BRIEVEN

'I AN

THORBECKE

1��0-1���

TWEEDE DRUK.

AMSTERDAM

HOV EKER & ZOON

1�7�

832

BRIE VEN VAN THORBECKE

BRIE YEN

VAN

THORBECKE

1830 . 1832

TWEEDS DRUK.

AMSTERDAM

HOVEKER & ZOON

1873

1''Iet ter zijdestelhng van elken anderen arbeid geef

ik deze brieven in het licht .

Als bijdrage ter biografische bestudering van den,' .., ~,,,,tiaril ,,,r. ,

y ., 4~nn

r, n1,en

rnrooeer

nrkrach Uf , zelde i~r~n gee v enrrnnslnt~_In

eg .,~r ccn schap

i eg

garden land- en tijdgenoot ; die, aan het hoofd van Bestuur

of Oppositie, door de overmagt van rijkbegaafden geest

en karaktervastheid, leiding en wet gaf.

Onder bijvoeging enkel van wat ter verduidelijking nood-

zakelijk scheen . waardering en kritiek is de tank der

nakomelingschap . Mij zou het onvergeeflijk zijn de tekst

niet terstond tot publiek eigendom to hebben gemaakt . "}

Bijkans al de Brieven loopen over 1530-1832, .den

driejarig tijdvak, voor de gesehiedenis van Nederland,

9) Spelling en interpunctie blijven, ook waar ze vats het gebruikelijke afwijken,

inet nauwbezetheid onveranderd .

II

van Europa, van den wereldhistorischen strijd onzer

eeuw, bij uitnemendheid leerrijk .

Van mijne Brieven heb ik geen afschrift. Volledigheid

der gedachtenwisseling ligt evenwel voor de hand . In

de eerste reeks van de Nederlandsche Gedachten

(1829-1832) waarheen Thorbecke telkens verwijst .

De staatsman-hoogleeraar levert hier, in gemeenzaiiien

stijl, een praktische tarsus over Staats- en Volkenregt .

Als rijpe vrucht zijner voile kracht in jeugdigen leeftijd .

Under den hartaangrijpenden indruk van gebeurtenissen,

wier crust eil ontzachelijkheid ook aan de ontplooijing

van het genie de meest gunstige atmosfeer biedt .

`1'reffend is, ter kenmerking van de hoofdgedachte

zijner politick, ook onze verhouding, vooral met het oog

op later verschil .

Schijnbaar althans volkornen overeenstemmirig .

Desnietternin is reeds, in de innerlijksten grondslag der

wederzijdsche overtuiging, de kiem van veeljarig en

principledl antagonisms onmiskenbaar . l )

4) Vooral in n°. XVi eti XXVIII .

III

In enkele briefkens van later dagteekening (1837

1841) i ) open baart zich het kontrast door de praktij k .

In 1837, na een i n t e r m e z z o van vijf jareil, stann

wij, strijdgenooten in het vorig tijdvak, lijnregt tegen-

over elkaar . Beducht voor de Volkssouvereiniteit is

ook Thorbecke zelf ; maar, ter beteugeling van het

staatsregtelijk wangedrocht, heeft hij geen steunpunt dan

het Staatsidee. Het Staatsalvermogen dat, zelfs op

Nederlandschen bodem, in den eisch der gewetensvrij-

heid, geen grenspaal erkent .

Het is als of de hartelijkheid der oude betrekking, in

de polemiek, niet slechts stand houdt, lnaar verdubbelt .

Let op de allezins vriendelijke toespraak die den fellen

aanval van 1837 begeleidt . 2) Onderstel geen onoprecht-

heid ; maar bedenk dat, voor dezen Stolcyn, oogluiking,

om der vriendschaps wille, onverantwoordelijke mee-

warigheid zou geweest zijn .

Let op de allerlaatste bladzij. ~) Eerst, in al hair

diepte, de wond : „Ik ben niet van uw geloof,ii Maar

1) Bijvoegsel, en, als zoodanig, op het titelblad onvermeld .

2) Brief XXXVII.3) P. 89 .

IV

tevens de balsem :

Er is welwillendheid die door ver-

schil van stelsel niet uitgesloten wordt .%

Thorbecke, op het organiseren van de Volkssouvereiniteit

bedacht, is tegen den grondtoon der eeuw ten langen

leste magteloos geweest . Van waar dit ?

Mij voegt geen antwoord dan overeenkomstig het

beginsel, waaraan ik mijn leven gewijd heb .

In de lens van den ou d c omm ilito :1) 'iHet E v angelie

tegen de Re vol lit i e" heef't de wijsgeer, vrees ik, niet

antlers dan onpraktischen uitroep en raadselachtige on-

gerijmdheid gezien .

GROEN VAN PRINSTERER .

24 Februarij 1 873 .

1) Op het rnij vriendschappelijk toegezonden Verslag der Staatscommissie

van 17 Maart 1848 heeft Thorbecke geschreven V a n e e n o u d c o m m i lit o .

Een uitdrnkking die ook hij op aard en strekking, minstens evenzeer van deze

briefwisseling als van onzen Academischen omgang, toepasselijk zal hebben

gemaakt.

I .

Amsterdam, d . 4 Dec. 1824.

** tLilhuG~ui~iL-* ll'-'ankbetuiging voor ___i ne Academische Proefschriften : ProsopographiaPlatonica en De Juris Justinianei praestantia ex rationibus ejus manifests . 1823.

A m i ci s s i m e! Eindelijk kome ik er toe, u schriftelijkmijnen dank to zeggen voor de mij allervriendelijkst toegezondenuitnemende stukken . Ik heb mij zeer verheugd, mij in de oudegemeenschap met u dadelijk ' hersteld to zien door owe zoostandvastige, zoo rijp doordachte liefde voor Plato . Is dezevreugde nit dien hoofde niet geheel vrij van eigenbelang, debelangneming in uw werk zelve is het zeer zeker . Want ik ziein hetzelve een lang gemist licht ontstoken over het ware levenen de handeling als het ware der Platonische wijsgeerige voor-stellingen. Het kwam mij altoos voor, dat men de beschouwingder Platonische philosophic niet mogt afzonderen van het regteverstand van het haar eigene dramatische. Maar tot het laatsteontbrak het aan eene doorwrochte en individuele kennis met dehandelende personen in Plato's geest . Door uwen arbeid hoorenwij voortaan niet meet als van achter de schermen spreken,mast ontwaren gelaat, hooding en gestalte in wederkeerige per-soonlijke betrekking. De voortrehelijkheid van bet Justiniaansche

1

2

regt, die antlers moge geoordeeld woMen boven mijne vatbaar-heid to wezen, hebt gij teweeggebragt dat voor mij leerrijk isgeworden. De kiesehheid uwer latijnsche schrijfwijze, zoo gemak-kelijk als eenvoudig en bondig, voert den lezer geheel over indie antieke wijze van zien, waarmede gij de oudheid nadert.

Mijne studien zijn, zedert wij voor 4 en een half jaren tor~eyden afscheid namen, minder dan to voren, letterkundig, inde strengere beteekenis, geweest . Buiten de philosophic heeftvooral de geschiedenis, bijzonder die der middeneeuwen en denieuwe, mij bezig gehouden . Ik zie uit den brief, bij uwe dis-putatie vooraan geplaatst, met het uiterst genoegen, dat ik ookten opzigte der historic mag veronderstellen, mij met u in ge-meenschap en aanraking van studie to bevinden. Mijne afroepingvan Gottingen heeft ten dezen opzigte eenige plans verstoord, dieik in het licht, of zoo als de ouden zeggen, in de schaduw derboekerij aldaar had gevormd . Maar hierover, en over zooveleandere taken nader, wanneer mij het genoegen to beurt valt, uin persoon to ontmoeten ; van welke hoop ik zoo minder afstandmag doers, dear ik vooreerst nog in deze streken blijve, en zelfsaanstaanden Maandag near Leyden denk to vertrekken, om deaanstaande week welligt bij den Dr. Kaathoven door to brengen .Veroorlooft de drom uwer clienten en uw eigen bewustzijn, ueenen dag ears de beseherming der onschuldigen, en het vervolgender misdaad to onttrekken, denk dan, dat uwe verschijning mijalleraangenaamst wezen zal . In alien gevalle zult gij mij waarlijkverpligten, met onder ons die mededeeling, hetzij mondelijkhetzij in afwezigheid schriftelijk, to bevorderen, waarna ik zeerverlange.

Geloof mij opregt en hartelijk to zijn

geheel de uwe

J. R. TI[OBBECKE .

3

II .

Gent, d. 28 Dec. 1826.

*** Bij de ontvangst van mijn Geschrift 0 v e r d e n o o r log i n P o r t u g a 1(1826) . - Toen de oorlog in Portugal voorspel, niet enkel in het Spaanscheschiereiland, maar in geheel Europa, van revolutionaire w orstelingen scheen .

Opgenomen in de Verspreide Geschriften. I . p. 27--41 .

w a a r d e V r i e n d! Ik ontvang heden uwe letteren van d . 26d . m . en geef dadelijk mijnen dank en het groot genoegen tokennen, dat mij uwe vriendelijke gezindheid to mijwaarts en demededeeling uwer staatkundige gedachten heeft bezorgd . Ik hebze met gretigheid gelezen, zoo als men van den ingeschonkenChampagne althans den schuim haastig pleegt aftedrinken . Batstuk is allerfraaist, met eene edele eenvoudigheid, met krachten volledigheid van overzigt, in eene zoo gelukkige volgorde vanontwikkeling, gesteld, dat het mij een waar genot heeft verschaft .Ik voor mij zie den stand der zaken eenigzins anders aan ; endaar wij beiden, alle politieke waarzeggerij aan een karat gezet,het oog vestigen op den aanleg des tijds, niet naar hetgeen ervan worden zal, maar naar hetgeen er in opgesloten ligt, water ook van worde, zoo hebt gij mij in de stemming gebragt,om het bij de algemeene verzekering van het genoegen, dat gijmij hebt gedaan, niet to laten berusten . Is er iii de onderlingeverhouding der staten aanleiding tot oorlog voorhanden, zooschijnt wel de eerste aanstoot van de zijde van Groot-Brittanje towachten. Intusschen komt mij voor, dat Engeland bij het behoudvan den vrede niet minder belang heeft, dan eenige staat van hetvaste land, mogelijk meer dan Frankrijk . Ik ben zoo vast, alsgij, overtuigd, dat Groot Brittanje Portugal tot geenen prijs zallaten varen . Frankrijks ware staatkunde schijnt aanteraden, omdat voor Spanje to doen, hetgeen door Engeland voor Portugal

