Wat is eendemocratie?

2

Een democratie is een land waarin het volk regeert. Maar er is geenland ter wereld dat wordt bestuurd volgens de principes van directedemocratie, waarbij het volk keer op keer zelf besluiten neemtover het bestuur van het land. Dat is nu eenmaal onmogelijk:het grondgebied en de bevolking van landen zijn veel te groot omiedereen voortdurend bij elkaar te roepen voor het nemen vanbelangrijke politieke beslissingen. Daarom hebben de meestelanden een representatieve (vertegenwoordigende) of indirectedemocratie. Het volk kiest een aantal vertegenwoordigers, dienamens het volk besluiten nemen over het bestuur van het land.

3

moeten ook geheim zijn. Als dat namelijkniet zo is, dan zou een kiezer op zijnstemgedrag kunnen worden aan -gesproken en dat zou zijn keuze kunnenbeïnvloeden. Verder is het noodzakelijkdat verkiezingen eerlijk verlopen: ermag niet worden geknoeid met de uitslagvan de verkiezingen, want dan vormthet parlement geen getrouwe weergavevan de wil van de kiezers. En ten slottemoeten verkiezingen volgens een be -paalde regelmaat plaatsvinden, zodatkiezers hun mening over het werk van hetparlement en de regering kunnen geven.Een ander aspect van democratischeverkiezingen is natuurlijk het algemeenkiesrecht: er mogen geen groepen vande verkiezingen worden uitgesloten.Het recht van burgers om in vrijheid te

Wat is een democratie?

KenmerKen van een democratie

Er is een volksvertegen woordigingEen democratie heeft een volksvertegen-woordiging, die rechtstreeks door debevolking wordt gekozen. Deze volksver-tegenwoordiging heeft in elk land eenandere naam: Tweede Kamer in Neder-land, Nationale Vergadering in Frankrijken Bondsdag in Duitsland. De TweedeKamer vertegenwoordigt de bevolking,neemt wetten aan en controleert de rege-ring. Daarnaast bestaat er dikwijls nogeen kamer, een senaat, die doorgaansniet rechtstreeks door de bevolkingwordt gekozen. In Nederland is dit deEerste Kamer, die wordt gekozen door deProvinciale Staten. De senaat heeftmeestal minder taken en bevoegdhedendan de rechtstreeks gekozen volksverte-genwoordiging. Beide kamers tezamenvormen het parlement. Door de recht-streeks gekozen kamer wordt een rege-ring gevormd. In een democratie heeftde kiezer dus invloed op de samenstel-ling van de regering.

Er zijn vrije, eerlijke en geheimeverkiezingenVerkiezingen moeten aan een aantaleisen voldoen om ze democratisch tekunnen noemen. Zo moeten de verkie-zingen vrij zijn: iedere burger met stemrecht moet vrij zijn keuze kunnenbepalen. En er moet natuurlijk iets tekiezen zijn: onafhankelijke groepen ofpartijen moeten met elkaar kunnenconcurreren om de macht. Verkiezingen

kiezen is in een democratie verbondenmet het recht van burgers om zichverkiesbaar te stellen.

Er is sprake van machtenscheidingDat betekent dat er een scheiding istussen de wetgevende, de uitvoerende ende rechterlijke macht. Globaal gesprokenbestaat de wetgevende macht uit hetparlement, de uitvoerende macht uit deregering en de rechterlijke macht uitdegenen die toezien op de naleving vanwetten in een land. Deze scheiding moeter onder meer voor zorgen dat niet teveel macht terechtkomt in de handen vaneen kleine groep. Maar de grenzen tussenwetgevende en uitvoerende macht zijndikwijls vloeiend: een regering bereidt

wetgeving meestal voor, waarover hetparlement vervolgens moet beslissen.

