Waar ligt de grens?

Een onderzoek naar de financiële links tussen vijf bankgroepen en bedrijven

die mensenrechten schenden

Waar ligt de grens?

2www.mijngeldgoedgeweten.be

Waar ligt de grens?3

Dit rapport kadert in de campagne”Mijn Geld . Goed Geweten?”


INHOUDSTAFEL

Inleiding ........................................................................................................................................................5

Hoofdstuk 1: Banken en dictatoriale regimes......................................................................................................71.1. Inleiding..................................................................................................................................................71.2. Schendingen van mensenrechten in Birma..................................................................................................91.3. De oproep tot het stopzetten van investeringen in Birma ............................................................................101.4. Multinationals in Birma en hun investeerders ............................................................................................111.5. Conclusie ..............................................................................................................................................16

Hoofdstuk 2: Banken en ernstige schendingen van de arbeidsrechten ................................................................172.1. Inleiding................................................................................................................................................172.2. De ILO Basisarbeidsrechten, een belangrijk onderdeel van de mensenrechten ..............................................192.3. Arbeidsrechtenschendingen in vrijhandelszones ........................................................................................192.4. Multinationals verantwoordelijk voor schendingen van arbeidsrechten en hun investeerders............................202.5. Besluit ..................................................................................................................................................27

Hoofdstuk 3: Banken en mensenrechtenschendingen bij grootschalige projecten..................................................293.1. Inleiding................................................................................................................................................293.2. De BTC oliepijplijn en haar financiers ......................................................................................................32 3.3. Andere controversiële projecten en hun financiers ......................................................................................353.4. Conclusie ..............................................................................................................................................37

Hoofdstuk 4: Uw bank en haar investeringen in mensenrechtenschendingen: vijf portretten en een groepsfoto ........394.1. Inleiding................................................................................................................................................394.2. AXA ......................................................................................................................................................414.3. Dexia....................................................................................................................................................434.4. Fortis ....................................................................................................................................................454.5. ING ......................................................................................................................................................474.6. KBC......................................................................................................................................................494.7. De groepsfoto........................................................................................................................................51

Hoofdstuk 5: Een andere koers is gewenst ......................................................................................................575.1. Positieve signalen vanuit de financiële sector ............................................................................................595.2. Klanten willen respect voor de mensenrechten ..........................................................................................595.3. VN subcommissie verklaart mensenrechten ook van toepassing op bedrijven ..............................................605.4. Alternatieven..........................................................................................................................................625.5. Campagne-eisen....................................................................................................................................63

Overzicht van de tabellen ..............................................................................................................................68

Bijlage ........................................................................................................................................................69

Voetnoten ....................................................................................................................................................70

Colofon ........................................................................................................................................................76


INLEIDING

◗ Een multinational legt een gaspijplijn aan in Birma, een land meteen nietsontziend dictatoriaal regime. Het bedrijf gebruikt Birmesemilitairen, bekend om hun extreme brutaliteit, voor de vrijmaking vanen de beveiliging langs het traject van de pijplijn. Zware mensen-rechtenschendingen zijn het logische gevolg.

◗ Een grote distributieketen bedreigt vakbondsactivisten, laat zichgoedkoop producten aanleveren die in erbarmelijke omstandighe-den en voor bespottelijk lage lonen geproduceerd worden en laptallerlei rechten van werknemers aan zijn laars. Het bedrijf ‘wint’ regel-matig prijzen als ‘meest onverantwoordelijk bedrijf inzake arbeid-srechten’.

◗ Een consortium van bedrijven legt een grote oliepijplijn aan die doorverschillende landen loopt. Het consortium verjaagt mensen illegaalvan hun gronden. Verzet hiertegen wordt hardhandig neergeslagen.

Stuk voor stuk gaat het hier om goed renderende bedrijven. Maar tochzullen weinigen geneigd zijn geld te investeren in bedrijven die opdergelijke wijze de mensenrechten met voeten treden. Voor diemensen zal dit rapport niet echt een geruststelling zijn.

Bovenstaande voorbeelden zijn immers gebaseerd op concrete prak-tijken van echte bedrijven. En het gaat hier om bedrijven waarin vijfbankgroepen zonder enig probleem investeren. Netwerk Vlaanderenheeft gedurende zes maanden onderzoek gevoerd naar de investeringen van de bankgroepen AXA, Dexia, Fortis, ING en KBC. In ditrapport kan je de onthutsende resultaten van dit onderzoek lezen. Dezevijf bankgroepen, die in België het grootste gedeelte van de markt inhanden hebben, investeren in bedrijven die betrokken zijn bij ernstigemensenrechtenschendingen. Voor meer dan acht miljard US dollarinvesteringen zijn er te vinden in dit rapport. En dat is nog niet eens verwonderlijk wanneer je er het investeringsbeleid van die bankgroepenop naleest. Respect voor mensenrechten is blijkbaar niet echt hun grotebezorgdheid. En zo wordt met het spaar- en beleggingsgeld vannietsvermoedende klanten geïnvesteerd tegen het belang van mensenen hun rechten in.

Het is dan ook hoog tijd voor een andere koers in de financiële wereld.Dat klanten respect voor mensenrechten willen, blijkt uit verschillendestudies. Dat bankieren met respect voor mensenrechten kan, bewijzenmeerdere alternatieven op de financiële markten.De campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’ van Netwerk Vlaandereneist dan ook dat bankgroepen stoppen met investeringen in ernstigemensenrechtenschendingen. Verder eist Netwerk Vlaanderen ook datbankgroepen hun mensenrechtenbeleid open en duidelijk commu-niceren en externe controle op de uitvoering van dit beleid mogelijkmaken.


Banken en dictatorialeregimes

" Toekijken hoe zakenmensen naar Birma komen met de bedoeling zichzelf te verrijken is zoals observeren hoevoorbijgangers in een boomgaard ruw de bloesems afrukken om hun kwetsbare schoonheid,

blind voor de lelijkheid van geplunderde takken, vergetend dat ze met hun daden toekomstige vruchten in gevaar brengen en een onrecht begaan tegen de rechtmatige bezitters van de bomen."

Aung San Suu KyiLetters From Burma

HOOFDSTUK 1:

1.1. INLEIDING

Veel multinationale bedrijven opereren in landen metondemocratische regeringen of in gebieden die getei-sterd worden door gewapende conflicten.

Hoewel buitenlandse investeringen een positieveimpact kunnen hebben op de plaatselijke bevolking,dragen de activiteiten van deze bedrijven soms bij tot

een verslechtering van de situatie. Zo blijven veel dic-tatoriale regimes in het zadel dankzij de instroom vanbuitenlandse deviezen. De conflictregio's waarin multi-nationals hun activiteiten ontplooien, worden geken-merkt door een algemeen klimaat van normvervagingen mensenrechtenschendingen. Bedrijven maken hiersoms misbruik van of bestendigen deze situatie doorhun gedrag.

In dit hoofdstuk nemen we de bedrijfsactiviteiten inBirma als voorbeeld. We beschrijven demensenrechtenschendingen in dat land en besprekende oproep tot een investeringsboycot van Birma doorde democratische oppositie van NobelprijswinnaresSan Suu Kyi. En wat doen de Belgische banken?Investeren zij ons geld in bedrijven met dubieuze prak-tijken in één van de brutaalste regimes ter wereld?

Investeren in dictaturen. Wat is het probleem?

Bedrijven die actief zijn in een ondemocratisch land envia hun activiteiten:• een militaire dictatuur financieel ondersteunen; • gebruik maken van gewelddadige politiediensten of

leger om projecten te beveiligen;• het autoritaire regime legitimiteit bezorgen en zelfs

verdedigen;• gewapende conflicten en onderdrukking aan-

wakkeren,

worden ondersteund door banken die deze bedrijvenvan investeringen voorzien.

1.2. SCHENDINGEN VAN

MENSENRECHTEN I N BIRMA

Birma (Myanmar) is sinds 1962 een militaire dictatuur. Na de gewelddadige onderdrukking van stu-dentenprotesten in 1988, werden er door een nieuwegeneratie militairen verkiezingen georganiseerd in1990. Die werden met meer dan 80% van de stem-men gewonnen door de geweldloze oppositie, deNationale Liga voor de Democratie (NLD). San SuuKyi, Nobelprijswinnares voor de vrede in 1991, is hetboegbeeld van die democratische oppositie. Na deoverwinning van de NLD weigerde de militaire junta inBirma echter resoluut de macht over te dragen.Sindsdien worden de democraten nog harder onder-drukt. In tegenstelling tot wat sommige buitenlandsebedrijven in Birma beweren, wordt algemeenaangenomen dat de situatie in Birma uitzichtloos is.Een overgang naar de democratie op initiatief van demilitaire junta lijkt onwaarschijnlijker dan ooit.

Ondertussen wordt het land gekenmerkt door eenbloedig bewind. De Birmese overheid maakt zich aljaren schuldig aan folteringen, dwangarbeid en andereernstige mensenrechtenschendingen. De militaire lei-

◗ Burgers worden verplicht mee te werken bij deaanleg van wegen en bruggen of het onderhoud ende bevoorrading van legerkampen. Deze dwang-arbeid (ca. 800.000 slachtoffers) wordt door deInternationale Arbeidsorganisatie1 beschreven alseen misdaad tegen de menselijkheid.2

◗ Birma telt meer dan 1300 politieke gevangenenwaarvan velen met de regelmaat van de klok wor-den gemarteld.3 Onder de gevangenen bevindenzich tientallen leden van de NLD.

◗ Tussen 600.000 en 1.000.000 mensen werden -zonder financiële compensatie - verdreven van hunland.4

◗ Verkrachting is een veel gebruikt oorlogswapentegen vrouwen en kinderen van etnische minderheden.5

◗ Birma heeft één van de grootste Aziatische legersondanks het feit dat ze geen externe vijandenhebben.6 Hierdoor vloeit ongeveer 50% van hetbudget naar defensie-uitgaven en slechts een frac-


ders die elkaar sinds de machtsgreep in 1962 opvol-gen, hebben een triest palmares:


tie naar gezondheidszorg en onderwijs.7

◗ Het Birmese leger rekruteert grote aantallen kind-soldaten, in tegenspraak met de officiële uitsprakenhierover.8 De Amerikaanse mensenrechtenorgani-satie Human Rights Watch schat dat kindsoldaten35 tot 45 procent uitmaken van de nieuwerekruten in het nationale leger. De kinderen wordengekidnapt en ingelijfd, brutaal behandeld tijdenshun training, onderworpen aan dwangarbeid engedwongen deel te nemen aan gevechten.9

Een dorpeling die gedwongen werd te werken voor hetBirmese leger. Nadat hij verwond werd, slaagde hij erinte ontsnappen. Hij durfde niet naar huis terug te kerenuit angst om gestraft, gekidnapt of gedood te worden.

Photo: Earth Rights International

Omwille van die systematische en ernstigeschendingen van de mensenrechten veroordelen inter-nationale instellingen en individuele landen het mili-taire regime in toenemende mate. Dat gebeurt nietalleen in woorden, maar ook door middel van sancties.

Op dit moment hanteren de VS de strengste sancties. Sinds 2003 is er in de VS een invoerverbodop alle goederen die geproduceerd zijn in Birma. Alleactiva van de belangrijkste leden van de junta zijn

bevroren. De VS verzetten zich tegen multilateraleleningen aan het land. Sinds 1997 zijn ook investe-ringen verboden en is de niet-humanitaire bilateralehulp opgeschort.10

Ook Europa heeft diverse sancties aangenomen:terugtrekking van het preferentieel handelsstatuut(1997), visumverbod voor autoriteiten, bevriezing vanactiva, reisverbod, wapenembargo (2002), opschor-ting van niet-humanitaire hulp en ontwikkelings-programma's (2003).11 De EU verbiedt sinds 2004ook een aantal buitenlandse investeringen in Birma.Frankrijk, hierin bijgetreden door Duitsland enOostenrijk, is er echter in geslaagd een aantal sleutel-sectoren buiten dit investeringsverbod te krijgen: olie,gas en constructiehout zijn niet in de sanctiesopgenomen.12

Nochtans heeft de militaire dictatuur in Birma deformele economie quasi volledig in handen. Zo is hetonderscheid tussen overheidsbedrijven en privé bedrij-ven in Birma nauwelijks relevant. Beide wordenopgezet ten voordele van de junta, zij het direct ofindirect. Bovendien kunnen buitenlandse bedrijvenonder de huidige wetgeving geen aandelen kopen inBirmese bedrijven. Dit betekent dat, als men alsbuitenlands bedrijf activiteiten wil ontplooien in Birma,dit bijna altijd moet gebeuren in de vorm van een jointventure. Aangezien de Birmese economie volledig inhanden is van de militaire dictatuur betekent dit datmen moet samenwerken met de militaire machtheb-bers en hun beschermelingen. Sterker nog, de inkom-sten en winsten die via de samenwerking gegenereerdworden, ondersteunen de dictatuur financieel. Dezeinkomsten worden op hun beurt gebruikt om het leger- dat de belangrijkste verantwoordelijke is voor demensenrechtenschendingen - verder uit te bouwen.13

1.3. DE OPROEP TOT HET

STOPZETTEN VAN INVESTERINGEN

I N BIRMA

Om die reden lanceerde de enige legitieme verte-genwoordiging van het Birmese volk, de democra-tische oppositiepartij NLD een oproep tot terugtrekkingvan de investeringen uit Birma. De leidster van dezepartij, de Nobelprijswinnares Aung San Suu Kyi, roeptde zakenwereld en buitenlandse bedrijven op omBirma te verlaten en toeristen om het land niet tebezoeken.14 Zo moeten de inkomsten van de militaireleiders verminderen. Het regime hangt immers vooreen substantieel deel van haar inkomen af van buiten-landse investeringen en buitenlandse handel.

Dat die oproep steeds breder gedragen wordt, kon-den we in eigen land nogmaals afleiden uit een

opinieartikel dat verscheen in De Standaard van 20juni 2005. Het artikel werd ondertekend door alle ere-doctorandi van de Université Catholique de Louvain(UCL), waaronder prominente leden als Jean-LucDehaene, Jacques Delors, Leonel Jospin en Carla delPonte. De eredoctorandi scharen zich achter de eis totdesinvesteren van hun collega-eredoctor Aung SanSuu Kyi.15

1.4. MULTINATIONALS I N BIRMA

E N HUN INVESTEERDERS

Als gevolg van die oproep en de druk van de inter-nationale gemeenschap hebben de meeste Westersebedrijven zich al teruggetrokken uit Birma. Onderandere British American Tobacco, Heineken, TriumphInternational, Levi Strauss Inc, Aon Corporation enPremier Oil verlieten het land.

Toch blijven enkele multinationals ter plaatse. Alsvoorbeeld gaan we in op Total, maar we belichten ookenkele andere bedrijven die nog in Birma actief zijn.San Suu Kyi noemde Total de grootste ondersteunervan het militaire regime van haar land.16

1.4.1. Total

Total17 is het vierde grootste olie- en gasbedrijf terwereld, met activiteiten in meer dan 130 landen. Hetbedrijf is de grootste buitenlandse investeerder inBirma. Twee maanden na de onderdrukte verkiezingenvan 1990 tekende Total een contract met de militaire

machthebbers voor het uitvoeren van studies enproeven in Birma. In 1992 haalde Total uiteindelijkeen contract binnen voor de ontginning van aardgaslangs de Birmese kust. Total kreeg de exploitatie vanhet Yadana Gasveld in de Golf van Martaban, 350 kmvan de Birmese kust, in handen. De uitbating van ditgasveld gebeurt in joint venture met MOGE (eenBirmees bedrijf in handen van de Junta), een Thaisbedrijf18 en Unocal19. Het ontgonnen gas wordt nietenkel getransporteerd via een pijplijn onder de zee,maar ook langs een 63 km lange pijplijn over landvan de Birmese kust naar Thailand.

De overheid begon voorafgaand aan de constructievan de pijplijn de regio te militariseren. Dit veranderdehet leven van de boeren, plantagearbeiders en vissersin het gebied drastisch. De aanleg van de pijplijnwordt in verband gebracht met ernstige mensenrecht-enschendingen, waaronder dwangarbeid, gedwongenverhuizingen, gedwongen legerdienst, martelingen,verkrachtingen en het gebruik van burgers als levende'ontmijners'.20 Duizenden soldaten, bekend om hunextreme brutaliteit, werden gestationeerd langs het tra-ject en patrouilleerden in het gebied.21 Total stipuleerdeimmers, via een contract met haar Birmese part-nerbedrijf MOGE, dat de Birmese militairen zoudeninstaan voor de beveiliging van de pijplijn. Totalbetaalde voor deze diensten. De bataljons die langshet traject werden gestationeerd kregen dan ook debijnaam ‘Total Bataljons’. De soldaten vorderden dor-pelingen op voor de aanleg van militaire infrastructuurlangs de pijplijn. Total zag zich gedwongen een aantalvan de slachtoffers van deze dwangarbeid te vergoe-den. Dit kon echter niet verhinderen dat Total (net alsde Amerikaanse partner Unocal in de VS) in Frankrijken België juridisch wordt aangeklaagd omwille vanbetrokkenheid bij die mensenrechtenschendingen.22

Daarnaast worden de inkomsten uit de gasontgin-ning ook in verband gebracht met wapenaankopendoor het militaire regime, meer bepaald de aankoopvan Russische MIG gevechtshelikopters en vliegtuigen.Het Total project voorziet in substantiële financiëlesteun aan de junta. Schattingen wijzen in de richtingvan 400 miljoen dollar jaarlijks.24 Total is het grootstebedrijf in Frankrijk en heeft sterke impact op de Franseoverheid, waardoor Frankrijk strengere sancties tegenBirma vanuit de Europese Unie blokkeert.



" In het begin van de jaren ’90 heeftTotal de militaire Junta, die metgeweld de macht had veroverd, dehoop op aanzienlijke inkomstengeboden. Het engagement van Totalwas belangrijk om andere investeringen aan te trekken.Vandaag is de Yadana gasleidingeen paradepaardje geworden vande dictatuur. Deze investering laatdeze onder andere toe haar machtte legitimeren. (…) Wij zijn tegenbuitenlandse investeringen in het landomwille van de politieke situatie enomdat alleen de militairen en eenkleine groep zakenmensen hier winstuit slaan. Total heeft zijn verantwoordelijkheid opgenomendoor massaal te investeren in Birma,terwijl anderen beslisten om zichterug te trekken omwille van ethischeredenen. Het bedrijf zal er de gevolgen van moeten dragen. Het land zal niet altijd geregeerdworden door dictators."

Aung San Suu KyiNouvel Observateur, 18-24 mei 2000

Total bataljons

Het bataljon dat instond voor de veiligheid van de Total gaspijpleiding, kreeg volgens getuigen, net als de zevenandere 'Total-bataljons', van TotalFinaElf maandelijkse vergoedingen en voordelen in natura. Dat blijkt uit interviewsmet een journalist van De Morgen.25 Zijn verslag geeft een indicatie van enkele van de gevolgen van de activiteitenvan Total op de plaatselijke bevolking van Birma.

‘ … Commandant Zaw Lwin weigert ook maar de minste aanwijzing te geven over het bedrag van deze 'schenkingen', maar zijn soldaten zijn minder discreet. Thein is een student die in 1989 verplicht werd ingelijfd doorhet Birmese leger, de Tatmadaw, en die sinds 1991 instaat voor de beveiliging van de pijplijn van TotalFinaElf. "Elkemaand ontvangt de commandant geld maar ook voedsel, medicamenten, kleding en schoenen voor de manschappen",zegt hij.

Een deserteur van het 402de bataljon is nog preciezer: "Onze commandant, Aung Than Hoo, heeft van Total tweeauto's gekregen. Bovendien moest hij maar een radioboodschap sturen om de helikopter van de maatschappij nieuwemunitie te laten aanvoeren", zegt hij. "Ons bataljon heeft zo verschillende keren 60 mm- en 81 mm-granaten en kistenmet munitie voor onze machinegeweren ontvangen."

Deze bevoorradingen gebeurden op het hoogtepunt van de terreur die door het regeringsleger werd gezaaid inKaren-gebied. Een dorpeling die naar Thailand vluchtte uit het gebied waar de pijplijn doorheen loopt, vertelt zijnrelaas. "In november 1999 zijn commandant Kyaw Soe en enkele mannen van het 273ste bataljon, dat voor de vei-

ligheid van de mensen van Total instaat, in ons dorp toegekomen. Ze hebben alle mannen bevolen om mee te werkenaan de aanleg van een weg tussen Kanbauk en Ongpin Gwin." Niet alleen werden de mannen verplicht om zonder ver-goeding mee te werken aan de weg, elke familie in het dorp moest ook op eigen kosten de bouwmaterialen leveren.

"Een maand lang hebben wij stenen verpulverd en gewerkt aan een weg die uitsluitend gebruikt wordt door deauto's van Total", zegt de vluchteling. Weigeren stond gelijk met gevangenisstraf maar zich schikken naar de bevelenvan de militairen betekende "geen eten kunnen geven aan mijn kinderen omdat we zonder oponthoud moesten werkenvan zes uur ‘s ochtends tot vijf uur ‘s avonds." "Vluchten," besluit de man, "was het enige alternatief dat ons nogrestte."

Volgens verschillende, eensluidende bronnen zijn tientallen gehuchten die zich in de nabijheid van het traject vande pijpleiding bevonden met de grond gelijkgemaakt en zijn de bewoners weggejaagd. "Er werd hun gewoonweggezegd dat ze binnen drie dagen de regio moesten verlaten en als ze dat niet deden, zouden we terugkomen om hunhuizen in brand te steken", zegt Yé, een deserteur van het 402de bataljon.

Wanneer hij hoort dat TotalFinaElf bij hoog en bij laag blijft volhouden dat er nooit mensen verplicht zijn om hundorpen te verlaten, zegt Yé: "Daar kan ik niet mee akkoord gaan. Ik heb zelf deelgenomen aan dergelijke operaties toenik voor hen werkte in Thepye Chaung."

"Men zegt ons dat we blij moeten zijn met het Total-project omdat het goed is voor de ontwikkeling van de regio",zegt een gevluchte dorpeling. "Maar wij profiteren op geen enkele manier van de pijpleiding, het leger en Total daarentegen wel."

TotalFinaElf noemt de beschuldigingen in dit artikel 'achterhaald en ongefundeerd'. Het bedrijf stelt dat de veiligheidrond zijn project in Birma, zoals in andere landen, de verantwoordelijkheid is van de militairen. De pijpleiding looptover 60 km door dunbevolkt gebied, van verplichte verplaatsing van de bevolking is dus geen sprake, aldusTotalFinaElf, van dwangarbeid evenmin. Het bedrijf meldt ook dat het jaarlijks twee miljoen dollar besteedt aan hulpaan de bevolking.

Omwonenden van de pijpleiding van Total worden weggejaagd of verplicht tot dwangarbeid.Mensenrechtenorganisaties en verschillende westerse landen hebben de dwangarbeid in Myanmar veroordeeld.’

Arbeiders leggen de Yadana gaspijplijn door de Tenasserim regio in Birma.



De links tussen Total en de bankgroepen

De onderzochte bankinstellingen investeren26 voorvolgende bedragen in Total.27

1.4.2. Andere multinationals in Birma

1.4.2.1. Energiesector

In 1989 stelde het Birmese ministerie van energiede markt open voor internationale bedrijven, een aan-bod waarop niet alleen Total, maar ook Mitsui, NipponOil, Petronas en andere Amerikaanse en Aziatischefirma’s ingingen.

Petronas30 uit Maleisië is via dochterondernemin-gen zoals Petronas Gas en Petronas Dagangan actiefin verschillende landen met ernstige mensenrechten-problemen. Petronas Gas bezit een bedrijf dat gas enolie exploreert en produceert in Birma. Het bedrijf heefteen aandeel in de Yetagun gaspijplijn, in de buurt vande Yadana pijplijn (een project van Total en Unocal) enverschillende leverings- en exploitatieafspraken met deBirmese overheid. Petronas wordt door mensen-rechtenorganisaties ook bekritiseerd omwille van haaractiviteiten in Soedan, Tsjaad en Thailand.31

De vijf onderzochte bankgroepen investeren samenbijna 2,4 miljard US dollar in Total, goed voor 1,72%van de aandelen van dat bedrijf.

In januari 2005 gaf Total Capital S.A. op deBenelux-kapitaalmarkt zesjaarlijkse obligaties uit terwaarde van 100 miljoen Australische dollar (56miljoen euro). Deze emissie werd geleid door FortisBank.29

Het Japanse Mitsui34 heeft een uitgebouwde relatiemet de Birmese autoriteiten. Het bedrijf ontwikkeldeonder meer een industriezone, gericht op Japansebedrijven, in samenwerking met de overheid.35 Mitsuiis ook betrokken bij de Yadana gasontginning. Hetbedrijf bereikte een overeenkomst met de overheidvoor de constructie van een elektriciteitscentrale eneen productie-eenheid voor kunstmest in de Birmesehoofdstad Rangoon. Mitsui mag het project, goedvoor zo’n 700 miljoen US dollar, coördineren en een250 km lange pijplijn aanleggen tussen de Yadanagasvelden en deze bedrijven.36

De links tussen Mitsui en de bankgroepen

De onderzochte bankinstellingen investeren37 voorvolgende bedragen in Mitsui.

Tabel 2: Investeringen in Petronas33

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen

US dollar v. Petronas

AXA 972.000 1.069.200 0,10%°DEXIA 0 0 -FORTIS 0 0 -ING 17.000 31.763 0,00%¨KBC 107.200 200.295 0,15%¨

Totaal 1.096.200 1.301.258

¨ = belang in Petronas Gas° = belang in Petronas Dagangan

Tabel 1: Investeringen in Total28


US dollar v. Total

AXA 4.966.019 1.100.671.093 0,78%DEXIA 1.165.429 258.303.089 0,18%FORTIS 896.414 198.679.203 0,14%ING 2.892.216 616.331.230 0,46%KBC 971.300 215.276.769 0,15%

Totaal 10.891.378 2.389.261.384 1,72%

De links tussen Petronas en de bankgroepen

Drie onderzochte bankinstellingen (AXA, ING enKBC) investeren32 voor volgende bedragen in Petronas.

Tabel 3: Investeringen in Mitsui38


US dollar v. Mitsui

AXA 8.601.220 77.809.202 0,54%DEXIA 274.000 2.478.775 0,02%FORTIS 969.930 8.774.593 0,06%ING 424.000 3.835.769 0,03%KBC 137.000 1.239.388 0,01%

Totaal 10.406.150 94.137.727 0,66%

Nippon Oil39, eveneens Japans, heeft ook aanzien-lijke belangen in de Birmese olie- en gassector.Nippon verwierf een aandeel van 19% in een projectmet het overheidsbedrijf MOGE, een Thaise gas-distributeur en Petronas, dat gas levert aan elektriciteitsbedrijven in Thailand.40

De links tussen Nippon Oil en de bankgroepen

Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, INGen KBC) investeren41 voor volgende bedragen inNippon Oil.

