HV-Midden-Holland

1

Vensters uit de Humanistische Canon

www.humanistischecanon.nl

Bespreking: 2 juni 2015

Inleider: Peter de Wit

Venster Postmodernisme

Tijdsperiode Heden

Thema Voorbij idealen en waarheden Een scheidslijn dwars door het humanisme

Belangrijke denkers Michel Foucault de woorden en de dingen vallen niet samen

Jean François Lyotard het einde van de grote verhalen

HV-Midden-Holland

2

Agenda

1. Het voorafje doel van de Canon

2. Postmodernisme het venster voorbij de moderne idealen en waarheden

Michel Foucault de woorden en de dingen vallen niet samen

Jean François Lyotard het einde van de grote verhalen

3. Voorbij het postmodernisme

Luc Ferry na de afbraak van de idealen

Susan Neiman waarom zou je volwassen worden ?

Ruud Meij ontwikkel moreel oordeelsvermogen

4. De hamvraag brengt dit thema mijn denken verder ?

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje

Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje

Humanistische Canon

35 Vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

o is historisch veranderlijk

Wat houdt humanisme dan in ?

Website HV vindt u dit belangrijke waarden ? zelfbeschikking verantwoordelijkheid redelijkheid

gelijkwaardigheid verdraagzaamheid solidariteit en rechtvaardigheid

dan bent u humanist !

HV-Midden-Holland

5

Het voorafje

Drie hoofdlijnen in de Canon

1. uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens 2. streven: sociale rechtvaardigheid 3. ideaal: ontplooiing van het individu

Eigentijds Humanisme

Drie pijlers van het HV-humanisme de combinatie van deze drie hoofdlijnen o zelf denken geen autoriteit of geopenbaarde kennis

o samen leven een politiek-moreel streven

o persoonlijke ontplooiing levenskunst

Postmodernisme: het denken

HV-Midden-Holland

6

Het venster: Postmodernisme

Postmodernisme werk, koop consumeer, sterf

Letterlijk: post = na het modernisme bloei periode

o vanaf 1989 - val van de muur (neo-liberalisme) o tot 2000 - internet zeepbel

In de maatschappij consumptiemaatschappij

o minder traditionele samenlevingsvormen o voortgaande informatietechnologie en globalisering Marcel Duchamp o voortgaande individualisering

dominante waarden: zelfontplooiing, hedonisme

In kunst, cultuur en filosofie cynisch, oppervlakkig, commercieel

o géén: universele verlichtingsidealen o wel: pragmatisme en technocratie

Postmodernisten benadrukken: relativiteit van waarden

HV-Midden-Holland

7

Postmodernisme

Waarheid is een constructie

Relativisme en zelfkritiek waarheid is een constructie

o kennis van de wereld komt via de media, via beelden feit en fictie - niet te onderscheiden

o géén fundament om kennis op te bouwen

rede en rationaliteit zijn van hun voetstuk gevallen o politieke ideologieën zijn in catastrofes geëindigd

Auschwitz, Hiroshima, Goelag o géén grote verhalen meer van vooruitgang en emancipatie

kritiek op het westerse superioriteitsbesef o diversiteit wint het van eenvormigheid

Het einde van de Verlichtingsidealen (rechtvaardigheid, democratie)

HV-Midden-Holland

8

Postmodernisme

Scheidslijn binnen het hedendaagse humanisme

Postmoderne humanisten het fundament van beschaving

o niet: universeel stelsel van rationele waarden o wel: pluralisme en erkenning van verschil

zitten in het defensief o worden gediskwalificeerd als anti-Westerse relativisten

Moderne humanisten legitimeren hun idealen op basis van de Verlichting

o rationaliteit o secularisme o liberalisme

De Canon: de toekomst zal het leren welke stroming gelijk krijgt

o PdW: geen verdere onderbouwing van deze scheidslijn

HV-Midden-Holland

9

Doorkijk: Michel Foucault (+ 1925-1985)