Er wordt gestreefd naar politiekegelijkheid voor iedereenIn een democratie kan de ene mensniet als meerderwaardig of minder-waardig aan de ander wordenbeschouwd. Alle burgers moetendezelfde rechten en plichten hebben.Ze moeten gelijkelijk door de overheidworden behandeld. Dit streven naarpolitieke gelijkheid betekent echterniet dat iedereen ook feitelijk gelijk is:in de maatschappij bestaan nu eenmaalgrote verschillen tussen mensen en hunmogelijkheden om bijvoorbeeld poli-tiek actief te zijn. Bepaalde structurenin de maatschappij staan het doel vangelijkheid soms in de weg. Maar in eendemocratie mag het niet zo zijn dat eenbepaalde groep burgers van naturemeer rechten of plichten heeft dan eenandere groep.

Er is een grondwetEen grondwet, internationaleverdragen en gewone wetten geven de samen leving vorm. Die wetten enverdragen moeten natuurlijk op demo-cratische wijze via een parlement totstand zijn gekomen. In een democratieis het van het grootste belang dat dewet ook wordt nageleefd, niet alleendoor de burgers, maar ook door deoverheid. Gebeurt dat niet, danontstaat willekeur, het recht van desterkste. Een democratie is per defi-

4

nitie een rechtsstaat. Maar tegelijker-tijd kan er ook een spanning bestaantussen democratie en rechtsstaat.Democratisch genomen besluitenkunnen bijvoorbeeld indruisen tegen deprincipes van de rechtsstaat.

De vrijheid van burgers wordtbeschermdDemocratie en vrijheid zijn een soorteeneiige tweeling. Een van de vrijhedenis de vrijheid van meningsuiting. Datbetekent niet dat je zomaar alles kuntzeggen. Om te bepalen wat wel en watniet kan, is in een democratie een

Wat is een democratie? 5

onafhankelijke rechterlijke machtnodig. Maar de rechter stelt geen algemene grenzen; als iemand zichbeledigd voelt kan hij naar de rechterstappen om bijvoorbeeld schadevergoe-ding of rectificatie te eisen. En de rege-ring kan een gerechtelijke proceduretegen iemand beginnen die zichbijvoorbeeld schuldig heeft gemaaktaan smaad of het zaaien van haat.Maar de bestuurders van een landmogen de vrijheid van menings uitingop geen enkele wijze beperken. Doenze dit wel, dan wordt de democratiegeweld aan gedaan.

Er is een maatschappelijk middenveldHet volk kiest zijn vertegenwoordigers,maar daarmee is het in een democratieniet gedaan. Het kloppend hart van eendemocratie is de civil society, het maat-schappelijk middenveld van duizendenorganisaties die los van de overheid func-tioneren. Deze zogenoemde non-gouver-nementele organisaties (ngo’s) vormenzowel een link als een buffer tussen hetvolk en de overheid. Aan de ene kantzorgen zij voor belangenbehartiging, aande andere kant beschermen zij de vrij-heid van burgers tegen concentratie vanmacht in de handen van de regering. De

belangengroepen zijn bijvoorbeeldvakbonden, natuur- en milieuorganisa-ties, patiëntenverenigingen, werkgevers-verbanden enzovoort. Een grote rol vanbetekenis spelen ook de politiekepartijen, die in de meeste landen relatiefniet zo veel leden tellen, maar wel bredebevolkingsgroepen vertegenwoordigen.

Er zijn vrije mediaPolitiek gaat voor een groot deel overbeleid, en daarom moet iedereen gelijkemogelijkheden hebben om zich over poli-tieke en maatschappelijke thema’s teinformeren. Daarin spelen de media een

6

voorname rol. Radio, televisie, krant,internet, zij verschaffen informatie enleveren een bijdrage aan het debat. Eendemocratie kan niet zonder vrije media.Maar de relatie tussen politiek en mediais vaak ingewikkeld en bepaald niet vrijvan conflicten: de politicus wil niet allesvertellen, terwijl de journalist wel alleswil horen.

verschillen in democratischestelselsEr bestaan grote verschillen tussenlanden in de manier waarop de wetge-vende en de uitvoerende macht zijn inge-richt en hoe zij worden samengesteld. Erzijn drie hoofdgroepen van democrati-sche stelsels.

