Kan dictatuur democratisch zijn? [Politiek-filosofische en anderen overwegingen bij

Russische Federatie / Kazakhstan / VR China]

Holten College (18/11/2019)

Evert van der Zweerde

Professor of Social and Political Philosophy

Radboud University, Nijmegen

Overzicht

• - 0. Kernvraag: kan dictatuur democratisch zijn? Kortste antwoord: Ja,

maar…

• - 1. Wat is “dictatuur” en waar komt het vandaan? [in de huid van…]

• - 2. Wat is “democratie”? LDR

• - 3. Literair intermezzo… voorlezen uit eigen werk.

• - 4. Putins Rusland een illiberaal-democratisch of een liberaal- non-

democratisch regime? Overzicht Russische Federatie:

- a. Geografie

- b. Economie

- c. Geschiedenis

- d. Politiek

• - 5. Geopolitiek en Zijderoute: RF, KZ, PRC.

• - ? Terug naar de kernvraag: kan dictatuur democratisch zijn?

• - Vragen & discussie

0. drie inleidende opmerkingen:

• i. Filosoof:

- politieke filosofie enerzijds,

- filosofie in Rusland anderzijds =>

- boekproject Political Philosophy in Russia [Edinburgh UP,

2020/1]

• ii. Jarenlange ervaring, 38 x in Rusland sinds 1984 [USSR];

“haat-liefde” verhouding; kortere bezoeken (2 x) aan

Kazakhstan en VR China. Boek Over grenzen (Eindhoven:

Wilde Raven, 2017)

• iii. Zaken begrijpen vanuit hun oorzaken [Spinoza]: Rusland

begrijpen ≠ Putin verstehen

1. Waarom bestaat “dictatuur” en niet gewoon niet?

• Proberen zaken vanuit hun eigen oorzaken te begrijpen i.p.v. meteen te

oordelen => kruip in de huid van… wat maakt “dictatuur” plausibel?

1. Niccoló Machiavelli (1469-1527)

1. Niccoló Machiavelli (1469-1527)

2. Democratie: What are we fighting for?

2. Universal Declaration of Human Rights: 1948

Globale norm / glocale realiteit.

2. UDHR 1948

• Article 21.

• (1) Everyone has the right to take part in the government of

his country, directly or through freely chosen

representatives.

(2) Everyone has the right of equal access to public service

in his country.

(3) The will of the people shall be the basis of the authority

of government; this will shall be expressed in periodic and

genuine elections which shall be by universal and equal

suffrage and shall be held by secret vote or by equivalent

free voting procedures.

2. Democratie is meer dan FFFUCS

• C. Democratie ≠ “Verkiezingen”:

- i. Verkiezingen zijn een belangrijk, mogelijk onmisbaar onderdeel van

democratie, maar democratie ≠ verkiezingen.

- ii. Focus van politicologen en media op verkiezingen.

- iii. Kernbegrip FFFUCS: Free, Fair, Frequent, Universal, Competitive, and

Secret elections = Vrije, Eerlijke, Regelmatige, Algemene, Competitieve

en Geheime verkiezinge.

- iv. Als niet allen kunnen regeren, dan is selectie vereist: selectie / electie;

dat kan door verkiezingen, maar bijv. ook door loting.

- v. Wanneer niet allen, maar sommigen bij het beheersen en besturen van

de samenleving betrokken zijn => betrokkenheid burgers neemt af + ze

worden “consument”..

- vi. Zonder participatie / discussie / deliberatie kunnen democratische

procedures nog steeds functioneren, maar ze gaan dan over het winnen

van het debat resp. de verkiezingen.

2. Democratie ≠ Liberale democratie

- i. Wijdverbreid vooroordeel: democratie = liberale democratie => vaak geldt dat

als iemand “democratie” zegt, die persoon bijv. vrijheid van meningsuiting bedoelt.

people say “democracy” they mean “liberal” democracy, e.g.

- ii. Liberale democratie is historisch contingente combinatie van liberale en

democratische principes [Ch. Mouffe, N. Bobbio]: – a. Liberaal : mensenrechten, individuele (& minderheid & groep) rechten & vrijheden, rule of

law [rechtsstaat];

– b. Democratische principes: gelijkheid, identiteit regerenden / geregeerden,

volkssoevereiniteit.

- iii. De combinatie “Liberale Democratie” is krachtig, maar onderworpen aan zowel

liberale als democratische krachten / impulsen: Vb. 1: steeds grotere vrijheid, incl.

economische; Vb. 2: populisme als democratische impuls.