4

is geschied . Ik geloof ook, dat het bij eenige staatslieden aldaarnoch aan het inzigt, noch aan den wit hiertoe, ontbreekt . Hetis waar. dezen hebben eene hofpartij, eene congregatie, tegenzich. Eene congregatie, ook dit is waar, heeft meer duurzaam-hejd in zich zelve, dan eenige staatkunde van ministerie. Intusschen,het komt hier niet aan op de duurzaamheid van het ligchaam,maar op de bestendigheid van deszelfs invloed als medebestuurderder inwendige en buitenlandsche staatskunst . Mij dunkt, dieinvloed berust meer op persoonlijke gezindheid en begunstiging,dan op eenige blijvende betrekking van staatsbestaan . De per-sonen mogen veranderen, en de congregatie zal blijven ; maarniet in dien hoogen werkkring, waarin zij thans zoo geduchtschijnt. Of bij de volken, elk op zich self, eene zoo onweder-staanbare aanleiding to zoeken zij, om voor meeningen, gelijkmen zegt, op nieuw de wapens aantegorden, weet ik niet . helenderzelve hebben, hetgeen de voortgang des tijds medebragt,hetgeen zij verlangden, ten deele verkregen. Ik geef toe, dathet tot dus verre daargestelde weinig volkomen is : maar zoudende volken werkelijk reeds in staat wezen, om eene grooterevrijheid van staatsonwikkeling met vrucht en gevolg to hand-haven ? om naar het meerdere niet alleen to reikhalzen, maar omer bestaan, vorm en leven aan to geven ? Blijkt het, dat deliberate partij in Frankrijk, grout en verlicht, van jets meer isbezield, dan van eene negatieve, niet opbouwende, kri tiek ?Tegen eene dergelijke bloot ontkennende bemoeijing zijn ge-vestigde vormen tang in het voordeel . Had het Protestantismeniet dadelijk bij den aanvang meer in gehad, de beweging zouniet zoo grout, noch • zoo onwederstaanbaar zijn geweest . Ikgeloof voorts niet to mogen voorbijzien, dat bij de meeste natiendat deel, hetwelk aan bet systeem der kabinetten is tegengesteld,derwijze de overhand heeft, dat juist uit djen hoofde het gevaareener gewapende reactie verwijderd wordt. De vorsten sullen zichuit dienzelfden hoofde eer voor bet uiterste wachten ; en zoo isbet niet onmogelijk, dat de nieuwe orde van zaken langzaam,

niet zonder strijd, maar welligt zonder oorlog, door hair eigenoverwigt zegeprale . -- Frankrijk, in 1 789 vervuld van eene bevol-king, waarvan het grootste deel zonder eigendom, althans zondervast bezit, gretig de handen aan eene omwenteliiig sloeg, bijwelke het niets to verliezen en veel to winnen had, is thansmeer dan eenige andere staat, gegrond op eene allertalrijksteklasse van burgers, die een eigen bestaan op het spel to zettenhebben . Eerie verandering, die welligt niet minder, dan devereenigde kracht van half Europa, tot den val van Bonaparteheeft bijgedragen . In Pruissen is de ontevredenheid bier en chargroot, maar ' niet zoo gemakkelijk ontvlambaar . In Spanje vierteene ultra-royalistische factie aan de buitensporigste willekeur bot .Intusschen kan ik hierin geese algemeene of nationals gezindheidzien ; en gene schijnt inij slechts daarom zooveel vertoon vankracht to makes, dewijl de koning en de ministeriCn weifeleiien oogluiken, somtijds aanmoedigen, en de Franschen toezien .Wilden beiden aan het contrarevolutioneren ernstig pawl en perkstellen, en door eene vaste houding eene organisatie, welke ook,voorbereiden, ik geloof, wij zouden aldra den geest van 1820een geducht tegenwigt in de schaal zien leggen .

De waarheid van uwe beschouwing, of van eene verschillende,mits in denzelfden geest, staat of valt niet met de gebeurtenissen .Het gebied der mogelijkheid toch wordt noch door onze onder-stellingen, noch zelfs door de gebeurtenissen, uitgeput . Hetverschil echter van messing in dezen is niet wel to vermijden,en zou grooter wezen, zoo de meeste menschen tot een oorspron-kelijk en onpartijdig nadenken in staat wares . Aan de gebeur-tenissen van het verledene, die wij naar voren en naar achterenkannen nagaan, hechten wij gees antler gewigt, als hetgeen zijwezenlijk hebben erlangd ; bij gebeurtenissen, under welke wijzelve leven, vinden wij ons heeren van de geheele ruimte, welkeons individuele voorstelling en gevolgtrekking ontsluiten . , % iekan zich zoo volstrekt van de eigenliefde van zijnen leeftijdontdoen, om niet hetgeen dezelve to bewegen, ja to beheerschen

6

schijnt, op de eerste pleats to stellen, zonder to vermoeden,dot diezelfde daadzaken welligt in den zamenhang eener voort-gaande ontwikkeling zullen blijken, op eene ondergeschikte tohuffs to behoren .Het komt mij niet vreemd voor, dot gij u van het noemen

van uwen naam hebt onthouden 1k hoop echter, dot men in ditgeschrift den waarborg mag zien van uw voornemen, om voorgeschiedenis en staatkunde hier to lands ook voortaan jets ondereigen naam to doen. Bij de gelukkigste vrijheid en staatsgesteld-heid zijn wij echter in dezen bij andere natien sedert 25 of 30jaren achtergebleven . Zoolang de geschiedenis een bijvoegselblijft tot de oude letteren, en de staatswetenschappen tot destudie van burgerlijk en lijfstrafelijk refit, hebben wij nog reden,om ons stil to houden . Maar biedt men derwijze de hand,als thans door u geschiedt, zoo begint het uitzigt ruimer toworden . Ook de praktijk der staatkunde vordert thans eenenschat van kundigheden, eene ernstige en diepe studie, en metmenschenkennis en eene fijne behandeling van persoonlijke drijfveeren kunnen onze staatsljeden niet meer volstaan . Zult gij vantijd tot tijd voortgaan, met in de bijdragen van de hh, den Tex env. Hall jets to leveren ? 1k ontveins niet, dot mij deze en genedeelen van die onderneming wet zwak toeschijnen, en ook op deLujksche Bibljotheque du J. et du P. 1) zoude men menige nietongegronde aanmerking kunnen maken.

Geljef mij van uwe voornemens to onderrigten, en geloof,dot ik op onze gemeenschap den hoogsten prijs stel . Over mijnetaken hier, wear ik thans voor de staatkundige geschiedenis,de statistiek en staathuishoudkunde scheep kome, schrijve ik bijeene volgende gelegenbeid . Geef mij, waarde vriend, daartoeweldra aanleiding, en last ik u de opregtheid mijner achting entoegenegenheid mogen bewijzen, waarmedc ik ben

uw vriend

J . R. THORBECKE .

1) du Jurisconsulte et du Publicists, Liege et Bruxelles.'1825-4828.

G e n t, (1. 3 Februarij 1

*** Over het bedenkelijke eener zelfverdediging van regeringswege -- Vargelij kNederl . Gedachten van 2Dec . 1829 . »De Re g eying moot REGEREN overeenkom-stig den eenhoofdig-anti-revolutionairen geest van de Constitutie" .

Waarde en veelgeachte Vriend! Indien ik gedraald hebmet u na de ontvangst uwer schoone redevoering over onze ge •schiedenis 1 ) dank to zeggen, zoo betuig ik dien flu in dubbelemate, en voor de vriendelijkheid der toezending, en voor hetgroote genoegen, dat mij de lezing versehaft heeft . Pat stukheeft mij een duidelijk denkbeeld gegeven van hetgeen gij tenezen aanzien

1'x oii~vcl~~ t us nui~a,t ik de koninklijkebedoei~ . lef~, d atin eenen anderen zin heb opgevat ; hetwelk mij echter

geenszins belet, de verwezenlijking der eischen, die gij aan deaanstaande geschiedschrijving doet, voor hoogst wenschelijk, vooreene ware behoefte, to houden . Met bijzondere belangstelling hebik u het gewigt eener verspreide geschiedkennis zien bepleitenvoor omen, van de fransche omwenteling nog niet bekomenleeftijd. Ik twijfel nogtans, of uwe regtvaardiging over de tegen-werping, die gij u zelven maakt, van meer het oog op de repu-bliek, dan op de Nederlanden in 't gemeen, gehad to hebben,alien voldoen zal . De uitgave uwer redevoering geloof ik als eenonderpand to molten beschouwen, dat het u nog niet aan delust ontbreekt, om to beantwoorden aan hetgeen voor onze ge-schiedschrijving eerlang van u inzonderheid zal worden gewacht .Ik hoop, dat men er u de beslissende aanleiding toe binnen kortmoge geven.Ik heb heden de door Z. M. goedgekeurde verklaring des

ministers over de regeling van het publiek onderwij s gelezen .

1) Over de redenen om de Geschiedenis der Natie bekend to malcen, 1826,yershreide Geschriften II . 242-280,

8

Dat opstel is zoo kwaad niet, ell schijnt althans to voldiugeii,dat het gouvernement zich door de partij en hare verzoekschriftenop dit stuk niet aan het wankelen heeft laten brengen . Maar ofdeze openbare zelfsverdediging op dit oogenblik gepast was, iseene andere vraag . Het is nieuwe brandstof voor de journalen,die reeds aan het kwijnen warm. De theorie der tegenpartij iszoo arm, dat zij met veel spreken aldra uitgeput raakt, wanneermen ze niet voedt door tegenspraak . Ik meen, dat het in weinigegevallen aaii eene regering voegt, om zich in een proces voorde regtbank der publieke opinie to laten medeslepen . De geest-drift der yolks- en vrijheidsverdedigers zal niet langer duren,dan men op hen let . Wat doet de arts, om eene ijlende koortsto bedaren ? Hij ziet toe, en last ze afgaan . De regering is .dunkt mij, in hetzelfde geval.

Misschien heb ik nog het genoegen, u in den loop dezermaand to Brussel to zien. Ik verwacht den heer Schimmelpenninckbinnen kort bij mij, en vergezel hem vervolgens welligt vooreenen dag of twee naar de residentie . Het zal alsdan een feestvoor mij zijn, u to ontmoeten . Intusschen beveel ik mij in uwgoede gedachtenis en ben met hartelijke toegenegenheid

uw opregte vriend

J . R . THORBECRE .

IV.

Gent, d. 11 Junij 1829.

*** Het in Belgie dreigend gevaar minder in de kracht der Oppusitie dan in dezwakheid van het Gouvernement. - »Met een Gouvernement zonder onwankel-bare beginsels ; met een Gouvernement hetgeen zelf de grondslagen der Staatsregelingniet kept, is de Staat aan een schip met gebroken roer gelijk, door de stormengeslingerd, tot bet verbrijzeld wordt tegen de klippen." N e d, G ed. p . 22' in fine .

4) Zie p . '12.