Tabel 4: Investeringen in Nippon Oil42

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen v.

US dollar Nippon Oil

AXA 1.673.275 11.054.250 0,11%DEXIA 274.000 1.810.142 0,02%FORTIS 0 0 -ING 1.822.000 12.036.780 0,12%KBC 691.650 4.569.286 0,05%

Totaal 4.460.925 29.470.458 0,30%

teerd. De internationale handel daarentegen gebeurtwel door bekende internationale bedrijven.Ondanks de illegaliteit van de houtkap en de socialeen ecologische gevolgen voor de Birmese bevolking,blijven deze bedrijven betrokken bij de handel inBirmees hout. De Deense houtdistributeur DLH45 iseen wereldspeler in de handel in Birmese Teak. Hetbedrijf staat onder internationale druk om de verdelingvan dit hout stop te zetten, maar weigert verder tegaan dan een plafonnering van de import van BirmeseTeak.46 Ook in België zijn er verscheidene houtdistribu-teurs die nog steeds Birmese Teak verhandelen.

De links tussen DLH en de bankgroepen

Eén onderzochte bankinstelling (AXA) investeert47 inDLH.

1.4.2.2. Houtsector

Ook de houtindustrie vormt een belangrijke bron vaninkomsten voor de Birmese overheid. Vooral Chineseen Thaise bedrijven ontginnen het hout en brengen hetop de markt. Birmese Teak is wereldwijd heel erggegeerd omwille van de hoge kwaliteit. Het hout wordtonder andere verwerkt tot tuinmeubelen en in boot-dekken. De bosbouwsector in Birma is in handen vande junta en bevriende netwerken en wordt gekarak-teriseerd door corruptie, illegaliteit en massale ver-nietiging van de bossen. Bewoners van de woudenworden van hun land verdreven en gedwongen voorde militairen te werken. Honderdduizenden zijngevlucht en leven in kampen in Thailand. De ontbos-sing verloopt in een razendsnel tempo. Birma heefthet hoogste ontbossingpercentage van heel ZuidoostAzië. In 1999-2000 geeft Birma als officiële houtex-port 806.000 m3 op, terwijl ontvangende landen 1,72miljoen m3 aan import opgeven. Het verschil geeft eenindicatie van de illegale houtkap en heeft een geschat-te waarde van 200 miljoen US dollar.43 Hout uit Birmavalt onder de internationaal geaccepteerde definitievan ‘conflicthout’.44

Veel bedrijven die Birmees hout ontginnen zijn Thais ofChinees, vaak schimmig en veelal niet beursgeno-

1.4.2.3. Mijnbouwsector

Een andere belangrijke bron van inkomsten is demijnbouw. Birma is rijk aan grondstoffen zoals zilver,lood, zink, koper en edelstenen. Artisanale mijnwerk-ers ontginnen deze voorraden al eeuwenlang. Maarhet ontbreekt Birma aan het nodige kapitaal en deknowhow om de rijkdommen op grotere schaal te ont-ginnen. De generaals weten dat ze buitenlandse hulpnodig hebben om de onontgonnen reserves aan teboren. Daarom zetten ze vanaf het begin van de jaren‘90 partnerships op met internationale firma’s.Friedland, een Canadese avonturierzakenman gingmet de generaals in zee. Eén van zijn vele bedrijven,Ivanhoe Mines49, runt er ondertussen de Monywakopermijn. Het gaat hier over de grootste mijninves-tering in Birma, net als bij andere buitenlandseinvesteringen in een joint venture structuur met deBirmese overheid. Ivanhoe Mines heeft ongeveer 60miljoen US dollar geïnvesteerd in Birma. Terwijl dedruk op Westerse bedrijven in Birma groeide, verdiepteIvanhoe zijn engagement in de Birmese mijnbouw enging op zoek naar andere projecten. De mijnbouw in

Tabel 5: Investeringen in DLH48


US dollar v. DLH

AXA 11.400 1.049.680 0,66%DEXIA 0 0 -FORTIS 0 0 -ING 0 0 -KBC 0 0 -

Totaal 11.400 1.049.680 0,66%



Birma wordt, net als de olie- en gasindustrie, geasso-cieerd met dwangarbeid bij het aanleggen van deinfrastructuur.50 De Monywa mijn is deels gefinancierddoor het Japanse bedrijf Marubeni, dat samen metNissho Iwai Corp. 90 miljoen US dollar op tafel legdevoor de realisatie van de eerste fase van het project.51

Marubeni52 is actief in sectoren zoals olie, gas, kledijen hout. Marubeni rijfde onder meer een bestelling vanruwe olie53, en één van constructiemachines voor deBirmese overheid binnen. Omdat Birma op het tijdstipvan deze bestelling geen officieel ontwikkelingsgeldmeer mocht ontvangen van Japan, kreeg de overheidvan Marubeni een uitstel van betaling van drie jaar.54

Het bedrijf heeft een afdeling in Birma en heeft eengoede band met de Birmese overheid.55

De links tussen Marubeni en de bankgroepen

Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, INGen KBC) investeren56 voor volgende bedragen inMarubeni.

Tabel 6: Investeringen in Marubeni57

Aantal Waarde van Percentageaandelen de aandelen in aandelen v.

US dollar Marubeni

AXA 3.323.000 10.637.300 0,22%DEXIA 187.000 598.608 0,00%FORTIS 0 0 -ING 52.000 166.458 0,00%KBC 147.000 470.564 0,00%

Totaal 3.709.000 11.872.930 0,25%

1. 5. CONCLUSIE

Tot onze verbazing vonden we de meeste hierbovenbeschreven bedrijven terug in de portefeuilles van deonderzochte Belgische banken. De Belgische bankenhebben er blijkbaar geen problemen mee om spaar-en beleggingsgeld van hun klanten door te sluizennaar bedrijven die actief zijn in Birma, hoewel er eeninternationale consensus bestaat om juist daar níetaanwezig te zijn. Dit soort investeringen dragen bij totmensenrechtenschendingen in één van de ergste dic-taturen in de wereld.

Annex: De Birmese volksvertegenwoordigers roepende Belgische banken op tot desinvestering.

Bij monde van Daw San San, een parlementslid datnet als haar collega's werd opzij geschoven door demilitaire poutchplegers, roept de National League forDemocracy de Belgische banken op om niet teinvesteren in Birma. De partij van Aung San Suu Kyi isvan mening dat Belgische banken geen enkele vormvan financiële steun mogen verlenen aan bedrijven dieweigeren zich terug te trekken uit het land.

"Naar ik begrijp hebben een aantal Belgischebanken geen investeringsbeleid in voege datinvesteringen in deze bedrijven vermijdt. Ik ben ervanovertuigd dat dit niet te wijten is aan een gebrek aanbereidheid om ethische principes te integreren in hunkrediet- en financiële beleid. Ongetwijfeld zijn zij hetmet mij eens dat het respect voor mensenrechten eenintegraal onderdeel moet uitmaken van de beslissingom al dan niet in een bedrijf te investeren. Daaromvraag ik hen een beleid te ontwikkelen dat financiëlesteun aan bedrijven die actief zijn in Birma vermijdt."stelt Daw San San

(de volledige brief van Daw San San vind je alsbijlage bij dit rapport)


Banken en ernstige schendingen van de arbeidsrechten

HOOFDSTUK 2:

2.1. INLEIDING

In 1890 werkte de bevolking van Aalst ondererbarmelijke omstandigheden in de textielfabrieken.Misbruikt en uitgebuit door de rijke fabrieksdirecteurenomwille van de winst. We kennen allemaal het pareltjeuit de Belgische filmgeschiedenis die deze dramatis-che situatie in beeld brengt: Daens. Maar wat alszulke werkomstandigheden zich nog steeds voordoen.

Niet in Aalst, maar in Guadalajara of Dongguan. Dewinsten vloeien niet meer naar "fabrieksdirecteuren"maar via de banken naar spaarders en beleggerswereldwijd. In dit hoofdstuk gaat Netwerk Vlaanderenna in hoeverre de Belgische banken financiële linkshebben met omstreden bedrijven in vrijhandelszonesin lageloonlanden. Waren de banken aandeelhouderten tijde van gedocumenteerde schendingen van dearbeidsrechten?


Investeren in vrijhandelszones. Wat is het probleem?

Bedrijven die actief zijn in vrijhandelszones inlageloonlanden schenden soms de arbeidsrechten vanwerknemers, omdat:

• groepen die de belangen verdedigen van werk-nemers, zoals onafhankelijke vakbonden, er vaakverboden zijn of onderdrukt worden

• de lokale overheid niet optreedt tegen slechte arbeidsomstandigheden in die productiezones

• de lonen en arbeidszekerheid voor de werknemerser extreem laag zijn.

De banken delen in de winst die bedrijven dankzijzulke arbeidsomstandigheden maken.

2.2. DE I LOBASISARBEIDSRECHTEN,EEN BELANGRIJK ONDERDEEL

VAN D E MENSENRECHTEN

Een mens brengt een groot deel van zijn tijd alwerkende door. Schendingen van zijn rechten alsarbeider, zoals gedwongen of onveilige arbeid, zijnmensenrechtenschendingen.58 Maar wat zijn precieszijn rechten op de werkvloer? Een internationaleorganisatie die deel uitmaakt van de Verenigde Naties,de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO)59, beantwoordt die vraag. Sinds haar oprichting heeft deILO bijna 200 conventies ten aanzien van werkomstandigheden uitgebracht. Ze werpen een lichtop de rechten van arbeiders en werknemers.

Om de centrale kern van de arbeidsrechten af te lijnen, nam de ILO in 1998 de belangrijke verklaringover ‘De fundamentele principes en rechten op hetwerk’ aan.60 Die verklaring formuleert vier funda-mentele arbeidsnormen die terug gaan op acht ILOconventies. Kinderarbeid, dwangarbeid, discriminatieop de werkvloer en het vervolgen of verbieden vanvakbonden zijn uit den boze.

Daarnaast biedt de ILO tripartiete verklaring over ‘De principes voor multinationale ondernemingen ensociaal beleid’ 61een aantal aanvullende belangrijkearbeidsnormen, die onder de verantwoordelijkheid vanondernemingen vallen.

Ondernemingen die systematisch één of meer vandeze fundamentele normen overschrijden, begaangrove schendingen van de arbeidsrechten. Zerespecteren de mensenrechten niet.

Fundamentele principes en rechten op het werkRecht op vereniging en collectief onderhandelen (ILO conventies 87 en 98)Afschaffing van dwangarbeid en verplichte arbeid (ILO conventies 29 en 105)Afschaffing van kinderarbeid (ILO conventie 138)Afschaffing van discriminatie op de werkvloer (ILO conventie 100 en 111)

Principes voor multinationale ondernemingen ensociaal beleidHet recht op arbeidszekerheid Het recht op een leefbaar loon (ILO conventies 26 en 131)Het recht op veilige en gezonde werkomstandigheden(ILO conventie 155)In acht nemen van het maximale aantal werkuren(48+12) (ILO conventie 1)

2.3.ARBEIDSRECHTENSCHENDINGEN I N

VRIJHANDELSZONES

Sinds de jaren zeventig zijn vrijhandelszones ofexport verwerkende zones aan een opmars bezig inde lageloonlanden. De ILO definieert die vrijhandels-zones als "industriële zones met speciale stimuli ombuitenlandse investeerders aan te trekken, en waargeïmporteerde materialen een zekere graad van bewerking ondergaan alvorens ze opnieuw geëxpor-teerd worden".62

De speciale stimuli worden door de ontvangendelanden toegekend omdat ze hopen met vrijhandels-zones werkgelegenheid te creëren en inkomsten tegenereren. De gunsten in die zones gaan van eenlakse wetgeving, onder andere over arbeidsrechten enmilieubescherming, tot vrijstelling van belastingen.

In 2004 waren er wereldwijd al 5174 vrijhandels-zones, waarin ongeveer 42 miljoen mensen werken(voor het overgrote deel vrouwen).63 Meer dan de helftvan die arbeidsters is aan de slag in China. De bedrij-ven in de vrijhandelszones fabriceren voornamelijktextiel en elektronica voor de Westerse afzetmarkten.64

Vrijhandelszones dragen substantieel bij aan dewerkgelegenheid in vele landen, en heel wat onderne-mingen in die zones gaan naar lokale maatstavenredelijk te werk. Maar sommige export verwerkendezones genieten een kwalijke reputatie. De beelden vanjonge meisjes die 16 uur per dag werken voor eenhongerloon zijn door de Schone Kleren Campagne opons netvlies gebrand. Het blijft niet bij lange werkda-gen en lage lonen. De voorbije tien jaar werden in


vrijhandelszones ernstige overtredingen van elk van debasisnormen van de ILO gedocumenteerd.65

Dwangarbeid, kinderarbeid, verbod op vakbonden encollectief onderhandelen, werkonzekerheid, discrimi-natie bij de aanwerving of op het werk en ongezondewerkomstandigheden vinden plaats in deze enormeproductiezones.

De redenen voor de overtredingen van de arbeids-normen zijn velerlei.

Het is vooreerst niet moeilijk om arbeidskrachten tevinden die zogezegd vrijwillig in onmenselijkeomstandigheden willen werken. Wereldwijd leven éénmiljard mensen van minder dan één euro per dag, enondervoeding treft bijna evenveel mensen. Bovendienlaat de (lokale) overheid in veel lageloonlanden deinbreuken op de arbeidsrechten begaan. Ze heeft eenontoereikende sociale wetgeving, of kan haar regulerende functie niet waarmaken door een tekortaan middelen of daadkracht.

De inbreuken tegen de arbeidsrechten invrijhandelszones nemen de laatste jaren niet af, zelfsin tegendeel.66 De verklaring daarvoor ligt in de verhe-vigde concurrentie op de markt van de toeleveranciersen de druk die grote afnemers zoals Nike of Wal-Martuitoefenen om in de productiekosten te knippen. Eenketen als Wal-Mart koopt haar producten bij duizen-den toeleveranciers in lageloonlanden.67 Deze produ-centen concurreren om in de gunst van Wal-Mart tevallen. De laatste kost waarop de toeleveranciers kun-

een textielarbeidster in een vrijhandelszone

nen besparen is die van de arbeid.68 Arbeiders kunnendaartegen weinig inbrengen. Zeker niet als ze geenonafhankelijke vakbonden hebben. Die zijn verbodenin veel vrijhandelszones, zoals in Bangladesh enChina. Dat alles maakt investeringen in vrijhandels-zones op zijn minst risicovol en vaak controversieel,als het op respect voor de mensenrechten aankomt.

2.4. MULTINATIONALS

VERANTWOORDELIJK VOOR

SCHENDINGEN VAN D E

ARBEIDSRECHTEN E N HUN

INVESTEERDERS

De meeste producten uit vrijhandelszones komenop de Westerse consumptiemarkt terecht. De produc-tiefaciliteiten in lageloonlanden zijn vaak geen eigendom van de multinationale ondernemingen diede producten verkopen. Maar zoals internationale instellingen en mensenrechtenorganisaties beklemto-nen: de verantwoordelijkheid voor de arbeidsomstan-digheden loopt wel degelijk parallel met het zakelijkebelang.69 Multinationals die de productie wereldwijd zogoedkoop mogelijk trachten te organiseren, maar geenverantwoordelijkheid opnemen voor de arbeids-omstandigheden die daaruit voortvloeien, getuigenvan een 19de eeuwse attitude die bij een ‘wild kapitalisme’ hoort.

In dit rapport hebben we ondernemingenopgenomen waarvan, naast arbeidsrechtenschending-en bij hun toeleveranciers, ook grove inbreuken tegendiezelfde rechten binnen de onderneming werdenopgetekend. Het gaat over bedrijven die door interna-tionale rapporten in opspraak kwamen. Ze begingenzware schendingen van de arbeidsrechten in vrijhan-delszones of in andere productiefaciliteiten inlageloonlanden of in het Westen. We gingen telkensna of de vijf onderzochte bankgroepen aandelenhebben in deze ondernemingen. Op dit ogenblik isimmers al een tijdje publiek geweten dat dezeondernemingen de basis ILO normen hebbengeschonden. Naast de in dit rapport behandelde multi-nationals, zijn er nog tientallen anderen die omgelijkaardige praktijken in vrijhandelszones inopspraak zijn geraakt.


Dat de banken beseffen dat er iets misloopt, en datze hun klanten de informatie niet kunnen weerhoudenals de poppen aan het dansen gaan, bewees eenrecent voorval. Een artikel van de South ChinaMorning Post onthulde op 19 augustus van dit jaardat zes grote banken, waaronder ING, de belangrijksteaandeelhouders waren in Henan Rebecca Hair products.70 Die beursgenoteerde onderneming is nummer één op de markt van pruiken in China, enexporteert naar het westen. Een deel van de productievan Henan gebeurt, volgens bewijzen van de journa-list, in Chinese heropvoedingskampen. De arbeid diedaar plaatsvindt, wordt door de ILO, Human RightsWatch en andere organisaties bestempeld als dwang-arbeid. Vier dagen na de onthulling reageerde INGbank in een schrijven aan de site Business & HumanRights Resource Center, waar de gegevens over dezaak verzameld worden.71 Mevr. de Wolff-Janssen,Head Corporate Responsibility van ING schreef:

"Forced labour is regarded as unacceptable by theinternational community. Several international treaties(e.g. UDHR) strictly forbid the use of forced labour.(…)In this particular case ING has passed on all relevantinformation about the alleged controversial activities ofthe company to all clients invested in the company andhas been informed that the clients are now urgentlyreviewing the situation."

Met deze open houding in dit specifiek geval wasING het meest vooruitstrevend van alle in opspraakgeraakte banken. Benieuwd of de banken in detoekomst van die openheid over arbeidsrechten-schendingen een beleid maken en niet enkel eennoodoplossing als het fout loopt.

2.4.1. Wal-Mart

De eerste onderneming die we onder de loep nemenis Wal-Mart. Wal-Mart Stores is de grootste distribu-tieketen ter wereld met een omzet van 285 miljard USdollar in 2004. Het bedrijf telt 1,6 miljoen werknemersin 3600 warenhuizen, voornamelijk in de VS.72

Omwille van de erbarmelijke arbeidsomstandighedenbij Wal-Mart en haar leveranciers won het bedrijf injanuari 2005 de Public Eye Award 2005 voor hetmeest onverantwoordelijke bedrijf op het vlak van dearbeidsrechten.73 Wal-Mart was voor die prijs voorge-dragen door de Internationale Schone Kleren Campagne.Voordien won Wal-Mart al drie van de vier keer deweinig begerenswaardige prijs Sweatshop retailer ofthe year uitgereikt door het Maquila Solidarity Network.74

Wal-Mart beging de vorige vijf jaar onder andere de

Het onbedoelde cynisme van het Wal-Mart logo

volgende goed gedocumenteerde inbreuken tegende basisnormen van de ILO:◗ Het Labor Department in de VS bezocht tussen

1998 en 2001 25 Wal-Mart warenhuizen. In dewarenhuizen waren 85 minderjarigen aan de slagmet gevaarlijke taken. Voor die overtreding van dewet op de kinderarbeid kreeg Wal-Mart begin 2005een boete opgelegd van 135.540 US dollar.75

◗ Nog in de VS zijn er tientallen zaken hangendevoor ‘union-busting’. Managers van Wal-Mart re-gistreren, bedreigen en ontslaan regelmatig op ille-gale wijze vakbondsactivisten en besparen zichgeen moeite om vakbonden de pas af te snijden.De vakbond die de zaken opvolgt is de UnitedFood and Commercial Workers Union (UFCW).Tussen 1998 en 2003 kwam het tot 45 klachteningediend door de National Labor Relations Board(NLRB) tegen Wal-Mart voor overtredingen van dearbeidswetgeving op het vlak van recht op vrijevereniging en collectief onderhandelen. In tienzaken werd Wal-Mart reeds door het LaborDepartment veroordeeld, acht zaken werden inovereenstemming opgelost en de andere zijn noghangende.76

◗ In 2001 dienden zes vrouwen in California eenklacht in tegen Wal-Mart omdat ze geen kansmaakten op promotie en voor hetzelfde werk min-der betaald werden dan mannen. De klacht groeideuit tot de grootste rechtszaak op grond van deantidiscriminatie wetgeving in de VS: 1.6 miljoenvrouwen, huidige en oude werknemers van hetbedrijf, klagen Wal-Mart aan.77

◗ Op 16 januari 2003 gingen duizenden arbeiders inde Ruaranka vrijhandelszone in Kenia voor ééndag in staking. Ze dienden zestien klachten in bijhet ministerie voor arbeid, waaronder de volgende:wanbetaling, repressie van de vakbond, seksuele


intimidatie, excessieve werkuren en onbetaaldeoveruren. Ze organiseerden zich op wettelijke basismaar vonden op 3 februari 2003 de poorten vanhun fabrieken gesloten met een bericht dat ze‘allen ontslagen waren’. Meer dan 8000 arbeidersverloren zo hun job. Wat later werden de arbeidersdie geen deel uitmaakten van de vakbond weeraangeworven. Die duidelijke overtreding van debasisarbeidsnormen werd gedocumenteerd door deClean Clothes Campaign.78 Van de vijf geviseerdefabrieken leverden er drie producten aan Wal-Mart:Baraka, Kentex en Jar.

◗ Tussen januari 2001 en maart 2002 leverde hetSalvadoraanse bedrijf Cofecciones Ninos, actief inde San Marcos vrijhandelszone, aan o.a. Wal-Mart. Door Human Rights Watch werden volgendeschendingen van de arbeidsrechten in het bedrijfuitgebreid gedocumenteerd: illegale discriminatievan de vakbond en vakbondsleden, illegale ontsla-gen, geen of vertraagde uitbetaling van lonen enontslagvergoedingen en geen uitbetaling van over-werk en legaal verplichte jaarpremies.79

◗ Een gelijkaardige klacht kwam er van de LesothoClothing and Allied Workers Union (LECAWU) die injanuari 2003 de mistoestanden in 21 fabrieken dievoor Wal-Mart produceren, aanklaagde. Inbreukentegen de arbeidsnormen gingen van te langewerkdagen, verbale en fysieke intimidatie, slechtebehandeling van zwangere vrouwen en inbreukentegen de vrijheid van vereniging. Werknemers in dezweetateliers verdienen er 54 dollar per maand.80

In Malawi bereikten de lonen zelfs een dieptepuntvan 14 dollar per maand.81

◗ Op 13 september 2005 startte er in Californië eennieuwe rechtszaak tegen Wal-Mart omdat dearbeidsomstandigheden in fabrieken in Indonesië,Bangladesh, China, Nicaragua en Swaziland vol-gens de klagers indruisen tegen de gedragscodedie Wal-Mart zelf beweert te respecteren.82

De arbeidsrechtenactiviste Aisha Bahadur vatte dehouding van Wal-Mart als volgt samen:

"After years of informing Wal-Mart of labour condi-tions in its supply chain and urging the multinational totake responsability for and change its policy, amend itscode of conduct and make sure its code is implement-ed, Wal-Mart has hardly ever responded to allegationsand has hardly taken any action to correct terriblelabour conditions. They lag far behind other companiesin this regard." 83

Het verhaal van Lucy

Lucy, een Keniaanse moeder met twee kinderen, naaitjeansbroeken voor Wal-Mart in een vrijhandelszone.Ze vertelt: "Een jaar geleden werkte ik 48 uur non-stopwant de baas verplichtte ons de deadline van de levering te halen. Mijn man ging ervandoor, waardoorik met moeite de huur kan betalen van mijn apparte-ment en mijn kinderen nu bij mijn ouders opgroeien. Ikheb ze al een half jaar niet meer gezien. Mocht ik in devrijhandelszone beter behandeld worden, dan zou ik nuen dan vakantie krijgen en mijn kinderen kunnenbezoeken. (…) Opzichters in het atelier bedreigen onsregelmatig en schreeuwen ons toe ‘zwijg, want zelfseen kind kan wat jullie moeten doen’. We voelen onsals vrouwen enorm bedreigd, omdat we onze job nietkunnen verzekeren door een vakbondswerking, moetenwe zekerheid met seks kopen" 84

De links tussen Wal-Mart en de bankgroepen

De onderzochte bankinstellingen investeren85 voorvolgende bedragen in Wal-Mart.

Tabel 7: Investeringen in Wal-Mart86

Aantal Waarde van Percentageaandelen de aandelen in aandelen

US dollar v.Wal-Mart

AXA 18.500.638 873.785.133 0,44%DEXIA 872.740 41.206.758 0,00%FORTIS 564.345 26.654.014 0,00%ING 14.096.764 665.790.164 0,33%KBC 782.203 36.943.448 0,00%

Totaal 34.816.690 1.644.380.517 0,82%

Geen enkele van deze bankgroepen ziet in debarslechte reputatie van Wal-Mart op het vlak van hetrespect voor de arbeidsrechten een reden om stappente zetten. Alle houden ze aandelen aan in dezeenorme distributieketen, tezamen voor ongeveer 1,6miljard US dollar. AXA en ING voeren de kop aan metparticipaties die in de honderden miljoenen US dollarslopen.

2.4.2. Flextronics, Solectron,Sanmina Sci, Jabil en Celestica

In heel wat vrijhandelszones worden onderdelen enproducten vervaardigd voor de elektronica industrie.