- iv. Vanwege het contingente karakter zijn er VIER mogelijkheden: – a. liberale democratie: gelijke civiele en politieke rechten en vrijheden voor iedereen.

– b. illiberale democratie: massale legimitering middels FFUCS van een autoritair regime.

– c. liberale non-democratische regimes: gelijke civiele, maar niet: politieke, rechten en

vrijheden voor een elite.

– d. illiberale non-democratische = totalitaire regimes.

2. In schema:

liberaal niet-liberaal

democratisch libdem: NL illibdem: PL

niet-

democratisch

libnondem: UAE illibnondem:

DPRK

3. Literair intermezzo

4. Rusland: drie brede perspectieven.

• a. Geografie

• b. Economie.

• c. Geschiedenis.

• d. Politiek.

4.a. Geografie: 11 tijdzones!

4.a. Geografie & Demografie.

• De Russische Federatie is met afstand het grootste land ter wereld:

• 17 . 106 km2 [2. Canada: 9,9 . 106 km2; 3. China: 9,5 . 106 km2; 4. VS: 9,5 .

106 km2]

• Europa incl. Europees Rusland: 10 . 106 km2; Europees Rusland: 3.9 . 106

km2; Europa zonder Rusland: 6,3 . 106 km2, EU: 4,5 .106 km2 [1/4 Rusland is

iets kleiner dan de EU…]

• 145 miljoen inwoners, w.v. 81% etnisch-Russen. [USSR: 293 miljoen, 50%

etnisch-Russen]

• Grote homogeniteit, m.n. taal (Kaliningrad – Vladivostok; 98% v.d. bevolking

beheerst Russisch, meestal als de facto eerste taal).

• Inwoners: EU: 510 .106: 116 / km2 ; RF: 145 .106: 8,4 / km2;Siberië 40 .106

(27%): 2,7 / km2 => zeer dun bevolkt, bovendien…

4.a. Ongelijke verdeling bevolking + migratie Oost => West

4.a. Officieël: Russische Federatie [Российская Федерация],

federale republiek van 83 “subjecten” incl. autonome republieken

[Sakha, Tatarstan] en provincies [Joods Autonoom Gebied]

4.a. Belangrijke gegevens

• Rusland: multireligieus en multinationaal “imperium” (net als USSR), geen

“natie-staat” zoals Frankrijk, Nederland, of Duitsland;

• Er is een groot verschil tussen русский [roesskij, Russisch] en российский

[rossijskij / Russisch; Ruslands, ruβländisch] nationalisme => 2 soorten

“nationalisme” [nationalisme ≠ patriottisme: Grote Vaderlandse Oorlog 1941-

1945: Great Patriotic War / Великая Отечественная Война];

• Er leven 25+·106 etnische Russen in het “nabije” buitenland («5e kolonne» in

Estland &c, Kazakhstan &c);

4.a Religie:

• Vier “traditionele religies”: (Orthodox) Christendom [±70%], (Ashkenazi) Jodendom (0,1%), (Vajrayana) Boeddhisme (0,5%), (Sunni) Islam [6,5+%] (+ 1,2% (neo-)pagans – sjamanisme in Siberië).

• De ROK is zeer zichtbaar en staat dicht bij het Kremlin, maar de invloed is oppervlakkig – welbegrepen wederzijds eigenbelang + “identiteit”.

4.a Grootste Moskee van Europa (Qolsharif, Kazan’)

4.a. Geografie: Problemen

• 1. Rusland is geografisch zeer kwetsbaar:

• - enorm, ongelijk bevolkt territorium [economisch probleem];

• - open naar alle kanten en overwegend vlak [ruig klimaat => landbouw; invasies];

• - beperkte toegang tot open zee [angst voor omsingeling] => belang Krim /

Sevastopol’

• 2. Rusland heeft een bevolkingsprobleem, m.n. in Siberië:

• - migratie van Azië naar Europa;

• - migratie vanuit China;

• - “breakaway” tendenzen in de 1990er jaren: centrifugale krachten (autonomoom

lokaal bestuur)]] => democratie: gekozen i.p.v. benoemde goeverneurs.

• 3. Rusland traditioneel sterk gecentraliseerde politieke macht =>

• - centripetale krachten centrifugale krachten;

• - een “soevereine staat geregeerd vanuit het Kremlin”;

• - Kremlin ≠ White House ≠ Binnenhof.

• NB: veel Russen denken oprecht dat Rusland, groot als het is, alleen door een

sterke staat bij elkaar gehouden kan worden [=> “Russische Idee”].