9

wa and e e n h o o g ge a c h t e V ri e n d! Volgaarne stel ik, inge-volge uwe aanmerking, een tweede exemplaar tot uwe beschikking .Ik verzoek u, daarmede tot het bedoelde einde to handelen,gelijk gij zult meenen to behooren . Ik heb de redevoering vanBrugmans niet gelezen, en de brochure over v olksgeest ) ook ziogniet. Mijns inziens mag men van particuliere bemoeijingen, hoeook ingerigt, weinig invloed op de tegenwoordige gesteldheid vantaken verwachten ; ten zij het gelukken mogt, indruk op dehoofden van het bestuur to maken. Naar mij voorkomt is hetwankelbare en hagchelijke van omen toestand grootendeels nietaan het gewigt der oppositie, maar aan de zwakheid der regeringto wijten . Men beklaagt zich, dat de omwentelingsgeest bij deonderdanen altoos nog niet tot stilstand is gekomen . Dochop welken grond verwacht men staatkundige bezadigdheid vanhet yolk, wanneer de regering zelve steeds voigens diezeifderevolutionaire beginselen handelt ? Of uit welke andere schoot ishet of komstig, zoo de regering gelooft zich onvoorwaardelijk tomoeten gedragen aan het verlangen van eene onderstelde of wer-kelijke meerderheid der ingezetenen ? Heeft de regering niettoegegeven aan de onberadene zucht, van eene gewenschte vol-komenheid liever als met eenen slag daar to stellen, dan aanhet zaad tijd tot natuurlijke wasdom en ontwikkeling to laten ?Heeft de regering getoond, dat zij het aanlegt op eon verstandigen svstematisch voortbouwen, of valt zij gedurig van de eeneproefneming in de andere ? Gij weet beter dan ik, dat men ophet punt is geweest, om al wat men sedert vele jaren ten aan-zien van het algemeen gebruik onzer taal gewonnen heeft, dooreen enkel besluit wederom to niet to doen . Men had het Goncordaatop het tijdstip, dat het bekend werd, zelfs met groote beperkingkunnen uitvoeren, en men zou nog groot genoegen hebben ge-geven. In stele hiervan protesteert de regering, maakt vervolgens

10

door niets doen nog ongeduldiger, gait daarlla ears bet werk metbet plan om door de keuze van welgezinde bisschoppen bet ver-lorene wederom in to balers, en last zich ten laatste bisschoppenopdringen, zoo als de partij ze wenscht. Ik zoek near eeneneenigen energieken maatregel, waardoor de regc ;ring sedert voor-leden jaar heeft aan den dag gelegd, dat zij zelfstandig is, datzij op bet beter deel der natie vertrouwt, dat zij bet werk ende praktijk van 15 jaren niet op eon los of ernstig gerucht uitbare handers wil laten vallen . Toen in October bet geschreeuwtegen de ministers begon, was de voorname wensch der welmee-nendsten, dat Z. M. zich op deze wijze niet tot eenige veranderingvan personen mogt laten dwingen . Thans zijn wij zoover, datzelfs eene ontbinding van geheel bet ministerie voorkomen mootals eene geringe opoflering in vergelijking van al hetgeen menin den loop van bet jaar heeft prijsgegeven . Meent gij niet,waarde vriend, dat de schijnbare onversch ' ' gheid in bet Noordennit deze en dergebjke overwegingen grootendeels moot verklaardworden ? Wie wil ten behoove van bet publiek belang hedenverdedigen en vasthouden, hetgeen de regering mogelijk morgenloslaat ? Of liever wie kan herstellen, hetgeen eene regering be-dent, die door gebrek aan zelfstandigheid, den band der staats-vereeniging ontknoopt ? De oude heerlijke spreuk komt bier topas, a i d e t o i, 1 e c i e 1 t'a i d e r a . Zoolang de regering zich zelveniet helpt, geloof ik niet, dat eenige andere kracht jets voorhear doen kan, en wel bet minst de stem flier vreemdelingen,van welke zij zich bedient . Onze studerende jeugd bemoeit zichmet de politiek niet . Wij hebben L in lang goon jaar gehad,waarjn wij met den algemeenen geest den jonge lieden zoo tevredenwaxen, als tegenwoordig, en ik in bet bijzonder bon en zeerover voldaan. Het schijnt, flat de drie commission over onderwijshear werk hebben ten erode gebragt. Zal men bij de zaamstellingden vierde wederom zoo ongelukkig, als bij twee den vorige,wezen ? Het is waarlijk de tijd niet voor eene wetgeving op zoogewigtige punters. Aan u zal, gelijk aan mij, de verhandelin

11

van Brugmans, over de hersensch . denkbl . enz . 1 ) zijn toegekomen .Daarin is zeker veel goeds ; een enkel punt is, dunkt mij, goedverklaard, maar de Schrijver blijft to veel aan bijzondere feitenhangen, en klimt niet tot een overzigt van het geheel op. Vooralbij Frankrijk ziet hij niet, dat de regering de omwenteling reedsvoltooid had, then de nationals vergadering in hare plaats trad .1k sluit met die hartelijke hoogachting en toegenegenheid, waar-mede ik steeds ben

uw vriend

J. R. THORBECKE .

V.

Gent; d. 30 Maart 1830 .

**~` D e KONINKLIJKE BOODSCHAP v a 11 11 Dec. 1829. ~-

Veelgeachte en waarde Vriend! Terwijlikdepenaanzet,gevoel ik levendig, dat denken en voornemen eene zaak is vanlangen adem, en de uitvoering het werk des oogenbliks . Langen dikwerf heeft mij bet denkbeeld bezig gehouden, om u toto schrijven, en bij ondersebeidene voorvallen sedert een aantalmaanden stelde ik mij onwillekeurig u voor, en een gesprek metu als de natuurlijkste en noodzakelijke verklaring mijner gewaar-wordingen . Hierbij is onlangs gekomen de eindelijke beslissingdes Konings over het verslag der Commissie rakende de geschied-schrijving 2), waarmede ik u hartelijk geluk wensch . 1k hoop, datuw werk flu spoedig het licht zien zal 3), en verblijde mij bijvoorraad op het genoegen van deszelfs lezing, gelijk op de aan-winst, welke ooze niet overrijke historische letterkunde er in zal

1) Mr. A. Brugmans, Verhandeling over de gevolgen van denkbeeldige begrippen .Amst. 1829 .

2) Naar aanleiding van 's Konings Besluit van 23 Dec. 1826 .3) Prgeve over de zamenstelling eener Algemeene Nederlandscbe Geschiedenis {1830L

12

ontvangen . Odder alle de tallooze geschriften welke de gesteldheiddes lands sedert 1828 aan den dag heeft geroepen, heeft ergeen mij zoo aangename en belangrijke uren bezorgd, als hetgeschrift over volksgeest en burgerzin. ' ) De ontwikkeling en stijlstel ik, wat innerlijke kracht en doorwroehtheid betreft, bovendie van de verhandeling over de vaderlandsche geschiedenis.Intusschen 7a1 men op dien volksgeest en op dien burgerzin noglang bij ons, in het Noorden zoowel als in het Zuiden, moltenwachten. Het is een groot voorregt van dat stuk, dat het vrijgebleven is van die verkeerde toepassing van Grieksche enRomeinsehe geschiedenis, welke onze geleerden zoo gemakkelijkaankleeft . Een nieuw en sprekend voorbeeld van zulk een mis-bruik van den geest der oudheid heb ik meenen to vinden inhet opstel van den heer van Assen over de vrijheid van sprekenen schrijven, De letterkundige sterkte wordt, zoo besteed, mijnsmziens eene staatkundige verwarring . Men kan die ineensmeltingvan twee geheel versehillende stelsels aan Macchiavelli, in denovergang tot den naauwelijks ontiuikenden nieuweren tijd, ver-geven ; maar in onze dagen is zulk eene vreemdelingschap in heteigen huffs minder verklaarbaar . Niemand echter heeft dezelveverder gedreven, dan een zekere Prof . Volgraff to Marburg, ineen werk fiber die politisehen Systeme des Abeudlandes . Deze,de Grieksche en Romeinsche gemeenebesten in lateren tij d nietwedervindende, maakt het besluit op, dat de nieuwere volkenvolstrekt ongeschikt zijn, om in eene staatverbindtenis to treden,

De gevolgen van de beroemde 2) Koni]iklijke boodschap zijn mijneberekening althans verre to buiten gegaan . Hoogst wenschelijkzoude het, dunkt mij, geweest zijn, dat de taken niet zooverregekomen warm, om zulk eenen uitersten maatregel noodig todoer keuren . Een klein gedeelte der vastheid en gestrengheid,waarvan men ten laatste de mast heeft vol gemeten, zou, bij

1) Volksgeest en Burgerzin w e r s p r. G e s c hr. I. 42-69).

2) Later door velen b e f a a m d e genoemd .

13

tijds en in den beginne getoond, welligt genoegzaam zijn geweest,om het verlangde gevolg to verkrijgen .1) De toekomst moet leeren,of de flu erlangde uitkomst duurzaam zal wezen . 1k wenschtewel de Nederlandsche Gedachten, die ons hier ontbreken, tokennen 2), dewijl men, gelijk mij uit Holland gemeld wordt, ofu of den staatsraad van Roijen voor den voornamen schrijverer van houdt. Ook de Noordstar, als welker redacteur ik denheer den Tex heb hooren noemen, is mij onbekend . Intusschenzijn hier de dagbladen der tegelistanders wat stiller, maar die dezaak der regering heeten to verdedigen, zijn er niet beter omgeworden .

Mogt vroeger of later eene benoeming van Commiesen bij hetkabinet op til komen, herdenk dan, als het u belieft, mijneaanbeveling van den heer Conway 3), bijaldien hetgeen gij van zijneadministratieve geschiktheid mogt vernemen, ter zijne gunstpleit . Geloof, dat het altoos een feest voor mij is, een brief vanu to ontvangen, en dat ik met hartelijke hoogachting en toege-negenheid hen

VT.

Gent, d. 30 Aug. 1830 .

** Losbarsting van het oproer in Brussel en Luik .

N e d. G e d . II, n °.11 en 12 .

Wat zegt gij, waarde en veelgeachte Vriend, van de opschud-ding, die binnen een paar dagen een grout deel deter provincien

4) vergelijk N e d e rl. G, van 28 Nov. 4829 „Het is tijd noch voor toegeeflijk-heid, noch voor een zoogenaamd C o u p d'E t a t ." - „De aanval tegen hetwettig Gouvernement is zoo zeer het werk van onbillijkheid en overdrijving, datdaartoe, zoo het Gouvernement standvastigheid betoont, zal wordengekeerd ." - N e d. G . 7 Dec . 1829. p . 69a .

