HV-Midden-Holland

1

Vensters uit de Humanistische Canon

www.humanistischecanon.nl

Bespreking: 7 oktober 2014

Inleider: Peter de Wit

Venster Humanisering en Zingeving

Tijdsperiode Heden

Thema Hedendaags praktisch humanisme

Doorkijkjes op Martha Nussbaum: mogelijkheden scheppen

Harry Kunneman: voorbij het dikke-ik

Jürgen Habermas: de publieke discussie

HV-Midden-Holland

2

Agenda

1. Het voorafje Doel van de Canon

2. Het venster Zingeving

o Jaap van Praag

Humanisering

3. De doorkijkjes Belangrijke hedendaagse denkers

o Martha Nussbaum

o Harry Kunneman

o Jürgen Habermas 4. De hamvraag

Brengen deze thema’s mijn denken verder ?

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje

Het namenrondje

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje

Humanistische Canon

35 Vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

doorkijkjes per venster o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

is historisch veranderlijk

Attentie de thema’s

o zijn belangrijk in de geschiedenis van het humanistisch denken

MAAR: het georganiseerd humanisme o kan zich de thema’s uit de Canon niet toe-eigenen o elk thema kan ook in een andere levensvisie belangrijk zijn

HV-Midden-Holland

5

Het voorafje

Drie hoofdlijnen in de Canon

1. uitgangspunt: kritisch denken over waarheden vanuit menselijke vermogens 2. streven: een politiek-moreel streven sociale rechtvaardigheid 3. ideaal: ontplooiing van het individu de volledige mens

Eigentijds Humanisme

Drie pijlers van het HV-humanisme de combinatie van deze drie hoofdlijnen

o zelf denken o samen leven o persoonlijke ontplooiing

via de site: www.humanistischverbond.nl

HV-Midden-Holland

6

Zingeving

Vraag vooraf

Waar denkt u aan bij ‘zingeving’ ?

waar denkt u aan ? xx

vindt u zinvragen belangrijk ? xx

wat is voor u zingevend ? xx

HV-Midden-Holland

7

Het venster over zingeving

Humaniteit en Zingeving

Nauw met elkaar verbonden kenmerkend voor het hedendaagse humanisme

pdw: waarom dat accent op hedendaags ?

Zingeving meestal vanuit onze cultuur impliciet aanwezig

o zonder over na te denken

zinvragen o als het leven niet lekker loopt

belangrijkste bronnen van zinbeleving o intieme relaties, levensdoelen

Jaap van Praag zingeving is de sleutel tot een menswaardig leven

o eenieder moet zelf de zin scheppen, die zijn bestaan een doel verschaft

zingeving is gericht op de innerlijke kracht van de persoon o en het staat niet los van de omstandigheden

HV-Midden-Holland

8

Jaap van Praag +1910-1980

Zingeving

Zingeving in het humanistische denken niet: een alomvattende visie op leven en dood

o het menselijk bestaan is niet te doorgronden

wel: stelt vragen over levenservaringen o de wederwaardigheden van het bestaan

Zingeving: de meest fundamentele behoefte in het menselijk bestaan het menselijk bestaan is een eenheid van tegendelen

o verdriet is een wezenlijk element van ons bestaan o erkenning van verdriet en vreugde

de uitdaging van de mens is: mens te zijn o zowel kwetsbaar, zelfzuchtig, onrechtvaardig o als verlangen naar vrede, rechtvaardigheid, hoop

geen reden optimistisch te zijn o maar ook niet om de menselijke mogelijkheden te ontkennen

ook als de mogelijkheden beperkt worden

HV-Midden-Holland

9

Het venster over zingeving

Zingevingsproblemen

Reflectie wie ben ik ? o wat zijn mijn persoonlijke doelen ? o wat is de zin van het bestaan ?

er is niet altijd een antwoord op existentiële vragen o steeds opnieuw in de eigen ervaring te zoeken

Zingeven denken je interpretatiekader (geloofsysteem, wereldbeeld)

voelen je verbonden voelen (met anderen, je omgeving, de natuur)

waarderen waardevolle doelen (zijn motiverend, zinvol)