4.a Kremlins / Кремля [Moskou, Kazan’,

Rostov, Tobol’sk,

Pskov]

...en je kunt ze zelfs verzamelen…

4.b. Economie: enkele gegevens.

• Ruslands BNP is het 12e, tussen Zuid Korea en Spanje, minder dan ½ van

VK, iets meer dan 1/3 van Duitsland, minder dan 10% van VS, maar…

• …BNP verdubbeld 1990 - 2005, verviervoudigd 1990 - 2011, piek in 2014;

intussen fors gedaald, maar: 3-4 x 1990 => veel Russen zijn veel beter af

dan zij of hun voorouders ooit geweest zijn; iedereen van 35 of jonger heeft

0 “sovjet-verleden”

• Grootste probleem: afhankelijkheid van natuurlijke hulpbronnen, m.n. olie &

gas, maar ook hout, edele metalen.

• [source: https://tradingeconomics.com/russia/gdp ]

4.b Up & down…

4.b. Ruslands Olieverslaving

4.b. Economie – enkele aspecten.

• Dmitrii Medvedev’s Sochi speech 2015: O&G afhankelijkheid onder 50%

=> probleem / uitdaging.

• Grootste probleem: corruptie.

• Tweede probleem: bureaucratie.

• Kernprobleem: koppeling economische en politieke macht, beschermd

door een “soevereine” staat.

• Anderzijds: geleidelijke verbetering civil and business law.

• Nodig: investeringen in industrie en landbouw.

• Sancties… a blessing in disguise? Russische supermarkten, anecdote

nachttrein. …

4.b. Sancties?

4.c. Geschiedenis.

• Rusland begrijpen = geschiedenis begrijpen.

• Rusland heeft dezelfde culturele achtergrond als Europa (Mesopotamië /

Griekse Oudheid / Romeins Rijk), en deelt de christelijke erfenis, maar:

• i. Rusland bepaald door Grieks/Byzantijns Oost-Romeinse Rijk, niet

Latijns/Katholieke West-Romeinse Rijk;

• ii. Rusland is soms nauw verbonden geweest met Centraal en West Europe,

soms ruw ervan gescheiden: Tataarse periode1236-1480;

• iii. Rusland is het Andere Europe & Europa’s Ander [Big Other]: dit is

evenzeer Ruslands eeuwige vraag als die van (West) Europa.

• Rusland was nooit ‘n natie-staat naar “Westfaals model” [1 territorium, 1

natie, 1 religie]:

• Toen de “Westfaalse Orde” bestendigd werd [Münster 1648], was Rusland

al ‘n multinationaal imperium dat tot aan de Stille Oceaan reikte.

4.c. Geschiedenis: Ruslands Expansie

4.c. USSR / Russische Federatie

4.c. Geschiedenis van Rusland

• Tataars “Juk” voorafgaand aan expansie: 1237-1480. “Juk” eindigde

met dominantie Vorstendom Moskou, dat de Russische landen

herenigde en de andere vorstendommen veroverde.

• Afwisseling (top-down) modernisering [Petr I, Ekaterina II,

Aleksandr II] & conservatieve reactie [Nikolaj I, Aleks. III, Nikolaj II].

• Sterk gecentraliseerd, “pyramidaal” feodaal systeem [≠ Europa!!].

• Afschaffing lijfeigenschap1861 [VS: afschaffing slavernij 1863/5],

maar: 1857: 38% lijfeigenen = geen onderdanen (laat staan

burgers), maar privé-eigendom; VS 1860: 13% slaven

[http://www.civil-war.net/pages/1860_census.html].

• Snelle, stormachtige ontwikkeling industrie, kapitalisme,

infrastructuur, samenleving in late 19e E, maar geen politieke

hervormingen: repressie => revolutie.

4.c. Geschiedenis van Rusland

• Traditie van absolutistische autocratie vanaf 17e E, met enkele uitzonderingen: vetsje

Pskov & Novgorod.

• Late 19e E zemstvo, 1905 doema, korte democratische periode Februari – Oktober

1917.

• Detail: Rusland voerde algemeen kiesrecht voor ♀♀ en ♂♂ in vóór Nederland [1919].

• In weerwil van “linkse” ideologie was het sovjet-regime [70 jaar!] vooral politiek

reactionair [rechten en vrijheden] en cultureel conservatief [na Zilveren Tijdperk –

Серебрянный Век (1890-1920)].