Waarom waarheid ? Blad van de Gereformeerde Bond

Vroege – late Foucault vroeg: macht, disciplinering rolgedrag

laat: menselijke vrijheid door zelftechnieken levenskunst

Waarom dat verlangen naar waarheid ? de filosofie beschouwt zich als hoedster van de waarheid

o en meent: de waarheid kan in woorden worden uitgedrukt

stelt een fundamentele vraag o waarom draait de hele westerse cultuur om de waarheidsplicht ?

waarschuwt voor waarheidssystemen o pogingen macht over de geleefde werkelijkheid te verkrijgen o kenners van de waarheid streven naar macht

zijn inspiratiebron: o.a. Nietzsche o niet gericht op het bouwen van een filosofische systeem o wel: recht doen aan persoonlijke ervaringen

Foucault: is er een antwoord mogelijk op de vraag ‘wie zijn wij ?’ ?

HV-Midden-Holland

10

Foucault

De woorden en de dingen (1966) Las Meninas, Velázquez (1656)

Wat is werkelijkheid ? in de Renaissance

o we kennen de wereld omdat de wereld en ons kennen op elkaar lijken

o de mens denkt in gelijkenis

in de vroegmoderne tijd (vanaf Descartes) o twijfel - scepticisme: we hebben ideeën o scharnierpunt Kant: in welke mate kan ik kennen ?

in de laat-moderne tijd (vanaf de 19e eeuw) o de menswetenschappen

confronteert de mens met zijn begrenzing o géén continue vooruitgang in onze kennis

niet één wetenschappelijke methode dingen zijn niet altijd wat ze lijken Magritte de onmogelijkheid van een centrale positie in de wereld

Foucault: wetenschap en filosofie geen aanspraak op waarheid

HV-Midden-Holland

11

Foucault

De blinde vlek van het humanisme

Het moderne -humanistische- mensbeeld bestaat uit een verdubbeling

o de mens is subject en object tegelijk onderzoekt zichzelf om zijn waarheid te kunnen vinden

de blinde vlek o de aanname dat wetenschap ware uitspraken doet o de eenheid van woorden en dingen is een fictie

woorden drukken de waarheid niet eenduidig uit

wat overblijft is interpretatie o ik interpreteer mezelf zonder ooit de waarheid te vinden

heuristiek de ontvanger interpreteert

Foucault: ook dit humanistisch mensbeeld zal overgaan in een nieuw mensbeeld

HV-Midden-Holland

12

Doorkijk: Jean-François Lyotard

(+1925-2000) Het onmenselijke

De kritiek in Frankrijk op het humanisme de 2 wereldoorlogen, de Holocaust

o hoe te denken over vooruitgang en maakbaarheid

bouwt voort op Heidegger en Nietzsche o de ontwikkeling van het weten garandeert geen vooruitgang van de samenleving

‘Over het onmenselijke’ (1988)

menselijkheid o positieve eigenschappen: autonomie, rationaliteit o OOK: het onmenselijke is een aspect van het menselijk zijn

twee verschijningsvormen van onmenselijkheid o het systeem

de toenemende complexiteit van informatietechnologie, kapitaal en politiek o de onbepaaldheid en relatieve onbepaalbaarheid van elk kind

het gevoel van de mens voor situaties is de toegang tot menselijkheid

het systeem is te ingewikkeld voor onze vorm van rationaliteit

HV-Midden-Holland

13

Voorbij het postmodernisme

De Canon . . . . en nu verder

De kern van het postmodernisme waarheid is een constructie

o rede en rationaliteit zijn van hun voetstuk gevallen

grote verhalen over vooruitgang en emancipatie zijn niet houdbaar o diversiteit wint het van eenvormigheid

kritiek op het westerse superioriteitsbesef o waardenrelativisme

afscheid van het humanisme van de Verlichting

Een scheidslijn binnen het humanistisch denken ‘postmoderne’ humanisten ,

o geen universeel stelsel van rationele waarden o pluralisme en erkenning van verschil