Zinervaren een verbinding ervaren met je omgeving

o erkenning krijgen, er toe doen, waardering, uitdaging hebben

bronnen van zinervaren o vooral: intieme relaties, levensdoelen

HV-Midden-Holland

10

Zingeving

Zinloosheid en Zingeving de vraag naar de zin van het bestaan

Zin en zinloosheid vanaf 17e eeuw

o de opkomst van de seculiere levensbeschouwing o het bestaan heeft in zich zelf geen zin

in 19e en 20e eeuw o het zingevend motief van de moderniteit: vooruitgangsgeloof

na WO I+II o het vooruitgangsgeloof verliest aan kracht o het nihilistische wereldbeeld verbreidt zich in bredere kring

in het postmoderne denken (vanaf de jaren 1980): o gebrek aan een omvattende zin van het bestaan is een normaal gegeven o individuele zingeving

Iedereen sprokkelt zijn eigen levensvisie bij elkaar o hedendaags

HV-Midden-Holland

11

Zingeving

Wat maakt het leven de moeite waard ?

Een zoektocht met drie lagen o samenhang en richting in het bestaan (denken) o een streven naar doelen (waarderen) o daaraan voldoening beleven (voelen)

tegenhangers o ontkennen van grondwaarheden (nihilisme) o chronisch aan jezelf twijfelen (apathisch) o anderen cynisch benaderen (sarcasme)

Jaap van Praag zingeving staat niet los van de omstandigheden

o iedereen heeft wel eens behoefte aan een heroriëntatie óók als de menselijke vermogens minder worden

zolang er menselijke vermogens in tact zijn o kan je inhoud geven aan het menselijk avontuur

ga uit van zelfaanvaarding: wie je kan zijn

HV-Midden-Holland

12

Het venster over humaniteit

Humanisering

Streven naar meer humane verhoudingen o tussen mensen in allerlei leefsituaties o schept voorwaarden tot meer zin beleven

De tweede pijler van het humanisme ons hoogste ideaal is het bevorderen van menselijke waardigheid

o ofwel HUMANITEIT een menswaardig leven voor ieder individu bevorderen

o je daar actief voor in zetten pdw: hoe doe je dat ?

Impliciete en expliciete humanisten zetten zich in voor een menswaardige samenleving

o de samenleving ligt niet klaar o we vormen de samenleving met elkaar

HV-Midden-Holland

13

Humanisering

Humaniteit - I -

Een vorm van hogere menselijkheid pdw: waarom hoger ?

Is geleerd o een opvoedingsideaal o de vorming tot volledig mens

Griekse paideia

Richt zich in moraal en politiek op o Menslievendheid, menswaardigheid o welwillendheid

Het is in esthetische zin o verfijnd, elegant, beschaafd

Romeinse Humanitas

persoonlijk humanisme o de derde pijler van het Eigentijds Humanisme

HV-Midden-Holland

14

Het venster over Humanisering

Humaniteit - II -

Gaat niet alleen over individuen ook over verhoudingen binnen en tussen organisaties

ook over mondiale verhoudingen o financiële markten, milieu o vluchtelingen (mensenrechten) o soevereiniteit van staten

Géén vanzelfsprekend gegeven bewustwording voor nodig

o onderwijs en vorming o dialoog

Voor discussie hoe kijkt u tegen Humaniteit aan ?

een vorm van hogere menselijkheid ? zijn het idealen van intellectuelen en de gevestigde middenklasse?