Van de export uit de ontwikkelingslanden naar deWesterse landen groeide die van elektronica onderde-len en producten de laatste jaren het snelst. Bovendienis de toegevoegde waarde van die uitvoer voor deontwikkelingslanden veel groter dan die van bijvoor-beeld textielproducten.87

De arbeidsomstandigheden in ateliers die schoenenof kleding vervaardigen voor het Westen, kregen reedsruimschoots media-aandacht. Anders gaat het met debedrijven die onderdelen vervaardigen voor elektroni-caproducten. In 2004 publiceerde de Britse NGOCAFOD88 het onderzoeksrapport ‘Clean up your com-puter. Working conditions in the electronics industry’.89

Een primeur. Het rapport was gebaseerd op veldwerkin Mexico, Thailand en China. In het dossier wordenarbeidsrechtenschendingen gedocumenteerd bij detoeleveranciers van IBM, HP en Dell. CAFOD wou diecomputerfabrikanten en andere stakeholders onderdruk zetten om de arbeidsomstandigheden bij detoeleveranciers en subcontractanten van computerfab-rikanten te verbeteren. Driekwart van het productiepro-ces van computers gebeurt immers niet in faciliteitenvan de gekende merken maar bij die toeleveranciersen subcontractanten. De grootste toeleveranciers zijnde volgende beursgenoteerde ondernemingen:Flextronics, Solectron, Sanmina Sci, Jabil en Celestica.90

Het is in de fabrieken van die toeleveranciers inGuadalajara (Mexico) en in de Parelrivier Delta (China)dat door CAFOD verschillende inbreuken tegen debasis ILO normen werden gedocumenteerd:

◗ Jabil, Sanmina en Flextronics hebben productiefa-ciliteiten in de provincie Jalisco, Mexico, in en omde stad Guadalajara. De meeste arbeidsters in diefabrieken worden gerekruteerd en tewerkgestelddoor lokale tewerkstellingsagentschappen. De discriminerende praktijken van die agentschappengrensden aan het onwaarschijnlijke en werden bekend door het rapport van CAFOD. Een psy-choloog die de aanwervinginterviews afnam,somde de volgende redenen op die tot weigeringkonden leiden in 2002 en 2003:

"Redenen voor weigering tot de job op basis vanhet psychologisch interview: komt op voor arbeids-rechten, homoseksueel, asociaal, lesbisch, meer dantwee tatoeages, gaat niet akkoord met de politiekvan IBM, respecteert geen autoriteiten, assertievehouding, is een actief lid van een politieke partij, wilgeen overuren werken, de vader is een advocaat,werkte voor een advocaat, werkte voor een vak-bond, travestiet, heeft oorringen, heeft langhaar,…" 91

Daarnaast werden zwangere vrouwen en personen

ouder dan 30 hoe dan ook geweigerd. Er werdenillegaal zwangerschapstests afgenomen, werkne-mers kregen kortlopende contracten en ze werdenontslagen als ze zich verenigden.92

◗ Op 10 mei 2004 ontstond er een kleine brand ineen productiefaciliteit van Sanmina SCI inGuadalajara, Mexico. Er kwamen giftige, chemis-che dampen vrij in de fabriek. Omdat de managersechter geen tijd wilden verliezen, riepen ze dearbeiders een uur na de brand weer naar binnen.Een twintigtal arbeiders werd bedwelmd door dedampen, werd duizelig en moest braken. Tweemensen werden opgenomen in het ziekenhuis metademhaling- en zenuwproblemen.93

◗ Jabil, Solectron, Sanmina SCI, Flextronics enCelestica hebben productiefaciliteiten in deParelrivier Delta in China. Onafhankelijke en vrijevakbonden zijn in China onbestaande. Bijgevolgdruisen de arbeidsomstandigheden er sowieso integen de basis ILO normen. CAFOD documenteerdevolgende arbeidsrechtenschendingen bij de com-puterfabrikanten in de Parelrivier Delta:

- In 2002 schommelde het basisloon rond de 35US dollar per maand, wat onder het wettelijkeminimum van 54 US dollar per maand lag. Enkeldoor meer dan 12 uur per dag te werken, ver-dienden de arbeiders het minimumloon. In hetpieksiezoen liepen overuren op tot 120 uur permaand en moesten de arbeiders 7 dagen perweek werken.

- Allerlei systemen van schuldvordering, vertraagdeuitbetaling en financiële straffen zorgden ervoordat de arbeiders gedwee in dienst bleven hoewelze door de afwezigheid van contracten op iedermoment konden afgedankt worden.

- Ongezonde werkomstandigheden: arbeiders dieonderdelen soldeerden, werden blootgesteld aanchemische dampen, ondervonden huidirritatie enademhalingsproblemen. Anderen moesten 11 uurper dag, 150 beeld-schermen per uurtesten.

Arbeidster bij toeleverancierelectronica in Azië


Ten gevolge van de controverse die op de publicatievan het CAFOD rapport volgde, ontwierpen enondertekenden HP, IBM, Dell, Solectron, Sanmina SCI,Jabil, Celestica en Flextronics in oktober 2004 eenElectronic Industry Code of Conduct.94 Die code leiddetot enkele verbeteringen, bijvoorbeeld op het vlak vande praktijken van de tewerkstellingsagentschappen.Hoewel CAFOD de code verwelkomde, wees ze openkele ernstige inhoudelijke tekortkomingen. De codewerd recent weer aangepast, maar de belangrijkstebezorgdheden, aangebracht door investeerders, NGO'sen vakbonden bleven. Zo is er in de code geen verwij-zing naar het recht op collectief onderhandelen zoalsdat in de ILO normen wordt omschreven, blijft verplicht overwerk mogelijk en worden uitzonderingenop de 60 uren week evenmin uitgesloten.95 96 Zondereen aanpassing van de code die op die tekortkomin-gen ingaat, en zonder een strenge controle op deuitvoering van de code, blijft het risico bestaan dat dearbeidsrechten geschonden worden in de computer-industrie.

De links tussen Flextronics, Solectron, SanminaSCI, Jabil, Celestica en de banken

Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, INGen KBC) investeren97 voor volgende bedragen inFlextronics.

Tabel 8: Investeringen in Flextronics98


US dollar Flextronics

AXA 173.601.615 2.218.628.640 30,49%DEXIA 310.109 3.963.193 0,05%FORTIS 0 0 -ING 8.200 104.796 0,00%KBC 327.617 4.186.945 0,06%

Totaal 174.247.521 2.226.883.574 30,61%

Tabel 9: Investeringen in Solectron100


US dollar v. Solectron

AXA 280.641.829 1.024.342.676 28,87%DEXIA 70.302 256.602 0,01%FORTIS 409.884 1.496.077 0,04%ING 1.543.336 5.633.176 0,16%KBC 37.757 137.813 0,00%

Totaal 282.703.108 1.031.866.344 29,08%

De onderzochte bankinstellingen investeren99 voor vol-gende bedragen in Solectron.

De onderzochte bankinstellingen investeren101 voor vol-gende bedragen in Sanmina Sci.

Tabel 10: Investeringen in Sanmina Sci 102


US dollar Sanmina Sci

AXA 100.514.234 512.622.593 19,13%DEXIA 72.302 368.740 0,01%FORTIS 6.360 32.436 0,00%ING 1.262.929 6.440.938 0,24%KBC 48.326 246.463 0,01%

Totaal 101.904.151 519.711.170 19,39%

De onderzochte bankinstellingen investeren103 voor vol-gende bedragen in Jabil.

Tabel 11: Investeringen in Jabil104


US dollar v. Jabil

AXA 353.125 10.321.844 0,17%DEXIA 11.397 333.134 0,01%FORTIS 4.479 130.921 0,00%ING 829.057 24.233.336 0,41%KBC 20.645 603.453 0,01%

Totaal 1.218.703 35.622.688 0,60%


Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, ING enKBC) investeren105 voor volgende bedragen in Celestica.

Tabel 12: Investeringen in Celestica106


US dollar v. Celestica

AXA 4.333.713 54.665.980 2,31%DEXIA 17.529 221.113 0,00%FORTIS 0 0 -ING 82.800 1.044.449 0,04%KBC 15.820 199.555 0,00%

Totaal 4.449.862 56.131.097 2,37%

De vijf onderzochte multinationals produceren voor-namelijk in vrijhandelszones wereldwijd. Zoals menop hun websites kan zien strekt hun productienetwerkzich uit van Mexico over Hongarije tot in China. Het isin die vrijhandelszones in lageloonlanden dat er ern-stige schendingen van de arbeidsrechten werdengedocumenteerd.

Maar de productie mag dan al elders gebeuren, hetgeld komt voornamelijk uit het Westen. Vooral depositie van AXA springt in het oog. Ze heeft meer daneen vijfde van de aandelen van Flextronics, Solectronen Sanmina Sci in handen. Met participaties van diegrootteorde in deze controversiële producenten vancomputeronderdelen kon AXA geijverd hebben vooreen verantwoord arbeidsrechtenbeleid vooraleer depoppen aan het dansen gingen door een onderzoeks-rapport van de NGO Cafod!

Uit de andere cijfers blijkt dat geen enkele Belgischebank investeringen in deze ondernemingen uitsluit,hoewel het percentage van de aandelen die ze bezit-ten veel kleiner is.

2.4.3. Pou Chen en Yue Yuen

The Pou Chen groep werd in 1969 opgericht inTaiwan door de familie Tsai. De groep legde zich toeop de productie van en handel in schoenen. In deloop van de jaren kwam de eigenlijke productie voor-namelijk onder hoede van de onderneming Yue Yuen,waarvan haast 70% van de aandelen in handen zijnvan Pou Chen en de Tsai familie.

Yue Yuen is de grootste (sport)schoenenproducentter wereld en heeft naar schatting 16% van de marktin handen. Yue Yuen produceert onder andere voorNike, Adidas, Reebok, Puma en andere grote merkna-men. Eind jaren tachtig verhuisden de productiesites

uit Taiwan naar China, en later ook naar Indonesië enVietnam. Daar produceerden in 2004 in totaal eenkwart miljoen arbeiders 167 miljoen paar schoenenper jaar.107 Een groot deel van de arbeidsrechten-schendingen in de schoenindustrie die vanaf de jarennegentig onder de aandacht kwamen, vonden plaatsin fabrieken van Pou Chen of Yue Yuen. De meestvoorkomende klachten van arbeiders gaan over demilitaristische management stijl, seksuele intimidatie,gedwongen overwerk, lonen lager dan het wettelijkminimum, onveilige werkomgeving, onwettige con-tracten en intimidatie en repressie van de vakbonden.108

Een getuige typeerde de gigantische productie-een-heden van Yue Yuen, waar regelmatig meer dan tien-duizend arbeiders in een omheind terrein met fa-brieken en slaapzalen wonen en werken, als goedbeheerde gevangenisinstellingen. Hoewel dat misschien nog een optimistische inschatting is: dearbeiders verdienen met lonen rond de 35 dollarcentper uur gemiddeld minder dan wat Belgische gedeti-neerden ontvangen voor gevangenisarbeid!109

Ondanks het feit dat Pou Chen en Yue Yuen onderdruk van de grote merken hun beleid wat hebbenbijgestuurd, kwamen de afgelopen jaren toch nogdeze schendingen van de arbeidsnormen van de ILOaan het licht:

Bewakers bij toegangspoort van fabriek in vrijhandel-szone

◗ In de PT Nikomas Gemilang fabriek in West-Java,Indonesië werken 24.000 arbeiders voor PouChen. In twee opeenvolgende rapporten Like cut-ting Bamboo (2000) en We are not machines(2002)110 onderzocht researcher Timothy Connor erde werkomstandigheden, via diepte-interviews metarbeiders. De meest voorkomende klachten gaanover de uiterst lage lonen, de intimidatie waarmeehet vormen van een vakbond wordt voorkomen ende mensonwaardige behandeling door het ma-nagement. De arbeiders verdienden in 2001 een


basisloon tussen de 37 en 44 US dollar permaand, een loon waarmee ze hun basisbehoeftennaar eigen zeggen niet konden dekken. Enkel dooroveruren te kloppen, kon men overleven. In 2002steeg het loon door een nieuwe wet van deIndonesische overheid op de minimumlonen, naar57 US dollar per maand, maar de prijzen stegen indezelfde periode ook drastisch. Door het lage loonkunnen tot de helft van de ouders niet samenwo-nen met hun kinderen, en groeien de kinderen opbij familie op het platteland.111 Intimiderende voor-vallen waren de nog niet opgehelderde aanval opeen vakbondsleider door een groep gewapend metmachetes voor de poorten van de fabriek(21/03/2001), de inzet van Indonesische mili-tairen voor de controle op de werkvloer en hetgebruik van geweld door die militairen tegen arbei-ders.112

Het verhaal van Leily, werkneemster in de NikomasGemilang fabriek113

Leily begon in juli 1997 in de fabriek te werken. In1998 behaalde haar team tweemaal de productie-doelstellingen niet. Ze kreeg door een opzichter eenschoenzool naar haar gegooid en moest als straf opeen vernederende manier de fabrieksvloer kuisen. Bijde jaarovergang naar het nieuwe millennium werd zemet ontslag bedreigd omdat ze een meeting vanarbeiders had bijgewoond. Wachters braken haar per-soonlijk kastje in de slaapzaal op het fabrieksterreinopen om naar notities van de meeting te zoeken.Vanaf dan heeft ze nooit meer de bijeenkomsten dur-ven bijwonen.In oktober 2000 werd een vriendin van Leily zeer ziek.De manager dwong de persoon om verder te werken.Pas als ze flauwviel werd ze naar het ziekenhuisgebracht. Ook zag Leily vaak geweld tegen arbeidersmaar durfde ze zich niet uit te spreken omwille van dekans op jobverlies. De laatste jaren behandelen deopzichters de arbeiders beter, maar toch klaagt Leilynog over het feit dat ze haar twaalf vakantiedagen perjaar niet heeft kunnen opnemen omdat de opzichterhet niet toeliet.

◗ De Pou Yuen fabriek F is één van de zeven fa-brieken op een enorm industriepark van Pou Chenin Dongguan, China. Er werken 30.000 arbeidersin het industriepark. Onafhankelijke en vrije vak-bonden zijn in China verboden. Bijgevolg druisende arbeidsomstandigheden er sowieso in tegen debasis ILO normen. In PouYuen F werken er 3000mensen. Door de National Labor Commitee enChina Labor Watch werden in 2004 de volgendearbeidsomstandigheden vastgesteld:114

• verplichte shift tussen de 13,5 en 16,5 uur perdag en minstens 6 werkdagen per week

• het uurloon schommelt rond de 35 US dollarcentper uur en een maandloon tussen de 50 tot 70 USdollar per maand.

• Arbeiders die zich uitspreken tegen hun opzichter,die verbeteringen voorstellen in het managementvan de fabriek, die praten of die 5 minuten te laatbeginnen werken, worden zwaar bestraft of ontsla-gen.

• Er wordt arbitrair geknipt in de lonen als de pro-ductiedoelstellingen niet gehaald worden.

Een slaapplaats van arbeidsters in een vrijhandelszone in China


2.5. BESLUIT

De laatste jaren haalden arbeidsrechtenschendingenin ondernemingen in lageloonlanden regelmatig hetnieuws. Maar de onderzochte bankgroepen hebbenblijkbaar geen enkel probleem met investeringen inWal-Mart, een bedrijf dat alom gekend is voor haarernstige overtredingen van de belangrijkste arbeids-rechten. Uit dit hoofdstuk blijkt ook dat zij investeren inandere bedrijven die gerelateerd worden aan ernstige schendingen van deze rechten. Op zijn minstgezegd wordt er slordig omgesprongen met arbeidsrechten in het investeringsbeleid van dezebankgroepen. Erger nog, als zelfs bedrijven als Wal-Mart door de mazen van het net glippen, kunnenwe waarschijnlijk zelfs spreken van een compleetgebrek aan beleid terzake.

De links tussen Pou Chen en Yue Yuen en debanken

Drie onderzochte bankinstellingen (AXA, ING enKBC) investeren115 voor volgende bedragen in PouChen.

Tabel 13: Investeringen in Pou Chen116


US dollar Pou Chen

AXA 62.000 50.812 0,00%DEXIA 0 0 -FORTIS 0 0 -ING 50.669 41.526 0,00%KBC 219.200 179.646 0,01%

Totaal 331.869 271.984 0,02%

De onderzochte bankinstellingen investeren117 voor vol-gende bedragen in Yue Yuen.

Tabel 14: Investeringen in Yue Yuen118


US dollar v. Yue Yuen

AXA 263.000 763.138 0,02%DEXIA 70.000 203.117 0,00%FORTIS 224.200 650.553 0,01%ING 307.000 890.811 0,02%KBC 186.000 539.710 0,01%

Totaal 1.050.200 3.047.329 0,06%

Onder invloed van de jarenlange campagnesomwille van onmenselijke arbeidsomstandigheden inde sportschoenenindustrie, mogen we dan misschienwel als consument ons gedrag bijgestuurd hebben. Deonderzochte bankgroepen vonden het alleszins nietnodig om hun participaties in de grootste sportschoe-nenproducent ter wereld bekend te maken of bij testuren. Het gaat over twee ondernemingen die bekendstaan om hun militaristische managementstijl enovertredingen van de belangrijkste arbeidsrechten.

Hoewel de Belgische banken niet veel aandelen inhanden hebben van deze twee Taiwanese bedrijven,heeft iedere bank van één of alle twee de bedrijvenaandelen.


Banken en mensenrechten-schendingen bijgrootschalige projecten

HOOFDSTUK 3:

3.1. INLEIDING

Elk land heeft het recht op economische ontwikkeling. Maar over hoe die er moet uitzien zijnde meningen sterk verdeeld. Daar waar milieu-groeperingen en burgerrechtengroepen pleiten voorkleinschalige initiatieven en lokale investeringen,

kiezen veel regeringen en internationale bedrijven voorgrote ontginning- en energieprojecten.

Grootschalige mijnbouw, ontginning van olie engas, en het winnen van energie via stuwdammenwordt over het algemeen gezien als een logische stapin de ontwikkeling van een land. Maar de aanleg ende aanwezigheid van pijplijnen, dammen en anderegrootschalige projecten brengen een aantal ernstige


problemen met zich mee. Naast de impact op hetmilieu is er ook een grote kans op de verhoging vanregionale spanningen, onderdrukking van tegen-standers van het project, militarisering van de site ofde regio waarin de werken worden uitgevoerd, hetonttrekken van plaatselijke rijkdommen ten koste vande bevolking, en een escalatie van plaatselijke con-flicten. De protesten van de plaatselijke bevolking,milieugroeperingen en mensenrechtenorganisatiestegen deze projecten, verhinderen niet dat interna-tionale financiële groepen nog steeds brood zien in definanciering ervan. Het gaat immers om financieelrelatief veilige investeringen, veelal ondersteund doorinternationale financiële instellingen zoals deWereldbank en andere ontwikkelingsbanken, waardoorhet risico op verlies voor de investeerders klein is.Daarom wordt al eens een oogje dicht geknepen bijde schending van mensenrechten of schade aan hetmilieu waarmee de projecten worden geassocieerd.

Projectfinanciering?

De term "projectfinanciering" duikt meestal op bijgrootschalige projecten zoals oliepijplijnen, aanleg vandammen en grote infrastructuurwerken. De bedrijvendie deze projecten opzetten gaan op de internationalemarkt op zoek naar financiers. Ze kunnen leningenloskrijgen op basis van de te verwachten winst die zalgemaakt worden eens de werken zijn voltooid,bijvoorbeeld via de verkoop van elektriciteit of olie. De banken die een lening toezeggen, rekenen op hetslagen van het project voor de terugbetaling. Definanciering gebeurt meestal door een bankensyndi-caat, dit is een groep banken die de lening verschaft,onder leiding van één of meerdere hoofdfinanciers.

Langzaam aan groeit binnen de financiële wereldhet besef dat bepaalde projecten niet zomaar kunnenworden gefinancierd. In juni 2003 lanceerden tienbanken de Evenaarsprincipes.119 Onder leiding vanCitigroup, ABN AMRO, Barclays en West LB, presen-teerden de banken een gezamenlijke benadering vande sociale en ecologische risico's die verbonden zijnaan het financieren van grootschalige projecten. Hetinitiatief kende een succesvolle start. De eerste bankendie de principes ondertekenden waren onder meerABN AMRO, Barclays, Citigroup, Crédit Lyonnais,Credit Suisse FB en Rabobank. Twee jaar na delancering hebben 31 financiële instellingen deEvenaarsprincipes aangenomen. Onder hen ook demeeste belangrijke spelers op de markt van projectfi-nanciering, zoals BNP Paribas, Société Générale enSumitomo Mitsui Banking.120

De ondertekenaars van de Evenaarsprincipes

beloven bij hun financieringsbeslissing rekening tehouden met sociale en ecologische overwegingen.Projecten worden onderverdeeld volgens de graad vansociale en ecologische risico's. Voor de meest risico-volle projecten wordt een systeem van rapporteringover de gevaren voor het milieu voorzien. Dit milieu-rapport moet onder meer verslag uitbrengen over hetgebruik van schadelijke stoffen, gedwongenverhuizingen, impact op inheemse volkeren, bedrei-ging van gezondheid en schade aan cultureel eigendom. De banken verwachten dat bij de planningen uitvoering van het project met dit rapport rekeningwordt gehouden.

Het is de eerste keer dat banken een gezamenlijkstandpunt innemen over hun verantwoordelijkheid bijde financiering van projecten die maatschappelijkeschade kunnen berokkenen. Een brede groep niet-gou-vernementele organisaties pleit al geruime tijd voor ditsoort initiatieven. In 2003 lanceerde een internationalecoalitie van milieu- en mensenrechtengroepen hun‘Collevecchio verklaring over financiële instellingen enduurzaamheid’, waarin ze de banken opriepen omwinst niet te laten primeren op respect voor mens enmilieu.121 De organisaties oefenen, onder de vleugelsvan de organisatie BankTrack, druk uit op de commer-ciële banken om niet te investeren in controversiële enschadelijke bedrijven en projecten. BankTrack ver-welkomde de verklaring over de Evenaarsprincipesmet voorzichtig enthousiasme. Zouden de verklaringenleiden tot een effectieve verandering?122

Investeren in grootschalige projecten. Wat is het probleem?

Banken financieren grootschalige olie, gas en mijnprojecten, dammen en andere infrastructuurwerken. Dezekomen in opspraak omwille van :

• ernstige milieuschade• gedwongen verhuizingen van de bevolking die in

het getroffen gebied woont• ontbrekende of onvoldoende vergoeding van de

slachtoffers• bedreiging van voedselbronnen en leefomgeving

van inheemse volkeren• militarisering van het gebied waar het project wordt

ontwikkeld• repressie van de tegenstanders• aanwakkeren van gewapende conflicten


De eerste grote test van de Evenaarsprincipes wasde zogenaamde Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oliepijplijnin Centraal Azië. Dit controversiële project was ten tijdevan de lancering van de Principes op zoek naarleningen op de internationale geldmarkt. Niet-gouvernementele organisaties waarschuwden debanken voor de negatieve impact van het project opde plaatselijke bevolking en de potentiëlemilieuschade. Ze stelden vast dat de plannen ernstigin strijd waren met de Evenaarsprincipes en andereinternationale standaarden en riepen de banken opom geen lening toe te zeggen.123 Dit belette echter nietdat verschillende banken toch in zee gingen met BTC.

3. 2. DE BTC OLIEPIJPLIJN E N

HAAR FINANCIERS

3.2.1. Het project

De Baku-Tbilisi-Ceyhan oliepijplijn is het grootste enmeest complexe transnationale infrastructuurproject inde wereld, de grootste buitenlandse investering in elkvan de gastlanden. De BTC pijplijn heeft als doel ruweolie uit de Kaspische zee naar de Middellandse zee tetransporteren. De olie wordt ontgonnen inAzerbeidzjan en legt een traject af van 1.700 kmdoorheen Georgië tot aan de Turkse kuststad Ceyhan,van waaruit de olie verder per schip de wereld wordtingestuurd. De pijplijn, die over het hele traject wordtingegraven, heeft een capaciteit van één miljoen vatenolie per dag. In mei 2005 begon de productie, met deinwijding van de hoofdpomp in Azerbeidzjan door depresidenten van Georgië, Azerbeidzjan en Turkije.

De Amerikaanse overheid steunt de aanleg van depijplijn, die British Petroleum (BP) toelaat om enormehoeveelheden olie en gas te transporteren vanCentraal Azië naar de Middellandse Zee zondergebruik te moeten maken van Russisch of Iraans

grondgebied.

British Petroleum is de leider van het BTC consor-tium, dat eigenaar en uitbater is van de pijplijn. InTurkije wordt de aanleg uitgevoerd door BOTAS, eengenationaliseerd Turks bedrijf.

Hoewel waarnemers stellen dat BP en de anderebetrokken oliebedrijven dit soort projecten met eigenmiddelen kunnen financieren, wordt een groot deelvan het nodige kapitaal aangetrokken bij internationalefinanciële instellingen.

3.2.2. Het gevaar voor mensen-rechten

Naarmate de plannen voor de pijplijn vorderden,werd voor burgerrechtengroepen en milieuorganisatiessteeds duidelijker dat het project een steun zou zijnvoor ondemocratische regimes, regionale conflictenzou aanwakkeren en zou leiden tot schending vanmensenrechten en milieuvernietiging.

Amnesty International waarschuwde al van bij deopstart van het project voor de gevaren ervan. Zo zoude uitvoering van het akkoord tussen BP en de Turkseoverheid leiden tot de gedwongen onteigening vanzo'n 30.000 dorpelingen en tot ernstige inbreuken opde gezondheid en veiligheid van de plaatselijkebevolking.124

3.2.2.1. Protest onmogelijk

Tegenstanders en slachtoffers hebben weinig mid-delen om te protesteren tegen de BTC pijplijn. Debetrokken landen hebben immers een slechte reputatieop het vlak van vrije meningsuiting.

Enkele dagen voor de openingsceremonie van hetpompstation bij Baku, verhinderde de Azerbeidjaansepolitie een vreedzame betoging, met de argumentatiedat deze ongepast zou zijn bij de aanwezigheid vande buitenlandse gasten van het evenement. Dertigleden van de oppositie werden preventief gearresteerden vijfenveertig demonstranten werden tijdens de ma-nifestatie opgepakt, terwijl tientallen anderen ernstigeslagen kregen van de ordetroepen.125 Azerbeidzjanwordt geleid door een autoritair regime. De regeringvan Aliyev werd doorgegeven van vader op zoon naverkiezingen die worden beschouwd als frauduleus.126

De leiders van de oppositie werden vervolgd opbeschuldiging van het starten van de protesten engeweld dat hierop volgde. In de speech bij zijnaanstelling, beloofde Aliyev dat hij het leger zou ver-sterken en sprak in dreigende taal over het territorialeconflict met Armenië.127


Enkele weken later brak in buurland Georgië eenrevolutie uit, die algemeen wordt beschouwd als eenreactie op het corrupte regime van Shevardnadze. Ook Georgië heeft nog een lange weg af te leggen inhaar democratiseringsproces. De mensenrechtenorga-nisatie Human Rights Watch maakt melding vanmartelingen in gevangenschap waartegen de overheidgeen maatregelen neemt.128 Het land wordt ookgeplaagd door corruptie en gewapende territorialeconflicten. Toch kwamen in Georgië mensen op straatom te protesteren tegen de pijplijn. Tegen december2003 waren er al 80 demonstraties en wegblokkadesgeweest langs de route van het project, vooral doorgetroffen gemeenschappen en arbeiders die niet tevre-den waren met de compensatie en betalingsvoorwaar-den.129

In Turkije leven 15 miljoen Koerden die verstokenblijven van fundamentele menselijke en culturele rechten. De pijplijn loopt door gebieden in NoordoostTurkije waar Koerden 40 procent van de bevolking uitmaken. In deze gebieden heeft de Turkse staat ernstige mensenrechtenschendingen begaan, met deonderdrukking van het recht op vrije meningsuiting,lastigvallen en gevangennemen van democratischverkozen Koerdische vertegenwoordigers en leden vanofficiële Koerdische politieke partijen.130

Een internationale observatiemissie, die het Turksedeel van het BTC project bezocht, rapporteerde overvoortdurende bewaking door veiligheidsagenten inburger en geüniformeerde politieagenten, verschillendearrestaties en intimidatie door veiligheidstroepen. Demissieleden konden niet op een veilige manier huninterviews afnemen en spraken hun bezorgdheid uitover de behandeling achteraf van hun gesprekspart-ners. Een van de leden van de missie verklaarde:"Wat de missie heeft meegemaakt tijdens het verloopvan ons bezoek heeft ons een kleine indicatie gegevenvan wat de plaatselijke bevolking in deze regiodagelijks ondergaat. Het maakt de beweringen van BPdat er geen problemen zijn met veiligheid langs hetTurkse deel van de pijplijn belachelijk. Het duidelijkegebrek aan vrijheid van meningsuiting roept ernstigevragen op bij de legitimiteit van het hele proces vanconsultatie."131 Verder wordt sterke bezorgdheid uitge-sproken over het feit dat de Turkse Gendarmerieinstaat voor de beveiliging van de pijplijn. BTC heeftvia een akkoord met de Turkse regering bedongen datde Turkse veiligheidsdiensten optreden in geval van‘burgeroorlog, sabotage, vandalisme, blokkade, revo-lutie, opstand, burgerlijke verstoring, terrorisme, … enandere destructieve gebeurtenissen.’132 Nick Hildyardvan The Cornerhouse133 stelt dat "de uitzonderlijkevaagheid van de term ‘burgerlijke verstoring’ al zorg-wekkend genoeg zou zijn in een regio met een

degelijke reputatie op vlak van respect voor mensen-rechten."

