HV-Midden-Holland

1

Vensters uit de Humanistische Canon

www.humanistischecanon.nl

Bespreking: 4 juni 2014

Inleider: Peter de Wit

Venster Vrijdenken

Tijdsperiode 19e en 20e eeuw

Thema Wetenschap, vrijheid en solidariteit vanuit een ondogmatische houding

Met doorkijkjes op

Franz Junghuhn Multatuli

Jan ten Bokkel

HV-Midden-Holland

2

Agenda

1. Het voorafje

2. Het venster

van individuele daad naar beweging

3. De doorkijkjes Franz Junghuhn

Multatuli

Jan ten Bokkel

4. Vrijdenken in onze tijd Paul Cliteur

Peter Derkx

Vrijdenkersmanifest 2009

5. Afsluiting de relevantie

Oranje kantlijn: volgt de tekst van de Canon Groene kantlijn: n.a.v. het verder lezen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje

Het namenrondje

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje

De Canon

35 Vensters geschiedenis en actualiteit

verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

is historisch veranderlijk

Attentie de thema’s

o zijn belangrijk in de geschiedenis van het humanistisch denken

MAAR: het georganiseerd humanisme o kan zich de thema’s uit de Canon niet toe-eigenen o elk thema kan ook in andere levensbeschouwingen voorkomen

impliciet en expliciet humanisme

HV-Midden-Holland

5

Het voorafje

Drie hoofdlijnen in de Canon

1. uitgangspunt: kritisch denken denken vanuit menselijke vermogens 2. streven: een politiek-moreel streven sociale rechtvaardigheid 3. ideaal: ontplooiing van het individu

Eigentijds Humanisme

Drie pijlers van het HV-humanisme de combinatie van deze drie hoofdlijnen

o zelf denken o samen leven o persoonlijke ontplooiing

HV-Midden-Holland

6

Het Vrijdenken

Vroege vrijdenkers Meester Eckhart

Het vrije denken van individuen tegen kerkelijke autoriteit en dogma’s

Middeleeuwse mystici o Hildegard van Bingen (+1100-1180) - heilig verklaard o Meester Eckhart (+1260-1330) - verboden preken

Renaissance humanisten o Erasmus (+1470 - 1535) - tegen orthodoxie

Verlichting o Spinoza (+1630-1680) - in de ban

Midden 19e eeuw: van individu naar een beweging Grondwet van 1848

o vrijheid van meningsuiting

het vrijdenken groeit uit tot een beweging o 1855 - het vrijdenkers- tijdschrift De Dageraad o 1856 - de vereniging De Dageraad

HV-Midden-Holland

7

Het Vrijdenken

Wat is vrijdenken ?

Eerst een onderscheid het vrije denken van individuen - een persoonlijke levensfilosofie de vrijdenkersbeweging in 19e en 20e eeuw

Uitgangspunt: ondogmatisch denken veel negatieve formuleringen

o ‘God noch autoriteit’ o niet geloven in geopenbaarde waarheden o geen dogma’s, geen vaststaande vooronderstellingen o geen gezag op grond van privileges, geen erfelijke machtspositie

positieve formulering o de ‘echte’ waarheid achterhalen vanuit de natuur en de menselijke rede o zelfstandig denken met beredeneerde conclusies o alleen de ratio is de richtsnoer in het zoeken naar het ware, goede en schone

De wortels liggen in de Verlichting o o.a. bij Spinoza en andere Nederlanders (Bayle, Van Dale)

HV-Midden-Holland

8

Het Vrijdenken

Start vrijdenkersbeweging in Nederland

Franz Junghuhn (+1810-1865) Licht en Schaduwbeelden (1854)

o 'Het Christendom verhindert de vrije, heldere ontwikkeling des geestes'. o 'We moeten blind geloof verwerpen, maar zelf nadenken en alles onderzoeken'.

Van deïsme naar atheïsme jaren 1855-1860: het deïsme toonaangevend

o spinozisme o god als de schepper van natuurwetten

vanaf 1860-65: geleidelijk wordt het atheïsme dominant

Multatuli (+1820-1890)

Gebed van den onwetende (1861) o 'Ik ken u niet, o God! Ik riep U aan, ik zocht.