‘moderne’ humanisten o legitimeren hun idealen op de Verlichting

PdW vraag: hoe komen we het waardenrelativisme voorbij

HV-Midden-Holland

14

Luc Ferry (1951)

Het begin van de afbraak van idealen [Beginnen met filosofie, 2006]

De filosofen van de achterdocht Nietzsche

o bestrijdt idealen als afgodsbeelden idealen verzinnen een hiernamaals dat beter is

Marx, Freud o achter traditionele waarden zitten

belangen, onbewuste keuzen, diepere oorzaken

de menswetenschappen o zetten deze deconstructie door

Waar leidt dit toe ? een eindeloos kritisch denken tegen afgodsbeelden

o een sacralisering van de bestaande werkelijkheid o een voetval voor de bestaande werkelijkheid: het amor fati

cynisme o enige ambitie: een doeltreffende aanpassing aan de werkelijkheid

HV-Midden-Holland

15

Luc Ferry

Waar ging het mis ?

De belofte van humanisme door de Verlichting het streven

o de natuur en de geschiedenis beheersen o democratie: een rechtvaardigere en vrijere wereld

slaat uiteindelijk in zijn tegendeel om

De Verlichting wil de wereld begrijpen d.m.v. wetenschap en filosofie

o en gebruiken voor bepaalde doelen

de beheersing van de natuur o aanwenden in ons voordeel

nuttig voor de mensheid: rechtvaardigheid, vrijheid en geluk

De postmodernisten: het wordt een wereld van techniek het technisch mogelijke beheerst de ontwikkeling van de maatschappij

o niet het behalen van het doel

zichtbaar in de globalisering

HV-Midden-Holland

16

Luc Ferry

Wetenschap wordt techniek

De beweging van de samenleving een blind proces

o buiten de bewuste wil van individuen het mechanische resultaat van concurrentie tussen bestanddelen

niemand is zeker van de ongecontroleerde ontwikkelingen o wat overblijft is onzekerheid

wat hebben we: technische vaardigheid o instrumentele rationaliteit

als . . . dan . . . o het doel wordt niet gekozen

Postmodernisme het ideaal van de Verlichting is verbrijzeld

o blijft over: de bestaande werkelijkheid o een wereld van onzekerheid

Ferry: hoe krijgen we weer greep op de loop van de geschiedenis ?

HV-Midden-Holland

17

Luc Ferry

Hoe het cynisme vermijden?

Het amor fati geeft gemoedsrust

o MAAR is onmogelijk onder alle omstandigheden

soms moet je kiezen: wel/niets doen o ziek kind, spoedeisende militaire keuze

volledig deterministisch denken lukt niet o we kennen mensen vrijheid toe o geen mens kan afzien van waardeoordelen

De boodschap van Ferry: vervolmaakbaarheid het vermogen om ons van de natuur en de geschiedenis los te maken

o vrijheid ligt in ons positieve vrijheid o waarden liggen buiten ons bedenken we niet zelf

na het postmodernisme = verruimd denken o niet meer het eigen standpunt centraal stellen o inzicht verwerven uit waarden die ver van je af staan

in de collectieve geschiedenis vindt het humaniseringsproces plaats

HV-Midden-Holland

18

Susan Neiman (1955)

Socrateslezing 2014

Europa heeft een gebrek aan durf

o terughoudendheid t.o.v. de rest van de wereld is destructief

een krachtig idee van Europa heeft zijn wortels in de Verlichting

Tegen karikaturen van de Verlichting de Verlichting zag de mens niet als perfect

o zag vooruitgang niet als noodzakelijk Durf te weten

zag de wetenschap niet als onfeilbaar o zag in technologie niet de oplossing voor alle problemen