De Raad van Europa veroordeelde in 2002 via eenresolutie de ernstige en aanhoudende mensenrechten-schendingen begaan door Turkse veiligheidsdienstenen noemde de Gendarmerie als één van de dienstenin dringende nood tot hervorming.134

3.2.2.2. Militarisering en aanwakkeren vangewapende conflicten

Naast het feit dat de landen die bij BTC zijnbetrokken niet onbesproken zijn op het vlak van hetrespect voor mensenrechten, kampt BP hier ook methet gevaar betrokken te raken bij de opflakkering vande gewapende conflicten die dit gebied teisteren.135 Depijplijn loopt door of langs zeven verschillende oor-logsgebieden. Het traject passeert in de buurt vanNagorno-Karabach, de streek in Azerbeidzjan diewordt bezet door Armenië, waar een bloederig conflictten minste 25.000 mensen doodde en een miljoenmensen deed op de vlucht slaan. Het loopt verderdoor Georgië, dat nog altijd onstabiel is, met afscheidingsbewegingen in Abchazië en Zuid-Ossetië.Net over de grens met Rusland wordt het conflict overTsjetsjenië uitgevochten. In Turkije loopt de route langseen conflictgebied tussen de Turkse Staat en deKoerdische beweging PKK. Tegen de achtergrond vandeze aanhoudende conflicten worden Azerbeidzjan,Georgië en Turkije steeds verder gemilitariseerd. DeWesterse grootmachten die hun strategische oliebelangen veilig willen weten, verstrekken debetrokken staten militaire steun, wat volgens de tegen-standers de ondemocratische regimes van deze statenversterkt in hun positie.

Verder spreken deze hun bezorgdheid uit over deverregaande militarisering van de pijplijnroute, die hetdoelwit is van separatistische bewegingen.136

3.2.2.3. Onteigeningen

De pijplijn loopt door een zeer uitgestrekt gebied,waarvan veel stukken gebruikt worden voor land-bouw. De harde leefomstandigheden en strenge win-ters in het Turkse deel van het projectgebied, beperkende mogelijkheden tot landbouwkundige ontwikkelingen industriële groei. De welvaart van veel gemeen-schappen hier is wankel en veel families houden nethet hoofd boven water. Dit betekent dat verstoringenzoals het afnemen van graasgronden voor het vee, hetafsnijden van de toegang tot een bron, of het verliesvan een oogst door constructiewerken op land-bouwareaal, desastreuze gevolgen kunnen hebbenvoor de bevolking. De fysieke en sociale impact van


de BTC pijplijn voor degenen die zich al in deeconomische marges bevinden, is bovendien extraproblematisch als de compensaties voor het verliesvan grond laag zijn.

Internationale waarnemers stelden herhaaldelijkvast dat mensen die leven van het land dat door deconstructie van de pijplijn wordt opgeëist, onvol-doende of niet worden vergoed voor de geledenschade. Het rapport van de boven vermelde obser-vatiemissie, die één van de getroffen gebiedenbezocht, brengt getuigenissen van dorpelingen diestelden dat ze 1 miljoen Turkse lire ontvingen pervierkante meter grond. Een som die ‘niet eens genoegis voor een pakje van de goedkoopste sigaretten.’137

Landeigenaren die in beroep willen gaan tegen deonteigeningen hebben veelal niet de middelen om zichjuridisch te verdedigen, omwille van het gebrek aanonafhankelijke advocaten en te weinig financiële mid-delen om de procedures te bekostigen. Bovendienwordt verzet beantwoord met intimidatie en arrestaties. Zo werd een lid van een plaatselijkeKoerdische partij, die opkomt voor de belangen van deonteigende landeigenaars in zijn regio, gevangengenomen en gemarteld.138

In januari 2004 verzamelde een internationalegroep vertegenwoordigers van niet-gouvernementeleorganisaties verklaringen van getroffen dorpelingenlangs het traject van de pijplijn. Hun initiatief resul-teerde in een rechtszaak bij het Europees Hof voorMensenrechten, aangespannen door 38 mensen diehet BTC project aanklagen voor meervoudigeovertredingen van de Europese Conventie voorMensenrechten.139

3. 2. 3. De financiers van BTC

Niet alleen het BTC consortium en de initiatiefnemerBritish Petroleum liggen onder vuur. Ook de bankendie de pijplijn mee bekostigen krijgen kritiek voor hunrol in de realisatie van de pijplijn. Al van in de planningsfase werden potentiële financiers gewezenop de risico's van het BTC project. In oktober 2003brachten een tiental organisaties, waaronder Friendsof the Earth, Kurdish Human Rights Project, Platformen Netwerk Vlaanderen verscheidene banken op dehoogte van de gevaren verbonden aan de BTC pijplijn.Een aantal van deze banken – waaronder KBC, Dexiaen ING – ondertekenden de Evenaarsprincipes. Dezevrijwillige gedragscode bepaalt aan welke sociale enecologische voorwaarden een project moet voldoen,wil het voor financiering in aanmerking komen. HetBTC project is volgens de organisaties in strijd met

deze principes.140 Desondanks legden de banken deoproep om de pijplijn niet te financieren naast zich neer.

De totale investering wordt geschat op 4 miljard US dollar. Zeventig procent van de kosten van hetproject worden gedekt door leningen van publiekeontwikkelingsbanken en commerciële banken.141 Naastde Wereldbank, de Europese Bank voor Wederopbouwen Ontwikkeling (EBRD) en verschillende exportkrediet- en verzekeringsagentschappen (ExportCredit Agencies, ECA’s), staan ook commerciëlebanken in voor de financiering.

In februari 2004 kondigde de projectleider aan dat15 grote commerciële banken een lening haddentoegezegd. De leiders van de groepslening zijn ABNAMRO (Ndl), Citibank (US), Mizuho (Japan) en SociétéGénérale (Fr). Bij de andere financiers vinden weonder meer KBC, Dexia en ING, die alledrie deEvenaarsprincipes hebben onderschreven.142

De inkt van de contracten was nog niet helemaaldroog, of opnieuw kwam BTC in opspraak. Ditmaalwerd BP beschuldigd van het achterhouden van cru-ciale informatie bij het zoeken naar financiering. Hetbetreft het rapport van een adviseur op het vlak vanpijplijnconstructies. Hij werd aangesproken door BPom de ‘coating’ die gebruikt wordt bij de constructievan de pijplijn te onderzoeken. Deze coating is eensoort verf die de verbindingsstukken van de pijplijntegen corrosie beschermt en is daardoor cruciaal indien men lekken wil voorkomen. Het oordeel van deadviseur liet niets aan de verbeelding over: hij steldedat hij met zijn 41 jaar ervaring al veel fouten heeftgezien, maar dat deze werkelijk 'uniek’ is. Hij meendedat het gebruik van deze coating tot serieuze proble-men zou leiden. Het gebruik van de verf kan leiden totolielekken met een ecologische ramp tot gevolg.Verder meldde The Sunday Times dat er sprake was vanfraude. De verantwoordelijke voor de keuze van de verfwas tegelijkertijd –via zijn consultancy bureau - vertegenwoordiger van de producent van de coating.143

Onder druk van de aanhoudende kritiek op het BTCproject heeft één van de financiers, de ItaliaanseBanca Intesa, zich inmiddels teruggetrokken uit hetbankensyndicaat. Greg Muttit, van Platform, een lidvan een coalitie van mensenrechten- en milieuorga-nisaties die het BTC project van dichtbij opvolgen, stelt"Dit buitengewone initiatief toont hoe sterk debezorgdheid over de veiligheid bij het BTC project is.Als een belangrijke financier zich terugtrekt uit eenproject, toont dit dat er iets ernstig verkeerd zit: de pri-vate sector neemt dergelijke beslissingen niet zondereen zeer goede reden."144


KBC, Dexia en ING blijven echter BTC onder-steunen.

Een Belgische niet-gouvernementele organisatie,Proyecto Gato, heeft in 2004 een klacht ingediendtegen de drie Belgische banken omwille van inbreukenop de OESO richtlijnen voor multinationale onderne-mingen.145 Deze richtlijnen stellen dat bedrijven dieinvesteren in het buitenland, zich moeten houden aaneen aantal minimumnormen op vlak van het respectvoor mens en milieu. Jan Capelle, woordvoerder vanProyecto Gato stelt dat België zich, als land dat derichtlijnen onderschrijft, heeft geëngageerd om bankendie in België werkzaam zijn, aan te moedigen om derichtlijnen na te leven bij buitenlandse investeringen.146

Ondanks de protesten tegen de betrokkenheid vanBelgische banken bij de BTC pijplijn, tonen dezevooralsnog geen bereidheid om zich terug te trekkenuit het project.

3.3. ANDERE CONTROVERSIËLE

PROJECTEN E N HUN FINANCIERS

De BTC pijplijn is maar één van de velegrootschalige projecten die in opspraak komenomwille van mensenrechtenschendingen. Gelijkaardigeproblemen komen voor bij andere projecten die doorbanken worden gefinancierd. Enkele voorbeelden.

3.3.1. De Trans Thai-Maleisië pijplijn

De Maleisische en Thaise oliemaatschappijenPetronas (zie ook hoofdstuk 1) en PTT begonnen in1999 een gezamenlijk project om tegen 2005 eenaardgasinstallatie en bijhorende pijplijn te bouwen.Deze pijplijn moet aardgas van de Golf van Thailandaan land brengen, waar de LPG van het gas wordtgescheiden en verkocht in Thailand. Het gezuiverdeaardgas wordt via een pijplijn naar de Maleisischegrens getransporteerd en daar verder gedistribueerdvia het gasnetwerk.

Het project heeft vertraging opgelopen door hetverzet ertegen. De plaatselijke bevolking van de regio'sin het Zuiden van Thailand waar de pijplijn doorheenloopt, hebben vanaf het begin tegen dit projectgeprotesteerd. Ze stellen dat de pijplijn hun manier vanleven bedreigt, hun voedselbronnen vernietigt en eenhypotheek legt op de voedselzekerheid van het land.De bewoners zijn bezorgd om het afvalwater en deuitstoot van gassen. De kleinschalige vissers enzangvogelkwekers zijn sterk afhankelijk van zuiverelucht en proper water.147

Tijdens een protest tegen de TTM pijplijn op 11 novem-ber 2003 werd Phoowis To-Lee geslagen door de politie

Verschillende demonstraties en blokkades zijn ophardhandige manier gestopt door Thaise militairen enpolitietroepen, met gewonden en arrestaties tot gevolg.De demonstranten worden geconfronteerd met zwarerechtszaken. Hina Jilani, die in mei 2003 als VNmensenrechtenobservator de regio bezocht, bekri-tiseerde het lastigvallen en intimideren van mensen diegebruik maken van hun recht op vrije meningsuitingdoor een ‘klimaat van angst’ te creëren.148 Sindsdienis de situatie niet verbeterd. In november 2003 washet aantal politieagenten dat het project permanentbewaakt, verhoogd tot 400.149

Ondanks de protesten heeft het project tochfinanciering gevonden. Barclays (VK) is de leider vaneen projectfinanciering ter waarde van 524,3 miljoenUS Dollar, gestart in april 2004. Barclays zelf zorgdevoor 257,1 miljoen US Dollar, terwijl 13 anderebanken elk een kleiner bedrag inbrachten. Fortisvoorzag 13,03 miljoen US Dollar, ING en KBC elk19,55 miljoen US Dollar. ING en KBC ondertekendende Evenaarsprincipes.150

3.3.2. Sakhalin II

Wat?

Het Sakhalin project bevat de ontwikkeling van tweeolie- en gasvelden langs het Russische eilandSakhalin, die ontdekt werden in de jaren ’80.


De projectleiders gaan prat op de aanwezigheidvan meer dan 1 miljard vaten ruwe olie en meer dan500 miljard m3 gas in dit gebied.151 In 1999 werd deeerste olie geproduceerd. Fase twee (Sakhalin II) is nuin volle gang. Twee offshore gasplatformen staan viapijplijnen met het eiland in verbinding. Het gas zaldaarna via een pijplijn over land vervoerd worden naareen haven in het Zuiden van het eiland, van waaruithet transport naar de afnemers vertrekt.

Shell is de hoofdaandeel-houder van de EnergyInvestment Company die detweede fase van het Sakhalinproject uitvoert. Andere partnerszijn Mitsui (zie ook hoofdstuk 1)en Mitsubishi, twee Japansezakenbedrijven.

Sakhalin II is de grootstedirecte buitenlandse investeringin Rusland, een multimiljardendollar project, waarvoor de initi-atiefnemers op zoek gaan naarinvesteringen op de interna-tionale financiële markt.Publieke internationale bankenzoals de Europese Bank voorWederopbouw en Ontwikkeling(EBRD), de U.S. Export ImportBank en de Japanse Bank voorInternationale Samenwerkingsteunen het project. ABNAMRO en Crédit Suisse treden opals adviesverleners. Deze banken krijgen kritiek te ver-duren omwille van hun betrokkenheid bij Sakhalin.

Problemen

Sakhalin II ligt onder vuur omwille van de bedrei-ging van het voortbestaan van de uiterst zeldzame grijze walvis, en de schade aan de visbestanden ennatuurlijke omgeving van de plaatselijke bevolking vanhet eiland.

Sinds de start van Sakhalin heeft de inheemsebevolking van het eiland getuigd over de negatievegevolgen van het project, waaronder massale vis-sterfte in de buurt van Shell boorplatform en eensterke daling van het visbestand in de buurt waarafval in het water werd gedumpt. Ze vrezen verdereschade bij de aanleg van pijplijnen. De pijplijn vanSakhalin II wordt geconstrueerd dwars door eenheilige begraafplaats en lawaai van de constructieheeft Kariboe herders ertoe verplicht hun kuddes wegte leiden uit de traditionele kalverplaatsen. Er werd eenhoger sterftecijfer bij pasgeboren Kariboes vastgesteld.De herders verklaren dat de verstoring door olie- en

gasprojecten hiervan de oorzaak zijn.152 Vissers getui-gen dat in de laatste jaren de vis vaak naar olie ofandere ongekende stoffen ruikt en smaakt. In dewoorden van de vissers ‘chemicaliën’, ‘medicijnen’,‘drugs’ of ‘rottend hooi’. De vis moet regelmatigweggegooid worden omdat het onmogelijk is hen opte eten.153

Plaatselijke protestactie tegen het Sakhalin-project

De getroffen bevolkingsgroepen hebben via brievenen deelname aan publieke vergaderingen met debedrijven en overheidsinstanties geprobeerd verbeteringen aan te brengen in het project. Toen zevaststelden dat deze initiatieven niet het verhoopteresultaat hadden, besloten ze tot directe actie over tegaan.154 Door middel van demonstraties en weg-blokkades toonden ze hun ongenoegen. "Terwijl wijonze blokkades en verzet tegen dit vernietigende pro-ject op ons land verder zetten, roepen we alle financiëleinstellingen, zeker degene die de Evenaarsprincipeshebben ondertekend, op om dit project te verwerpen",zei Dmitry Lisitsyn van Sakhalin Environment Watch,een plaatselijke milieuorganisatie. "de toekomst vanons land en onze levenswijze staat op het spel en er iseen duidelijke kans hier om te investeren in de langetermijn gezondheid van onze gemeenschappen en onsmilieu, eerder dan te kiezen voor korte termijn winstenuit vernietigende olieprojecten".


De financiers van Sakhalin

Een internationale coalitie van mensenrechten- enmilieuorganisaties vraagt aan de bankwereld om ditproject niet te ondersteunen. Alle potentiële financierswerden aangeschreven. De adviesverlenendebankgroep Crédit Suisse kreeg herhaalde malenactievoerders over de vloer.

In juni 2005 plaatsen 8 maatschappelijke orga-nisaties een paginagrote advertentie in de FinancialTimes met de oproep aan Credit Suisse First Boston(CSFB) om haar duurzaamheidengagementen hard temaken en haar relatie met Sakhalin te verbreken. Dezeadvertentie liep samen met nieuwe demonstraties enblokkades en een week van solidariteitsevenementenin New York, Londen en Moskou. De AlgemeneVergadering van Shell in Londen en de kantoren vanCrédit Suisse in Moskou werden geconfronteerd metdirecte acties.

"Sakhalin II is een ecologische tijdsbom," zie IlyseHogue, directrice van de Global Finance Campaign bijRainforest Action Network (VS). "Dit soort grond-stofwinning is juist het type projecten die deEvenaarsprincipes zouden moeten vermijden. Het Shellconsortium geeft blijk van roekeloos negeren van hetvoorzorgsprincipe. Dit is duidelijk een keuze van olieboven leven. Crédit Suisse First Boston en alle andereEvenaars Banken hebben geen andere ethische keuze dan zich volledig terug te trekken uitSakhalin II."

Onmiddellijk na Shell’s aankondiging dat hetSakhalin II project 20 miljard US dollar zou kosten,twee maal de oorspronkelijke schatting, werden allebanken nogmaals opgeroepen om het project niet tefinancieren.157 Dit was de derde keer dat 25 potentiëlefinanciers gewezen werden op de ecologische ensociale bezorgdheden over Sakhalin II.

Tot nu toe heeft echter nog geen enkele bank zichformeel gedistantieerd van dit controversiële project.Volgens de publicatie Project Finance Internationalzouden 8 banken naar voor geschoven zijn als poten-tiële leiders van de groep financiers voor Sakhalin II:Bank of Tokyo Mitsubishi, Mizuho, SMBC (Japan),ABN AMRO en ING (Ndl), Hypovereinsbank en WestLB (D), Royal Bank of Scotland.

3.4. CONCLUSIE

Vier van de onderzochte banken (DEXIA, Fortis, INGen KBC) zijn betrokken bij de financiering van één ofmeerdere van de hierboven besproken controversiëleprojecten.

Tabel 15: Betrokkenheid bij de financiering van controversiële projecten

AXA Dexia Fortis ING KBCBTC pijplijn X X XTransThai Maleisië pijplijn X X XSakhalin II X?°

° In oktober 2005 waren de financiers van Sakhalin II nog nietbekend. ING staat echter wel op de shortlist van 8 banken waaruitbinnenkort de 4 banken zullen gekozen worden die de financieringvia een bankensyndicaat zullen leiden.

Blijkbaar hebben bovengenoemde banken weinigproblemen met het financieren van grote projecten diede mensenrechten van de lokale bevolking met voetentreden. Ook banken die de Evenaarsprincipesondertekenden, zoals KBC, ING en Dexia, blijven tochgeld pompen in dergelijke projecten.

De oproep van plaatselijke bevolkingsgroepen enmensenrechtenorganisaties om bepaalde projectenniet te steunen of tenminste ten goede te beïnvloeden,valt spijtig genoeg veelal in dovemansoren. Nochtansbiedt projectfinanciering aan financiële groepen dekans om een verschil te maken. Als een bank geengezichtsverlies wil leiden bij haar klanten, moet zeerop toezien dat de strengste ethische normen wordentoegepast. Ze kan haar engagement hard maken doorbepaalde projecten niet van een lening te voorzien. Alsze ervoor kiest een project, ondanks de kritieken, tochte financieren, dan kan ze haar macht als financiergebruiken om ervoor te zorgen dat de getroffenbevolking voordeel haalt uit het project. De langdurigeband met de betrokken bedrijven, samen met deafhankelijkheid van de toekomstige inkomsten, maaktdat een financier er alle belang bij heeft geen risico'ste nemen en de uitvoerders van het project van heeldichtbij op te volgen. Zo kan vermeden worden datmensen van hun land worden verdreven, van hunbronnen van inkomsten worden beroofd of hetslachtoffer worden van repressie en geweld.


Uw bank en haar investeringenin mensenrechtenschendingen:vijf portretten en een groepsfoto

HOOFDSTUK 4:

4.1. INLEIDING

Wie als klant wil weten of zijn bank de mensen-rechten in rekening brengt bij zijn investerings-beslissingen zal daar op de website van zijn bankzelden een klaar antwoord op vinden. Wieduidelijkheid wenst moet op onderzoek uit.

In vorige hoofdstukken vernam je meer over onsonderzoek naar de financiële links tussen de vijf grotebankgroepen in België en bedrijven betrokken bijmensenrechtenschendingen. Je kon al opmaken datdit onthutsende resultaten opleverde. Alle vijf debankgroepen investeren in bedrijven die betrokken zijnbij mensenrechtenschendingen.

In dit hoofdstuk schetsen we het beleid dat degrootbanken hanteren. Netwerk Vlaanderen verdieptezich daarvoor in de jaarverslagen, duurzaamheidver-slagen en deontologische codes van AXA, Fortis, KBC,Dexia en ING. Die bankgroepen kregen ook een vra-genlijst opgestuurd waarin o.m. gevraagd werd omtoe te lichten hoe in hun investeringsbeleid rekeninggehouden wordt met de mensenrechten. We zullen uin dit hoofdstuk een schets geven van hun (gebrekaan) beleid en confronteren met de investeringen diewe in de vorige hoofdstukken blootlegden.

Na elke bankgroep apart onder de loupe genomente hebben, maken we een groepsfoto van de finan-ciële sector. De onderzochte bankgroepen staanimmers in voor meer dan 80% van de markt.


4.2. AXA

4.2.1. Korte voorstelling

AXA158 is een wereldwijd actieve banken verzeker-ingsgroep. Ze realiseerden in 2004 een omzet van72,2 miljard euro, beheren 869 miljard euro enrealiseerden in 2004 een operationeel resultaat van2,7 miljard euro.159

4.2.2. Mensenrechten in het algemeen beleid van AXA

AXA onderschreef in februari 2003 de GlobalCompact - principes160 van de Verenigde Naties. Hetjaarverslag van 2004161 van AXA stelt dat deondertekenaars van Global Compact zich verbindenom universele principes op het vlak van werk,mensenrechten, milieu en corruptie te ondersteunen.

Het duurzaamheidverslag vermeldt dat : "AXA eenSustainable Development Department heeft opgezet.Deze afdeling is verantwoordelijk voor de ontwikkelingvan een politiek en de coördinatie van de implemen-tatie. In de uitwerking worden ook mensenrechtenex-perten geconsulteerd."162 Tevens lezen we dat het AXAbestuur een externe audit heeft laten uitvoeren m.b.t.het duurzaamheidbeleid en de daaraan verbondenpraktijken van AXA. O.m. ook de mensenrechten wor-den daarbij bekeken.163 Of deze initiatieven enigeinvloed zullen hebben op het investeringsbeleid isonduidelijk.

4.2.3. Mensenrechten in hetinvesteringsbeleid

Worden mensenrechtenschendingen uitge-sloten?

AXA stelt nergens expliciet dat investeringen inbedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensen-rechtenschendingen in tegenspraak zijn met haarbedrijfsprincipes. Ze stellen nergens dat, indien zeweet hebben van ernstige mensenrechtenschendingen,dit aanleiding geeft tot het stopzetten of afbouwen van

de investeringsrelatie.

Worden de rechten van de mens in rekeninggebracht?

KredietenWat de kredieten betreft kregen we als antwoord

een verwijzing naar het feit dat elke kredietofferteonderworpen is aan deontologische regels en aanwetgeving. Bovendien moet erover gewaakt wordendat het kredietdoel geen middel is om wettelijkebepalingen te omzeilen. Volgens AXA is het respectvoor de sociale wetgeving en de rechten van de mensop die manier gewaarborgd.164

Beleggingen en verzekeringenOp geen enkele manier wordt ons door AXA

duidelijk gemaakt dat ze bij de selectie van haar beleggingen en bij het herbeleggen van verzekeringsreserves bijzondere aandacht heeft voormensenrechtenschendingen.

AXA IM is zelfs zeer expliciet en stelt : "AXA IMintegreert het criterium van de mensenrechten niet inde criteria die ze gebruikt bij de selectie van haareffecten".165 Wie wel wil dat er met de mensenrecht-en rekening gehouden wordt, wordt doorverwezennaar de duurzame beleggingsproducten van AXA.

Engagement166

AXA stelt dat ze een verantwoordelijke aandeelhou-der wil zijn in het gebruiken van haar stemrecht. Inhaar schriftelijk antwoord aan Netwerk stelt AXA dathet stemrecht een efficiënt middel is om bedrijven tesanctioneren die de tien basisprincipes van de GlobalCompact niet respecteren.167

Vreemd is wel dat op de website168 die toelichtinggeeft over het stembeleid, geen sprake is vanmensenrechten of van Global Compact. Het gaatvoornamelijk over zaken die verband houden metCorporate Governance: aanwezigheid van onafhanke-lijken in het bestuur, verloning top, problemen bij over-names, … Uit de beschikbare informatie m.b.t. de uit-gebrachte stemmen is niet op te maken of AXA ooitvanuit een bezorgdheid om de mensenrechtengestemd heeft. Laat staan dat bekend is bij welkbedrijf en wat de concrete inhoud daarvan was.


4.2.4. De investeringen van AXA

Tabel 16: Investeringen van AXA in bedrijven diemensenrechten schenden169


US dollar bedrijvenDictaturen (Birma) 1.202.290.725Total 4.966.019 1.100.671.093 0,78%Nippon Oil 1.673.275 11.054.250 0,11%Mitsui 8.601.220 77.809.202 0,54%Petronas 972.000 1.069.200 0,10%°DLH 11.400 1.049.680 0,66%Marubeni 3.323.000 10.637.300 0,22%Schendingen van arbeidsrechten 4.695.180.816Wal Mart 18.500.638 873.785.133 0,44%Flextronics 173.601.615 2.218.628.640 30,49%Solectron 280.641.829 1.024.342.676 28,87%Sanmina Sci 100.514.234 512.622.593 19,13%Jabil 353.125 10.321.844 0,17%Celestica 4.333.713 54.665.980 2,31%Pou Chen 62.000 50.812 0,00%Yue Yuen 263.000 763.138 0,02%

TOTAAL 5.897.471.541

AXA investeert in alle bedrijven uit dit rapport, en datsamen voor een bedrag van bijna 5,9 miljard US dol-lar. Opvallend zijn ook de heel hoge belangen van AXAin sommige bedrijven: 30,49% in Flextronics,28,87% in Solectron en 19,13% in Sanmina Sci. Ookde investering van meer dan 1 miljard US dollar inTotal is opvallend.