Ik smeekte om antwoord, en Gij zweegt! De vader zwijgt, o God, er is geen God.'

HV-Midden-Holland

9

Het Vrijdenken

De Dageraad De Dageraad

1855: tijdschrift De Dageraad Magna est veritas et praevalebit

o machtig is de waarheid en zij zal zegevieren

1856: vereniging De Dageraad o opgericht door redactieleden, tevens vrijmetselaars

drie doelstellingen o zoeken van waarheid (op basis van de natuur en rede) o bevorderen van de onderlinge kennismaking o praktisch meewerken aan 'het geluk der maatschappij'

twee pijlers o zoeken naar waarheid zonder dogma o compassie met de medemens

twee politieke richtingen o socialist-anarchist: Domela Nieuwenhuis o links liberalen: Samuel van Houten, Aletta Jacobs

HV-Midden-Holland

10

Junghuhn (+ 1818-1865)

Natuuronderzoek op Java links: Junghuhn op Java

Franz Wilhelm Junghuhn Pruisisch-Nederlands ontdekkingsreiziger

o arts, botanicus, landmeter, geoloog

officier van Gezondheid in leger Nederlandse Indië o pionier in medicijn tegen malaria (kinine)

schreef boeken over zijn reizen o met gekleurde litho's van Indische landschappen

Natuurreligie naturalisme - pantheïsme

o in de onuitputtelijke natuur van Java o objectieve kennis krijgen we via onze zintuigen en door zelf aards te denken

deïst o er is een hoger principe (God),

dat geen macht over je uitoefent, maar wel een richtlijn is voor ethisch handelen.

spinozist: God is de Natuur

HV-Midden-Holland

11

Junghuhn (+ 1818-1865)

Licht en Schaduwbeelden

Commotie 1854: Licht en schaduwbeelden (€ 195,-- tweede hands)

o Christendom missie en zending in Indië doen meer kwaad dan goed

o Europa 'Sla Europa gade, inquisitie, heksenverbrandingen, godsdienstoorlogen, uitbuiting, volkerenmoord en slavenhandel onder christelijke wetten'.

o 'Alleen in de Natuur openbaart God zich aan den Mensch'

ruzie met autoriteiten en professoren o sluit zich aan bij de vrijzinnige Vrijmetselaarsloge in Amsterdam

een niet erkende loge in besloten kring spinozistische denkbeelden kennis van de Natuur dient het oude christendom te vervangen

Canon het begin van het georganiseerde seculiere humanisme in Nederland

HV-Midden-Holland

12

Junghuhn (+ 1818-1865)

Litho’s van Junghuhn

Ruïne van Tjandi Egypte Piramiden

HV-Midden-Holland

13

Junghuhn (+ 1818-1865)

Holisme bij Junghuhn

Extra uitgedrukt in de verrekijker Berg Meraki - Junghuhn met verrekijker Pantheïsme in Duitse romantiek – Caspar David Friedrich - 1818

HV-Midden-Holland

14

Multatuli (+1820-1890)

Eduard Douwes Dekker

Gebed van den onwetende (1861)

'Ik ken U niet, o God! Ik riep U aan, ik zocht, Ik smeekte om antwoord, en Gy zweegt! Ik wôu zo graag Uw wil doen... niet uit vrees voor straf, uit hoop op loon, Maar zo als 't kind den wil zyns vaders doet... uit liefde! Gij zweegt... en altyd zweegt Ge! De vader zwygt... O God, er is geen God!' ''t Kind, dat vergeefs den vader aanroept, doet geen kwaad... De vader, die vergeefs zyn kind laat roepen, handelt wreed! En schoner is 't geloof: daar is geen vader, Dan dat hy doof zou wezen voor zijn kind!'

