www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 7 november 2017 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

Ecohumanisme

Venster Duurzaamheid

2e Doorkijk Floris van den Berg: Beter weten – Filosofie van het ecohumanisme

Tijdsperiode Heden

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

namenrondje

doel canon

2. Venster: Duurzaamheid verbreding van het blikveld

3. Doorkijk 2: Beter weten - Filosofie van het ecohumanisme 94 essays in 11 hoofdstukken

één sheet per hoofdstuk

4. De hamvraag Waar sta ik zelf ?

vragen – discussie - graag tussendoor

het punt dat deze sheet wil maken oranje kantlijn: bron canontekst

. . dicsussiepunt - door FvdB te verhelderen groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Humanistische Canon Geschiedenis en actualiteit www.humanistischecanon.nl

35 vensters - op website HV a) venster: bespreking thema b) verdieping: achterliggende werken - doorkijkjes o filosofen/denkers/schrijvers

doel: overzicht geven - verder lezen o geschiedenis en actualiteit

‘Het’ humanisme ligt nergens vast o verschillen in visies

Drie hoofdlijnen in de canon 1. kritisch nadenken over eeuwig geachte waarheden o tegen dogmatisch denken

2. een politiek-moreel streven naar sociale rechtvaardigheid o tegen intolerante krachten

3. het ideaal van ontplooiing en vorming van het individu o vorming tot volledig mens

PdW: drie rode draden zelf denken – samen leven + persoonlijke ontplooiing

HV-Midden-Holland

5

Venster: Duurzaamheid en Humanisme Duurzaamheid – recent toegevoegd VN 1987: mondiale milieuproblemen

Streven naar een duurzame ontwikkeling is voor humanisten vanzelfsprekend o voldoende kennis over uitputting aarde

bedreiging voor toekomstige generaties o een streven naar een humane samenleving

zorg voor kwetsbaren ook in andere landen o persoonlijke verantwoordelijkheid nemen

juist vanuit de meer welvarende landen

wel: verbreding van het blikveld nodig o ook dieren verdienen morele aandacht

wellicht ook alle niet-menselijke organismen

Drie boekverwijzingen - doorkijk - bij dit venster 1. Dwalen in het antropoceen (René ten Bos) vorige canonbespreking 2. Beter weten - Ecohumanisme (Floris v.d. Berg) vandaag 3. Naar een Nietzscheaanse Terrasofie (Henk Manschot) volgende keer

HV-Midden-Holland

6

Doorkijk 2: Floris van den Berg Floris van den Berg Nederlands filosoof (1973) o docent filosofie Universiteit Utrecht

Copernicus Institute of Sustainable Development

2017: EO-televisie ‘Rot op met je religie’ o met twee christenen, een moslim, een jood en nog een atheïst o religieuze opvattingen en rituelen ontdekken en bediscussiëren

PdW: soms irritant respectloos tegenover anderen

Proefschrift: Harming Others - Anderen schaden (2011) vanuit filosoof John Rawls: universele rechtvaardigheid o FvdB: verplaats je in de positie van iemand in een onbenijdenswaardige positie o dan stel je jezelf als doel: die onbenijdenswaardige positie te verbeteren

een cultuur die dat probeert is moreel beter . . . . . .

vanuit filosoof Peter Singer: de uitdijende cirkel van de moraal o aanvankelijk gold moreel gedrag alleen voor de eigen kleine groep o in de sociaal-culturele evolutie is de cirkel verder uitgedijd

nu ook naar dieren . . . . . . . . . . .