• USSR claimde nooit een “communistische samenleving” te zijn, maar socialisme-in-

opbouw + communistische ideologie [Marxisme-Leninisme], op weg naar globaal

communisme: USSR (Derrida).

• Maar ook: industrialisering, alfabetisering, ruimtevaarт, onderwijs systsem => gemengde

erfenis; (nog) geen Vergangenheitsbewältigung, maar.... geschiedenis is niet voorbij.

• Verleden niet ontkend, maar accent op continuïteit:

https://www.youtube.com/watch?v=6U6doPKowGQ

4.c Geschiedenis: twee boeken en ‘n tv-serie

Netflix: The Road to Calvary /

Хожение по мукам (naar roman

van Aleksej Tolstoj):

https://www.youtube.com/watch?

v=LrlDU_wG79c

4.c Ленин: (n)ostalgie, identiteit of onverschilligheid?

4.c. Geschiedenis van Rusland: herhaalde menselijke

tragedie [20e E]

• - revolutie 1905: 14.000 slachtoffers

• - WW1 1914-1918: 1.700.000 slachtoffers

• - Februari revolutie 1917 [NB: 23/02 => 08/03]: 1300 slachtoffers

• - Oktober revolutie 1917 [NB: 25/10 => 08/11 ]: 3000 slachtoffers

• - Rode Terreurr & Burgeroorlog 1918-1922: 7 – 12.000.000 slachtoffers

• - holodomor 1932-3: 4.000.000 slachtoffers

• - zuiveringen stalinisme: 600.000 slachtoffers

• - WW2 [Grote Vaderlandse Oorlog]: 26.600.000 slachtoffers [Stalingrad /

Volgograd: 1.500.000; blokkade Leningrad: 1 miljoen burgers (1/3 v.d.

bevolking), 300.000 soldaten]

• - GULag: 1.600.000 slachtoffers [18 106 “passanten”]

• - uiteenvallen USSR: heel weinig slachtoffers (Riga, Baku, Moscow)

• TOTAAL: 44 miljoen doden

• Weinig delen van de wereld zijn meer in bloed gedrenkt => “obsessie /

preoccupatie” met veiligheid en orde => legitimering van sterke,

gecentraliseerde macht.

4.d. Politiek: Vladimir Poetin [Путин].

Nieuwe tsaar [Царь]?

Pleidooi voor een nuchter-kritische kijk!

Nieuwe Stalin!? Nieuwe Hitler!?

Sluwe

staatsman?

Sportieve macho?

4.d. Iets over Putin:

• 07/10/1952 in Leningrad (nu: St Petersburg), toen

nog herstellende van WO2;

• Eenvoudige, “volkse” komaf, straatvechter, maar ook:

goede student;

• KGB-officier in Dresden [DDR], im Tal der

Ahnungslosen

• Kreeg weinig mee van perestrojka & glasnost’, in

1989 “in de steek gelaten”: uiteenvallen van USSR

“grootste catastrofe”;

• Zeer loyale medewerker in SPb (burg. A. Sobstjak),

premier onder Boris Jeltsyn, die hem als opvolger

aanwees in ruil voor niet-vervolгing; Putin nam

“SPb’se hofhouding” mee naar Moskou;

• President 2000-2008 en 2012-20nu; in 2012 winnaar

van omstreden verkiezingen.

• Populair, parafernalia, geen persoonlijkheidscultus.

• Populariteit kwetsbaar – stabiliteit?

4.d. Verwijzing naar drie grote denkers

• Vladimir Sergeevitsj Solovjov [Соловьёв]

• (1853-1900)

• Nikolaj Aleksandrovitsj Berdjajev [Бердяев]

• (1874-1948)

• Ivan Aleksandrovitsj Il’jin [Ильин]

• (1883-1954)

4.d. “Poetins Rusland”?

• Is Rusland van Poetin? “Heeft” hij het?

• Rusland heeft een autoritair regime, ondersteund door een nationale

ideologie [NB: staats-nationaal [российский], niet ethnisch-nationaal

[русский]], maar het is niet totalitair, en vele male vrijer (op persoonlijk,

cultureel en zelfs politiek vlak) dan de USSR ooit geweest is.

• Rusland is geen autocratie, maar een autoritaire oligarchie, beheerst door

een aantal (25?) business tycoons met Vladimir Poetin als hun manager &

arbiter [primus inter pares model], …

• … het is ‘n oligarchie met massale, maar kwetsbare publieke steun,

afhankelijk van materieel en identitair succes..