Een persoonlijke God is onmogelijk het stelsel van de natuurwetten sluit het bestaan van een God uit

o uit de wetten van de Natuur vloeit noodzakelijkheid voort o God zou tot werkloosheid zijn gedoemd

HV-Midden-Holland

15

Multatuli (+1820-1890)

Het humanisme van Multatuli

'De roeping van de mens is mens te zijn!' de ethiek in zijn filosofie

o de mens moet zijn natuur volgen, die inherent goed is zich niet laten leiden door regels die tegen de natuur ingaan

o het is fnuikend als mensen elkaar regels willen opleggen: gelovigen maken elkaar uit geloofsijver het leven zuur godsdienst staat het geluk van de mensheid in de weg

Een seculiere ethiek Intusschen - tot we wyzer zyn - is goed en kwaad dan een?

'Ik zie niet in waartoe een God ons dient, in t scheiden van t boze en t goede. Integendeel!'

‘Wanneer wy God niet dienen naar zyn zin... dan is 't Zyn schuld, Zyn schuld, en onze schuld is 't NIET!

ethiek vinden we in de natuur, die inherent goed is

HV-Midden-Holland

16

Jan ten Bokkel (+1855-1930)

De sociale strijd of de atheïstische strijd?

Eén van de meest invloedrijke vrijdenkers vader was orthodox dominee

o grote bijbel kennis

1879: lid van De Dageraad o later ook in hoofdbestuur

schreef veel artikelen o eerste artikel: Multatuli (over vrijheid van meningsuiting)

ook over Darwin(isme) o vertalingen van standaardwerken o hield veel lezingen

in traditie van de vrijdenkersbeweging: ook vrijmetselaar

Jaren 1880: sociale strijd of strijd tegen de kerken sociaal-democraat

o primair: strijd tegen de funeste invloed van de kerken o vond Domela Nieuwenhuis te radicaal en anarchistisch

HV-Midden-Holland

17

Jan ten Bokkel (+1855-1930)

Godsdiensten brengen schijngeluk

Dominee, pastoor of rabbi? (1890) 60.000 exemplaren

godsdienst, zoals door dominee, pastoor of rabbi geleerd: o maakt het volk ongelukkig o houdt het volg dom en onwetend

wij willen geluk door verstand en wetenschap o godsdiensten missen elke grond van waarheid o onverenigbaar met de eenvoudigste kennis van de natuur

een gruwel in de ogen van de waarheidsvriend

Band wordt losser - alles voor de arbeidersbeweging 1895: geen functies meer in de Dageraad

1896: secretaris van de Weezenkas o weeskinderen van vrijdenkers niet overlaten aan christelijke pleegouders

bleef een financieel steun o voor de vakbeweging, SDAP, Vrijdenkers

HV-Midden-Holland

18

Domela Nieuwenhuis (+1845-1920)

Handboek van den Vrijdenker (postuum 1922)

Het erfdeel der vrijdenkers elk geslacht staat op de schouders van het voorafgaande

o de geestelijke nalatenschap der Grieksche wijsgeeren hebben de grondslagen gelegd voor de vrijdenkerij

de mens is voor de mens de maat van alle dingen o waar men aanneemt dat iets buiten of boven de mens

de maat voor de mens is, daar wordt het onmogelijk verder met elkaar te redeneren o niets komt tot ons verstand, wat niet tevoren was in de zintuigen

het leren kennen van de oorzaken van de dingen o de causaliteitswet – alles heeft een oorzaak o met aangenomen leerstellingen zit men vol vooroordelen o concluderen kan alleen na onderzoek o de studie van de natuur is het beste middel tot vrije studie, zij liegt niet

DN keert zich het dualisme van Plato o heeft deze Griekse nalatenschap op zijn kop gezet

HV-Midden-Holland

19

Het Vrijdenken in onze tijd

De Canon over Onze tijd

1978 Vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte kenmerkende grondhouding

o een rationele en atheïstische inzet o met hulp van rede, natuurwetenschap en logica de

mens bevrijden van vooroordelen, kerkelijke bevoogding, dogma's en schijnwaarheden

Thema’s tot op de dag van vandaag de strijd tegen het dogmatisme van de religies

o en vóór empirisch wetenschappelijk onderzoek

tegen sociale misstanden o en vóór emancipatie van de arbeidersklasse en vrouwen

tegen militarisme, nationalisme, kolonialisme en autoritaire stromingen o vóór openbaar onderwijs en opvoeding zonder dogma