PdW: FvdB probeert zijn standpunt niet voorzichtig te brengen

HV-Midden-Holland

7

FvdB in zijn ‘Woord vooraf’ Beter weten - Filosofie van het ecohumanisme

Houtekiet-ISVW, 2015

De filosofie van dit boek een bijdrage leveren aan een betere wereld

gaat uit van een radicale filosofie o in de traditie van de radicale Verlichting

de zoektocht naar waarheid gaat boven gevoeligheden bij lezers o in de lijn van Paul Kurtz (+ 1925-2010)

hét gezicht van de seculiere sceptische beweging in de VS o sceptisch: kennis is altijd waarschijnlijk, zelden absoluut o activistisch humanisme: praktische wijsheid om het goede te doen

Filosofen kúnnen bijdragen aan een betere wereld FvdB: streeft naar minder leed en meer geluk voor alle voelende wezens o tegen elke vorm van onderdrukking

Het geheel: een bundel van 700 pagina’s om te blader-lezen 94 essays in 11 hoofdstukken

PdW: veel om over na te denken maar het had wel wat bondiger gemogen

HV-Midden-Holland

8

Hoofdstuk 1: Ecohumanisme De voorlopige uitkomst van het Verlichtingsproject

Ecohumanisme: een rationele én empathische levensbeschouwing . methode: vrijdenken

voorlopig uitkomst: ecohumanisme

holistisch: alles hangt met alles samen

Berust op twee axioma’s het lijden axioma o anderen onnodig lijden toebrengen is slecht o ethiek moet prioriteit stellen aan het verminderen van leed . . . .

het rationaliteit axioma o elke stelling dient met goede argumenten onderbouwd te worden

Humanisme = verzameling ideeën uit de Verlichting . . . . o.a. - democratie - vrijheid van het individu - mensenrechten

- secularisme - wetenschap - religiekritiek

Ecohumanisme: radicale herziening van het humanisme . omdat het antropocentrisme vervangt door sentiëntisme . . . omdat het rekening houdt met toekomstige generaties . . . .

HV-Midden-Holland

9

Hoofdstuk 2: Atheïsme Religie: een obstakel voor de vrijheid van het individu

Alle emancipatie bewegingen zijn bevochten op religie o.a. vrouwen, arbeiders, slaven, homoseksuelen

liberale westerse gelovigen (vrijzinnigen) kijken met een roze bril o kerken en religieuzen staan telkens aan de kant van de onderdrukkers

religie speelde een rol voor het wereldbeeld o is overgenomen door de wetenschap o geloof: is voor waar aannemen waarvoor geen of onvoldoende bewijs is

religie had een monopolie op moraal o wetenschap kan beschrijven – niet voorschrijven o er is wel een brug tussen kennis en ethiek

De open samenleving (1942) – liberaal filosoof Karl Popper de vrijheid van het individu staat centraal o een scherpe scheiding tussen religie en staat

alle ideeën staan bloot aan kritiek o vrijheid van expressie is een fundamentele waarde

Ideeën worden op basis van argumenten bijgesteld kans op stapsgewijze verbetering in wetenschap, politiek en ethiek

HV-Midden-Holland

10

De tien seculiere geboden – Verhofstadt Atheïsme – een sieraad van de mensheid

FvdB: liever geen geboden - maar aanbevelingen 1. Bovenal bemin de mens o de mens staat centraal

2. Elk mens is een doel op zichzelf en geen middel o mensen mogen niet worden opgeofferd aan een of ander doel

3. Handel op de manier dat je zou willen dat iedereen zo zou handelen - voor zover die handeling ten goede komt aan de mensheid o de seculiere versie van gouden regel: doe het goede, omdat het het goede is

o > < in religieuze geschriften: omdat er een beloning of straf is

4. Wees nieuwsgierig, onderwerp elk standpunt aan kritiek, ook je eigen standpunten o ook morele argumenten moeten vrijelijk kunnen worden bekritiseerd o > < bij religieuzen is respect voor gezag al te vaak belangrijker dan kritiek

5. Elk mens heeft recht op zelfbeschikking - voor zover hij geen schade toebrengt aan anderen o John Stuart Mill 1859: over zichzelf, over zijn eigen lichaam en geest o > < vooral gelovigen willen de vrijheid van anderen beperken

religie is paternalisme ten top

HV-Midden-Holland

11

6. Gij zult niemand doden tenzij uit zelfbeschikking

o dus ook verbod op doodstraf 7. Gij zult uw medemensen in nood helpen en goed doen voor anderen