Een parlementair stelselIn een parlementair stelsel vinden verkie-zingen plaats voor een parlement. Opgrond van de uitslag van de verkiezingenmoet een regering worden gevormd.Daarvoor is een meerderheid van dezetels in het parlement nodig. Soms heeftéén partij de meerderheid, soms moetenverschillende partijen samenwerken omeen meerderheid te vormen. Dit is vaakafhankelijk van het kiesstelsel, hetsysteem dat bepaalt op welke manierverkiezingen plaatsvinden. In een parle-mentair stelsel moet de regering dus hetvertrouwen hebben van de meerderheidvan het parlement. Die meerderheid kande regering ook naar huis sturen. In zo’ngeval worden dan vaak nieuwe verkie-

Wat is een democratie? 7

zingen gehouden. Nederland is een voor-beeld van een parlementair stelsel.

Een presidentieel stelselDe scheiding tussen wetgevende enuitvoerende macht vertaalt zich insommige landen in aparte verkiezingenvoor beide machten. Zo wordt in deVerenigde Staten niet alleen het parle-ment, maar ook de president door debevolking gekozen. De president heeftdan een eigen machtsbasis. Hij stelt zelfeen regering samen, die niet afhankelijkis van een meerderheid in het parlement.

Dat betekent dat de Amerikaanse rege-ring niet door het parlement naar huiskan worden gestuurd. De regering wordtrechtstreeks geleid door de president.Wel heeft deze regering voor belangrijkepolitieke besluiten een meerderheidnodig in het parlement. De regering moetdus wel samenwerken met het parlement.

Een semipresidentieel stelselEen semipresidentieel stelsel is eenmengvorm van beide bovengenoemdestelsels. De uitvoerende macht bestaatdan niet alleen uit een door de bevolking

8

gekozen president, maar omvat ook eenminister-president, wiens regering afhan-kelijk is van een meerderheid in het par -lement. Als de president en de premiervan dezelfde politieke partij zijn, kunnenze samenwerken bij wetgeving en in deuitvoering van beleid. Maar het kan ookgebeuren dat ze lid zijn van verschillendepartijen en dat ze vooral rivalen vanelkaar zijn. De macht van de presidentwordt in zo’n geval kleiner en die van depremier groter. Een voorbeeld van eensemipresidentieel stelsel is Frankrijk.

verschillende KiesstelselsEr zijn niet alleen verschillende democra-tische stelsels, ook in de manier waaropverkiezingen voor een parlement plaats-vinden bestaat een groot onderscheidtussen landen. Hoe wordt de uitslag vanlandelijke verkiezingen vertaald in dezetelverdeling in de rechtstreeks gekozenkamer van het parlement? Vier factorenspelen een rol.

KiesdistrictenBij verkiezingen wordt een land inge-deeld in zogenoemde kiesdistricten. Hetaantal kiesdistricten kan erg verschillen.Elk kiesdistrict vaardigt op basis van deverkiezingsuitslag in dat district één ofmeer personen af naar het parlement.Als per district slechts één persoon naarhet parlement gaat, dan spreken we vanenkelvoudige districten. Dat is in Groot-Brittannië het geval. Als per districtmeerdere zetels te verdelen zijn, dannoemen we dat meervoudige districten.

Daarvan is België een voorbeeld. Neder-land vormt bij verkiezingen voor deTweede Kamer één groot kiesdistrict –een situatie die niet vaak voorkomt.

Meerderheid of evenredigheidEen belangrijk onderscheid tussen kies-stelsels is dat tussen meerderheidsstel-sels en stelsels van evenredige vertegen-woordiging. In een meerderheidsstelselkrijgt alleen de kandidaat die in een kies-district de meerderheid van de stemmenheeft gehaald een zetel in het parlement.Soms gaat de zetel naar de kandidaat diede meeste stemmen heeft gekregen (datnoemen we een relatieve meerderheid),in andere gevallen krijgt een kandidaat

Wat is een democratie? 9

pas een zetel als hij meer dan de helftvan de uitgebrachte stemmen heeftbehaald (dat noemen we een absolutemeerderheid). In een stelsel van evenre-dige vertegenwoordiging krijgt een partijdie 10 procent van de stemmen heeftbehaald ook ongeveer 10 procent vande zetels.