2) No 1 verscheen 2 October 4829 . - N° 40 den 29en Maart 1830.3) Een discipel voor wiens vorming Belgie aan Thorbecke dank weet.

uw vriend

J. B . THORBECSE .

14

in rep en roer heeft gebragt ? Ik last de woeste schending derpublieke veil 'gheid en orde, to Brussel en Brugge, char . Hetmisdadig werktuig er van, de laagste volksklasse, is aldra wederbeteugeld geworden. Maar hoe, en welke zijn de gevolgen ? InBrussel bet Brabandsche, in Luik bet I~uiksche vaandel opgestoken ;de gewapende magi door capitulatie tot werkeloosheid gebragt ;bet koninklijk gebied in de provincien op zijde geschoven, enbet eigenlijk gezag der regering bij gewapende burgers, reedsbezig, om aan den Koning de voorwaarden banner onderwerpingvoor to schrijven . Het voorbeeld, to Luik gegeven, weegt mijnsinziens oneindig zwaarder, dan al hetgeen to Brussel is voorge-vallen. Pat was hetgeen ik vreesde, terwijl mij de oploop toBrussel door spoedige en beslissende maatregelen scheen to kunnenworden gedempt . Het is mij onbekend, of men sulks heeft be-proefd. Woensdag hebben de onlusten in de residentie een aanvanggenomen ; heden is bet Maandag, en men weet bier altbans nognets stelligs van eenige voorziening van de zijde der staatsrege-ring. Gent heeft de goede verwachting, die men er van mogtkoesteren, tot dus verre niet to leur gesteld . Ook bier is mensedert eergister begonnen, eene gewapende burgerij zaam tostellen . Dezelve is echter in de beste verstandhouding met betgarnisoen. De patrouilles, welke de straten doortrekken, bestaannit gewapende burgers en nit soldaten, derwijze dat de ofhcierder laatste onder de bevelen van den commandant der eerstegeplaatst is. De schutterij is, zooveel ik weet, behalve to Luik,neTgens opgeroepen, en dit pleit niet seer voor de gepastheiddiet instelling. In Gent heeft men op bet eerste alarm van Brusselde fabrykarbeiders, welke welligt een getal van 30,000 uitmaken,nacht en dag aan bet werk gehouden, tenzelfden tijde dat defabrikatie bet vertier reeds verre is to buiten gegaan, en velefabrykanten zonder nieuwe ondersteuning van bet Gouvernementverpligt sullen zijn, om de helit van bun werkvolk of to danken .Door gestadige geldvoorschotten heeft bet gouvernement bier enin bet Luikscbe de opkomst der fabryken bespoedigd, en vele

15

werkgevers aan zich verbonden ; maar tevens eenen kunstigengespannen toestand to weeg gebragt, die ten laatste, duidelijkerdan alle redenering, het nadeel eener overmatige beschermingder nijverheidsbedrijven zal does gevoelen . De ongemakken echter,die hieruit zouden kunnen voorspruiten, zijn gering to achtenin vergelijking van het algemeene en dringende gevaar, dat hetstaatsgebouw op het oogenblik bedreigt . De gewapende burgerijenzullen onder het voorwendsel, dat door hen alleen de rust heeftkunnen hersteld, en voor het vervolg kan gehandhaafd worden,met Z. M. trachten to onderhandelen, en •kan de Koniiig zicheischen, als de Luiksche, op zulk eenen voet gedaan, laten wel-gevallen, zonder toe to geven, dat er gees ander refit, geeseandere regel der regering meer bestaat, dan de willekeur deringezetenen ? Is de nood van het oogenblik zoo groot, om er detoekomst van land en staat aan op to offeren P De gouverneurvan Luik heeft dadelijk zijne toevlugt tot de hoofden der oppositiegenomen ; de gouverneurs van Z. Braband en 0. Vlaanderenschijnen zich stil to houden, men hoort of spreekt er niet van.Waarlijk, wanneer men den toestand des Vaderlands en van des-zelfs Hoofd bedenkt, zoo verkrijgt eene bittere smart de overhand .De Koning, dies dat leed meer onmiddellijk, dan ons alien,treft, mag het naauwlijks gevoelen, want over Hem gebiedt denoodzakelijkheid van to handelen en to beslissen . Andermaal hebbende theories en hersenschimmen der onwenteling van 89 de geestenvermeesterd, en als dronken gemaakt ; om de willekeur van eenen,die men kan beperken, to verbrijzelen, roept men, onder dennaam der Natie, eene andere willekeur in, die niet bepaald nochgematigd kan worden. Van dit tijdstip of aan leven wet en refitbij den dag ; en ik desk, dat de Parijsche republikeinsche staats-kunst sedert den 30e11 Julij op nieuw geleerd heeft, dat hetgeenzich in onze dagen als volksmeening voordoet veel minder tegenhet despotisme, dan tegen den naam van die het uitoefent, heeftin to brengen .

Uwe verhandeling over onze geschiedenis heb ik niet, gelijk

16

ik verwachtte, to huffs gevon den . '1) Welke weg hebt gij ingeslagen,om mij dezelve to doers toekomen? Ongaarne zou ik afzien vanhetgeen mij door u was toegedacht .

Men zegt zoo op het oogenblik, dat de twee Prinsen met15,000 man to Antwerpen zijn aangekomen. Wij zullen dan naaralle waarschijnlijkheid spoedig iets beslissends hooren . En inder-daad het is tijd ; want het kan niet missen, of bij eene zoovolslagene onwetendheid over de werkzaamheid der regeering, alswaarin men hier tot dus verre was, neemt de staat van ontbindingik zou zeggen bij het uur toe . Wijsheid en kracht zullen, hoopik, het Je maintiendrai ter zijde staan . Ik ga flu op mijne beurtde wacht betrekken, groet u van harte, en ben met opregte hoog-achting en toegenegenheid

uw vriend

J . R . THOhBECKE .

d) Lie p . 11 .

VII.

Gent, d. 5 Sept. 1830.

*** De handhaving der Nederlandsche Rijks-formatie een onderwerp van diploma-tiek overleg.

„De Koning, door het gedrag der Factie, op het regte standpunt geplaatstom met zijne Bondgenooten ernstig to onderzoeken van h o e d a n i g e Constitutiehet Tractaat van Londen aan de Nederlanden ten waarborg verstrekL" N e d . G e d .van 2 Dec, 1829, pag. 63 b i n f i n e . .

Veelgeachte en waarde Vriend! Hetiseenebehoeftevoormij, om andermaal met u to spreken over hetgeen thans mijnengeest uitsluitend bezig houdt . Wij zijn tot eenen oogenblikkelijkenstilstand gekomen, die ons vergunt, om eenen blik op hetgeen

17

achter en voor ons ligt to slaan . Men heeft de uiterste en meestbeslissende vraag van alien gedaan, men heeft de staatkundigeafscheiding der Zuidelijke provincien van de Noordelijke geeischt .Naar mijne overtuiging is deze eisch de eerste en voornaamstestag tot eenen geheellijken afval van het regerend Huis . Al wordtdie afval niet dadelijk bedoeld, dezelve moet er uit volgen . Dan,dit gevolg daargelaten, is eene versnippering der Nederlanden intwee zelfstandige rijkjes, al was zij niet de verbreking van dennatuurlijksten band, al krenkte zij niet de dierbaarste wederzijdschebelangen, al screed zij niet met de oorspronkelijke voorwaardender oprigting van het koningrijk en met het belang van Europa,mogelijk en uitvoerbaar op zich zelve ? 11-let is van harte to hopenen to wenschen, dat de regering zich door deze vraag, in oogen-blikken van woelende hartstogten gedaan, en door de onstuimigegebeurtenissen, waarmede dezelve vergezeld gaat, niet zal lacers ver-schrikken. Hetgeen men ten gevolge eener overweging van eenigeuren eischt, kan niet door den koning, kan niet door de Staten-Generaal, noch in gewonen noch in dubbelen getale, toegestaanworden, maar is een onderwerp van onderhandeling met de grootemogendheden . Zulk eene onderhandeling kan niet binnen eenigeweken afloopen . Ondertusschen bevinden zich de gewapende steden ineenen buitengewonen overspannen toestand, die binnen kort voorhaar zelve des to ondragelijker zal wezen, naar mate zij mindergelegenheid, zullen hebben, om Karen moed door wrijving entegenstand to wetten . Elks bijzondere en huisselijke zorge zalallengs weder de overhand krijgen ; de stremming van nijver be-drijf en verkeer, die zich reeds op het zeerst doet gevoelen, zalde middelbare standen dadelijke rust en zekerheid doers stellenboven het trachten naar eene onzekere toekomst . Voeg hierbijde moeijelijkheid, om de eensgezindheid, die altoos de eerstedagen van eenen opstand kenmerkt, to onderhouden, en om hetbuitengewoon gezag en de buitengewone maatregelen, die menzich in de verbeelding van een dringend gevaar liet welge-vallen, op den dour to handhaven . Gelukt het slechts, om het

2

18

gemeene yolk bij het werk en buiten het spel, en ondertusschende onderhandelingen op het sleeptouw to houden, waaromtrentniemand het Gouvernement zal kunnen berispen, dewijl de aardvan de laatste vraag zelve uitstel en beraad vordert en alle vroegereeischen als bet ware opschort, zoo zal de tijd welligt meer doendan elk stellig besluit hetwelk men zou kunnen nemen . In debezwaren echter, welke uit de gestoorde burgerlijke bedrijvigheidzullen ontstaan, moet zooveel mogelijk voorzien worden, en tendien einde zon zich het Gouvernement groote opofl'eringen moetengetroosten . Hoe meer men bevrijd wordt van de vrees, om doorde regering verrast to worden en nieuwe troepen in de stedento zien leggen, des to eer zal men tot den gewonen toestandterugkeeren, en de geestdrift eerier onbesuisde bevolking zal af-branden als een stroovuur .

Kan de regering op de eventuele beslissing der eerie grootevraag, welke plotselijk in de plaats der gezamenlijke overigeklagten is getreden, alles laten aankomen of afstuiten, zoo zouik er de opwerping van op dit tijdstip sells een geluk noemen .Alle midden- en tussehenwegen, die thans toch tot geene eenig-zins bestendige uitkomst kunnen leiden, zouden hiermede vervallen .Het schijnt, indien de zaak voor den raad van Europa gebragtwordt, niet twijfelaehtig, welk het antwoord van Groot-Brittanjeen E usland, van Oostenrijk en Pruissen wezen 'zal; en onder-tusschen zullen alle drijfveren van toenadering en gemeenschap,die onder de gloeiende partijschap voor het oogenblik bedolvenzijn geraakt, hare kracht en regten hernemen . Alsdan zou hetwelligt van den koning of hangen, om meer dan stichter desNederlandschen Rijks to worden . Onze koning staat veel to hoog,om zich door de driften hetzij der Zuidelijke hetzij der Noorde-lijke ingezetenen to laten bewegen, die onder de tegenwoordigeomstandigheden elkander gaarne vaarwel zouden zeggen . Het isniet de aangelegenheid van het Noorden of die van het Zuiden,niet de aangelegenheid van zijn Huis, het is de zaak van Nederlandin zijn geheel en in deszelfs betrekking tot Europa, welke het

19

beginsel wezen zal der koninklijke handelwijze. Doet het Gouver-nement blijken, dat het eenen grooten weg opgaat, dat zijn gangvast en onwrikbaar is, dat bet wel grondstellingen wil toegevenen aannemen, maar niet over grondstellingen ten halve capitu-leren, ik geloof het zal aldra meer herwonnen hebben, dan het,naar velen meenen, flu verloren heeft .