HV-Midden-Holland

15

De Canon doorkijkjes

Humaniteit en zingeving

Martha Nussbaum sociale rechtvaardigheid

mogelijkheden voor persoonlijke ontwikkeling

Harry Kunneman het Dikke ik

trage vragen

Jürgen Habermas de dialoog

ethische vragen in de publieke sfeer o behandel ik niet

is te veel

HV-Midden-Holland

16

Martha Nussbaum (geb. 1947)

Politiek denker internationaal erkend

Zet zich in voor sociale rechtvaardigheid

o een nieuwe moraal vanuit wereldburgerschap o intensievere uitwisseling tussen culturen

pluralisme en respect voor verschil zijn universele waarden o recht op eigen levensovertuiging

mét respect voor die van anderen

Inspiratiebron Griekse tragedies

o breedte van het menselijke bestaan

De broosheid van het goede (1986) o de kwetsbaarheid voor invloeden van buitenaf (niet alleen het lot)

Plato: probeer zoveel mogelijk te controleren Aristoteles: houd rekening met wat ons kwetsbaar maakt

HV-Midden-Holland

17

Martha Nussbaum

Praktische filosofie

Bij de Verenigde Naties wat verstaan we onder goede menselijke ontwikkeling

o norm voor nationale ontwikkeling ≠ groei van het BNP o armoede ≠ geen of gering inkomen

De Human Development Capability Approach een andere visie op nationale ontwikkeling

o géén Bruto Nationaal Product o vanuit een visie op menselijke capaciteiten

dan kijk je o.a. naar de mogelijkheden o voor een gezond en veilig leven o om je intellectueel, affectief en creatief te kunnen ontwikkelen o om mee te beslissen over je leefomgeving

het begrip armoede krijgt dan een andere betekenis ontnomen zijn van je fundamentele mogelijkheden

HV-Midden-Holland

18

Martha Nussbaum

Drie kernideeën over Capabilities

1. ieder mens is kwetsbaar, maar heeft mogelijkheden en talenten laat hem worden die hij in aanleg is

2. anderen zijn daarbij onmisbaar maar: je blijft zelf verantwoordelijk voor dit proces

3. een goede samenleving stelt de mens in staat zijn capaciteiten te ontplooien

De verbinding met haar ethiek zij wil discussie over algemeen menselijke, fundamentele ervaringen

o honger o rechtvaardige verdeling o kwaliteit van het leven

hoe gaan we met elkaar om ? o hoe vormen we een menswaardige samenleving ?

HV-Midden-Holland

19

Martha Nussbaum

Je mogelijkheden en talenten kunnen benutten

Voorwaarden voor een volwaardig menselijk bestaan 1. in staat worden gesteld om tot leven te komen 2. een gezond en veilig leven kunnen leiden 3. je intellectueel, affectief en creatief kunnen ontwikkelen 4. eigen afwegingen leren maken over goed en niet-goed 5. zelf relaties kunnen aangaan 6. mee kunnen beslissen over je leefomgeving (politiek, sociaal, ecologisch) 7. vrijheid in het kunnen kiezen hoe de eigen capaciteiten te ontwikkelen

attentie voor het kunnen

Consequenties van VRIJHEID als basis van capability grote variëteit aan levensstijlen

een humane samenleving is principieel pluriform o pluralisme en respect voor verschil zijn universele waarden o mét discussie over hoe we omgaan met fundamentele menselijke ervaringen

HV-Midden-Holland

20

Martha Nussbaum

Recente publicaties

Niet voor de winst (2010) waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft

o liberal arts onderwijs wil kritisch en onafhankelijk denken bevorderen van doorslaggevend belang voor het levend en alert houden van democratieën

De nieuwe religieuze intolerantie (2012) een uitweg uit de politiek van de angst

o alle emoties hebben een beperkt blikveld angst gaat verder en verhindert liefde

o we kennen de principes van religieus respect en menselijke gelijkheid deze zijn in tijden van angst kwetsbaar

Politieke emoties (2013) waarom een rechtvaardige samenleving niet zonder liefde kan

o respect voor anderen is onvoldoende voor een goede samenleving o broederschap houdt in betrokkenheid en volledige gelijke menselijkheid

wereldburgerschap

HV-Midden-Holland

21

Martha Nussbaum

Nussbaum en het thema Discussievraag de canon: humanisering schept voorwaarden voor zinbeleving

o herkent u dat bij Nussbaum?

en herkent u: een hogere vorm van menselijkheid ?