- zonder daarvoor iets te verwachten o dit heeft verstrekkende gevolgen voor de individuele en collectieve hulpverlening

8. Gij zult andere levende wezens niet doen lijden o Verhofstadt: dierenleed = onnodig lijden ageren tegen dierenleed

mogen we medemensen verbieden dieren te eten ? o FvdB: dit is een impliciet gebod tot veganisme voorkom dierenleed

een gezond dieet is niet afhankelijk van dierlijke producten in de veeteelt is een breed spectrum aan meer/minder dierenleed aanwezig

o Verhofstadt: dierenrechten is nog een stap te ver FvdB: het gaat niet om dierenrechten, maar om het vermijden van leed

9. Gij zult zorg dragen voor de natuur en een leefbare wereld voor komende generaties o een fundamentele verandering van leefwijze nodig

ook economische activiteiten mogen geen schade berokkenen (fossiele brandstof) het systeem Aarde kan maar een beperkt aantal mensen aan: populatie-ethiek

10. Wees niet neutraal bij conflicten, verdedig de zwakken en onderdrukten o mensen die het goed hebben zijn nogal geneigd om weg te kijken bij onderdrukking

Wie een betere wereld wil volstaat niet met afwachten

HV-Midden-Holland

12

Hoofdstuk 3: Secularisme Moreel secularisme Het viertal bijeen

FvdB: dit boek past in het Nieuwe Atheïsme (2004) Richard Dawkins, Sam Harris, Christopher Hitchens, Daniel Dennett o hameren op de gevaarlijke en negatieve kanten van religie o theïsme biedt mogelijkheid religieus terrorisme te rechtvaardigen

Paul Cliteur in: The secular outlook (2010) o laat de discussie over het bestaan van God links liggen o linkse intellectuelen zien religie als mooi en vreedzaam o Cliteur pleit

voor moreel secularisme: moraal niet gronden op religie voor politiek secularisme: scheiding religie en staat tegen multiculturalisme: dat steunt en tolereert religies

o multiculturalisme werkt verzuiling in de hand – tolereert intolerantie voor wetenschappelijk secularisme:

o scherpe scheiding wetenschap/onderwijs en religie (het Franse laïcité)

Kennisclaims die in strijd zijn met wetenschap botsen met best beschikbare kennis

HV-Midden-Holland

13

Hoofdstuk 4: Humanisme Seculier humanisme

Radicale en gematigde Verlichting vrijdenkers en seculier-humanisten o plaatsen zich expliciet in de traditie van de radicale Verlichting

het georganiseerd humanisme o staat meer in de traditie van de gematigde Verlichting

PdW: is dat zo? o Jonathan Israel: verschillende visies op vooruitgang

radicale: de rede als enige richtsnoer, traditie overboord gematigde: zocht een evenwicht tussen rede en traditie

De Gents-Leidse school – het Nieuwe Atheïsme van de Lage Landen staat expliciet in de traditie van de Verlichting o kenmerken: atheïsme en rationalisme

voor seculier humanisme naar Paul Kurtz onzin bestrijden en streven naar een betere wereld

o o.a. dieren ethiek en milieufilosofie

Dieren vallen binnen de morele cirkel er zijn wel verschillende visies op veganisme

HV-Midden-Holland

14

Hoofdstuk 5: Scepticisme Een ‘Verlichtingsfundamentalist’