Afwijzen van de Verlichting leidt tot een postmodern wantrouwen

Een voorstander van de Verlichting is een voorstander van het begrijpen van de wereld

o om deze te kunnen verbeteren

HV-Midden-Holland

19

Susan Neiman

De waarden van de Verlichting Lynn Hunt over mensenrechten

De vijf sterkste waarden 1. internationalisme - wereldwijd denken 2. recht op geluk - rechtvaardigheid en fatsoen 3. rede - als recht tot nadenken 4. eerbied - voor wat buiten onze macht valt 5. hoop - op morele vooruitgang

Economische en technologische groei waren geen doel op zich

o helpen tegen armoede en ziekte

Morele vooruitgang mensenrechten

o afschaffing van slavernij o minder martelingen

Als we willen handelen moeten we geloven dat vooruitgang mogelijk is

HV-Midden-Holland

20

Susan Neiman

Waarom zou je volwassen worden ? (2014)

Volwassen zijn – gewoonlijk je doet afstand van verwachtingen en dromen

o aanvaardt de werkelijkheid o berust in een minder avontuurlijk leven

Het volwassenheidsmodel van Immanuel Kant de jonge jaren zijn dogmatisch

o wat aangereikt wordt is absolute waarheid

de adolescent is sceptisch o ontdekt dat de wereld anders is dan behoort te zijn

volwassenheid is leven zonder zekerheid o en tegelijk erkennen dat we er naar moeten blijven streven

De boodschap van Neiman tot een andere maatschappij komen

o is onmogelijk zonder een voldoende groot aantal volwassenen

Erken zowel idealen als de realiteit

HV-Midden-Holland

21

Ruud Meij

De postmoderne vrijblijvendheid voorbij o op de HV-website n.a.v. Hebdo-aanslag

Leven en laten leven is voorbij dan geef je de moraal prijs

o waar alleen vrijheid heerst stuiten we op een moreel niemandsland

samen de toekomst vormgeven o behoefte aan positieve waarden

Geen ‘beginselmaatschappij’ eigen beginselen heilig verklaren

o wordt al snel een individueel recht om te beledigen

geen oneindig touwtrekken o niet vasthouden aan je eigen gelijk

De boodschap van Meij: werk aan een ‘oordeelsmaatschappij’ daag mensen uit

o binnen de grenzen van de rechtsstaat nieuwe waarden en oordelen formuleren

Ontwikkel het moreel oordelen

HV-Midden-Holland

22

Afsluiting

Discussiepunten

Kunnen we het waardenpluralisme voorbij komen ? postmodernisten: iedereen zit in zijn eigen waarheidssysteem

humanisten: willen respect voor de waarden van anderen o zijn er fundamentele gemeenschappelijke waarden te vinden ? o zijn waarden menselijke bedenksels ?

Kunnen we greep krijgen op de wereldgeschiedenis ? postmodernisten: de wereld is een chaos

Luc Ferry: streeft naar Vervolmaakbaarheid van mens en wereld

Susan Neiman: wil idealen combineren met realiteitzin

Ruud Meij: wil moreel oordelen ontwikkelen

Is humanisme een seculier geloof ? zijn we de afbraak van de idealen voorbij ?

HV-Midden-Holland

23

De hamvraag

Brengt dit thema mijn denken verder ?

Postmodernisme = waardenpluralisme waarheid is een constructie

o er is geen grond voor universele idealen

pragmatisch o de wereld is een chaos

een cynisch wereld- en mensbeeld

Eigentijdse humanisten Luc Ferry: vervolmaakbaarheid is mogelijk

Susan Neiman: combineer idealisme met realiteitszin

Ruud Meij: ontwikkel moreel oordeelsvermogen

De canon: een scheidslijn binnen het humanisme o de toekomst zal het leren welke stroming gelijk krijgt

HV-Midden-Holland

24

Tot slot

Dank voor uw inbreng

Een vrijwillige bijdrage van

3 euro stellen we zeer op prijs

volgende Humanistische Canon di 1 september: Humanisme Nu

pdw/juni-2015