AXA heeft geen rechtstreekse financieringen lopenbij de grote controversiële infrastructuurprojecten die indit rapport behandeld werden.

4.2.5. Conclusie

AXA biedt onvoldoende garantie dat uw geld nietgebruikt zal worden voor investeringen in mensen-rechtenschendingen. Dat blijkt zowel uit deafwezigheid van een specifiek beleid terzake, als uitde door ons vastgestelde investeringen in controver-siële bedrijven.

4.3. DEXIA


Dexia170 is een grote speler op het vlak van ‘Public& Project Finance’ en financiële dienstverlening aanlokale besturen. Door haar fusies met Artesia enBacob werd de bank ook een grote speler op het vlakvan dienstverlening aan particulieren en versterkte zehaar positie op het vlak van verzekeringen, financiëlemarkten, social profit, … De Dexia-groep werkt meteen balanstotaal van 389 miljard euro en realiseerdein 2004 een winst van 1,8 miljard euro171.

4.3.2. Mensenrechten in hun algemeen beleid

Het duurzaamheidverslag meldt de ondertekeningvan de Global Compact Principles172.

We hebben noch in hun jaarverslag, noch in hunduurzaamheidverslag verder een expliciete verwijzingnaar de mensenrechten in hun financieringsbeleidteruggevonden.

Het dichtst in de buurt komt nog volgende uitspraakvan de gedelegeerd bestuurder in het voorwoord vanhun duurzaamheidverslag van 2004: "Samen metonze Europese dimensie, ons langetermijndenken enonze gehechtheid aan humanistische waarden, maaktduurzame ontwikkeling deel uit van het gemeenschap-pelijke fundament van waarden waarop onze identiteitgebouwd is" 173.

4.3.3. Mensenrechten in hunfinancieringsbeleid

Worden mensenrechtenschendingen uitges-loten?

Dexia stelt nergens expliciet dat investeringen inbedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensen-rechtenschendingen in tegenspraak zijn met haarbedrijfsprincipes. Ze stellen nergens dat, indien zeweet heeft van ernstige mensenrechtenschendingen,dit aanleiding geeft tot het stopzetten of afbouwen vande investeringsrelatie.


Dexia heeft wel een initiatief opgezet, Portfolio21genaamd, dat verzekeringsmaatschappijen demogelijkheid biedt om te vermijden dat de verze-keringsreserves belegd worden in bedrijven en overhe-den betrokken bij ernstige overtredingen van de basis-arbeidsnormen. De reserves van de bij Portfolio21aangesloten maatschappijen worden niet belegd inbedrijven die betrokken zijn bij ernstige schendingenvan de basisarbeidsrechten of in overheden die deovereenkomsten met betrekking tot die arbeidsrechtenniet geratificeerd hebben. Een groot deel van deverzekeringsmaatschappijen van de Dexia-groep heeftvoor deze werkwijze gekozen.

Indien u dus een verzekering afsluit die deelneemtaan het Portfolio21-systeem wordt u gegarandeerddat de reserves van de verzekering niet belegd wordenin bedrijven betrokken bij ernstige schendingen vanarbeidsrechten of in overheden die de desbetreffendeovereenkomsten niet geratificeerd hebben.

Worden de rechten van de mens in rekeninggebracht?

KredietverleningHet jaarverslag, noch het duurzaamheidverslag

noch het antwoord op de door ons gestelde vragenmaken duidelijk of en hoe in de gewone kredietverle-ning rekening gehouden wordt met de mensenrechten.

ProjectfinancieringDexia ondertekende de Evenaarsprincipes174.175

BeleggingenDexia geeft niet aan dat ze bij de doorsnee beleg-

gingen van door haar aangeboden en/of beheerdebeleggingsfondsen en/of m.b.t. tot de beleggingendie ze voor eigen rekening doet, rekening houdt metde mensenrechten.

Wie dat wenst wordt doorverwezen naar deduurzame producten van Dexia.

EngagementDexia oefent stemrecht uit voor de fondsen onder

haar beheer. Ze doet dit op basis van een aantalprincipes. Het respect voor de mensenrechten in dedoor de fondsen gefinancierde bedrijven is daarbijgeen aandachtspunt.176


4.3.4. De investeringen van Dexia

Dexia investeert in 11 van de 14 bedrijven uit ditrapport voor een gezamenlijk bedrag van bijna 310miljoen US dollar.

Dexia is ook financier van de zeer controversiëleBTC-pijplijn. Het bedrag van deze financiering isonbekend.

4.3.5. Conclusie

Dexia biedt onvoldoende garantie dat uw geld nietgebruikt zal worden voor investeringen in mensen-rechtenschendingen. Dat blijkt uit de door ons vast-gestelde investeringen in controversiële bedrijven. Ook de verstrekte toelichting bij het beleid biedt onvol-doende garantie. Dexia is evenwel niet geheel onver-schillig. Dat blijkt o.m. uit het Portfolio 21-initiatief enuit de ondertekening van de Evenaarsprincipes. Alheeft deze ondertekening niet belet dat men toch deBTC-pijplijn financiert.

Tabel 17: Investeringen van Dexia in bedrijven diemensenrechten schenden177


US dollar bedrijvenDictaturen (Birma) 263.190.614Total 1.165.429 258.303.089 0,18%Nippon Oil 274.000 1.810.142 0,02%Mitsui 274.000 2.478.775 0,02%Petronas 0 0 -DLH 0 0 -Marubeni 187.000 598.608 0,00%Schendingen van arbeidsrechten 46.552.657Wal Mart 872.740 41.206.758 0,00%Flextronics 310.109 3.963.193 0,05%Solectron 70.302 256.602 0,01%Sanmina Sci 72.302 368.740 0,01%Jabil 11.397 333.134 0,01%Celestica 17.529 221.113 0,00%Pou Chen 0 0 -Yue Yuen 70.000 203.117 0,00%

TOTAAL 309.743.271


4.4. FORTIS


Fortis178 is een wereldwijde dienstverlener inbankieren en verzekeren. Haar aanbod is gericht opzowel particuliere, zakelijke als institutionele klanten.Met een marktkapitalisatie van 26,5 miljard euro eneen balanstotaal van 571 miljard euro behoort Fortistot de 20 grootste financiële instellingen van Europa.Fortis stelt wereldwijd 51.000 mensen te werk.179 Zerealiseerden in 2004 een winst van 3,3 miljard euro180.

4.4.2. Mensenrechten in het algemeen beleid

In het Governance Statement van Fortis lezen weo.m. volgende algemene gedragsregel : "We zijn vanmening dat eerbiediging van de Rechten van de Menszoals beschreven in de UVRM van 1948, een voor-waarde is voor een duurzame samenleving. Wij passende relevante mensenrechten toe in onze verhoudingmet onze medewerkers en wij erkennen onze verant-woordelijkheid om de toepassing van de mensenrech-ten te bevorderen in alle gevallen waarin wij, als private onderneming, daarin een zinvolle bijdrage kun-nen leveren".

Het duurzaamheidverslag 2004 over de ontwik-kelingen buiten de Benelux verduidelijkt dat Fortis ditprincipe hanteert over de hele wereld.181

Fortis stelt tevens dat het op diverse manieren over-leg pleegt en advies vraagt aan in mensenrechtengespecialiseerde NGO’s, dat ze over mensenrechten indiscussie gaan met andere bedrijven en dat het themamensenrechten op hun intranetsite over CorporateSustainablility nadrukkelijk aan de orde komt.182

4.4.3. Mensenrechten in hetfinancieringsbeleid

Worden mensenrechtenschendingen uitge-sloten?

Fortis stelt nergens expliciet dat investeringen inbedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensen-rechtenschendingen in tegenspraak zijn met haarbedrijfsprincipes. Ze stelt nergens dat, indien ze weetheeft van ernstige mensenrechtenschendingen, ditaanleiding geeft tot het stopzetten of afbouwen van deinvesteringsrelatie.

Worden de rechten van de mens in overweg-ing genomen?

Gewone kredietverleningHet duurzaamheidverslag van Fortis vermeldt dat :

" in 2005 en 2006 een algemeen kredietbeleid t.a.v.duurzaamheid zal geïmplementeerd worden en dataansluiting gezocht zal worden bij internationale stan-daarden".183

Tevens geeft Fortis aan dat haar ‘Global CreditPolicy on Sustainability’ mensenrechten (in diversedimensies) benoemt.184 Fortis licht niet toe over welkedimensies het gaat.

ProjectfinancieringExport- en projectfinanciering zijn geen bijkomstige

activiteiten. Fortis heeft er een gespecialiseerde afdel-ing voor m.n. Global Export & Project Finance, diewereldwijd actief is. Fortis heeft de Evenaarsprincipes,een gedragscode die de financiële sector inzake pro-jectfinanciering heeft opgesteld, niet ondertekend.

Fortis gaat hierin haar eigen weg. Wanneer Fortishet heeft over export- en projectfinanciering stelt mendat zij alleen investeren in projecten die economischzinvol zijn, die voldoen aan internationale milieuvereis-ten en een sociaal-economische bijdrage leveren.Fortis stelt expliciet dat dit evenwicht financieringen diedoor milieuorganisaties bekritiseerd worden, niet uit-sluit.185

Beleggingen voor eigen rekening en verzekeringenFortis geeft niet aan hoe ze voor deze producten de

mensenrechten in overweging neemt.

BeleggingenFortis houdt niet enkel bij haar duurzame producten

rekening met de mensenrechten.Fortis Investments, de vermogensbeheerder van

Fortis, heeft de afgelopen twee jaar systematisch


duurzaamheidindicatoren opgenomen in haarbeheersprocessen . Op het vlak van de mensenrechtenworden volgende factoren geïntegreerd : toezicht ophet sociaal beleid van de leveranciers, samenwerkingmet autoritaire regimes, procedures in geval van nietnaleving van mensenrechten, controlesystemen enexterne verificatie m.b.t. mensenrechten.187

Fortis Investments stelt dat ze deze risico's kwan-tificeert en vaststelt of ze voldoende verdisconteerd zijnin de huidige marktwaarde van de aandelen. Fortisheeft voor deze factoren gekozen omdat ze vanoordeel is dat ze op middellange termijn van invloedkunnen zijn op de aandelenkoersen.

We menen hieruit te mogen afleiden dat anderemensenrechtengebonden factoren, die volgens Fortisniet van invloed zijn op de aandelenkoersen, niet inaanmerking genomen worden. Alsook dat het gewichtdat aan de vaststellingen gegeven zal worden, in deeerste plaats ingegeven zal zijn door rendementsover-wegingen. Niet de ernst van de (potentiële) mensen-rechtenschending zal bepalend zijn, maar wel deinvloed die de schending kan hebben op het rende-ment.

EngagementFortis Investments oefent stemrecht uit op de aan-

deelhoudersvergaderingen van ondernemingen waarinzij belegt. Haar duurzaamheidverslag verduidelijkt datze dit stemrecht o.m. gebruikt om de rapporteringover duurzaamheidvraagstukken goed of af te keuren.Men zal o.m. letten op de verslaggeving m.b.t. hetmilieu, human resources en het extern sociaal beleid.188

Als het om mensenrechtenschendingen gaat is hetlouter letten op ‘de rapportering’ wel erg mager.Hopelijk is er meer. Maar dat zullen we pas weten alsFortis haar intenties waarmaakt. Het FortisGovernance Statement stelt immers:"Standaardoverzichten van het stemgedrag heeft FortisInvestments tot nog toe niet gepubliceerd, maar menheeft wel voornemens dat in de nabije toekomst tegaan doen".191

LandenpolitiekTen aanzien van landen waar Fortis of haar relaties

in actief zijn stelt Fortis dat ze diverse ‘issues’ gerela-teerd aan de mensenrechten beschouwt . Zonder teverduidelijken wat daarmee bedoeld wordt stelt Fortisdat ze daarbij gebruik maakt van "internationaal erkende standaards en indices" .

4.4.4. De investeringen

Tabel 18: Investeringen van Fortis in bedrijven diemensenrechten schenden192


US dollar bedrijvenDictaturen (Birma) 207.453.796Total 896.414 198.679.203 0,14%Nippon Oil 0 0 -Mitsui 969.930 8.774.593 0,06%Petronas 0 0 -DLH 0 0 -Marubeni 0 0 -Schendingen van arbeidsrechten 28.934.001Wal Mart 564.345 26.654.014 0,00%Flextronics 0 0 -Solectron 409.884 1.496.077 0,04%Sanmina Sci 6.360 32.436 0,00%Jabil 4.479 130.921 0,00%Celestica 0 0 -Pou Chen 0 0 -Yue Yuen 224.200 650.553 0,01%

TOTAAL 236.387.797

Fortis investeert in 7 van de 14 bedrijven uit dit rap-port voor een gezamenlijk bedrag van meer dan 235miljoen US dollar.

Fortis financiert voor 13,03 miljoen US dollar dezeer controversiële Trans Thai-Maleisië pijplijn.

Fortis leidde in januari 2005 ook een obligatie-emissie voor Total voor een waarde van 56 miljoeneuro.

4.4.5. Conclusie

In de toelichting bij hun beleid geeft Fortis aan datze, zowel in de kredietverlening als bij haar beleggin-gen, bezig is om de mensenrechten te integreren inhaar investeringsbeleid. Eerste stappen, maar onvol-doende. Het beleid garandeert niet dat investeringen inbedrijven betrokken bij mensenrechtenschendingen uitgesloten worden en dat blijkt ook uit de door onsvastgestelde investeringen in controversiële bedrijven.


4.5. ING


ING193 is een wereldwijd actieve financiële dienstver-lener van Nederlandse oorsprong. Haar 113.000medewerkers zijn actief in meer dan 50 landen. INGgeeft krediet, verzekert, doet aan vermogensbeheer, ..ING werkt zowel voor particulieren en bedrijven alsvoor overheden. In termen van beurswaarde behoortze tot de 20 grootste financiële instellingen wereldwijden tot de top-10 van Europa.194 Haar balanstotaalbedraagt 866 miljard euro. ING realiseerde in 2004een winst van 5,9 miljard euro.195

4.5.2. Mensenrechten in het algemeen beleid

In algemene termen stellen de Business Principlesvan ING: "Bij al onze commerciële activiteiten voelenwij ook onze verantwoordelijkheid voor de duurzameontwikkeling van de samenleving. De voorwaarden diewij stellen bij onze kernactiviteiten zijn allereerst vaneconomische aard. Met inachtneming van de wensenvan onze klanten, houden wij ook rekening met sociale,ethische en milieuaspecten".196

In het maatschappelijk verslag van ING, ‘ING in desamenleving’, lezen we: "Het is onze verantwo-ordelijkheid om onze bedrijfsactiviteiten op een sociaalen milieutechnisch duurzame wijze uit te voeren".197

ING heeft in 2004 haar Business Principles uitge-breid met een concrete bepaling over de mensenrech-ten198. Onder de hoofding ‘wij stimuleren duurzameontwikkeling en respecteren de mensenrechten’ staatdat "ING de doelstellingen van de Universele Verklaringvoor de Rechten van de Mens ondersteunt en ernaarstreeft de daarin vastgestelde beginselen toe te passenbij alle activiteiten wereldwijd"199.


Worden mensenrechtenschendingen uitges-loten?

ING stelt nergens expliciet dat investeringen inbedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrech-

tenschendingen in tegenspraak zijn met haar bedrijfs-principes. ING stelt nergens dat, indien ze vandergelijke schendingen op de hoogte is, dat aanleidingis tot het stopzetten of afbouwen van de financie-ringsrelatie.


KredietenING stelt dat men ten aanzien van de kredietverlen-

ing, aan bedrijven die betrokken zijn bij zaken die nietin overeenstemming zijn met de sociale, ethische enmilieutechnische normen van ING, een apart beleidheeft ontwikkeld. Dit beleid heeft o.m. betrekking opmensenrechten.200 Wat de concrete inhoud daarvanis, wordt niet verduidelijkt.

In haar antwoord aan Netwerk beperkt ING zich toteen procedurele verduidelijking201.

ProjectfinancieringIn juni 2003 heeft ING de Evenaarsprincipes

ondertekend. Haar maatschappelijk verslag stelt dat"met de toepassing van de Equator Principlesbenadrukken wij dat wij milieu- en sociale aspecten inonze projectfinancieringen willen laten meewegen"202.

Beleggingen en verzekeringenING geeft niet aan dat ze bij de doorsnee beleggin-

gen van door haar aangeboden en/of beheerde beleggingsfondsen en/of m.b.t. tot de beleggingendie ze voor eigen rekening doet, rekening houdt metde mensenrechten.

ING biedt wel duurzame beleggingsproducten aan.

Vermeldenswaard is ook dat ING het initiatief namom haar betrokken klanten te informeren over eenmensenrechtentopic. Een Chinees bedrijf, waar klantenvia bemiddeling van ING in geïnvesteerd hadden,kwam immers omwille van mensenrechten-schendingen in opspraak.203

EngagementING stelt dat haar ‘Global Voting Policy’ bepaalt dat

bedrijven in hun portefeuille verantwoordelijk moetenhandelen naar alle stakeholders. Dit impliceert o.m.dat ze in haar beslissingen o.m. rekening moethouden met sociale en mensenrechtenkwesties in deregio's waarin ze actief is. ING stelt dat het haar aan-deelhoudersrechten gebruikt om, in het belang vaneen langetermijnrendement van de aandeelhouders,dit mee te realiseren.204 Over wat dit concreet inhoudt,hebben we geen info ontvangen.


Tabel 19: Investeringen van ING in bedrijven diemensenrechten schenden205


US dollar bedrijven Dictaturen (Birma) 632.402.000Total 2.892.216 616.331.230 0,46%Nippon Oil 1.822.000 12.036.780 0,12%Mitsui 424.000 3.835.769 0,03%Petronas 17.000 31.763 0,00%DLH 0 0 -Marubeni 52.000 166.458 0,00%Schendingen van arbeidsrechten 704.179.196Wal Mart 14.096.764 665.790.164 0,33%Flextronics 8.200 104.796 0,00%Solectron 1.543.336 5 .633.176 0,16%Sanmina Sci 1.262.929 6.440.938 0,24%Jabil 829.057 24.233.336 0,41%Celestica 82.800 1.044.449 0,04%Pou Chen 50.669 41.526 0,00%Yue Yuen 307.000 890.811 0,02%

TOTAAL 1.336.581.196

ING investeert in 13 van de 14 bedrijven uit dit rap-port voor een gezamenlijk bedrag van meer dan 1,3miljard US dollar. Opvallend zijn de investeringen vanmeer dan 600 miljoen US dollar in Total en Wal Mart.

ING is financier van zeer controversiële pijplijnen: deBTC-pijplijn en de Trans Thai Malaysia pijplijn. Heteerste bedrag is onbekend, het tweede betreft eenfinanciering van 19,55 miljoen US dollar.

ING staat ook op de shortlist van banken die kansmaken ‘lead arranger’ te worden voor de financieringvan het Sakhalin II project.

4.5.5. Conclusie

In de toelichting bij haar beleid geeft ING aan datze in haar kredietverlening en projectfinanciering bezigis om de mensenrechten te integreren in haar beleid.Eerste stappen, maar onvoldoende. Het beleid garan-deert niet dat investeringen in bedrijven betrokken bijmensenrechtenschendingen uitgesloten worden en datblijkt ook uit de door ons vastgestelde investeringen incontroversiële bedrijven. De ondertekening door INGvan de Evenaarsprincipes heeft haar ook niet beletcontroversiële projecten zoals de BTC pijplijn en deTrans Thai Malaysia pijplijn te financieren.

4.5.4. De investeringen van ING


4.6. KBC


KBC206 is een bankverzekeraar voor hoofdzakelijkparticulieren en KMO's. KBC is voornamelijk actief inBelgië en Centraal Europa. KBC heeft wereldwijd46.500 werknemers207. Met een marktkapitalisatie van17,6 miljard euro en een balanstotaal van 250 miljardeuro is het zeker geen kleine speler op de Europesemarkt.208 In 2004 realiseerden ze een winst van 1,8miljard euro.209

4.6.2. Mensenrechten in hun alge-meen beleid

Het jaarverslag van 2004 bevat geen uitdrukkelijkeverwijzing naar de mensenrechten.

Ook in o.m. haar beleidsverklaring, de gedragslijnvoor de KBC Groep en de KBC-principes voormaatschappelijk verantwoord ondernemen troffen wegeen uitdrukkelijke verwijzing naar de mensenrechtenaan. KBC had, op moment van schrijven210, nog geenduurzaamheidverslag

Volgende bepalingen uit het jaarverslaghoofdstukover 'maatschappelijk verantwoord ondernemen enpersoneel' komen misschien in de buurt. "KBC wil bij-dragen tot economische en sociale vooruitgang, inrespect met de geldende wetten en normen, rekeninghoudend met een evoluerend normbesef dat doorgaansvooruitloopt op de wetgeving." 211 "KBC houdt in zijnbedrijfsvoering rekening met economische, sociale enculturele effecten zowel op korte als op lange termijn. Ditbeginsel wordt bewaakt door diverse richtlijnen engedragscodes." 212


Worden mensenrechtenschendingen uitgesloten?

Jawel, in de kredietverleningKBC financiert alleen transacties waarbij men

redelijkerwijze kan aannemen dat de normale ethi-

sche, wettelijke en fiscale standaarden worden geres-pecteerd. Criminele en andere maatschappelijk onaan-vaardbare activiteiten worden uitgesloten.213 Veel zegtdit in feite niet. Wezenlijk is dan ook de verduidelijkingdie KBC terzake geeft in haar schrijven aan Netwerk.Daarin wordt letterlijk gesteld : "Wij staan geen kredieten toe aan klanten waarvan wij weten dat zij demensenrechten niet respecteren"."Dit beleid betreftniet enkel bedrijven, maar ook overheden".214


ProjectfinancieringKBC heeft voor haar projectfinanciering de

Evenaarsprincipes ondertekend. KBC stelt dat ookkredietdossiers die daar niet onder vallen aan deEvenaarsprincipes getoetst worden. Wat betekent datal haar kredieten aan deze principes moeten voldoen.

Beleggingen - verzekeringenKBC geeft niet aan dat ze bij de doorsnee

beleggingen van door haar aangeboden en/ofbeheerde beleggingsfondsen en/of m.b.t. tot debeleggingen die ze voor eigen rekening, rekeninghoudt met de mensenrechten.

KBC biedt wel duurzame beleggingsproducten aan.

EngagementKBC beslist binnenkort of en hoe ze van haar stem-

rechten gebruik zal maken.


4.6.4. De investeringen van KBC

KBC investeert in 13 van de 14 bedrijven uit ditrapport voor een gezamenlijk bedrag van bijna 265miljoen US dollar.

KBC is ook financier van twee zeer controversiëlepijplijnen: de BTC-pijplijn en de Trans Thai Malaysiapijplijn. Het eerste bedrag is onbekend, het tweedebetreft een financiering van 19,55 miljoen US dollar.

4.6.5. Conclusie

In de toelichting bij haar beleid geeft KBC aan datze, voor zover ze ervan op de hoogte is, geen krediet verleent aan klanten die de mensenrechten nietrespecteren. Een belangrijke stap, maar onvoldoende.Het beleid garandeert immers niet dat alle investerin-gen in bedrijven betrokken bij mensenrechten-schendingen uitgesloten worden en dat blijkt ook uitde door ons vastgestelde investeringen in controver-siële bedrijven. De ondertekening door KBC van deEvenaarsprincipes heeft haar niet belet controversiëleprojecten zoals de BTC pijplijn en de Trans ThaiMalaysia pijplijn te financieren.

Tabel 20: Investeringen van KBC in bedrijven diemensenrechten schenden215


US dollar bedrijven Dictaturen (Birma) 221.756.302Total 971.300 215.276.769 0,15%Nippon Oil 691.650 4.569.286 0,05%Mitsui 137.000 1.239.388 0,01%Petronas 107.200 200.295 0,15%DLH 0 0 -Marubeni 147.000 470.564 0,00%Schendingen van arbeidsrechten 43.037.033Wal Mart 782.203 36.943.448 0,00%Flextronics 327.617 4.186.945 0,06%Solectron 37.757 137.813 0,00%Sanmina Sci 48.326 246.463 0,01%Jabil 20.645 603.453 0,01%Celestica 15.820 199.555 0,00%Pou Chen 219.200 179.646 0,01%Yue Yuen 186.000 539.710 0,01%

TOTAAL 264.793.335


4.7. DE GROEPSFOTO

4.7.1. Mensenrechten aanwezig in algemeen beleid van de grootbanken

Er wordt ook op het vlak van ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ meer en meer aanimagebuilding gedaan. Op zich is het een goede zaakdat financiële instellingen zich ook op dat vlak van deconcurrentie willen onderscheiden, hun verantwoor-delijkheid erkennen, ... Maar het moet meer zijn danimago natuurlijk. Wie louter zou afgaan op dealgemene beleidsverklaringen denkt dat er niets aande hand is. Iedere bankgroep schrijft immers, op éénof andere manier in, dat ze willen bijdragen tot derealisatie van de mensenrechten. Wie daaruit zou con-cluderen dat zijn bankgroep niet betrokken is bijinvesteringen in ernstige mensenrechtenschendingen ver-gist zich deerlijk.

De onderzochte bankgroepen zijn nog maar aanhun eerste stappen toe. Er is nog veel reden totongerustheid.

4.7.2. Mensenrechten in hetinvesteringsbeleid

Ernstige betrokkenheid bij mensenrechten-schendingen wordt niet uitgesloten!!.

Geen enkele bankgroep stelt expliciet datinvesteringen in bedrijven betrokken bij mensen-rechtenschendingen niet thuishoren in de bankgroep.Ze garanderen geen van alle dat uw geld niet gebruiktzal worden om te investeren in bijvoorbeeld: ◗ bedrijven die kinderen uitbuiten of andere basisar-

beidsrechten met voeten treden;◗ bedrijven die samenwerken met dictatoriale

regimes;◗ projecten die volkeren tegen hun wil verdrijven van

hun rechtmatige grond.

KBC is de enige die de financiering van mensen-rechtenschendingen wel expliciet uitsluit. Maar enkelvoor haar kredieten. En voor zover ze ervan op dehoogte is. Het is dan ook opvallend dat net KBC deminst ‘ronkende’ verwijzingen naar de mensenrechtenheeft in haar algemeen beleid.

Het Portfolio21 initiatief van Dexia zorgt er voor datvele verzekeringsreserves van de Dexia-groep niet inbedrijven of staten belegd worden die basisarbeids-

rechten met voeten treden.

Wie als klant de garantie wil dat zijn bankgroepvoor al haar producten investeringen in ernstigemensenrechtenschendingen uitsluit kan bij geen enkelevan de onderzochte bankgroepen terecht.