De Verlichting - een feilbare en open kennismethode wetenschap neemt alleen stellingen aan als er genoeg bewijs voor is o in deze zin ben ik ‘rechtlijnig en dogmatisch in de leer’

ook in ethiek rechtlijnig o kernwaarde: individuele vrijheid o uitgangspunt: intolerantie wordt niet getolereerd

stel je voor, dat opvattingen van de groep jouw handelingsvrijheid belemmert

ook in politiek uitgangspunt o de open samenleving welke individuele vrijheid beschermt is superieur

bijv.: aan een samenleving waarin vrouwenbesnijdenis voorkomt

tegen waarheidsrelativisme o omdat wetenschap gaat uit van onbewezen dogma’s

zou wetenschap gelijkwaardig zijn aan andere kennissystemen andere kennissystemen werken niet volgens wetenschappelijke methode

o overtuigd van de superioriteit van de kennismethode

Contextueel scepticisme wetenschappelijk kennis is feilbaar

HV-Midden-Holland

15

Hoofdstuk 6: Liberalisme Een seculier liberale opvoeding

Moreel opvoeden, houdt o.a. in geen evidente onwaarheden overdragen o en geen onethische producten verstrekken

proberen kinderen te vormen tot autonome vrijdenkers o als ze volwassen zijn

kunnen kritisch nadenken zijn goed geïnformeerd kunnen eigen morele, politieke en levensbeschouwelijke keuzes maken

Ouders hebben de plicht kinderen op te voeden tot vrijheid art. 13 Verdrag inzake de rechten van het Kind o het kind heeft recht op vrijheid van meningsuiting o en op vrijheid om inlichtingen en denkbeelden van welke aard ook te vergaren

Opvoeden tot vrijheid is géén indoctrinatie doel indoctrinatie: leerstellingen kritiekloos te doen aanvaarden

doel seculier onderwijs: democratisch en ecologisch wereldburgerschap

Iedere opvoeder drukt een stempel op maar niet iedere stempel is moreel verantwoord

HV-Midden-Holland

16

Hoofdstuk 7: Veganisme Veganisme is een morele plicht

Is consumeren dierlijke producten moreel rechtvaardig? wetenschappelijk onderzoek o een volledig plantaardig dieet kan gezond zijn

veel mensen menen: o dierlijke producten consumeren is een individuele keuze

Cirkel van de moraal – morele progressie John Stuart Mill: vrijheid, mits je anderen geen schade berokkent o wie zijn die anderen - is in de loop der eeuwen uitgedijd o eerder buitengesloten - huidskleur, gehandicapten, andere religie, homo huwelijk

FvdB: mensen zijn niet de enigen die kunnen lijden twee blinde vlekken dieren en toekomstige generaties o de intensieve veehouderij brengt ernstig leed en schade toe

Veganisme lost een aantal problemen op o mestoverschot, vleesschandalen, dierenleed o plantaardig dieet: minder kans op kanker, diabetes, overgewicht

Wil je deel zijn van het probleem of van de oplossing ? veganisme is geen neutrale individuele keuze

HV-Midden-Holland

17

Hoofdstuk 8: Duurzaamheid Het tragische gelijk van de Club van Rome

1972 - Grenzen aan de groei de mens is bezig de ecologische balans te verstoren o exponentiële groei: populatie - gebruik fossiele grondstoffen

voorspelling: rond 2010 storten we in de afgrond o reactie anno nu: de techniek lost het wel op

PROBLEEM: de westerse mens leeft in decadentie MAAR: de westerse mens wordt niet direct geraakt door de gevolgen

EN: de rest van de wereld wil leven zoals de westerlingen

VRAAG: wie moet wat doen?

De tragische psychologie van het individuele handelen o een enkel individu legt geen gewicht in de schaal - veel individuen wel

twee oplossingsstrategieën o top down: de overheid zet ecologische kaders neer o bottom up: de burger past zijn consumptiepatroon aan

Iedere burger moet zijn verantwoordelijkheid nemen streef naar een duurzame ecologische voetafdruk je kunt de wereld vandaag nog iets beter maken

HV-Midden-Holland

18

Hoofdstuk 9: Vrijdenken Rede alleen is niet genoeg

Veel keuzes zijn arbitrair dat verandert als je informatie krijgt o koffie en slechte arbeidsomstandigheden o papieren handdoeken en verdwijnen oerbossen