• Poetin staat steeds meer boven de partijen [traditioneel model: de tsaar die

boven de politiek staat: hij was onafhankelijk presidentskandidaat, zijn eigen

partij Edinaja Rossija [= One, United, Unique Russia / Единая Россия]

besloot hem te steunen, hij heeft het aanbod dankbaar aanvaard...

4.d Democratisch gekozen president?

• Naïeve vraag: waarom überhaupt verkiezingen? Antwoord: democratische

legitimiteit.

• Belangrijk waren opkomst en percentage: Poetins team streefde naar 70%-

70% en bereikte dit ook: 70% van het electoraat naar de stembus, en 70%

steun voor Vladimir Vladimirovitsj: 70 x 70 = 49% expliciete steun van de

bevolking.

• Werd: 69% opkomst, 73% steun = 50+

• Ook belangrijk is de spreiding: steun in grote steden, m.n. Moskou.

• Veel protesten na verkiezing 2012, minder na herverkiezing 2018, wel weer

rond burgemeestersverkiezingen 2019.

4.d. Democratie à la Russe / суверенная демократия.

Presidentsverkiezingen 2012

4.d Poetin 2.0: democracy à la Russe : Presidentsverkiezingen

2018 https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_presidential_candidates,_2018#Candidates

4.d. Oppositie…?

My ne nemy = Wij zijn niet “stom”

= Wij zijn niet “niet-wij”

4.d. Wat wij moeten bedenken: verschil tussen strategie en

tactiek

• Poetin vaak opgevat als tacticus, niet als strateeg =>

• … zijn favoriete rolmodel is de judoka, niet de schaker: wachten tot de

tegenstander aanvalt en diens kracht tegen hemzelf gebruiken;

• …hij heeft geen groots einddoel, maar steeds twee criteria: Rusland terug

op de wereldkaart & twee achterbannen (het “gewone volk” en “de

oligarchen”) tevreden houden =>

• …zijn doel: herstel pol.& soc.econ. ruimte USSR => Euraziatische

Economische Gemeenschap [=> RF VR China als grootste probleem?];

Road & Belt Initiative zowel probleem als kans

4. Ga zelf kijken!

• * Russen zijn overwegend zeer vriendelijke en prettige mensen.

5. Geopolitiek: RF, KZ, PRC

5. Drie dictaturen (?) langs de Zijderoute / Road & Belt

Initiative

5… die het goed met elkaar kunnen vinden?

5. (Silk) Road & Belt Initiative [NB: initiatief VR China]

5. Oordelen over 3 landen: Rusland, Kazachstan, China

Freedom

House

PR 2010

PR 2018

CL 2010

CL 2018

Human Rights

Watch

2010

2018

World Press

Freedom

Index:

rang

2010

rang

2018

Rusland 6 7 5 6 situatie verslechterd 140 148

Kazachstan 6 7 5 5 sitautie verslechterd 162 158

VR China 7 7 6 6 situatie verslechterd 171 176

PR = politieke rechten CL = civiele vrijheden

5. Kazakhstan “klassiek” voorbeeld grondstofafhankelijk

neopatrimoniaal regime

5. China “klassiek” voorbeeld post-totalitair

staatskapitalistisch regime

5. Rusland: olie&gas-afhankelijke nucleaire grootmacht met

neoliberaal-kapitalistisch systeem en democratisch

gelegitimeerd half-liberaal regime.

?. Terug naar de vraag: kan dictatuur democratisch zijn?

• - vervanging: “dictatuur” => “autoritair regime”

• - autoritair regime / “sterke ♂ (♀)” heeft (objectief) aantrekkelijke kanten /

plausibiliteit => kan in principe overal tot stand komen

• - democratisch ≠ liberaal-democratisch

• - de overgang naar een autoritair regime kan democratisch zijn [vb. Polen,

Hongarije], maar…

• - betekent dan vaak “one (wo)man – one vote – one time” (Fareed Zakaria)

• - de voortzetting van een autoritair regime kan democratisch zijn, maar

wordt vaak in de praktijk “geleid-democratisch” [vb. Rusland; systeem-

oppositie [KPRF, LDPR, Ksenia Sobtsjak] vs. niet-systeem oppositie [A.

Naval’ny, Pussy Riot, etc.]]

• - de verdwijning van een autoritair regime kan ook democratisch zijn, maar

zal in de praktijk eerder de vorm van een “revolutie” ( / volksopstand)

aannemen [vb. Tunesië]

• - post-totalitaire regimes (VR China) ≠ autoritaire neopatrimoniale regimes

Vragen? Discussie?