Canon het ondogmatisch en atheïstisch geweten van het humanisme

HV-Midden-Holland

20

Paul Cliteur (geb. 1955)

Twee pijlers van vrijdenken 1. religie is niet alleen een factor ten goede, maar ook ten kwade 2. een positieve verwachting van de betekenis van vrijheid van meningsuiting

Religie en het kwaad in de Bijbel en de Koran:

o vrede en zachtmoedigheid naast goedkeuren van geweld

religie heeft mensen geïnspireerd tot nobele daden o Albert Schweitzer, Mahatma Ghandi

religie heeft ook aangezet tot religieus geweld o godsdienstoorlogen, moord op Theo van Gogh

Vrijheid van meningsuiting John Stuart Mill:

o inperking is waar fysiek gevaar ontstaat

Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens o je mag met je mening aanstoot geven en mensen choqueren

discussie met respect, zonder taboe’s

HV-Midden-Holland

21

Peter Derkx (geb. 1951)

Waarheid, rede en wetenschap

Het zoeken naar waarheid o is het meest constante kenmerk van de vrijdenkersbeweging

vanaf de jaren 1850 o het natuurlijke tegenover bovennatuurlijke openbaring o het voortschrijden van de wetenschap o kritische waarneming en ervaring als enige kennisbron

Derkx na WO II: wat is waarheid ?

o eenvoudig principes van bewijsvoering zijn ontoereikend o juistheid van oordelen staan in het teken van voorlopigheid o er is geen gemakkelijk recept voor waarheid

sceptisch standpunt o een visie op de werkelijkheid kan niet bewezen worden

ware kennis o kan dichterbij komen door vrije gedachtewisseling

HV-Midden-Holland

22

Vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte

Vrijdenkersmanifest

Humanisme op atheïstische grondslag kleine groep naast de hoofdstroom van het Nederlands humanisme

Enkele van de actiepunten open samenleving: zo groot mogelijke individuele vrijheid

o mensen mogen elkaar zelfs kwetsen en beledigen beperking: fysiek geweld en privacy van personen

wetenschappelijk naturalisme o rationaliteit en de wetenschappelijke methode sluiten heel veel uit:

religie, New Age, het paranormale

laïcisme (absolute seculiere samenleving) o afschaffing van Artikel 23 lid 7 van de grondwet (bijzonder o nderwijs)

geen levensbeschouwelijke instellingen subsidiëren of bevoorrechten openbaar seculier onderwijs

o artikel 6 uit de grondwet (vrijheid van godsdienst en levensovertuiging) recht op vrijheid van meningsuiting biedt genoeg ruimte

HV-Midden-Holland

23

Vrijdenken nu

Discussie - voor zover dit niet al aan de orde is geweest -

Een lastige groep humanisten

slaat de vrijdenkersbeweging door ? o willen vanuit een ondogmatische houding werken o maar lijken anders te doen

komt dogmatisch over

bij de nadruk op de ratio en het atheïsme wringt m.i. de schoen o is de ratio onze enige kennisbron ?

het postmodernisme staat sceptisch t.a.v. waarheid o is laïcisme te seculier (te anti-religie)?

is agnost onvoldoende ? is er wel vrijheid van godsdienst ?

HV-Midden-Holland

24

Afsluiting

Brengen deze thema’s mijn denken verder ?

Vrijdenkersbeweging in 19e en 20e eeuw

God noch autoriteit o zoeken naar waarheid zonder dogma o compassie met de medemens

Junghuhn Christendom verhindert de vrije ontwikkeling van de geest o blind geloof verwerpen, zelf nadenken en onderzoeken

Multatuli De vader zwijgt, o God, er is geen God Ten Bokkel Primair de strijd tegen de funeste invloed van de kerken - in de praktijk o óók een sociale strijd De Vrije Gedacht Zo groot mogelijke individuele vrijheid

Laïcisme

Volgende bijeenkomst op dinsdag 2 september Thema: Humanisering

Dank voor uw belangstelling en bijdrage aan de discussie

Een vrijwillige bijdrage van 2 euro stellen we zeer opprijs pdw/juni 2014