Kan moraal worden bepaald door de rede? Bertrand Russell o ‘Het goede leven is er een dat wordt geleid door de rede én geïnspireerd door liefde’

er is empathie nodig om te kunnen handelen op basis van verkregen kennis o rationaliteit is een hulpmiddel om tekortkomingen te onderzoeken

gebruik van de rede is geen garantie voor rechtvaardigheid het kan wel immoreel gedrag opsporen en verbeteren

o het is gemakkelijk en immoreel om informatie over de wereld te negeren

Streef naar het onhaalbare het gevaar van utopisme is alles in één klap te willen verbeteren o Karl Popper: zoek oplossingen op concreet niveau

De uitdaging: kleine stappen op weg naar het onbereikbare

HV-Midden-Holland

19

Hoofdstuk 10: Verlichtingsfundamentalisme Wat is er met Floris gebeurd ?

o ‘je begint nu wel heel erg intolerant naar andersdenkenden te worden’

FvdB: de logica van de ethiek is onbarmhartig o duidelijk stelling nemen leidt tot beschuldiging van fundamentalisme

veganisme als privé zaak werd o.k. bevonden o maar duurzame ontwikkeling begint met veganisme o FvdB: ‘ik wil geen dialoog, ik wil mensen overtuigen’

Immanuel Kant: spoorde aan tot kennis - durf te weten

Verlichting – een proces van secularisering kritisch: op geloof en onredelijkheid

constructief: zoeken naar nieuwe kennis een nieuwe samenleving baseren op rechtvaardigheid

de weg tot een explosieve toename van kennis o streven naar het goede met behulp van de rede

PdW: kent FvdB geen morele dilemma’s ?

Wetenschap is de beste kenmethode FvdB: past het lijdenprincipe toe op de morele cirkel FvdB: aanvaadt de consequenties

HV-Midden-Holland

20

Hoofdstuk 11: Brieven Uit: brief aan mijn studenten

Het Grootste Probleem Van De Mensheid Ooit het gaat niet om kleine correcties o de menselijke creativiteit kan het probleem niet oplossen o alleen technologie op grote schaal kan van betekenis zijn

er is een radicale ommekeer nodig o de implementatie van groene technologie laat het afweten o buurtbewoners houden windmolens tegen i.v.m. het uitzicht o de wereldhandel volgens fairtrade is geen garantie voor een groenere wereld

good guys – bad guys o vanuit het perspectief van de slachtoffers zij we allemaal bad guys o met de economische en politieke keuzes ruïneren we de planeet

ook Kant groen interpreteren o als de westerse levensstijl universeel wordt

overschrijden we de capaciteit van de aarde

Drie drastische maatregelen 1) stop de bevolkingsgroei 2) verklein de ecologische voetafdruk door te consuminderen 3) investeer in duurzame technologie

HV-Midden-Holland

21

De hamvraag Brengt dit mijn denken verder ?

Deelt u de visie van Floris van den Berg op: Het humanisme - er is een radicale herziening nodig o dat gerichtheid op sentiëntisme (alles wat voelt) het antropocentrisme moet vervangen o dat dat betekent, dat je andere levende wezens niet mag doen lijden o en dat veganisme hieruit de consequentie is

Individuele vrijheid - is een kernwaarde o dat de samenleving welke individuele vrijheid beschermt moreel superieur is o en dat intolerantie niet kan worden getolereerd o en dat opvoeden tot vrijheid géén indoctrinatie is

De westerse mens - leeft in decadentie o dat iedere burger zijn verantwoordelijkheid moet nemen - bottom up o naast top down - de overheid

Rede - is niet genoeg o dat er ook empathie nodig is om op basis van kennis te handelen

Het milieuprobleem – is het grootste probleem van de mensheid ooit o dat we met de economische en politieke keuzes de planeet ruïneren o en dat we vanuit het perspectief van de slachtoffers allemaal bad guys zijn

HV-Midden-Holland

22

Tot slot

volgende Humanistische Canon

dinsdag 12 december 2017 Doorkijk: Nietzscheaanse terrasofie

De penningmeester stelt een bijdrage van 3 euro zeer op prijs

pdw/november 2017