KiesdrempelDe kiesdrempel is het aantal stemmendat partijen minimaal moeten behalenom één zetel in het parlement te krijgen.In Nederland is de kiesdrempel gelijk

aan de kiesdeler; dat is het totale aantalgeldig uitgebrachte stemmen gedeelddoor het aantal te verdelen zetels. Inandere landen wordt soms een kies-drempel gebruikt die veel hoger is dande kiesdeler. Doel hiervan is om hetaantal partijen in het parlement tebeperken. De kiesdrempel kan landelijk,maar ook per kiesdistrict worden toe -gepast.

Lijsten of personenEr bestaan ook grote verschillen in dewijze waarop kandidaten namens een

10

partij kunnen worden gekozen. InNederland worden de kandidaten doorhun partij in een bepaalde volgorde opde kandidatenlijst geplaatst en dezelijstvolgorde is bepalend voor wie erwordt gekozen. Door het uitbrengenvan een voorkeurstem (een stem opeen andere kandidaat dan de nummer1 van de lijst) kunnen de kiezers dezelijstvolgorde veranderen. We noemendit open lijsten. In een land als Spanjekun je alleen op een vaste kandidaten-lijst van een partij stemmen; daar ishet niet mogelijk om de volgorde vankandidaten te veranderen. Dat zijngesloten lijsten. In België kennen zesemi-open lijsten. De kiezer brengtzijn stem dan uit op een gehelevaste partijlijst of op één persoonvan die lijst. Naast dit lijstenstelsel

bestaat het personenstelsel. Daaringeven de kiezers op het stembiljetaan welke personen in het parlementmoeten komen door de personen tenummeren. Dat gebeurt bijvoorbeeldin Ierland.

de ideale democratiebestaat nietEr is geen land ter wereld dat voor 100procent voldoet aan de kenmerken vandemocratie. In de praktijk blijkt datnamelijk nog niet zo eenvoudig. Ontwikkeling naar democratie wordtvoor een deel bepaald door de geschie-denis en de cultuur van een land.Gewoonten en gebruiken laten zich nietzomaar wegpoetsen. Zo heeft het eneland een lange traditie van vrijheid enhet andere niet.

TekstProDemos – Huis voordemocratie en rechtsstaat

VormgevingPuntspatie [bno],Amsterdam

DrukBariet Ten Brink, Meppel

Fotografiep. 1 Nationale Beeldbank,p. 2 Harm Ramkema, p. 3Nationale Beeldbank /Nancy Beijersbergen, p. 4Nationale Beeldbank /moxxie, p. 5 Ministerievan Binnenlandse Zakenen Koninkrijksrelaties,p. 6 Nationale Beeldbank /Jan Kranendonk, p. 7 Natio-nale Beeldbank / KoosBusters, p. 8 Bart vanVliet, p. 9 Harm Ramkema, p. 10 Lizzy Kalisvaart, p. 11 Nationale Beeld-bank / HRGF

Oktober 2017

Voor een democratie is het van belang datzoveel mogelijk mensen meedoen:insluiting is het devies, niet uitsluiting.Oftewel: een democratie vaart wel bij eenhoge mate van participatie. En dat blijktniet altijd even eenvoudig. Neem deparlements verkiezingen. Een democratieis gebaat bij een hoge opkomst. Ongeveereen kwart van de stemgerechtigden gaatniet naar de stembus, omdat zijbijvoorbeeld geen vertrouwen hebben indemocratische processen of zich totaalniet voor politiek interesseren.Democratie moet zichzelf voortdurendonderhouden – en dat vraagt inzet vankiezers en gekozenen.

ProDemos legt uit wat de spelregels zijn vande democratie en rechtsstaat en laat zien watje zelf kunt doen om invloed uit te oefenen – inde gemeente, de provincie, het land en Europa.

ProDemosHofweg 1H2511 AA Den Haag

(070) 757 02 00info@prodemos.nlwww.prodemos.nl