Hartelijk wensch ik, dat de Noordelijke dagbladen zoo minmogelijk olij in het vuur gieten, en dat de journaalschrijverijvan Libry, Durand en andere ellendelingen aan haar eind gekomenzij . Dezen en andere vreemdelingen hebben onbegrijpelijk veelkwaad gedaan.

Wil, veelgeachte en waarde Vriend, in dezen langen zendbriefhet bewijs zien van mijn verlangen, om over elk meest gewigtigpunt van gemeenschappelijke overdenking met u inzonderheid inaanraking to zijn . $ehoud mij lief, die ik met opregte hoogachtingen verkleefdheid ben

uw vriend

J. R. THORBECKE .

1) Hogendorp .

VIII .

L e y d e n, d . 29 Oct. 1830 .

*** Het kan niet genoeg worden herhaald dat het bondgenootschap van hetGouvernement met d e 1 i b e r a 1 e b e g i n s e 1 s de hoofdoorzaak is van den gevaar-lijken toestand .

waarde Vriend! Het boekje van H .1) de Vrede, heeft mijniet minder dan u, bevreemd . Joseph II had geenen geschikterMinister kunnen wenschen, dan den edelen Graaf, die, hoe gaauwook de revolutionaire gebeurtenissen zijn, als wetgever toch nochgaauwer is, en, naar het schijnt, voor alle mogelijke gevallen de

20

Constitution in voorraad heeft . Al verplaatst men zich in zijnstelsel, bij hetwelk eene Staatsregeling zoo good is als eene wille-keurige afspraak tot wederopzeggens toe, blijft hot evenwel on-begrijpelijk, hoe eon ontwikkeld hoofd gelooven kan, eon schierverloren Rijk to sullen redden door eenige artikels meer in deGrondwet to stellen. Doch de innerlijke bedoeling is, dunkt mij,om van de verlegenheid des konings gebruik to maken, enstormerderhand de verwezenlijking eener theorie door to drijven,die den Graaf lang op hot harte heeft gelegen .

Met uitstekend genoegen hob ik de twee laatste nummers derNed. Gedachten 1) meer dan eons gelezen . Een overzigt, gelijk inhot laatste wordt gegeven, moot ook den meest vooringenomenpaitijgeest tot nadenken brengen . Hetgeen in hot voorlaatste totwederlegging van H . 's S e p a r a t i o n gezegd wordt, is voortreffelijk . 2)Flier en char zou men de voordragt minder ineengedrongen wen-schen, om gewigtige denkbeelden meer uitgevoerd to zien . Hetkan niet genoeg worden herhaald, dat hot bondgenootschap desGouvernements met de liberale gevoelens de hoofdoorzaak is vanons ongeluk. Tien jaren lang heeft hot Gouvernement zich beijverd,om, door de dagbla~ en en andere middelen, eene liberale publiekemooning in Belgie op zijne hand to vormen . Dezelve moest alseon bolwerk worden opgeworpen tegen de Geestelijkheid, welkede regering van den beginne of me} eon hoogst onstaatkundigwantrouwen heeft bejegend . Geestelijke aanmatigingen bestreed deRegering, hot hoofd vol schrikbeelden over bet rondwaren eenerJesultische magt, met pijlen uit den koker der liberale beginselen .Gelooft Gij, dat hot katholieke Belgie, zoo de regering zich nietinliet in omen tartenden worstelkamp met onderstelde of wezenlijkbedoelde usurpation, welker afwijzing aan den geheelen voortgangder maatschappij moest en veilig kan worden toevertrouwd, ge-

9) Van 98 Oct . en 99 Oct. - Over den Prins van Oranje en de zelfstandigheidder Noordelijke Provincien .

2) Zie vender Ned . G e d . van 20 Nov . II, p. 98 900.

21

vaarlijker voor haar zou zijn geworden, dan Silesie het voorFrederik TI is geweest? De Geestelijkheid kan niet beter verlan-gen, dan om tegen een Protestantsch Bestuur een proces tohervatten, dat zij bij de beschaafde leeken der eigen kerk reedsverloren had . Zich to moeten verdedigen tegen zulk een aanval,gaf haar nieuwe kracht. Al was de invloed der Geestelijkheid nogschrikbarender geweest, dan bij het Gouv . werd gevreesd, dezelvekan zoo hagchelijk niet zijn, als de onberadene taktiek van tegen-werking, door het Gouv. to bast genomen . Dien eenen vijand inhet oog, haalde de RRegering hare of hankelijkheid van den liberalentijdgeest, van de publieke meening, al naauwer en naauwer toe,en zag het veel grooter gevaar, dat haar van den kant haterhulpbenden dreigde, over het hoofd. Waarom zou de liberaleopinie, onder de vleugelen des Gouv. geformeerd, zich niet tegenhet Gouv. doen gelden, zoodra hetzelve x achterlijk was in de be-taling hater eischen ? Waarom zou zij ten laatste niet in eigen naameene souvereiniteit aanvaarden, char men haar zoo lang ondereenen anderen naam merle gevleid had ?

Het voorstel van adres des hr. v. Alphen c, s. schijnt mijshoos nog niet vrij van bedenking ; ofschoon de verwerping vandat adres, flu het eenmaal is voorgesteld, al wederom anderezwarigheden zou hebben . Het goede, hetwelk door dat adres zouworden bewerkt, is door de factische afscheiding reeds erlangd .Hoe langer de regtsquestie in haar geheel blijft, des to beter ;en het adres is, dunkt mij, een werkelijke stag, om dezelveten gunste der muitelingen to beslissen. Het is zoo goed alseene acte van afstand, den koning ter onderteekening voorgelegd .A11e voordeelen, die later nit eenen vrijwilligen afstand bij gun-stiger omstandigheden zouden kunnen worden getrokken, gaanhiermede verloren . Voorts doen de St. Gen. met dat adres ineenen anderen vorm hetzelfde, dat een voornaam onregt is deropstandelingen . De eenzijdige winekeur eener Natie verheft zichboven eene wezenlijke voorwaarde ran het behoud, boven eenerkend positief regt der gevestigde Statenmaatschappij van Europa .

22

Is het daarenboven geraden, om gladweg de voile scheiding tovragen, zonder eenig voorbehoud omtrent de wijze hoe?

Het liefst houde ik mij thans met het voorledene bezig . Wantover den tegenwoordigen toestand van Europa kan ik geene tweegedachten aan elkander knopen . Geen vast punt, geen beginsel,geene erkentenis van eenig refit, zelfs geene beslissende daadzaak,daar men jets uit zou kunneu aflejden . Mjsschjen weet Gij mijtroost to gevnn . Opbeuring althans en hartelijk genoegen zal uwonderhoud mij verschaffen . Schikt u zulks, wacht mij dan Woensdagof Donderdag. Zonder berigt zal ik awe uitnoodiging ale voorWoensdag aannemen . Van eenige beschikking omtrent de geheeleof gedeeltelijke betaling van mijn tractemerit weet ik niets . Om-streeks het midden van Oct . heb ik een verzoekschrift aan den koninggezonden, betrekkelijk bet niet betaalde kwartaal van d . 1 Julij-1 Oct. Ik heb ook daarop tot due verre geen antwoord . Intusschenmoet ik zeer wenschen, dat aan die onzekerheid een eind mogekunnen worden gemaakt, en heb mij voorgesteld, dat bij bet Gouver-nement op de aanneming der gedwongene geldleening werd gewacht .

Met opregte hoogachting en vriendschap als altoos

T. T .

J. R. THOnBECKE,

IX.

L e y d en , d. 9 Nov. 1830 .

*** Do grieven (1 e s g r i e f s) niet voortgevloeid uit bet verschil van N a t i o-n alit e it. -- „Het is thane eene opmerking van groot belang dat de strijd n jet

tusschen Holland en Belgie bestaat." Ned. G, v. 22 Sept.

Hooggeachte en Waarde Vriend! Bezit gij Ancillon'sboek, Zur Vermittlung der Extreme 1), hetgeen ik bier nergensvinde, en zoudt gij mij bet voor een paar dagen willen leenen ?H.'s 2) geschrift, S e par a t ion, heeft, beschouwd uit bet standpunt

1) Ned. G e d . 111, p, 103 .

2) V . Hogendorp .

23

van zijn eigen stelsel, mij niet voldaan . Hij wil eene verklaringgeven van den opstand, en hij geeft een los, oppervlakkig, een-zijdig verhaal van de grieven en van de daarop gevolgde gebeur-tenissen. De grieven, zegt hij, zijn voortgevloeid uit het verschilvan nationaliteit, en zij hebben eene algemeene ontevredenheidto weeg gebragt. Laat ons van de opgesomde grieven aftrekkento die, welke naar des Schrijvers verzekering gemeen zijn aan Hollanden Belgie ; 2o die, in welke door de regering geruimen tijd voorden opstand to gemoet is gekomen ; 3o hetgeen bezwaar is voorHolland en niet voor Belgie, gelijk n ° 10 en 11, Wat blijft eroverig ? Welk is in 's Hemels naam het verband flier overigebezwaren met het verschil van nationaliteit ? Of is nationaliteitniet anders clan eene louter willekeurige eigenzinnige meeningomtrent een of antler stuk van Staatsinrigting en bestuur ? Ver-klaart het oprijzen van sulk eene meening den oorlog der deelenvan eenen Staat tegen het geheel, dan zullen de toekomstigeGeschiedschrijvers onzer omwentelingen geene seer moeijelijketask hebben. Zij zullen molten volstaan met to zeggen, flit of flatyolk is opgestaan, omdat het wilds opstaan . Volgens H .'s uiteen-zetting der bezwaren zou het bijkans onbegrijpelijker voorkomen,flat Holland niet opgestaan, dan flat Beige opgestaan is . lk laatde vraag daar, of Belgie zijn nationall bestaan van de gevestigdeStaatsinrigting en regering eerst ontvangen moest, dan of dezehare loutering van den Belgischen volksgeest to verbeiden hadden .Men geve aan het stelsel des S. toe, flat een yolk niet anderskan worden geregeerd, dan in overeenstemming met zijne nationalsdenkwijze . Toen de bezwaren voor drie jaren geopperd werden,waren zij de meening van weinigen . Zij zijn allengs de meeningvan velen geworden . Met welke overgangen ? Door welke middelenen oorzaken ? Moeten deze middelen en oorzaken niet wordennagegaan, alvorens to beslissen, of de meening van velen, ja,van alien, den naam eener nationals meening verdient ? of zijeene nationals behoefte aanduidt ? Voorzeker malt men het denGraaf van Hogendorp niet ten kwade opnemen, flat hij sedert

eene reeks van jaren den gang der wereldgebeurtenissen slechtsaan den beperkten gezigteinder heeft kunnen naoogen, die vanzijne kamer zigtbaar was . Pat hem, in zulk eene afgescheiden-heid, de P o 1 i ti q u e, de C o u r r i e r en andere bladen van dien~zelfden stempel tot leidslieden hebben gediend, is niet onnatuurlijk .Men mogt desniettemin van den grijzen eerwaardigen Staatsmaneenen ruimeren historischen blik, meer oefening van geschied-kundig onderzoek en van deszelfs toepassing op de voorvallenvan den lag verwachten, dan waarvan lit, nit misleiding ge-boren en verleidelijk geschrift de blijken draagt. Men heldert dehandelingen evenmin van tijdgenooten, als van het voorgeslacht,op, wanneer men Karen afloop, in stele van denzelven nit deeigen beweegredenen en bronnen to ontwikkelen, in het zijde-lingsche licht eener aangenomene theorie stelt .