Worden mensenrechten in rekening gebracht?

Daar waar mensenrechtenschendingen niet leidentot uitsluiting van financiering (in zowat alle gevallendus) worden ze misschien wel, naast andere criteria,in rekening gebracht bij de selectie van de bedrijvenwaarin de bankgroepen beleggen of bij het toekennenvan kredieten?

We stelden vast dat de grootbanken hier hun eerstestappen aan het zetten zijn. Lang niet voldoende omonze ongerustheid weg te nemen. Een overzicht.

In de kredietverleningNaast KBC, geven enkel ING en Fortis uitdrukkelijk

aan dat ze in hun kredietverlening rekening houdenmet mensenrechten. Zij het dat ze dit doen in zeersummiere termen. Termen waar we niet veel wijzervan worden.216

Aandacht voor mensenrechten bijna afwezig in hunbeleggingen

AXA, Dexia, Fortis, KBC en ING hanteren geenmensenrechtencriteria bij de selectie van de bedrijvenwaarin ze beleggen. Allen verwijzen ze hiervoor naarhun duurzame beleggingsproducten of hun service opmaat van grote klanten. Wanneer u bij hen eengewoon beleggings- of verzekeringsproduct verwerft,krijgt u dus geen garantie dat uw geld niet gebruiktwordt ter financiering van bedrijven of overheden diebetrokken zijn bij ernstige mensenrechten-schendingen. Zelfs niet dat er één of andere bijzondereaandacht aan besteed wordt.

Op voorgaande zijn er twee uitzonderingen. DeFortis Groep is de enige die aangeeft dat ze demensenrechten integreert in een deel217 van haar stan-daard aandelenportefeuilles. Maar wat dit concreetinhoudt als het op beslissen tot een investering aan-komt, blijft onduidelijk.

Dexia heeft via Portfolio21 bijzondere aandachtvoor arbeidsrechten.

Bij projectfinancieringDexia, ING en KBC ondertekenden de

Evenaarsprincipes. Het betreft hier een door de sectoropgestelde gedragscode voor financieringen aan groteprojecten. De ondertekenaars engageren zich om o.m.rekening te houden met de mensenrechtensituaties bij


worden bij de uitwerking van een degelijk beleggings-beleid. Engagement mag evenwel niet in de plaatskomen van een kritische evaluatie van de mensen-rechtensituatie bij een investeringsbeslissing. In datgeval is engagement immers een alibi dat het sociaalaanvaardbaar moet maken dat men blijft geld verdienen aan mensenrechtenschendingen.

Stellingen zoals die van AXA, "wij kiezen voordialoog in plaats van voor uitsluiting", klinken natuurlijk mooi. Maar bij nader inzien lijkt het evenwelverdacht veel op een alibi om te kunnen blijven geldverdienen aan het investeren in onfrisse praktijken.AXA geeft immers niet aan dat bedrijven vaninvesteringen uitgesloten worden op basis vanmensenrechtenkwesties.

4.7.4. Gebrek aan transparantie

Onduidelijkheid betreffende het beleid en deimplementatie

De door de bankgroepen verstrekte informatie is nietop maat van de klant. Geen enkele bankgroep geeftop haar website of in een ander publiek document eengecoördineerd overzicht dat duidelijk maakt hoe zemet de mensenrechten omgaat in haar invester-ingspolitiek. Deze informatie is her en der verspreid injaarverslagen, duurzaamheidverslagen, codes, …Bovendien is ze zeer onvolledig en zet ze klantenmakkelijk op het verkeerde been. Wie bijvoorbeeld dealgemene beleidsprincipes i.v.m. mensenrechten leest,verwacht niet dat daar in het feitelijke investerings-beleid zo weinig aandacht aan besteed wordt.

We hebben de financiële instellingen dan ookgevraagd hun beleid schriftelijk toe te lichten. Allegrote bankgroepen hebben ons een antwoord toeges-tuurd. En het dient gezegd: de antwoorden waren metde nodige aandacht voorbereid. We hebben meerinformatie gekregen dan wat aan een doorsnee klantverstrekt wordt.

Desondanks dienen we vast te stellen dat deverkregen antwoorden onvoldoende zijn. Verwijzingennaar niet uitgelegde of geconcretiseerde ‘deontolo-gische regels’ zeggen niets. Ook al niet veel wijzerworden we van antwoorden als "onze global creditpolicy on sustainability benoemt mensenrechten indiverse dimensies" of "we hanteren een apart krediet-beleid voor bedrijven die betrokken zijn bij zaken dieniet in overeenstemming zijn met onze normen (o.a. demensenrechten)".

de toekenning van de financiering. Een stap vooruit,maar onvoldoende. De Evenaarsprincipes lijkenimmers ook een perfecte dekmantel om toch te kun-nen blijven financieren. We vinden de ondertekenaarsimmers terug als financiers van vele zorgwekkendeprojecten (zie hoofdstuk 3). Het feit dat deze principesvertrekken van relatief zwakke richtlijnen van het IFC 218

en niet van bijvoorbeeld de UN Norms voor Business(zie hoofdstuk 5) zou hier wel eens de oorzaak vankunnen zijn. BankTrack stelt dat de IFC richtlijnenzwak zijn op het vlak van de mensenrechten en der-halve de meewerkende banken niet voorzien van eendegelijke dekking op dat vlak219. De gedragscode isnog jong en kan nog evolueren. Er is evenwel nogveel werk aan de winkel.

4.7.3. Engagement : ernstiggemeend of een alibi?

Alle onderzochte financiële instellingen, op KBC na,vermelden dat ze gebruik maken van hun stemrecht.Maar spelen mensenrechtenkwesties daarbij een ern-stige rol? Nauwelijks.

Fortis stelt te letten op de rapportering m.b.t. hetextern sociaal beleid (waaronder een aantal mensen-rechtenkwesties). Dexia geeft aan dat engagementm.b.t. mensenrechten enkel bij hun duurzame pro-ducten een rol speelt.

AXA en ING geven expliciet aan dat in hun stemge-drag mensenrechtenkwesties kunnen meespelen.Maar ze geven niet weer hoe en in welke concretegevallen.

Het is vanzelfsprekend een goede zaak dat finan-ciële instellingen meer gebruik willen maken van hunstemrecht om ook sociale kwesties aan te kaarten.Men moet zich in deze echter geen al te grote broekaan trekken. Enig realisme is hier op zijn plaats. Deactuele praktijk geeft aan dat mensenrechten niet echteen ‘hot item’ zijn bij het uitoefenen van het stemrecht.Bovendien vereist het specifieke dossierkennis en extradialoog om met je stemrecht impact te kunnen uitoefenen op het beleid van een bedrijf. De tijd daar-voor is niet steeds beschikbaar. En zelfs al zou die erzijn dan nog is er lang niet steeds garantie op succes.Financiële instellingen hebben macht, maar ook weergeen almacht.

In geval van ernstige mensenrechtenschendingen ishet onverantwoord om via een investering debestaande situatie gewoon in stand te houden, indiener geen voldoende aanwijzingen zijn dat ‘engagement’een wezenlijke bijdrage tot de oplossing kan betekenen.

Engagement is een extra instrument dat ingezet kan


Dergelijke antwoorden geven geen duidelijkheid oppertinente vragen als ‘zal er met mijn spaar- of beleg-gingsgeld geïnvesteerd worden in: ◗ bedrijven die kinderen uitbuiten of andere

(basis)arbeidsrechten aan hun laars lappen? ◗ bedrijven die onderdrukkende regimes versterken?

Regimes die dwangarbeid gebruiken? ◗ grootschalige projecten die leiden tot gedwongen

volksverhuizingen, het negeren van inspraakrechtenvan de lokale bevolking, … en andere schendin-gen van de mensenrechten van de inheemsebevolking?’

De investeringen zitten in een black box

Met uitzondering van de beleggingsfondsen makenfinanciële instellingen niet bekend in welke concretebedrijven en overheden ze investeren.

De in dit dossier bekendgemaakte financieringenvereisen onderzoekswerk. Nochtans zijn het vooral deconcrete investeringen die duidelijk maken wat hetconcrete resultaat is van het gevoerde beleid.

Uitgebracht stemgedrag onbekend

Bankgroepen die gebruik maken van hun stem-rechten in bedrijven maken onvoldoende duidelijk hoeze hun stem gebruikt hebben ten dienste van demensenrechten. Concrete gegevens hierover ont-breken.


4.7.5. De vastgestelde financieringen

Alle bankgroepen samen investeren meer dan 8miljard US dollar in bedrijven die betrokken zijn bij ergcontroversiële mensenrechtenpraktijken.

Tabel 22: Betrokkenheid van vijf bankgroepen bij de financiering van controversiële projecten

AXA Dexia Fortis ING KBC

BTC pijplijn X X X

TransThai Maleisië pijplijn X X X

Sakhalin II X?°

° In oktober 2005 waren de financiers van Sakhalin II nog niet bekend. ING staat echter wel op de shortlist van 8 banken waaruit binnenkortde 4 banken zullen gekozen worden die de financiering via een bankensyndicaat zullen leiden.

Vier bankgroepen zijn betrokken bij de financieringvan één of meerdere besproken controversiële pro-jecten.

Tabel 21 : Investeringen van vijf bankgroepen in bedrijven die mensenrechten schenden (waarde van de aandelen in US dollar)220


Dictaturen (Birma) 1.202.290.725 263.190.614 207.453.796 632.402.000 221.756.302Total 1.100.671.093 258.303.089 198.679.203 616.331.230 215.276.769Nippon Oil 11.054.250 1.810.142 0 12.036.780 4.569.286Mitsui 77.809.202 2.478.775 8.774.593 3.835.769 1.239.388Petronas 1.069.200 0 0 31.763 200.295DLH 1.049.680 0 0 0 0Marubeni 10.637.300 598.608 0 166.458 470.564Schendingen van arbeidsrechten 4.695.180.816 46.552.657 28.934.001 704.179.196 43.037.033Wal Mart 873.785.133 41.206.758 26.654.014 665.790.164 36.943.448Flextronics 2.218.628.640 3.963.193 0 104.796 4.186.945Solectron 1.024.342.676 256.602 1.496.077 5 .633.176 137.813Sanmina Sci 512.622.593 368.740 32.436 6.440.938 246.463Jabil 10.321.844 333.134 130.921 24.233.336 603.453Celestica 54.665.980 221.113 0 1.044.449 199.555Pou Chen 50.812 0 0 41.526 179.646Yue Yuen 763.138 203.117 650.553 890.811 539.710

TOTAAL 5.897.471.541 309.743.271 236.387.797 1.336.581.196 264.793.335

4.7.6. De groepsfoto : samenvattend schema


Tabel 23: De groepsfoto


Mensenrechten in algemeen beleid

Ondertekening Compact Principles of wil tot ‘bijdragen aan realisatie mensenrechten’ aanwezig in andere beleidsdocumenten + + + + +/-Beleid bevat verwijzing naar UN Human Rights Norms for Business of naar economische, sociale, culturele, civiele en politieke rechten - - - - -

Mensenrechten in het investeringsbeleid

Financiering mensenrechtenschendingen uitgesloten• Bij kredieten - - - - +• Bij beleggingen en verzekeringen (b) - (a) - - -Bijzondere aandacht voor mensenrechten• Bij kredieten - - +/- +/- +/-• Bij projectfinancieringen

- ondertekening Evenaarsprincipes - + - + +- andere aandachtspunten - - +/- - -

• Bij beleggingen en/of verzekeringen (b) - (a) +/- - -Engagement (met aandacht voor mensenrechten) (b) +/- - +/- +/- -

Concrete investeringen in mensenrechtenschendingen

• Bedrijven actief in Birma JA JA JA JA JA• Schendingen van arbeidsrechten JA JA JA JA JA• Controversiële projectfinancieringen NEE JA JA JA JA

Transparantie

• Duidelijk investeringsbeleid m.b.t. mensenrechten op website - - - - -• Gedane investeringen publiek bekend - - - - -

(a): uitgesloten voor deel van verzekeringen en enkel m.b.t. overtredingen van basisarbeidsrechten(b): het betreft hier de gewone beleggingen en verzekeringen, niet de duurzame of ethische. Laatstgenoemde vormen het onderwerp van eenvolgend rapport.+/- : aanwezig, maar onduidelijk wat het concreet inhoudt.

Dit rapport maakt duidelijk dat er in het gevoerdebeleid grote leemtes zijn: ondergrenzen ontbreken, eris te weinig duidelijkheid naar de klant, bijzondereaandacht voor mensenrechten in veel investerings-praktijken ontbreekt, …

Het tekortschieten van het beleid wordt bevestigd inde door ons vastgestelde investeringen. Dezeinvesteringen maken, op exemplarische wijze, con-

creet dat het financieel rendement van de klant van debankgroep ook gerealiseerd wordt via investeringenaan bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensen-rechtenschendingen.

Voldoende redenen om erg ongerust te zijn. Maar aldeze tekortkomingen en leemtes zijn ook kansen.Kansen voor financiële instellingen om zich ook op dat


vlak te onderscheiden van de concurrentie, om hunverantwoordelijkheid op te nemen. Aan hen om dezekansen ook te grijpen. En vanzelfsprekend zullen weook daarover in onze opvolging van dit dossierberichten.


Een andere koers is gewenst

HOOFDSTUK 5:

Voorgaande hoofdstukken maakten duidelijk datverandering noodzakelijk is. Gelukkig staat NetwerkVlaanderen met deze wens tot verandering niet alleen.In dit hoofdstuk zullen we dit illustreren aan de handvan een aantal voorbeelden. We belichten een aantalpositieve signalen vanuit de financiële sector en van-wege de spaarder en belegger. En we geven ook aandat gezaghebbende organen zoals bijvoorbeeld deVerenigde Naties meer respect voor de mensenrechten

bij bedrijven wensen.

Dat het ook echt anders kan geven we aan in hetluik over de alternatieven. Het aanbod aan alter-natieven is, zoals je zal merken, evenwel erg beperkt.Er is nog veel werk aan de winkel. Er is dus dringendnood aan actie. We sluiten dit rapport dan ook af metonze campagne-eisen.


5.1. POSITIEVE SIGNALEN VANUIT

D E FINANCIËLE SECTOR

Het vrij verkeer van kapitaal heeft niet alleen extrafinancieringopportuniteiten met zich meegebracht,maar ook extra maatschappelijke verantwoordelijkhe-den. Kapitaal kan al enkele decennia relatief vrij overde wereld circuleren. Het inschrijven van de daarbijhorende nieuwe verantwoordelijkheden (o.m. in ver-band met de mensenrechten) komt nu pas een beetjeop gang: duurzaamheidverslagen worden eerder regeldan uitzondering, respect voor mensenrechten raaktingeschreven in het algemeen beleid, de eerste stap-pen worden gezet om mensenrechtencriteria te incor-poreren in de investeringspolitiek, … .

Financiële instellingen beginnen meer en meer tebeseffen dat slechte arbeidsomstandigheden totsociale onlusten en dus inkomstendervingen kunnenleiden, dat actief zijn in landen met een dictatoriaalregime een financieringsrisico inhoudt, …

In een onderzoek van CSR Europe, Deloitte enEuronext verklaarden 86% van de ondervraagdeinvesteerders dat ze geloven dat sociaal en ecologischrisicomanagement de marktwaarde van een onderne-ming op lange termijn ten goede komt. Het respectvoor de mensenrechten, zou volgens de studie, hetbelangrijkste sociaal-ecologisch criterium zijn dat ze inrekening brengen als ze investeringsaanbevelingen of-keuzes moeten maken.

‘Who Cares Wins’, is een rapport dat zich buigtover sociaal, ecologische en bestuurlijke items en hunimpact op de waarde van aandelen. Onder devleugels van de Verenigde Naties werkten velevooraanstaande bankgroepen (o.a. AXA) hier mee aaneen rapport dat bol staat van de aanbevelingen ommeer en degelijker rekening te houden met deze itemsin investeringsbeslissingen.

Er zijn dus redenen genoeg om alleen al uit ‘rende-mentsoverwegingen’ meer rekening te houden met demensenrechten en dat besef dringt duidelijk door in definanciële wereld. En nu maar hopen dat woord endaad wat meer gaan samenvallen. De eerste stappenworden gezet.

Maar daar kan het niet bij ophouden. Want langniet alle mensenrechtenschendingen drukken op hetrendement. Om ook hieraan iets te veranderen is ereen mentaliteitswijziging nodig.

5.2. KLANTEN WILLEN RESPECT

VOOR D E MENSENRECHTEN

Een hedendaagse klant wenst niet dat zijn rende-menten ten koste van alles behaald worden.Bijkomend onderzoek is hier zeker nog gewenst. Maarwe willen u de resultaten van de reeds gevoerdeonderzoeken toch niet weerhouden. Ze geven aan datde moderne klant niet zomaar bereid is om te aan-vaarden dat zijn rendement gehaald wordt uit uitbuit-ing of onderdrukking van zijn medemens. Respectvoor de mensenrechten staat bovenaan zijn verlangli-jstje.

5.2.1. Ethibel

In 2004 deed Ethibel een onderzoek bij spaardersen beleggers. Aan de deelnemers werd o.m. gevraagdwelk soort bedrijven men zou trachten te mijden in debeleggingsportefeuille.

Koploper van te mijden bedrijven zijn zij diebetrokken zijn bij wapenhandel of –productie. 84%van de respondenten gaf aan dit zeer belangrijk te vin-den. Tweede en derde op het lijstje van te mijdenbedrijven hebben te maken met overtredingen van demensenrechten. 78% vindt het zeer belangrijk om hetzich bedienen van kinderarbeid of het uitbuiten vanwerknemers te mijden. 77% wil bedrijven mijden diesamenwerken met regimes die de mensenrechtenschenden.

Andere te vermijden praktijken zijn o.m. samen-werken met corrupte regimes (66%) en de conventiesvan de IAO niet toepassen (51%)


5.2.2. DSR

Begin 2004 publiceerde Dutch SustainabilityResearch (DSR) een rapport223 dat onderzocht hoegrote Nederlandse NGO’s tegen het beheer van huneigen vermogen aankijken.

Ze werden o.m. gevraagd welke aspecten onderdeelvan het beleid over duurzaam of ethisch beleggen uit-maken. Kinderarbeid blijkt het meest frequentopgenomen in het duurzaam beleggingsbeleid. Meerin detail worden volgende met mensenrechten verbon-den thema's door 50 % of meer van de respondentenin hun beleid opgenomen:◗ kinderarbeid : 79%◗ arbeidsomstandigheden (algemeen) : 71%◗ mensenrechtenschending (algemeen) : 61%◗ corruptie en samenwerking met dictatoriale

regimes : 57%◗ armoedebestrijding, discriminatie en ILO-conven-

ties: 50%

Ook belangrijk, in iets mindere mate ◗ gedwongen arbeid en vrijheid van vakbeweging

(41%)◗ milieugevaarlijke stoffen (33%)◗ OESO richtlijnen (29%)

5.2.3. ING

ING bank vroeg een niet nader gespecificeerdNederlands publiek welke sectoren of activiteiten uit-gesloten zouden moeten worden van investeringen.71% van de ondervraagden vond dat mensenrechten-schendingen tot uitsluiting van investeringen zoumoeten leiden. Mensenrechtenschendingen werdenin deze ranglijst enkel voorafgegaan door herhaaldemilieuschendingen.

5.3. VN SUBCOMMISSIE

VERKLAART MENSENRECHTEN OOK

VAN TOEPASSING O P BEDRIJVEN

In augustus 2003 nam de ‘VN subcommissie voorde promotie en bescherming van de rechten van demens’ unaniem de ontwerpnormen aan inzake deaansprakelijkheid van (transnationale) ondernemingenmet betrekking tot de rechten van de mens.225 DezeUN Human Rights Norms for Business bundelen deinternationale standaarden op het vlak van demensenrechten en passen ze toe op het bedrijfsleven.De UN Norms werden door heel wat organisaties enNGO’s verwelkomd als een noodzakelijke stap in het

aflijnen van de verantwoordelijkheden voor onderne-mingen wereldwijd. Ze bieden ook een maatstaf voorfinanciële instellingen om het gedrag van onderne-mingen aan af te meten bij investeringsbeslissingen.We lichten deze twee punten kort toe.

5.3.1. Waarom zijn er normen voorondernemingen nodig?

Het UN Charter van 1945 en de UniverseleVerklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) uit1948 legden voor het eerst een aantal mensenrechtenvast. Deze rechten werden later verder uitgewerkt enaangevuld in bijkomende verdragen. Alle hadden ze inde eerste plaats betrekking op staten. Van hen werden wordt verwacht dat ze de verdragen naleven enomzetten in lokale wetgeving. Toch werd er van bij destart van de UVRM ook verwacht dat de staten ‘iederorgaan van de samenleving (dus ook bedrijven)zouden oproepen om de mensenrechten te verzekeren, respecteren en promoten’.

Sinds de jaren ’80 hebben de economische glo-balisering en het vrij verkeer van kapitaal de machtvan (multinationale) ondernemingen vergroot. Hunhouding tegenover de mensenrechten wordt steedsbelangrijker. Bovendien onthulden de media deafgelopen jaren bedenkelijke praktijken van onderne-mingen die bijvoorbeeld in conflictgebieden en dictato-riale regimes enkel hun eigen zakelijk belang nastreef-den, ten koste van de lokale bevolking. De actu-aliteitswaarde van de vraag hoe de groeiende vrijheiden macht van ondernemingen in balans kan gebrachtworden met de mensenrechten, nam enkel toe.

Vandaar dat de UN Norms vanuit de overtuigingvertrekken dat - ook al rust de primaire verantwoordelijkheid hiervoor nog steeds op staten -ook in hoofde van (transnationale) ondernemingen deverplichting bestaat om het respect voor de rechten


van de mens te bevorderen en de toepassing ervan nate leven. De UN Norms willen verder gaan dan de vrijwillige gedragscodes die sommige (in opspraakgekomen) ondernemingen al ontworpen hebben.Gedragscodes zijn positief omdat ze aantonen datondernemingen zich willen engageren voor demensenrechten. Ze zijn echter ontoereikend. Ze zijn tedivers, hun implementatie is zelden gegarandeerd ofcontroleerbaar en bovenal… ze hebben geen beteke-nis voor de ondernemingen die er zich niets vanaantrekken en gewoon zonder vrijwillige codes verderhun gang gaan. Het voorwoord van de UN Normsdrukt de situatie diplomatisch uit: "Multinationaleondernemingen en andere bedrijven zijn dikwijlsbetrokken bij mensenrechtenkwesties zodat verderestandaardisering en implementatie nodig zijn(…)"226

Zo wordt stilaan de weg geplaveid voor een interna-tionaal-rechtelijk instrument dat ondernemingen tot hetrespect voor de mensenrechten verbindt en ze hier-voor aansprakelijk stelt. Zo ver is het echter nog niet.

5.3.2. De actuele status en inhoudvan de UN Norms

Amnesty International beschouwt de UN Norms alsde leidraad voor bedrijven die verantwoordelijk enduurzaam willen ondernemen. Ze vormen hét interna-tionaal instrument, uitgaande van een gezaghebbendeinstelling, dat op systematische en omvattende wijzeeen overzicht geeft van de voor internationaleondernemingen geldende verplichtingen, en hoe zetoegepast kunnen worden.227

De UN Norms zijn evenwel nog niet automatischjuridisch afdwingbaar. Ze zijn unaniem goedgekeurddoor de VN subcommissie voor de Rechten van deMens, maar nog niet door het Hoog Commissariaatvoor de Mensenrechten van de VN. Voornamelijk hetbedrijfsleven, dat blijft zweren bij haar eigen vrijwilligegedragscodes, ligt dwars.

Naast een aantal algemene verplichtingen bevattende UN Norms een zestal ‘clusters’ van rechten: non-discriminatie, het recht op veiligheid van een persoon,de fundamentele arbeidsrechten, het respect voor denationale soevereiniteit, de bescherming van de con-sument en de bescherming van het leefmilieu. Voor deconcrete uitwerking van de clusters wordt terugge-grepen naar bestaande internationale standaarden. Zoweerklinken in de cluster over de arbeidsrechten defundamentele normen van de InternationaleArbeidsorganisatie (ILO).228 De UN Norms bevatten ophet vlak van arbeidsrechten o.m.: het verbod opdwang- en kinderarbeid, de nood aan een veilige engezonde werkomgeving, het respect voor de vrijheid

van associatie en collectief onderhandelen maar ookde nood aan een verloning die de werknemer toelaatom een gepaste levensstandaard te bereiken.

De UN Norms spreken zich ook uit over de imple-mentatie. Daarin wordt verduidelijkt dat iedereonderneming in eerste instantie haar gedragscodesmoet afstellen op de normen, maar ook moet rapporteren over de voortgang en invoering ervan enenkel in een zakelijke relatie mag treden met andereondernemingen die ook respect betonen voor de UNNorms.

5.3.3. Financiële instellingen dienende UN Norms te hanteren in huninvesteringsbeleid

De algemene verplichtingen229 van de UN Normszijn erg duidelijk over wat ze van bedrijven verwachten: binnen hun invloedsfeer hebben bedrijvende plicht om de mensenrechten te promoten, terespecteren en hun realisatie veilig te stellen.

Voor wie nog twijfels heeft, maakt de commentaarbij de verplichtingen ontsnappen onmogelijk: ◗ bedrijven moeten er zorg230 voor dragen dat hun

activiteiten niet direct of indirect bijdragen totmensenrechtenschendingen231

◗ bedrijven moeten er ook zorg voor dragen dat zegeen voordeel halen uit de schendingen waarvanzij op de hoogte zijn of zouden moeten zijn

Van een financiële instelling die voorgaandebepalingen wenst te respecteren mag verwacht wor-den dat ze de UN Norms mee integreren in huninvesteringsbeslissingen. Amnesty International drukthet zo uit: "evalueer bedrijven waarin u investeert doorgebruik te maken van de UN Norms als een benchmark en gebruik de UN Norms bij de ontwikkelingvan criteria om de mensenrechtenimpact van potentiëleprojecten in te schatten"


Om dat te realiseren dient in kaart gebracht te wor-den of en in welke mate concrete bedrijven en overhe-den beantwoorden aan de UN Norms. We hebben aande aanbieders en onderzoekers van duurzame finan-ciële producten gevraagd of ze konden garanderen datde bedrijven waarin ze investeringen toelaten niet inovertreding handelen met de UN Norms. Een aantalonderzoekers en fondsen stelden dat ze hun beleggerseen redelijke garantie terzake kunnen bieden. Waaromzou wat kan voor de duurzame beleggingsproducten,niet kunnen voor hun doorsnee producten?

Amnesty International beschouwt de UN Norms alsdé leidraad voor ondernemingen die verantwoordelijken duurzaam willen ondernemen. De UN Normsbieden voor het eerst een systematisch en omvattendinstrument, uitgaande van een gezaghebbend interna-tionaal orgaan: de VN. Ze stellen in algemene termendat bedrijven binnen hun invloedsfeer de plicht hebbenom de mensenrechten te promoten, te respecteren enhun realisatie veilig te stellen. En maken dat verderconcreet door de kern van een dertigtal internationaleverdragen te vertalen naar verplichtingen voor bedrijven.