HV-Midden-Holland

22

Harry Kunneman (geb. 1948)

Theorie én praktijk van het humanisme

Docent filosofie aan UvA de theorie

o bouwt voort op de Duitse filosoof Habermas o humanistisch perspectief in het Nederlandse filosofendebat o aansluiting humanisme op postmoderne vragen

Docent Universiteit voor Humanistiek de praktijk

o bruikbare begrippen voor de humanistisch geestelijk verzorgers Theemuts cultuur Walkman-ego Dikke-ik Trage vragen

HV-Midden-Holland

23

Harry Kunneman

Verschuivingen in moraliteit

Van theemuts cultuur (tot jaren ’60) de tijd van de verzuiling

iedereen wist wat en wanneer hij iets mocht denken o schuilen onder de koepel van de eigen zuil: geborgenheid

Naar walkman- ego (vanaf jaren ’60) de consumptie mogelijkheden namen toe

o eigen keuzes maken

ruimte voor het individu o eigen ervaringen, emoties en verlangens

ruimte voor een eigen levensstijl o het individu sloot zich af voor zijn omgeving: de walkman

kritische vraag (1996) o is de walkman-ego teveel op zichzelf geconcentreerd ? o neemt de solidariteit af ?

HV-Midden-Holland

24

Harry Kunneman

Het dikke-ik onze huidige 21e eeuw

Stelt het autonome individu centraal o weldoorvoed o eist steeds meer maatschappelijke ruimte op o onverschillig, lomp of zelfs gewelddadig gedrag o staat in een permanente concurrentie- en prestatieslag

Voorbij het dikke-ik (2005) het gaat niet om het veroordelen van laakbaar gedrag

o wel om het onderkennen van de verleidingen o hoe bied je weerstand aan de verleidingen ?

Trage vragen vanuit ervaringen van eindigheid, onmacht

o ziekte en dood, onoplosbaar lijkende conflicten

kunnen leiden tot ervaringen van zin en betrokkenheid o Canon: humanistische kooltjes van hoop en bezieling

HV-Midden-Holland

25

Harry Kunneman

Voorbij het dikke-ik

Kritiek op het modern humanisme staat in de traditie van het 19e en 20e eeuws modern denken = vooruitgangsdenken

o legt een sterke nadruk op autonomie, vrijheid van het individu o heeft als kernbegrip rationaliteit o daarmee staat het ook in de traditie van het dikke-ik

Het postmodern denken stelt vragen over de grenzen van wat we kunnen beheersen

naarmate we meer snappen wordt de werkelijkheid complexer o rationaliteit

brengt vooruitgang en vrijwaart ons van bijgeloof geeft technologische vooruitgang, een langer leven

o maar: er zijn grenzen in de technologie de werkelijkheid is complexer

kunnen we niet goed doorzien ook in de economie en sociale wetenschappen

HV-Midden-Holland

26

Harry Kunneman

Trage vragen

Trage Vragen zijn zo oud als de mensheid zelf hebben betrekking op onze kwetsbaarheid als natuurwezens

o eindigheid en onmacht o ziekte, natuurrampen, dood

hebben betrekking op wat mensen elkaar aandoen o geweld, uitbuiting, onderdrukking o minachting, uitsluiting

Waar ligt het probleem? in het vooruitgangsdenken

o we denken Trage Vragen in de greep te kunnen krijgen technologische vooruitgang rechtstaat , economische groei

Wat moet er gebeuren? normatieve professionalisering

o morele vragen stellen aan de professionals in de instituties

HV-Midden-Holland

27

Door trekken naar nu

Brengen deze thema’s mijn denken verder ?

1. Zingeving je verbonden en betrokken voelen is de sleutel tot menswaardig leven geeft innerlijke kracht

2. Humanisering een vorm van hogere menselijkheid moet je leren, is niet vanzelfsprekend

3. Martha Nussbaum ieder mens is kwetsbaar, maar heeft mogelijkheden en talenten je blijft zelf verantwoordelijk voor je eigen ontwikkeling een goede samenleving stelt de mens in staat zijn capaciteiten te ontplooien

4. Harry Kunnemann voorbij de Dikke-ik neem tijd voor trage vragen over zin en betrokkenheid

pdw/okt-2014