Ik hoop, dat gij over lit boekje jets in het openbaar zultzeggen . 1) Men zal er antlers eerst tegen razen, en er het ten laatste,uit onvermogen van een zelfstandig gevoelen, merle eens zijn .Zeer verlang ik naar de discussie over het ontwerp van finan-tiele wet, en hoe men denken zal over eenen onevenredigendruk der gedwongene leening op de steden en op het plane land,hetwelk, van contanten ontbloot, reeds op den gewonen voet ineene zwaardere verhouding tot de directe belastjngen bijdraagt,dan tot de indirectie. Van het Londensche Congres hoor ik nets .Zal daar eene deeling van Belgie ter tafel worden gebragt ? Zulkeen voorstel zou de bedenkingen, waartoe de deeling van Polenaanleiding heeft gegeven, kunnen hernienwen . Mijns inziens magmen echter van de groote Heeren slechts eenen maatregel voorhet oogenblik, niet meer dan eene schorsing van den termijnder definitieve betalj .ng, verwachten.

Dat is het ongeluk der tegenwoordige gesteldheid van Europa,dat de meest beslissende schikkingen van innerlijke en uitwen-dige Staatsregeling het werk worden van den oogenblikkelijken

4) Ned. Ged, II, 410.

24

25

dwang, en dat de partijschap, de schrik en verwarring van betlaatstafgeloopen etmaal bij derzelver beraming voorzitten .

Vaarwel, waarde Vriend, en behoud mij lief, die ik methartelijke hoogachting ben

Uw Vriend

J. R. THORBECKE .

x

Ie y d e n, d . 17 Nov. 1830 .

*** Zelfstandigheid der Provitlciale Staten en der Gemeentebesturen een steunsel voorde Kroon. Vergelijk Brief XVI . - Ceutra1isatie ergerdan Provincialisine .

w a a r d e V r i e n d! 1k dank u voor de vriendelijke toezendingvan Ancillon,s hook_, dat ,k ,a binnen eenige dagen, indien gigmij vergunt bet nog zoo lang to houden, terug zal geven. Hetvoorstel van den beer Warm, aangaande eene ministeriele verant-woordelijkheid, stemt zeer wel overeen met eenen, mij voorge-lezenen, brief des Gr. van Hogendorp, waarin gezegd wordt,dat de Natie met luider stemme om de ministeriele verant-woordelijkheid en regtstreeksche verkiezingen roept . ) 1k ducht niet,dat aan bet voorstel des heeren Warmn in bet tegenwoordig tijds-gewricht eenig gevolg zal worden gegeven, ofschoon ik verwachtdat men er eerlang in zal moeten treden . De verandering, hieruitvloeijende, zal, mijns inziens, veel min gelegen zijn in de alsdandaar to stellen beschuldigbaarheid der hooge ambtenaren, dan inde afscheiding des koninklijken bestuurs van bet ministeriele,en in bet hieraan verknochte overgewigt der tweede kamer metbetrekking tot de kroon. Last bij de vertegenwoordigers alle

1) ))De Ministeriele verantwoordelijkheid gevaarlijk,zoodrazij,alisbet van verre, in verband gebragt wordt met de opperma,t van bet Volk . . . . EenM i n i s t e r i e is noodzakelijk, omdat een Staat naar vaste beginsels moot wordengeregeerd . N e d . G e d . II, 101 ."

1) Ned. Ged, H, p . 101,

26

bedenking wegvallen, dat hunne pijlen den koning persoonlijkzullen treffen, en hat zal voor de hun tar proof gelatene Ministersweldra ondoenlijk wezen, om nog eenige zelfstandigheid vanregering to handhaven . Bit stellig uitzigt op een over die hoogeambtenaren uit to oefenen dwang is ook, mean ik, de warebeweegreden van de drijvers der verantwoordelijkheid . Slagen zij,dan zal, geloof ik, de kroon alle reden hebben van zich to be-klagen, dat zij de ontwikkeling saner behoorlijke zelfstandigheidder provincials staten en stedelijke Collegian tot dus verre tegen-gewerkt, ja dezelve onderdrukt heeft . Eene ministeriele regering,afgezonderd van hat koninklijk aanzien, zal hat evenmin bijons tegen sane tweeds kamer kunnen houden, als zulks inEngeland of in Frankrijk hat geval is, to minder, daar wij gameEerste kamer bezitten, belast met de vertegenwoordiging vansigma onaf hankelijke belangen . Hetzij dat vervolgens aan denkoning de magi verleend words om de kamer to onthinden, ofniet, hetzij dat de verkiezingen al of niet worden gewijzigd, deiiitkomst zal dezelfde en onvermijdelijk zijn . Maar warm alsd~nde Provincials Staten en Gemeente • collegian, hetgeen zij zoudenmoeten wezen, zij zouden, tegen hat centraliserend gezag dervolksvertegenwoordigers overgesteld, hechte steunsels iworden vande kroon, in zooverre daze hat vereenigings- en zwaartepuntvoor de tegen elkaar iii strevende algemeene en bijzondere be-langen of eischen zou aanbieden . wij hebben in omen tij d,mijns oordeels, hat Provincialisme oneindig minder dan de Centra-lisatie to vreezen, en wij mogen waarlijk wel de aanmatigingenvan de laatste door hat eerste temperen .

Be tijdigheid of doelmatigheid van hat door de heeren van.Alphen, d'Escury, Lnzac enz. voorgeslagen adres 1), is mij nietduidelijk. Mij dunkt, hun eigenlijk plan is, dat de koningverzekeringen gave omtrent zijne bereidwilligheid om van Belgieafstand to doers ; verzekeringen, die niet kunnen en niet mogen

9) Heeren .

27

gedaan worden . Bij de nieuwe redactie des ontwerps van gedwongen geldleening is de evenredigheid van bij drage zeer ten voor-deele van het platte land gewijzigd . Bij het lezen van het zooeven genoemde adres, is mij andermaal opmerkelijk geweest hetberoep op de stem der Natie, waarvan de 11 .11 . 1), ter gelegen-heid der petitien, to refit niet hebben willen hooren . De vertegen-woordigers moeten, meen ik, uit hunne overtuiging en alleenop grond deter overtuiging spreken, en de koning moet doenniet hetgeen de Natie verlangt, maar hetgeen refit is .

z. M. heeft een besluit genomen ter gunste van de Belgischeambtenaren, terwijl men ons nog last zitten . De meeste militaireen burgelijke ambtenaren, die met of na mij uit Gent zijngevlucht, zijn al weder geplaatst, en hebben zelfs ten deele hunachterstallige alrede ontvangen . Gij weet, hoe langzaam de heervan Ewijck, bij de beste gezindheid, is . De heer van Assen enallderen zijn zeer vriendeiijk gezind ten aanzien van eene eventuelevestiging van mijn persoon bij deze Akademie, die mij aller-aangenaamst zoude zijn . Van den anderen kant heeft welligt,in overeenstemming van mijn gesprek met den heer van Ewijck,eene plaatsing to Utrecht, wear mine vakken zoo to zeggenvaceren, minder zwarigheid . Het is van groot belang, den heervan Ewijck voet bij stuk to doen houden . Vindt gij aanleiding,trek u den deze zaak eens aan .

Vaarwel, waarde Vriend, en behoud mij lief, die ik methartelijke hoogachting bell

Uw opregte Vriend

J. R. THORBECKE .

28

XI.

L e y d e n, d . 7 Dec. 1830.

*** Afwachten !

De getrouw gebleven Provincien zijn het grondwettige enin Europa erkende Rijk der Nederlanden .

w a a r d e V r i e n d! Zeer groot genoegen hebben mij wederomde mij door den heer van Assen medegedeelde N e d . G e d a c h t e nvan Zaturdag 1), bezorgd. Dat opstel is, dunkt mij, in den echtenstijl van staatsregtskundige behandeling, die in onze dagennaauwelijks meer gekend wordt. De vraag is daarmede afgedaanmaar de beginselen, op welke de beslissing steunt, zullen nogdikwerf weder to pas komen. De drukste discussie in de tweedekamer had geen meer en geen helderder licht kunnen geven.

Zoo even breng de lezing van bet Iste stuk der G em e e n-z a m e B r i e v e n 2) ten einde. Ik ben ten voile overtuigd, dat deschrijver van den lsten Brief de heer Tydeman, die van dentweeden de Amsterdamsche advocaat Meijer is. Niettegenstaandede verwarde schikking en weinig regelmatige ontwikkeling derdenkbeelden, is de late Brief op verve na het beste, dat totthis verve met eenige uitvoerigheid over den Belgischen opstandwerd geschreven . Daar straalt eene vrijheid van vooroordeelen,een joist inzigt omtrent de Belgische zaak, eene verhef ng bovenhartstogt in door, die mij hebben verbaasd, dewijl zij op ditoogenblik, ook bij ons, meer dan zeldzaam zijn . De schrijver isaan de leer toegedaan, dat Staatsregt niet meer is, dan eenereeks van doelmatige inrigtingen tot verzekering en bevorderingvan het particulier welzijn der bijzondere burgers . Bijgevolg stelthij volkswillekeur in de plaats van Ministeriele en Vorstelijkeeigendunkelijkheid. Terwijl echter het eerste gedeelte van deze

1) d December. - De feitelijke afscheuring bestaat. „De regtsvraag moet, zoo langmogelijk, blijven in haar geheel ."