5.4. ALTERNATIEVEN

5.4.1. Een buitenlands voorbeeld:The Co-operative Bank

The Co-operative bank is een Britse bank- enverzekeringsgroep. Eind 2004 hadden ze meer dan 7miljoen klanten en bijna 13.000 personeelsleden.232

Hun winst voor belastingen bedroeg 132 miljoenBritse pond.233

The Co-operative Bank beschikt over een sterk uit-gewerkt ethisch beleid met belangrijke implicaties ophun investeringspolitiek.Deze implicaties hebbenbetrekking op de wijzewaarin ze rekeninghouden met : mensen-rechtenschendingen,wapenhandel, genetis-che manipulatie, impactop het milieu, dieren-proeven, …Vele bijdergelijke activiteitenbetrokken bedrijvenworden uitgesloten vaninvesteringen.234

Op het vlak van mensenrechten stelt deze Britsebank o.m.

"We wensen de Universele Verklaring voor deRechten van de Mens te ondersteunen. Als gevolg daar-van investeren we niet in:◗ iedere regering of bedrijf dat er binnen zijn invloeds-

feer niet in slaagt de mensenrechten te steunen ◗ ieder bedrijf wiens banden met een dictatoriaal

regime een continue oorzaak van ongerustheidzijn"235

Dit beleid wordt verder op de website verduidelijkt.

Vergelijk even wat u op hun website236 hierover kanterugvinden en wat u op de websites van de door onsonderzochte bankgroepen kan terugvinden. U zal hetmet ons eens zijn: niet enkel het gevoerde beleid vanonze banken, maar ook wat over het beleid bekendgemaakt wordt, kan veel beter.

5.4.2. Binnenland: producten diemensenrechtenschendingen uitsluiten van investering

Voor klanten die willen vermijden dat hun spaar-en/of beleggingsgeld gebruikt wordt om te investerenin ernstige mensenrechtenschendingen geven weenkele alternatieven. Half december publiceren wehierover een uitgebreider rapport. Hieronder alvast eenaantal aanzetten.

Spaarrekeningen

Volgende spaarproducten bieden de beste garantiedat uw geld niet gebruikt zal worden voor financierin-gen van bedrijven of overheden betrokken bij ernstigemensenrechtenschendingen.◗ de spaar- en termijnrekeningen bij Triodos Bank ◗ het Krekelsparen bij Fortis◗ de VDK Solidariteitsspaarrekening


Al deze producten hanteren criteria die eenfinanciering van bij ernstige mensenrechtenschen-dingen betrokken bedrijven bijna onmogelijk maken.Bovendien zijn ze voldoende transparant ofbeschikken ze over één of andere externe controle diehet nakomen van de investeringsbelofte controleert enpubliek bekendmaakt.237 Voor meer uitleg over dezeproducten kan u terecht op onze website :www.netwerkvlaanderen.be.

Beleggen

Investeren in de sociale economieU kan zelf een initiatief uitkiezen waarin u wil

beleggen. Hier zitten risico’s aan vast : kent u het initi-atief wel voldoende, als het misloopt riskeert u (eendeel van) uw gelden kwijt te zijn, is het financieel ren-dement wat uw wenst, …? Maar misschien wil deschool van uw kinderen wel renoveren met een leningvan enkele ouders, heeft de vereniging waar u lid vanbent behoefte aan een lening voor zijn secretariaat, ofhebben vrienden geld nodig om een sociaal bedrijfje testarten, ... U zou er verwonderd van zijn als u wisthoeveel verenigingen en bedrijfjes met leningen vanhun sympathisanten het hoofd boven water houden.

U kan ook investeren in organisaties die gespe-cialiseerd zijn in het financieren van initiatieven uit desociale economie. Voorbeelden daarvan kan u vindenop onze website: www.netwerkvlaanderen.be.

Zo bent u alvast ook zeker dat met uw geld geenmensenrechtenschendingen gefinancierd worden.

Beleggingsfondsen en verzekeringsproductenOp onze website vindt u een overzicht van alle

beleggings- en verzekeringsproducten die op deBelgische markt onder de noemer ‘duurzaam’,‘ethisch’, ‘maatschappelijk verantwoord’, … aangebo-den worden. Globaal genomen bieden deze producteneen gelijkaardig financieel rendement als hun‘klassieke’ soortgenoten. Let wel: ook via deze pro-ducten bent u aan het beleggen en heeft u geengegarandeerd rendement en loopt u risico op verlies.

Alle in dit rapport besproken bankgroepen biedendergelijke producten aan. Ook een aantal kleinerefinanciële instellingen doen dat. Het merendeel vandeze producten brengt met mensenrechten verbondencriteria in rekening bij de selectie van de bedrijvenen/of overheden waarin ze beleggen. Ze doen ditevenwel niet allemaal en ook niet allemaal evendegelijk. Het goede nieuws is dat de onderzoekers enfondsbeheerders van een aantal van die producteneen redelijke garantie bieden dat uw geld niet geïn-vesteerd wordt in bedrijven die betrokken zijn bijmensenrechtenschendingen. Het slechte nieuws is, dat

ze dat niet allemaal garanderen en dat je dat als klantniet steeds uit de productinformatie kan halen. Ookdaar is extra onderzoek voor nodig. Onderzoek dat wemomenteel uitvoeren en later bekend zullen maken. Inafwachting zit er voor de bewuste klant niets andersop dan product per product uitdrukkelijk aan de aan-bieder van het product te vragen of hij kan garanderendat investeringen in bedrijven die betrokken zijn bijmensenrechtenschendingen uitgesloten zijn.

5.5. CAMPAGNE-EISEN

5.5.1. Eisen aan de bankgroepen

De campagne-eisen

◗ Stop investeringen in ernstige mensenrechten-schendingen

Netwerk Vlaanderen vraagt dat bankgroepen huninvesteringen in ondernemingen die in opspraakkomen omwille van ernstige mensenrechtenschen-dingen onderzoeken en stopzetten.

Ernstige mensenrechtenschendingen die doorNetwerk Vlaanderen in dit rapport werden gedocu-menteerd zijn: zorgwekkende samenwerking met dictatoriale regimes, overtreding van de basis arbeidsrechten en schending van de rechten vanlokale bevolkingsgroepen.

◗ Duidelijk en controleerbaar investeringsbeleid

Omdat spaarders en beleggers niet kunnen oorde-len over het mensenrechtenprofiel van hun bankgroepzonder duidelijke informatie, vraagt NetwerkVlaanderen aan de bankgroepen:

- de bekendmaking van een duidelijk mensen-rechtenbeleid en de methode van implementatie

- bekendmaking van de ondernemingen en overheden waarin wordt geïnvesteerd

Bovendien mag deze transparantie niet de vormaannemen van window dressing: bankgroepenmoeten zeggen wat ze doen en doen wat ze zeggen.

Stop investeringen in ernstige mensenrechten-schendingen

Netwerk Vlaanderen onderzocht enkele schendingenvan de mensenrechten door ondernemingen wereld-


wijd. We toonden aan dat in België opererendebankgroepen investeren in ondernemingen diewreedaardige dictaturen steunen, werknemers mens-onwaardig behandelen, vakbonden verbieden, lokalegemeenschappen ontwrichten en andere ernstigemensenrechtenschendingen begaan. Die voorbeeldentonen aan dat de onderzochte bankgroepenmomenteel hun verantwoordelijkheid voor het respectvan de mensenrechten niet opnemen. Nochtanshebben financiële instellingen een grote maatschap-pelijke verantwoordelijkheid. Ze geven koers aan desamenleving door te beslissen wie wel en wie nietgefinancierd wordt, en aan welke voorwaarden. Als de financiële instellingen zich maatschappelijk verantwoord willen gedragen dan is het precies in dieinvesteringsbeslissingen dat ze het verschil kunnenmaken.

In de huidige context hebben die investerings-beslissingen betrekking op ondernemingen die overalter wereld actief zijn. Omdat er nog geen internatio-naal wettelijk afdwingbaar kader is dat het respectvoor de mensenrechten door ondernemingen regelt,bewegen de banken zich in een grijszone. Meer daneens investeren ze in bedrijven die volgens interna-tionale normen de mensenrechten schenden.

De klassieke houding van financiële instellingenbiedt hier geen soelaas. Ze zeggen dat ze met huninvesteringen de wet niet overtreden. Maar het pro-bleem is nu net dat in landen die demensenrechten aan hun laars lappen ofwaar de mensenrechten niet indegelijke wetgeving gegoten zijn, hetperfect legaal is voor ondernemingenom de mensenrechten te overtreden. Indictaturen zoals Birma werkt het regimezelf actief mee aan die schendingenvan de mensenrechten. Hoewel zemisschien niet illegaal zijn, kan jeinvesteringen in ontginningsprojectendie gepaard gaan met dwangarbeid,

gedwongen verhuizingen en repressie, bezwaarlijkwenselijk of verantwoord noemen.

Het is één van de uitdagingen voor de 21ste eeuwom uit deze probleemsituatie te geraken. De vrijhedendie aan het vrij verkeer van kapitaal zijn toegekend,zijn de wettelijke verplichtingen ver vooruit gelopen. Erzijn nog geen afdwingbare wetten voor onderne-mingen op het vlak van de mensenrechten, maar erzijn wel normen, fatsoensregels. Deze zijn vastgelegdin internationale standaarden. De UN Norms (ziehoofdstuk 5.3.) zijn daarvan op dit moment het meestgezaghebbende voorbeeld.

We vragen dan ook dat financiële instellingen dezeUN Norms als richtsnoer voor hun handelengebruiken. We vragen dat ze voor hun investeringendeze normen integreren bij de selectie van de bedrij-

ven en overheden. Amnesty Internationaldrukt het zo uit: "evalueer bedrijvenwaarin u investeert door gebruik te makenvan de UN Norms als een benchmark engebruik de UN Norms bij de ontwikkelingvan criteria om de mensenrechtenimpactvan potentiële projecten in te schatten"238.

Wie dit op een ernstige wijze doet zalop een punt stuiten waar de overtredingenen/of twijfels i.v.m. de mensenrechtendermate zijn dat men als financier dientte zeggen: "hier wil ik niets mee te

maken hebben, hier investeer ik niet (meer) in". Dezeondergrens lijkt bij de onderzochte bankgroepen zowatonbestaande. Het onderzochte beleid, met uitzonde-ring van de kredietverlening binnen KBC, geeft nietaan dat er een ondergrens is en waar die ligt. Zelfs bijde ergste in dit dossier aangekaarte mensenrechten-schendingen hebben we investeringen van de onder-zochte bankgroepen gevonden. En dat is onaanvaard-baar. Daarom moeten financiële instellingen tot eenbeleid komen dat de investeringen in ernstige mensen-rechtenschendingen evalueert en stopzet.


Duidelijk en controleerbaar investeringsbeleid

Bekendmaking duidelijk investeringsbeleidUit dit rapport is gebleken dat de klant onvoldoende

duidelijk gemaakt wordt wat er met zijn spaar- enbeleggingsgelden gebeurt (zie hoofdstuk 4).

Nochtans heeft bijna iedereen geld geplaatst bij eenfinanciële instelling. De bank gebruikt spaargeld om erkredieten mee te verstrekken en om er mee tebeleggen voor eigen rekening. Beleggingfondsenbeleggen de van de belegger ontvangen middeleno.m. in beursgenoteerde bedrijven en overheidsef-fecten. Verzekeringsmaatschappijen doen hetzelfdemet de ontvangen verzekeringspremies.

Alle werken ze met gelden van hun klanten. Deklant heeft het recht om te weten wat er met zijn geldgebeurt. De klant heeft die informatie ook nodig omeen bewuste keuze te kunnen maken. Een klant moetimmers kunnen bepalen of wat er met zijn geldgebeurt wel in overeenstemming is met zijn eigenovertuiging.

De gevraagde transparantie is niet enkel nodig voorde individuele klant, maar ook voor de samenleving.Zoals hierboven al aangehaald, vervullen financiëleinstellingen een belangrijke maatschappelijke rol. Desamenleving heeft het recht om te weten welke rolfinanciële instellingen opnemen. Werken ze mee aande realisatie van de Universele Verklaring van deRechten van de Mens? Zo ja, hoe? Of blijven ze inovertreders investeren? Burgers, bedrijven, gespe-cialiseerde NGO’s, overheden, … moeten kunnensturen in het algemeen belang. Ze moeten o.m. kunnen nagaan in welke mate financiële instellingenbijvoorbeeld bijdragen tot de realisatie van de door deBelgische overheid ondertekende UVRM. Dat kunnenze enkel indien ze toegang hebben tot relevante infor-matie terzake.

Ook al kiest de financiële instelling voor interna-tionale standaarden (bijvoorbeeld de UN Norms) omzijn beleid uit te werken, dan nog blijft transparantienodig. Zelfs deze UN Norms zijn niet éénduidig. Het isniet aan financiële instellingen om in hun eentje tegaan bepalen in welke richting we met zijn allenzullen evolueren, hoe we de UN Norms moeten inter-preteren. Een degelijke rapportering over het gevoerdebeleid is noodzakelijk om bijsturing vanwege desamenleving mogelijk te maken.

We vragen dan ook de bekendmaking van eenduidelijk investeringsbeleid, in een klare en vooriedereen verstaanbare taal.

In de eerste plaats vragen we de bekendmakingvan de ondergrens. Welke ernstige mensenrechten-schendingen zijn niet te verzoenen met de principesvan de bankgroep en leiden derhalve tot uitsluiting vaninvestering?

Een goede start zou zijn indien duidelijk gemaaktwordt wat het beleid is m.b.t. een aantal in dit dossieraangekaarte mensenrechtenschendingen :◗ het versterken van een dictatoriaal regime ◗ het ernstig en/of systematisch overtreden van

arbeidsrechten◗ het niet respecteren van de rechten van inheemse

volkeren

Verder vragen we de bekendmaking van de concrete implementatie. In het bijzonder kijken we uitnaar de bekendmaking van :◗ de internationale standaarden en concrete mensen-

rechten die in rekening gebracht worden;◗ de onderzoekswijze en de plaats van gespe-

cialiseerde NGO’s daarin;◗ het gewicht dat aan vastgestelde risico's en

overtredingen gehecht wordt; ◗ de reikwijdte van het beleid: de ganse groep?, alle

producten?, …;◗ de beleidsverantwoordelijken;◗ de wijze waarop publiek verslag uitgebracht zal

worden.

Het mag van de klant en de samenleving geendagenlange studie vergen om hierover klaarheid te krijgen. Een duidelijke tekst op de website van debankgroep zou hier al een goed begin zijn.

Controleerbaar investeringsbeleid : bekendmakinginvesteringen en stemgedrag

Pas wanneer gekend is in welke bedrijven en over-heden de bankgroep investeert, wordt concreetduidelijk wat het gevoerde beleid betekent. Zo makende in dit rapport vastgestelde investeringen de funda-mentele tekortkomingen van de bankgroepen over-duidelijk. Wie op basis van de beleidsverklaringen vandeze groepen nog zou twijfelen, kan aan de hand vandeze concreet vastgestelde investeringen debetrokkenheid van de onderzochte financiële instellingen niet meer ontkennen.

Het uitvoeren van een dergelijke controle is evenwelaartsmoeilijk. De concrete investeringen van financiëleinstellingen zitten immers in een black box.

Grootbanken maken niet bekend aan welke bedrijven en overheden ze krediet verstrekt hebben.Een aantal kleinere banken doet dat wel.


Er is wel een instantie die over deze gegevens vande banken beschikt, m.n. de kredietcentrale. Zij maaktdeze gegevens evenwel niet publiek bekend. Privacyvan bedrijven primeert hier onterecht op het algemeenbelang. In de VS wordt daar, bijvoorbeeld in het kadervan de Community Reïnforcement Act, anders tegenaangekeken. Deze act verplicht financiële instellingenom lokaal opgehaald geld ook in voldoende matelokaal te herinvesteren. Om één en ander controleer-baar en publiek duidelijk te maken moeten financierin-gen publiek bekend gemaakt worden.

Beleggingsfondsen moeten wel bekendmaken inwelke effecten ze beleggen. De financiële sector brengthun beleggingen trouwens gedetailleerd in kaart encommercialiseert deze gegevensverwerking. Gevolg:het kost handenvol geld om toegang tot die gegevenste verkrijgen.

Verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsenhebben terzake geen transparantieverplichting. Onzeverzekerde toekomst en een deel van ons pensioen isin hun handen. Maar op welke bedrijven en overhedenzij daarvoor hun hoop vestigen, daar hebben we hetraden naar.

Netwerk Vlaanderen heeft desondanks, via onder-zoeksjournalistiek, exemplarisch een aantal controver-siële investeringen kunnen blootleggen. Bij gebrek aanbeter, is dit momenteel zowat het enige alternatief. Ditis evenwel niet wat de klant en de samenleving in detoekomst nodig hebben. Daarom vragen we een pu-blieke bekendmaking van de concrete investeringen.De black box moet een glazen box worden.

Tot slot vermelden we nog dat, van financiëleinstellingen die van hun stemrecht gebruik maken,verwacht mag worden dat ze concreet bekendmakenwelke met mensenrechten verbonden stemmingen zehebben uitgebracht. Ook hier hebben de klant en desamenleving recht op informatie. Informatie die alsbasis moet dienen voor hun keuze als bewuste con-sument of als basis voor controle en bijsturing.

5.5.2. Politieke campagne-eisen

Belgische overheden

VoorbeeldfunctieNetwerk Vlaanderen verwacht van de diverse over-

heden (gemeentes, gewest, federaal) dat ze een voor-beeldfunctie vervullen. Het is niet aanvaardbaar dat zehun middelen beleggen in bedrijven en/of overhedendie de mensenrechten ernstig met voeten treden. Datis niet te verzoenen met hun opdracht om het alge-meen belang te dienen. En de federale overheid draagt

hiermee niet bij tot de realisatie van de door haarondertekende UVRM. Daarom moeten de overhedeneen spaar- en beleggingsbeleid uitwerken dat bijdraagtaan de realisatie van internationale verdragen,waaronder UVRM. Ook de gelden van de pensioen-fondsen (van overheidspersoneel) zouden in harmoniemet internationale verdragen moeten belegd worden.

Verplichte transparantie en verantwoordingDe regelgeving zou een minimum aan transparantie

en verantwoording moeten voorzien met betrekking totecologische, sociale en bestuurlijke items. Deze itemskunnen bovendien van invloed zijn op de waarde vande aandelen van bedrijven en zouden dus moetengekend zijn bij de spaarder/belegger. Hun bekend-making vergemakkelijkt ook de integratie van dezeitems in de financiële analyse.239 Enkele voorbeelden:

◗ Pensioen- en beleggingsfondsen zijn wettelijk ver-plicht om publiek bekend te maken of en hoe ze inhun beleggingsbeleid rekening houden met sociale,ecologische en ethische overwegingen. Dezelfdeverplichting zou ook voor andere financiëleinstellingen moeten gelden: o.m. voor banken enverzekeringsmaatschappijen.

◗ Beleggingsfondsen moeten publiek bekendmakenin welke bedrijven ze investeren, voor welke bedra-gen en hoe ze van hun stemrechten gebruikgemaakt hebben. Deze verplichting zou ook voorandere financiële instellingen en producten moetengelden.

◗ Jaarverslagen en rapporten van (in eersteinstantie) beursgenoteerde bedrijven zouden ver-slag moeten uitbrengen van hun aandacht voorsociale, ecologische, ethische en bestuurlijkeitems.

Meer maatschappelijke verantwoordelijkheidEen absoluut minimum is dat de overheid uit-

drukkelijk stelt dat bedrijven die op haar grondgebiedopereren moeten handelen in overeenstemming metde internationale standaarden en het InternationaalHumanitair Recht. De overheid moet dan ook werkmaken van het promoten van de toepassing van deUN Norms door bedrijven.

Politici dienen zich ook te beraden over de vraagwelke maatschappelijke verantwoordelijkheid financiëleinstellingen minimaal dienen op te nemen. Is het aan-vaardbaar dat financiële instellingen ondernemingenfinancieren die de mensenrechten schenden? Hiermoet een politiek aanvaardbare ondergrens bepaaldworden en wettelijk vastgelegd worden.


Internationaal

Transparantie en maatschappelijke verantwoordelijkheid

Het spreekt voor zich dat ook op Europees niveauinitiatieven genomen dienen te worden die detransparantie en maatschappelijke verantwoordelijk-heid van financiële instellingen verhogen. Deverwachtingen die we op nationaal niveau uitdruktenzouden ook op Europees niveau aangepakt moetenworden.

De Belgische overheid kan er tevens bij haardiverse vertegenwoordigers op internationaal niveau(OESO, VN, …) op aandringen dat ze de UN Normsverdedigen.

Internationale rechtspraak voor bedrijvenEr is op dit moment nauwelijks een juridische basis

om multinationale ondernemingen die mensenrechtenernstig schenden te berechten en te laten opdraaienvoor de aangerichte schade. Zolang bedrijven delokale wetgeving respecteren is er geen probleem.Extra inspanningen die bedrijven wereldwijdaansprakelijk kunnen maken voor hun activiteiten inovertreding met de mensenrechten zijn nodig. De ver-wijzing en erkenning van de UN Norms in diversebeleidsverklaringen en resoluties zijn daar een voor-beeld van.


OVERZICHT VAN DE TABELLEN

Tabel 1: Investeringen in Total ............................................................................................................14Tabel 2: Investeringen in Petronas ......................................................................................................14Tabel 3: Investeringen in Mitsui ..........................................................................................................14Tabel 4: Investeringen in Nippon Oil ....................................................................................................15Tabel 5: Investeringen in DLH ............................................................................................................15Tabel 6: Investeringen in Marubeni......................................................................................................16Tabel 7: Investeringen in Wal-Mart ......................................................................................................22Tabel 8: Investeringen in Flextronics ....................................................................................................24Tabel 9: Investeringen in Solectron ......................................................................................................24Tabel 10: Investeringen in Sanmina Sci ................................................................................................24Tabel 11: Investeringen in Jabil ............................................................................................................24Tabel 12: Investeringen in Celestica ......................................................................................................25Tabel 13: Investeringen in Pou Chen ....................................................................................................27Tabel 14: Investeringen in Yue Yuen ......................................................................................................27Tabel 15: Betrokkenheid bij de financiering van controversiële projecten....................................................37Tabel 16: Investeringen van AXA in bedrijven die mensenrechten schenden ..............................................42Tabel 17: Investeringen van Dexia in bedrijven die mensenrechten schenden ............................................44Tabel 18: Investeringen van Fortis in bedrijven die mensenrechten schenden ............................................46Tabel 19: Investeringen van ING in bedrijven die mensenrechten schenden ..............................................48Tabel 20: Investeringen van KBC in bedrijven die mensenrechten schenden ..............................................50Tabel 21: Investeringen van vijf bankgroepen in bedrijven die mensenrechten schenden

(waarde van de aandelen in US dollar) ..................................................................................54Tabel 22: Betrokkenheid van vijf bankgroepen bij de financiering van controversiële projecten ....................54Tabel 23: De groepsfoto ......................................................................................................................55


Thailand, november 2005

To: the Board of Directors of AXA, Dexia, Fortis, ING and KBC

cc: Call for disinvestment from Companies which are still active in Burma

Dear,

As a democratically elected member of the National League for Democracy, I want to draw yourattention to our call for disinvestment from Burma. My party, which won the elections in 1990 butwas kept from power by the military, is convinced that banks should avoid any financial or moralsupport to one of the most oppressive regimes in the world.

The Burmese government violates the basic human rights of its people. The military Junta, whichseized power in 1990, is responsible for torture, forced labour, forced relocations and rape. Thesewell documented and internationally condemned practices have led to several embargo's and eco-nomic sanctions. This is why the NLD calls for disinvestments. Our leader, the Nobel Price WinnerAung San Suu Kyi, states that international companies should stop investing in Burma. Thesecompanies perpetuate the violence by providing the military junta with substantial revenues andby giving moral support to the current regime. Several companies have already withdrawn fromthe country because of ethical reasons, but others have chosen to stay and are thus held respon-sible for support to the atrocities committed by the Burmese government. Amongst them are somewell known companies like Total, Nippon Oil, Mitsui and Maribenu.

I ask all companies to take up their responsibility and to stop all economic activities in Burma. Iurge the Belgian banks and other investors to stop any financial support to companies whichrefuse to withdraw. I understood that you have no policy in place which avoids investments inthese companies. I'm convinced that this is not due to a lack of willingness to integrate ethicalprinciples in your credit- and financial policy. I'm sure that you agree that you have to take the vio-lation of basic human rights into account when you decide which companies to invest in.Therefore, I want to ask you to develop a policy which avoids any financial links with the compa-nies still active in Burma.

Yours sincerely,

Daw San SanSecretary NLD

Elected as Member of Parliament in 1990Founder and secretary of the Member of Parliament UnionImprisoned several times because of political activitiesFled to Thailand after the Depayin massacre


VOETNOTEN

1 De Internationale Arbeidsorganisatie of ILO is eenVN agentschap dat internationale arbeidsstandaar-den vastlegt en controleert via conventies en aan-bevelingen, met het oog op het garanderen vandegelijk werk en sociale vangnetten.