2) Gemeenzame Brieven over de gebeurtenissen van den dag .'s Gravenhage'1830. --Toegeschreven ook aan Docker Curtius en Verwey-Mejan .

29

leer sedert 15 jaren insgelijks hot stelse van hot Gouvernementis geweest, zoo zijn des S. algemeene beginselen weinighinderlijk ears eene treffende beoordeeling van hetgeen is gebeurd .Den eigenlijken grond der kwaal ziet de S. niet . Exceptionzijn er daarenboven vole tegen zijne beschouwing in to brengen .Hier en dear vervalt de S . in tegenspraak met zich zelven .De misvorming en gebreken van ons gestel worden met deruuwheid van den ontleedkundige bloot gelegd . In weerwil vandit alles vloeit de Brief over van ware aanmerkingen, wonderlijkdooreen gesmeten, maar die in hot vonnis, bij de nakomeling-schap over onzen tijd to strijken, zullen worden bevestigd.

Wij molten ook wel met den S. hot belang en de opge-wondenheid van den dag flu en den achter ons laten, om eonoog to slaan op de toekomst . Wanneer de prikkel des oogenblikszijne kracht zal hebben verloren, welk levensbeginsel zal eroverblijven ? kunnen de personen en meeningen, welke thansmet zooveel onstuimigheid onze afzondering eischen, als dewaarborgen van dat beginsel worden aangenomen ? Ik herdenkonze gesprekken en hetgeen ik voor songs woken in de N e d .G e d a c h t e n betoogd zag over de heerschappij der revolutionairebegrippen in N.-Nederland . Zal op datzelfde stelsel, hetwelk onsBelgie heeft doers verliezen, hot behoud van N.-Nederland wordengebouwd ? Ik deel niet in de vrees van de schrijvers der G e m e e n-z a m e Br i e v e n voor den wederkeer onzer oude Provincials enplaatselijke aanmatigingen . Maar de kracht, om die zelfstandigheid,dear wij oils gedurende eene buitengewone spanning merle vleijen,in gewone tij den to handh even, zoek ik to vergeefs. Men vin dtflu de oorzaak der ontbinding van hot Rijk der Nederlandenalleen in Belgie ; en wanneer wij op ons zelven zijn, zullen wijdezelfde zaden van ontbinding in onzen eigen boezem weder vinden .

Uit then hoofde komen mij alle stappen, die de strekkinghebben om onze toekomst onherroepelijk to bepalen, moor denongeraden voor. Het door U voorgestane beginsel, dat de getrouwgeblevene Provincian hot grondwettige en in Europe erkende Rijk

30

der Nederlanden uitmaken, moet tegen alle boekjes van Hogendorp,P ri n s, K o n i n g, N at i e, en hoe zij verder mogen heeten, methand en tand worden vastgehouden . De getrouwe Provincien makershet Rijk der Ned. uit, om 's Hemels wil niet, dewijl zij toevalligdezelfde zijn, die reeds v6or de toevoeging van Belgie in 1814een onaf hankelijk aanwezen hadden . De grond, die in de Ned .Ged, van 4 Dec . wordt opgegeven, is, dunkt mij, de eenigeware. i.) Een' staat wordt door afval of opstand van een deel nietregtens vernietigd . Bit beginsel dan vastgesteld, geloof ik, datwij niet verder mogen gaan ; dat wij noch definitief met Belgiemogen onderhandelen, noch van onzen kant op de drifters en dekortzigtigheid des oogenbliks iets dat voor het vervolg binde,moeten willen vestigen . De tweede der Gemeenz. Br. is geheelden wilden, woesten, fransch jacobijnschen geest van onzen Neder-landschen Bentham waardig. Bat geschrijf verdiende wel eens eenescherpe gisping. 2) Geesseling ware nog beter .

Vaarwel, waarde vriend . Ik verzoek mijn respect aan Mevrouw,en dat gij mij lief behoudt, die ik steeds hers

uw opregte vriend

J. R. THORBECKE .

XII.

L e ,y d e n , d. 15 Dec. 1830 .

*** In den toestand van ontbinding kan het Gouvernement nog, door krachtvan beleid to hernemen (met een Ministerie, bijv . onder Falck) vereenigingspunt zijn .

W a a r d e V r i e n d! Heb dank voor uwen aangenamen briefvan eergister. Met u hers ik bezorgd, dat wij op den rand eener

9) Nader aangedrongen in de N ed . G ed . v . 90 Dec . - Voortdnring van bet Rijkook na Belgies afval .

2) Ned. G e d, van 46 Dec ., II, p . 922 .

da n word+ of bet

inf to\LLOLOLl 11V1uV, VL etV bvye(Paa.av Vv

31

omwenteling staan . Wij bevinden ons reeds met de load in eenentoestand van ontbinding, indien , namelijk het verslappen van allegehechtheid aan bestaande instellingen en regten, en eene alge-meene overhelling tot denkbeelden van verandering aldus heetenmag. Men wacht slechts op de lens, ten einde er zich om toscharen . Op dit oogenblik is het Gouvernement nog meester, enkan het nog zelf dat vereenigingspunt worden . Hoe spoedig zalhet to last zijn ? Wat doet evenwel het Gouvernement op eenzoo beslissend tijdstip ? Het heeft het voorkomen van to weifelen,het verklaart zich niet, het geeft geene bepaalde rigting aan dealgemeene onzekerheid, het plaatst geene personen, geene be-ginsels, geen stelsel voorop, char men eenig licht uit zou kunnenscheppen in de duisternis . In zulk eene stemming, als helaas detegenwoordige is, mag de geest der ingezetenen niet aan zichzelven worden overgelaten ; het yolk moet zien, dat er iets ge-

oe1nnvan, dat zijn_e beurt is eekomen .vDunkt u niet, dat wanneer de Koning kon goedvinden om zijnMinisterie to veranderdn, zulks een eerste, groote, missehien deeenige, stag zou wezen om die kracht van beleid to hernemen,welker verzwakking dagelijks zigtbaarder wordt? Onderstel, dateen vertrouwen en eerbiedwekkende naam, gelijk die van Falck,formeel aan het hoofd van bet Ministerie wordt geplaatst . Laathet nieuwe Ministerie van den beginne of in de St. Generaal degrondstellingen verklaren, op welke de raad, door hetzelve aan denkoning in het bestel der landszaken to geven, onveranderlijkzal gebouwd zijn . Het Ministerie verklare, dat het regtelijk aan-wezen van het koningrijk der Nederlanden, en het grondwettigbestaan met de uiterste naauwgezetheid zullen worden gehandhaafd ;dat alleen op dezen voet met de Mogendheden zal worden gehandeld,dat de koning alle uitheemsche gewapende tusschenkomst, hetzijmet betrekking tot Belgie, hetzij met betrekking tot I4uxemburg,nadrukkelijk van de hand zal wijzen ; dat de regering zich ingeene onmiddellijke en definitieve onderhandeling met Belgie totscheiding, afstand of anderzins voor als nog (ik bedoel tot aan

32

het tijdstip, dat eene geregelde publieke magi in Belgie zal zijngevestigd) zal inlaten ; maar dat zij, onder bemiddeling der Mo-gendheden, eenen geregelden wapenstilstand, met behoorlijkeverzekering der grenzen van 1814, zal sluiten . Dat de Regeringal hetgeen omtrent de ware uitlegging of toepassing der Grondwetflu of in het vervolg twijfelachtig mogt schijnen, door eerie wetzal laten beslissen. Pat het Gouv. voornemens is, om alle takkenvan het algemeen Bestuur in onmiddellijke aanraking to brengenmet de St. Generaal, door deszelfs inrigting en gang op beginselsto vestigen, bij de wet to bepalen : wetten van beginsels, welkede eenheid en consequence ontwikkeling van het systeem desBestuurs zullen verzekeren, en de reglementaire bevoegdheid inhet gepaste verband stellen met het wetgevend gezag ; ten eindealzoo aan de handhaving der administratie al den klem van eenegroote publieke aangelegenheid bij to zetten . Het Ministerie zoumogen verklaren, dat het deze grondstellingen op bevel des Konings,en tevens als de eigene personeele overtuiging zijner leden voor-droeg ; die, zoodra of deze grondstellingen, of hunne werkzaam ,heid tot derzelver verwezenlijking, geene voile ondersteuningvonden bij de St. Generaal, oordeelen zouden, het vertrouwendes konings in hunne regeerposten niet meet to kunnen verdienen .

Bit alles kan gebeuren, zonder dat eenige grondwettige of welverkregene regten gekrenkt, of zonder dat over bet algemeenin de keten eener geleidelijke volmaking van ons Staatswezeneen enkele schakel gemist worde. Het zou, dunkt mij, indienwoord en load slag op slag elkander volgden, het denken entracbten der Natie weder aan Regering en Grondwet vastmaken,en een nieuw leven over alle onze inrigtingen uitstorten . Het zou denbespiegelenden, revolutionairen geest van nieuwigheid tegenhouden,en wat ook de toekomst aanbrenge, welke wenschen of welkevrees men er omtrent koestere, bij voorraad de middelen ver-menigvuldigen, om er in to voorzien .

Met dank heb ik twee nommers van de N e d . G e d a c h ten,zoo ik vermoed door uwe vriendelijkheid, ontvangen, ik heb die

33

al weder met groote belangstelling gelezen . Uitnemend wordt deheer C. H . 1 ) tot de orde geroepen. 2) Maar gaan de N. (i in n ° . 30niet to yer, met to beweren, dat, zoo de feitelijke scheiding ookregtens tot stand werd gebragt, het Rijk der Nederlanden evenwelvoortduurt ? Het bewijs, ontleend uit de stelling, dat Belgieeenzijdig in Holland is ingelijfd 3), schijnt mij aan veel bedenkingonderhevig. De Grondwet van 1815 is daarenboven uitdrukkelijkgegeven voor het vereenigde Rijk van Belgie en Holland . Wordtdie vereeniging regtens ontbonden, dan verliest, mijns inziens,de regtsgrond, waarop de algemeene verandering der Grondwetvan 1814 geschied is, zijne' kracht . Die algemeene verandering,regelmatig of niet, is een feit, dat zijn verkregen refit heeft .Met het of breken der regtsorde, op en voor de vereeniging ge-bouwd, keeren Holland en Belgie, volgens de wet der conti-nuiteit, tot den regtstoestand van 1814 weder . De N. G, lossenop eene fijne wijs het verbindende der Staatsregeling op in desteeds voortdurende verplichting van elken onderdaan en van elkemagi tot naleving der Grondwet. Doch het komt mij voor, ditbetoog is slechts ten voile afdoende, zoolang nog niet meer isveranderd, dan de omstandigheden . Is de scheiding ook regten svoldongen, dan heeft de uit de Grondwet van 1815 afgeleiddeverbondenheid der enkele personen en magten een eind, omdathet geheel, het corpus morale, char die Grondwet aan toebehoorde,geen regtelijk aanzijn meer bezit . En ik zie niet, hoe dat corpusmorale, gegrond op eene bepaalde vereeniging, ook nog na hetvervallen flier vereeniging geacht kan worden voort to duren .