2 ILO commission of enquiry, "Forced Labour inMyanmar", juli 1998 op www.ilo.org

3 Amnesty International, "Public statement: AI’sSecond Visit to Myanmar", 22 december 2003

4 Global IDP database. Updated nov 20035 Chiang Mai, "Licence to Rape", Shan Women’s

Action Network en Shan Human RightsFoundation, mei 2002, op www.shanwomen.orgen www.ibiblio.org/obl/docs/License_to_rape.pdf

6 De Junta heeft het leger uitgebreid van 200.000in 1988 tot 400.000 vandaag. Zie Andrew Selth,"Burma’s Armed Forces: Power without Glory",Norwalk: Eastbridge, 2002, pp. 77-79

7 cijfers van UNICEF, geciteerd in Oehlers, Alfred enAlice Khin Saw Win, "the Crisis in Burma’s HealthSystem", niet gepubliceerd document(Burmacampaign UK), november 2003

8 Unicef, "Adult Wars, Child Soldiers", Unicef, 20029 Human Rights Watch, "My Gun as Tall as Me:

Child Soldiers in Burma", Human Rights Watch,oktober 2002

10 Burmese Sanctions Regulation, Interim Final Rule,Office of Foreign Assets Control, Dept of Treasury,US, Tuesday aug 16th 2005, ziehttp://www.treas.gov/offices/enforcement/ofac/legal/regs/fr05_16144.pdf

11 zie Schone Kleren Campagne, www.schonekleren.be

12 Conseil de l’Union Européenne, Position communedu Conceil, 2004/730/PESC, 25 oktober 2004,2005/149/CFSP 21 februari 2005 en2005/340/CFSP, 25 april 2005

13 "Doing Business in or with Burma", InternationalConfederation of Free Trade Unions (ICFTU), janu-ari 2005, www.icftu.org

14 Zie het profiel van San Suu Kyi op de Nobelprijswebsite: http://nobelprize.org/peace/laure-ates/1991/kyi-bio.html

15 zie Hélène Carrère d’Enccausse e.a., "Onze vrijheidmoet de hare dienen", in De Standaard, 20 juni2005

16 "La Firme française Total est devenue le principalsoutien du système militaire birman" interview metFrédéric Bobin, in Le Monde, 20 juli 1996

17 www.total.com18 PTT-EP Petroleum Authority of Thailand –

Exploration and Production Public Co. Ltd19 Een Amerikaans oliebedrijf overgenomen door

Chevron20 Béatrice Laroche & Anne-Christine Habbard, "La

Birmanie, Total et les droits de l’Homme: dissec-tion d’un chantier", Rapport de Situation,Fédération International de Droits de l’Homme,oktober 1996

21 "Total Denial", ERI Field Data, Burmacampaign UK,juli 1996

22 Thierry Desmarest and Herve Madeo, "April , the25th 2002, Civil action for Crimes againsthumanity and complicity in Crimes againsthumanity committed in Burma (Myanmar)",Lodged on Thursday April 25 2002 in theBrussels magistrates court against X, the compa-ny TOTALFINAELF S.A., zie www.birmanie.net

23 "Totalitarian Oil, Total Oil: fuelling the oppression inBurma", Burmacampaign UK, februari 2005, pp.25-26

24 Impe, Anne-Marie, "Silence Total", in Vivant universno. 452, March-April 2001 & EIU, "BurmaCountry Report"

25 Solomon Kane, "‘Total Bataljons’ zaaien terreur inBirma", in De Morgen, 6 april 2000

26 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-streeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Metonrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsendie zij aanbieden aan hun klanten.

27 Shareworld databank, bezocht in juni 200528 Van Total worden naast gewone aandelen ook

American Depositary Receipts (ADR’s) verhandeld(in New York). Iedere ADR vertegenwoordigt eenhalf aandeel. ADRs en gewone aandelen zijn bijelkaar opgeteld door de ADR’s terug te rekenennaar gewone aandelen.

29 "Total Capital – Bonds", in Euroweek, Issue: 886,14 januari 2005

30 www.petronas.com.my31 "Calpers Emerging Markets Company Reports",

dec 2004 & "Sudan, Oil and Human Rights",Human Rights Watch Report, november 2003


33 Shareworld databank, bezocht in juni 200534 www.mitsui.co.jp/tkabz/english35 www.aftaonline.com/aol%20archives/coun-

try/96%20below/myanmar_inv.htm36 AP-Dow Jones News 09-04-96 0354GMT 37 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-

streeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Metonrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsendie zij aanbieden aan hun klanten.


38 Shareworld databank, bezocht in juni 200539 www.eneos.co.jp/english40 www.pttep.com/en/operations/yetagun.asp41 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-


42 Shareworld databank, bezocht in juni 200543 "A Conflict of Interests, the uncertain future of

Burma’s forests", A Briefing Document by GlobalWitness, oktober 2003

44 Hout dat op enig moment van de handelsketenverhandeld is door bewapende groepen zoalsrebellen, reguliere soldaten of regeringsinstanties,hetzij om conflicten te laten voortduren of om per-soonlijke winst of voordeel uit de conflictsituatieste behalen. zie www.globalwitness.org

45 www.dlh-group.com/en/index46 "Meeting with the Danish Burma Committee",

report by DLH, 20 aug 2004, www.dlh-group.com/en/index/nyheder_home/nyh-generel-lenyheder/nyh_shownews.htm?newsid=6985


48 Shareworld databank, bezocht in juni 200549 www.ivanhoe-mines.com/s/Home.asp50 Roger Moody, Grave Diggers, "A report on mining

in Birma", Nostromo Research, 200051 "Background to Ivanhoe Mines’ Investment in het

Monywa Copper Mine", Ivanhoe Mines Ltd., june2001, www.ivanhoe-mines.com/s/MonywaCopper.asp

52 www.marubeni.com53 www.ibiblio.org/pub/academic/political-

science/freeburma/ba/1996/ba1196.html54 www.ibiblio.org/freeburma/docs/misc-arti-

cles/96jan208.txt55 "Secretary-1 Lt-Gen Khin Nyunt receives Adviser

and party of Marubeni Corporation", http://mis-sion.itu.ch/MISSIONS/Myanmar/98nlm/n980206.htm#01


57 Shareworld databank, bezocht in juni 200558 Artikel 23 en 24 van de Universele verklaring van

de rechten van de Mens gaan expliciet over arbei-dsrechten. Zie:http://www.unhchr.ch/udhr/lang/dut.htm

59 www.ilo.org De ILO is een tripartiete organisatiewaarin zowel de vertegenwoordiging vanwerkgevers, werknemers als regeringen zetelt.

60 Zie www.ilo.org61 Zie www.ilo.org62 www.ilo.org63 www.ilo.org64 De laatste jaren wordt er een diversificatie van

activiteiten in de vrijhandelszones opgetekend.Steeds meer producten en diensten worden er ver-vaardigd. www.ilo.org

65 zie www.ilo.org "Employment and social policy inrespect of export processing zones (EPZs)" Maart2003

66 De Fair Labor Organisation die in opdracht vanmultinationale ondernemingen de naleving van deinterne sociale codes in de toeleveringsbedrijvencheckt, noteerde een stijging van het aantalovertredingen tegen de arbeidsnormen in haarlaatste rapport. Zie www.fairlabor.org

67 Meer dan tachtig procent van de 6000 fabriekenin de database van Wal-Marts toeleveranciersbevinden zich in China. Eén achtste van de exportvan China naar de VS is voor Wal-Mart. Zie: PeterS. Goodman en Philip P. Pan, "Chinese workerspay for Wal-Mart’s low prices" in WashingtonPost, 8 februari 2004, ziewww.washingtonpost.com

68 Zie het rapport van Make Trade Fair en Oxfam"Trading away our rights. Women working in glo-bal supply chains" , 2004 www.maketradefair.com

69 "There is also an emerging consensus, evidencedin various corporate codes of conduct and instru-ments, such as the OECD guidelines and the UNnorms, that corporations have a responsibility totake meaningful steps to ensure that labor rightsare respected not only in their directly owned faci-ties but throughout their supply chains." (HumanRights Watch) zie: www.hrw.org "Deliberate indif-ference: El Salvador’s failure to protect workers’rights", December 2003

70 "Banks buy into jail labor" op www.laogai.org71 www.business-humanrights.org72 www.walmartstores.com73 zie www.cleanclothes.org74 zie www.maquilasolidarity.org75 "Wal-Mart fined for child labor violations", HRM

guide ,15 februari 2005 www.hrmguide.com76 "Wal-Mart suppresses workers’ democratic right to

choose a union" www.ufcw.org77 "Wal-Mart Sex Bias suit given class action status",

New York Times, 23 juni 2004 en voor een opvol-ging van de zaak www.walmartclass.com

78 http://www.cleanclothes.org/companies/wal-mart.htm

79 "Deliberate indifference: El Salvador’s failure toprotect workers’ rights", December 2003 pp.37-42 en pp.76-77, www.hrw.org


80 Clean Clothes Campaign http://www.clean-clothes.org/companies/wal-mart.htm

81 Aisha Bahadur, "Wal-Mart: Menace to social andlabour standards worldwide" www.evb.ch

82 "Class action complaint for injuctive relief anddamages" op www.laborrights.org

83 Aisha Bahadur, "Wal-Mart: Menace to social andlabour standards worldwide" www.evb.ch

84 getuigenis overgenomen en samengevat, zie AishaBahadur, "Wal-Mart: Menace to social and labourstandards worldwide" www.evb.ch


86 Shareworld databank, bezocht in juni 200587 UNCTAD, Trade and development report 2005,

pp.148-150. www.unctad.org88 Catholic Agency For Overseas Development.

www.cafod.org.uk 89 Katherina Astill en Matthew Griffith, Clean up your

computer. Working conditions in the electronicsindustry, Cafod report. 2003. Zie www.cafod.org ;zie ook John Auters en Allison Maitland, "Thehuman cost of the computer age" in FinancialTimes 26/01/2004 zie op www.ban.org

90 www.flextronics.com, www.solectron.com,www.sanmina-sci.com, www.jabil.com,www.celestica.com

91 Eigen vertaling uit: Katherina Astill en MatthewGriffith, Clean up your computer. Working condi-tions in the electronics industry. Cafod report.2003. P.24.

92 Katherina Astill en Matthew Griffith, Clean up yourcomputer. Working conditions in the electronicsindustry. Cafod report. 2003. pp.25-29.

93 Zie www.cafod.org.uk "Ethical trade and electron-ics workers"

94 Zie oa www.hp.com95 "Cafod’s comments on the electronic industry code

of conduct" op www.cafod.org.uk96 Commentaren van Anne Lindsay, Private Sector

Policy Analyst van Cafod, in persoonlijke corre-spondentie


98 Shareworld databank, bezocht in juni 200599 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-








106 Shareworld databank, bezocht in juni 2005107 zie www.yueyuen.com108 overgenomen uit: Clean Clothes Campaign,

Sportwear industry data en company profiles.Background information for the play fair at theOlympics campaign, maart 2004, p.146. ziewww.cleanclothes.org

109 De minimumtarieven van de vergoedingen voor dewerkende gedetineerden zijn vastgelegd bijomzendbrief 1687/X van 29 juli 1998.Naargelang het behaalde kwalificatieniveau va-riëren zij tussen 0,62 euro en 1,04 euro per uur.

110 Zie Oxfam Australië rapporten van TimothyConnor, www.oxfam.org.au

111 Timothy Connor, We are not machines , 2002,pp.21-23. Zie www.oxfam.org.au

112 idem, pp.11-12 en p.28113 idem, p.18 (samenvatting van de getuigenis, Leily

is een schuilnaam)114 "Puma’s workers in China. Facing an olympian

struggle to survive". augustus 2004, zie www.nlc-net.org




118 Shareworld databank, bezocht in juni 2005119 "Leading Banks Announce Adoption of Equator

Principles, Pressrelease", 4 juni 2003, ziewww.equator-principles.com

120 zie www.equator-principles.com121 "Collevecchio Declaration, the Role and

Responsability of Financial Institutions",BankTrack, januari 2003, www.banktrack.org

122 "Principles, Profits or just PR? Triple P investmentsunder the Equator Principles, An AnniversaryAssessment", BankTrack, 4 juni 2004,


www.banktrack.org123 "Evaluation of compliance of the Baku-Tbilisi-

Ceyhan (BTC) pipeline with the Equator Principles,Supplementary Appendix to EIA Review – BTCpipeline (Turkey section)" , oktober 2003, www.ifi-watchnet.org

124 "Human Rights on the Line, the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline project", Amnesty International,mei 2003

125 "As western heads of state gather in Baku for theopening of the Baku-Ceyhan pipeline, local demonstrators face more police clamp-downs", Press Release, CEE Bankwatch Network,22 mei 22, 2005

126 "Joint statement on presidential election inAzerbaijan", press release OSCE, 16 oktober2003, www.osce.org

127 "2003 Azeri president vows to continue father’spolicies - text of speech", BBC MonitoringInternational Reports, 31 oktober, www.bakucey-han.org.uk

128 "Georgia: Uncertain Torture Reform", Human RightsWatch Briefing Paper, 12 april 2005,www.hrw.org

129 Mott MacDonald, "BTC Project Lender Group, BTCPipeline Project: Pre-Financial Close Environmentaland Social Construction Monitoring, September -Oktober 2003", 17 december 2003, p.30

130 Amnesty International, "Human Rights on the Line,the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline project", mei2003 & "Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline: HumanRights, Social and Environmental Impacts TurkeySection, Final Report of Fourth Fact FindingMission", Kurdische Human Rights Project, TheCorner House, Friends of the Earth, EnvironmentalDefence, 19-27 september 2004

131 Deze missie bestond onder meer uit vertegenwo-ordigers van Campagna per la Riforma dellaBanca Mondiale, PLATFORM, Bar Human RightsCommittee, Kurdish Human Rights Project enCorner House

132 De Host Government Agreement tussen het BTCconsortium en de Turkse overheid worden uitvoerigbehandeld in het rapport "Human Rights on theLine, the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline project",Amnesty International, mei 2003

133 The Cornerhouse is een Britse niet-gouverne-mentele organisatie die zich tot doel stelt demo-cratische en gemeenschapsbewegingen voorsociale en ecologische rechtvaardigheid te onder-steunen.

134 Resolution 1297 (2002), Implementation of deci-sions of the European Court of Human Rights byTurkey, www.assembly.coe.int

135 Saulius Piksrys, "Caspian oil on the East-West

Crossroad, Issue Paper", CEE Bankwatch Network,Lithuania, december 2001, www.bankwatch.org

136 "Conflict, Militarisation, Human Rights and theBaku-Tbilisi-Ceyhan pipeline",http://www.bakuceyhan.org.uk

137 "Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline: Human Rights,Social and Environmental Impacts Turkey Section,Final Report of Fourth Fact Finding Mission",Kurdische Human Rights Project, The CornerHouse, Friends of the Earth, EnvironmentalDefence, 19-27 september 2004, p. 25

138 "The Trials of Ferhat Kaya, Trial ObservationReport", Kurdish Human Rights Project

139 "Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline: Human Rights,Social and Environmental Impacts Turkey Section,Final Report of Fourth Fact Finding Mission",Kurdische Human Rights Project, The CornerHouse, Friends of the Earth, EnvironmentalDefence, 19-27 september 2004, pp.13-15

140 "Evaluation of compliance of the Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) pipeline with the Equator Principles,Supplementary Appendix to EIA Review – BTCpipeline (Turkey section)", oktober 2003, www.ifi-watchnet.org

141 www.carbonweb.org/BTC-finance.htm142 "Bank Syndicate Signs Off $1bln for Caspian BTC",

in Reuters News Service, 31 januari 2004143 "BP accused of cover-up in pipeline deal", in The

Sunday Times, 15 februari 2004144 "Major Private Backer Pulls out of Embattled BP

Oil Pipeline, Italy’s Largest Bank Selling its $60Million Stake in Baku-Ceyhan Project, pressrelease", december 2004, www.baku.org.uk

145 Belgian Business Watchdog, social and environ-mental Responsability, www.proyectogato.be

146 Jan Capelle, Proyecto Gato, klacht 29 april 2004147 Supara Janchitfah, "A Season of Discontent",

Bangkok Post, Bangkok, 6 juli 2003148 Marisa Chimprabha, "UN envoy cites climate of

fear", in the Nation, Bangkok, 28 mei 2003149 Vichayant Boonchote, "Another 100 police sent to

guard site. Doctor says officer’s injuries exagger-ated", in Bangkok Post, Bangkok, 13 november2003

150 "Principles, Profits or just PR? Triple P investmentsunder the Equator Principles, An AnniversaryAssessment", BankTrack, 4 juni 2004, 151

www.banktrack.org151 www.sakhalinenergy.com152 http://www.pacificenvironment.org/russia/sakh-

alin_protest153 http://www.pacificenvironment.org/articles/oil-

andwater.htm154 “Indigenous Peoples Launch Protest Against

Sakhalin Oil Projects, press release", Sakhalin


Environment Watch, 20 januari 2005155 "Global Coalition on Environmental and Human

Rights to CSFB: "Oil is Over, Fund the Future"",press release, Rainforest Action Network, 30 juni2005.

156 "Global Coalition on Environmental and HumanRights to CSFB: "Oil is Over, Fund the Future"",press release, Rainforest Action Network, 30 juni2005.

157 "Banks urged to back off from Sakhalin II; crucialtest for Equator Principles", BankTrack, 20 juli2005, www.banktrack.org

158 www.axa.com159 www.axa.be/nl/bi_kerncijfers.html160 Global Compact is een door de Verenigde Naties

gelanceerde vrijwillige gedragscode waardoor deondertekenaar zich o.m. engageert om binnen zijninvloedsfeer de mensenrechten te respecteren enpromoten en om ervoor te zorgen niet betrokken teraken bij mensenrechtenschendingen. GlobalCompact bevat ook het engagement om de 4basisarbeidsrechten te promoten en te incorpo-reren in het beleid.

161 "Jaarverslag Axa 2004", p. 77162 AXA, "2004 Activity and Sustainable Development

Report", p. 76163 AXA, "2004 Activity and Sustainable Development

Report", p. 77164 Antwoord van AXA Bank België aan Netwerk

Vlaanderen. In dit antwoord verwijst men ook nognaar het feit dat de Belgische kredietklanten niettot risicogroepen horen. Het zijn particulieren enkmo’s. Dit antwoord geeft evenwel geen uitsluitselover het beleid van de groep en geeft ook geenantwoord op de vraag of men een beleid heeft dater op gericht is rekening te houden met demensenrechten.

165 Antwoord van AXA aan Netwerk Vlaanderen166 Financiële instellingen beheren en/of bezitten aan-

delen van vele bedrijven. Dit verleent hen stem-recht op de algemene vergaderingen van diebedrijven. Engagement houdt in dat men van datstemrecht ook gebruik maakt.

167 Antwoord van AXA aan Netwerk Vlaanderen168 www.axa-im.be/nl/index.cfm?pagepath=about-

axa-im/votingpolicy169 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-


170 www.dexia.com171 "Dexia jaarverslag 2004", p. 66 en p. 57172 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p. 5173 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p. 3174 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p. 3

175 Dexia bezorgde ons een gedetailleerde beschrij-ving van de inhoud van deze principes en detailsover de wijze waarop ze binnen Dexia geïmple-menteerd werden.

176 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p 19177 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-


178 www.fortis.com179 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 4180 "Fortis jaarverslag 2004", p. 9181 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p.49 - 50182 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen183 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 6184 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen185 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 50186 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 25. Het

betreft beheersprocessen van alle Europese aan-delenportefeuilles die worden beheerd door hetLarge Cap European Equity team.

187 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 25 188 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 26189 "Fortis Governance Statement", p. 66190 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen191 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen192 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-


193 www.ing.com194 "ING in de samenleving, maatschappelijk verslag

over 2004", p. 2195 "Jaarverslag 2004 ING", p. 11196 www.ing.com, business principles197 "ING in de samenleving, maatschappelijk verslag

over 2004", pp.13-14 198 "Jaarverslag 2004 ING", p. 36199 www.ing.com, business principles200 "ING in de samenleving, maatschappelijk verslag

over 2004", p. 13 201 "Transacties waarbij mogelijk sprake kan zijn van

schending van mensenrechten moeten voor adviesworden voorgelegd aan de afdeling CorporateCredit Risk Management (CCRM) en mogen alleenbeoordeeld worden door het hoogste kredietcomité binnen ING Groep. CCRM adviseert hetkredietcomité en stelt zo nodig voorwaarden vooreen aanvullend due diligence onderzoek"

202 ING in de samenleving, maatschappelijk verslagover 2004", pp.13-14

203 Zie hoofdstuk 2.4.204 Antwoord van ING aan Netwerk Vlaanderen 205 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-

streeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met


onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsendie zij aanbieden aan hun klanten.

206 www.kbc.com207 Uitgedrukt in voltijdse208 "Jaarverslag KBC 2004", Korte voorstelling + p.

92209 "Jaarverslag KBC 2004", p. 109210 begin oktober 2005211 "Jaarverslag KBC 2004", p. 88212 "Jaarverslag KBC 2004", p. 89213 "Jaarverslag KBC 2004", p. 89214 Antwoord van KBC aan Netwerk Vlaanderen215 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-


216 Zie hun portretten hierboven217 alle Europese aandelenportefeuilles beheerd door

het Large cap European Equity Team218 International Finance Corporation, een dochter van

de Wereldbank.219 "BankTrack, Unproven Equator Principles, A

BankTrack statement", juni 2005, pp. 11-12.BankTrack is een internationale beweging voorduurzaamheid in de financiële sector. Ze volgeno.m. de implementatie van de Evenaarsprincipesvan nabij op.

220 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met recht-streeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Metonrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsendie zij aanbieden aan hun klanten

221 Euronext: The European Survey on SociallyResponsible Investment and the FinancialCommunity

222 The Global Compact, Who Cares Wins :Connecting Financial Markets to a Changing World

223 DSR en ING Investment Management, "Duurzaambeleggen bij charitatieve instellingen", maart 2004

224 ING Investment Management, "position paper onThe Defense Industry", 2003

225 "Norms on the responsibilities of TransnationalCorporations and Other Business Enterprises withRegard to Human Rights" (VNdOC/E/CN.4/Sub.2/2003/12/Rev.1) ziewww.unhchr.ch In dit rapport gebruiken we determ ‘UN Human Rights Norms For Business’ ofhet kortere ‘UN Norms’.

226 Zie "Norms on the responsibilities of TransnationalCorporations and Other Business Enterprises withRegard to Human Rights" www.unhchr.ch

227 Zie o.a. Amnesty International, "The UN HumanRights Norms For Business: towards LegalAccountability", Amnesty International Publication,2004 www.amnesty.org & VBO, Kauri, Amnestyen Business& Society, "Belgische ondernemingen

en mensenrechten. Hoe kunnen Belgischeondernemingen greep krijgen op vraagstukkenomtrent mensenrechten?", 2005, ziewww.amnesty.be & Leen De Smet, "De VNontwerpnormen inzake de aansprakelijkheid vantransnationale ondernemingen en andere onderne-mingen", http://www.law.kuleuven.ac.be

228 zie hoofdstuk 2229 Amnesty International, "The UN Human Rights

Norms For Business: towards LegalAccountability", Amnesty International Publication,2004, pp.21-22

230 de engelse tekst spreekt hier van ‘to use due dilli-gence’ Een begrip uit de zakenwereld dat slaagtop een inspanning waarbij een zorg (oordeel,voorzichtigheid, besluit) aangehouden wordt ophet niveau dat redelijkerwijze mag verwacht wor-den in dergelijke omstandigheden. De inspanningheeft betrekking op het vermijden van schade bijeen andere partij. Wie deze inspanning niet ver-richt kan beschouwd worden als ‘negligent’

231 engelse term = human abuses232 "A year in focus: Co-operative Financial Services

Sustainability Report 2004"233 "A year in focus: The Co-operative Bank p.l.c.

Financial Statements 2004"234 www.co-

operativebank.co.uk/servlet/Satellite?cid=1077524332960&pagename=CoopBank%2FPage%2FtplPageStandard&c=Page

235 www.co-operativebank.co.uk/servlet/Satellite?cid=1077610044297&pagename=CoopBank%2FPage%2FtplPageStandard&c=Page

236 www.co-operativebank.co.uk/servlet/Satellite?cid=1077610044301&pagename=CoopBank%2FPage%2FtplPageStandard&c=Page

237 De aandachtige lezer van dit rapport zal merkendat de spaar- en termijnrekeningen bij KBC nietopgenomen zijn, ondanks dat KBC stelde dat zemensenrechtenschendingen uitsluiten in hun kredietverlening. Een erg positieve stap. Op ditmoment ontbreekt evenwel de garantie dat die uit-spraak ook effectief nagekomen wordt. KBC maaktde namen van de gefinancierden niet gekend en eris geen enkele externe controle (bekend) die debewering certificeert.

238 Amnesty International, "The UN Human RightsNorms For Business: Towards LegalAccountability", 2004, p. 16

239 Dit is trouwens ook een aanbeveling die gedeeldwordt door een groep vooraanstaande financiëleinstellingen in onder de vleugels van de VN uitge-bracht rapport: “Who Cares Wins”.


Netwerk Vlaanderen vzw promoot het anders omgaanmet geld. Geld is een instrument dat – als het goedwordt aangewend – een duurzame en eerlijke samen-leving kan bevorderen. Netwerk voert sedert enkelejaren campagne met de slogan "Mijn Geld. GoedGeweten?" en wil zo het investeringsbeleid van debanken publiek maken en inspraak afdwingen voor despaarder en belegger in de bestemming van zijn geld.Netwerk is ook een ethische wegwijzer op de markt vanethische of duurzame spaar- en beleggingsvormen enondersteunt en adviseert organisaties en bedrijven diemensen milieuvriendelijk (willen) omgaan met geld.

Netwerk Vlaanderen vzw – Vooruitgangstraat 333b9 –1030 Brussel – 0032 (0)2/201.07.70 –www.netwerkvlaanderen.be

Netwerk Vlaanderen is lid van BankTrack, een interna-tionale beweging voor duurzaamheid in de financiëlesector. www.banktrack.org

Met de Campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’ wilNetwerk Vlaanderen samen met partnerorganisaties definanciële wereld op haar verantwoordelijkheid wijzen.Banken werken immers met jouw geld. Ze investerendat geld in allerhande bedrijven, ook in wapenprodu-centen of in bedrijven die de mensenrechten schenden.We willen dat banken open kaart spelen en bekendmaken welke bedrijven ze financieren. En we willen datze hun investeringen in wapenproducenten en bedrijvenbetrokken bij ernstige mensenrechtenschendingenstopzetten!

Andere publicaties van Netwerk Vlaanderen in het kadervan de campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’

Mijn Geld. Goed Geweten? – een onderzoek naar definanciële banden tussen banken en wapenproducen-ten, Christophe Scheire, oktober 2003

Clusterbommen, landmijnen, kernwapens en wapensmet verarmd uranium – een onderzoek naar de finan-ciële banden tussen banken en producenten van con-troversiële wapens, Christophe Scheire, april 2004

Banken ontwapenen – een overzicht van de resultatenvan de campagne ‘Mijn Geld. GoedGeweten?’,Christophe Scheire en Luc Weyn, april 2005

Anders omgaan met geld

AuteursInez Louwagie, Luc Weyn en Mathias Bienstman(Netwerk Vlaanderen vzw)

Met dank aan:Nancy Govaerts (Netwerk Vlaanderen vzw)Anne Lindsay (Cafod UK)David Heller (Voor Moeder Aarde)Els Yperman (FOS – socialistische solidariteit)Frieda De Koninck (Schone Kleren Campagne)Karl Maeckelberghe (Netwerk Vlaanderen vzw)Benjamin Clarysse (Bond Beter Leefmilieu)Ronald Gijsbertsen (SOMO)Jan Willem Van Gelder (Profundo)Johan Frijns (BankTrack)Greg Muttit (PLATFORM)Jan Capelle (Proyecto Gato)Nyi Nyi Lwin (Arakan National Council)

COLOFONLarry Lohmann Nicholas Hildyard (The Cornerhouse)

Eindredactie:Christophe Scheire (Netwerk Vlaanderen vzw)

Grafische vormgeving:Anne-Mie [email protected]

Verantwoordelijke uitgever:Kristien VermeerschNetwerk Vlaanderen vzwVooruitgangstraat 333b91030 Brussel

November 2005

Waar ligt de grens?

Documents

Transcript of Waar ligt de grens?