Het is nimmer mijne gewoonte geweest, om zoo lange brievento schrijven, als sedert eenigen tijd aan u. Ik begin telkens methet voornemen, om uwe spaarzaamheid in acht to nemen, enworde er vervolgens, tegen wil en dank, ontrouw aan . Zie hierinhet genoegen en de opwekking, welke mij het onderhoud met

I) Corver-Hooft.2) Ned. G . II. p . 115,3) Ned. G . II. N°. 30, 1~. 119a .

3

34

u verschaft . Maar flu ook geen woord meer : tenzij dat ik uverzoek mij lief to behouden, en mij spoedig gelegenheid to gevenu weder to schrij ven . Steeds

uw vriend

J. R. THORBECKE .

XIII.

Leij den, d . 10 Jan. 18 .31

*** voordeelen van een eventnelen wapenstilstand . Nn de onaf hankelijkheid vanBelgie (wie zon het vermoed hebben') erkend is

W a a r d e V r i e n d! iiiernevens een exemplaar voor Z . M.1) Vindtgij er geene zwarigheid in, om hetzelve met de nevensgaanderegelen aan den koning to doen geworden, zoo berust ik volko-men in uw oordeel. Mij maakt in zulke dingen de mogelijkeschijn, alsof ik read wilde opdringen, huiverig .

Op zich zelf zou het, na het protocol van d . 20 Dec. misschienwenschelijk zijn, dat de wapenstilstand buiten de Mogendhedenwend gesloten . Maar het hangt, dunkt mij, van de vroegere,mij onbekende onderhaudelingen, van de omstandigheid, hoeverde koning zich met de groote Heeren heeft ingelaten, af, of zulksdoenlijk zal wezen . Het aanknopen van onmiddellijke onderhan-deling met de Belgen op dit oogenblik zal vertraging na zichslepen, en welligt wihen zij zich flu van hunnen kant uitsluitendaan de Mogendheden houden . Wezenlijk nadeel ken ik er nietin zien, dat een formeel bestand, ook thans nog, to Londenworde aangegaan . Ik ken mij niet voorstellen, dat de Mogend-

1) Over de erkentenis der onafhankelijkheid van Belgie, Leiden, 1$30 . - Eenmeesteratuk van staats- en volkenregtelijke kritiek . Ne d . G e d. II . p. 13&-440 .Aan het slot leest men : „Op dit oogenblik kondigt men aan dat de Ministers dervij f groote Mogendheden, to London verged erd, het beginsel der o n a f h a n k e l ij k-h e i d van B e l g i e hebben vastgesteld . Wij geloofden eerst, bij het lezen, onzeoogen 'niet . Wij herinnerden ons vervolgens, dat het paard van Caligula Consulwas en dat wij ons over zoo vele dingen verwonderen, alleen omdat wij ze niethebben bijgewoond .'~

35

heden meer zullen vragen, dan de grenzen van 1814 met vrij-lating van den handel op de Schelde . Indies de koning zichdadelijk bereid verklaart tot uitvoering dezer voorwaarden, kanvan de Diplomatic, mijns inziens, op dit tijdstip nog gewachtworden, dat zij de Belgen zal verpligten, om er vrede merle tonebben . Een formeele wapenstilstand is de natuurlijke grondslagvan zoodanige onderhandelingen, als welke het Congres bij hetprotocol van 20 Dec . aankondigt . Is het bestand daargesteld,waarin uit dies hoofde het Congres den koning to wile zijn zal,dan, hoop ik, zal het mogelijk zijn, dat de koning zegge : tothiertoe en niet verder . Gelooft Gij niet, dat de koning als danhet Congres naar lust en welbehagen zou kunnen laten raadple-gen, zonder van zijnen karat een stag to does, in afwachtingvan den uitslag der Poolsche zaak ? Wat is er to vrezen ? Geweldzullen de Mogendheden niet gebruiken, en die kans mag menwagers, want men zou er niet meer bij verliezen, dan met zichnu de wet to laten stellen .

Gij zult de antecedenten kennen, daar ik niets van weet, endus in alien opzigte deze zaak oneindig beter beoordeelen, danik . Ik mag alleen nog mijnen vurigen wensch herhalen, dat hetmogelijk en raadzaam gevonden worde, om van de Mogendhedengees voorstel hoegenaamd op den bij het protocol van 20 Dec.bepaalden voet aan to semen . Spoed en dadelijke uitvoering iswelligt een voornaam middel tot verkrijging van het bestand,1)na hetwelk de koning altoos meester blijft, om eene militairedefensie op de Schelde to houden, maar die de gewone vaartvan vredestijd niet belemmere.

Verschoon dit slordig en haastig geschajf, en behoud mij lief,die ik steeds ben

uw hartelijke vrieud

J. R . TAORBECBE .

1) Snelheid van beraad was, sedert Augustus vooral, de steeds ontbrekendeconditio sine qua non.--Nadeelen van het weifelen en temporiseren .Ned. Ged, II, Ne 18 . (18 Sept.)

36

XIV.

L e ij d e n, d . 19 Jan. 1831 .

*** Men od'ert een tronwen bondgeuoot op. Men verbreekt de Tractaten waarophet Staten-stelsel van Europa rust . Men maakt Belgie Fransch . - Het Gouverne-ment kan thans nog in Holland het middenpunt eerier N a t i o ~, a 1 e ontwikkeling,zijn .

Zie Ned . G . II, p . 133-135 .

Hartelijk dank, waarde Vriend, voor uwen brief van d. 14en voor de treffelijke besehouwing onzer betrekking tot Belgiein de Ned. G e d a c h t e n van d . 13. Indien de Mogendheden toLondon als voorwaarde van een bestand Maastricht en Staats-Vlaanderen eischen, hetgeen ik ,mij evenwel niet kan voorstellen,dan blijft er, dunkt mij, geene keus, en moet de oorlog wordenvoortgezet . Misschien krijgen wij morgen eenig licht, en elk isvol gespannen verwachting . De Heer van Ewijck heeft mij eerielange, vleijende missive over mijne brochure gezonden, maarZ.H.E.G. protesteert daarin tegen hetgeen gezegd is omtrent debehandeling der RRoomsche Geestelijkheid ; een protest, dat mijnet verwondert. Ik ben ook overtuigd, dat Z.H.E.G., hetgeenover de liberale staatkunde des Gouvernements wordt aangemerkt,in eenen anderen zin, dan gemeend is, zal hebben opgevat .

Ik weet de hartelijke gezindheid mijwaarts to waarderen, inwelke gij mijne denkwijze aangaande eerie praktische staatkundigeuitoefening van het Christendom aanroert. Het is mijn wensch,over dit teedere en hoogst gewigtige onderwerp eerlang met uin vrije mededeeling van denkbeelden to treden . Doch last ons,waarde Vriend, dit punt voor het oogenblik onder ons rusten .l)welligt is de tijd niet verre, in welken het verstaan ook op ditstuk, met minder belemmering dan onder de tegenwoordigeomstandigheden, zal kunnen worden beproefd .

De bewegingen in Gent, Antwerpen en Luik maken mij nuen dan angstig, dat men in de verzoeking son kunnen komen,

1 } In deze zinsnee zal ons moeten wegvallen, of er ontbreekt een woord.

37

er eenige definitieve uitkomst op to bouwen . Ik ben bet ookhierin geheel met u eens, dat ik de benoeming van den Prinsvan Oranje of van eenen zijner zoons zoover mogelijk verwijderdwensch to zien .Nu flog een woord over eene personele aangelegenheid . Gis ter

werd mij ter zijde verzekerd, dat ik als buitengewoon was voor-gedragen. Pit trof mij, to meer, dear de heer van Ewijck mij,veertien dagen geleden, duidelijk genoeg had gezegd, dat menmij de rechten van bet gewooe Professoraat dacht toe teleggen . Ik kende onaangenaamheden, bier grooter dan elders, welke eene buitengewone plaatsing in den corporatiegeest der faculteiten, en in beteigenbelang der individu's ontmoet. Men verwacht van mij,dat ik al mijne krachten zou beproeven, om vakken, flu vervallen,to doen herleven ; en men zou mij, door den vorm mijner be-trexxiljg' k -, den ~«~G« e_~

oe

n u~ll 111 Yden ; nv1oVeVU, z

,~ oor~io voor een akade-ooV ~~_~misch docent, ontrooven . Vijf j aren beb ik to Gent, onderjaarlijks herhaalde toezegging van bet ordinair prof . gedoceerd : ik

ben mij bewust, mijn best to hebben gedaan : maar bet Gouv., metmij op nieuw als Extraordinair bij eene andere hoogeschool toplaatsen, zou sehijnen mij een weinig eervol getuigenis to geven .In Gent had ik bet voordeel, vakken, aldaar naauwelijks bekend,to moeten ontginnen : bier zullen de heereii Tydeman, Cock enPeerlkamp gestadig op hunne hoede zijn tegen eene collisie methetgeen ik mogt willen ondernemen . Te Gent werd mijn refit op betgewoon Professoraat van jaar tot jaar beter : bier zoude ik andermaalde jongste der aanwezige Extraordinairen, en mijne bevordering vande hunne of hankelijk worden . In de dead, waarde Vriend, lievergewoon to Groningen, dan buitengewoon to Leijden . Of, waremijne positie maar ten halve onaf hankelijk, ik zou voor de tegen-stribbelingen en beperkingen, met zoodanig eene halfslachtigebetrekking verbonden, bedanken, en aan bet privatiseren devoorkeur geven . Toen de heer d'Escury mij zijnen wensch ver-klaarde, om mij to Leyden voor de Diplomatic en nieuwe Historicto honden, nam ik de vrijheid aan to dringen op de benoeming

38

tot het gewone Professoraat, met bij voeging, dat ik niet zou hechtenaan het voile tractement, zoo daarin, van wege de buitengewoneomstandigheden des lands, zwarigheid werd gevonden . Is hetzoo, dat men voornemens is, om mij zitting en stem in faculteiten Senaat to verleenen, waarom ook niet den titel ? Zeg mij,dit is mijn vriendelijk verzoek, of hier niets in to does is, enraad mij, hoe ik mij moet gedragen . Want nu de voordragt eensgeschied is, weet ik niet meer hoe de zaak aan to vatten.

Verblijd mij spoedig met eenige letteren, die ik van harte ben

uw vriend

J . R THORBECRE .

XV.

Leijden, d . 30 Jan. 183] .

*** De Mogendheden, nit vrees voor een tweede revolutie-krijg, zijn, ook met op-offering van het stelsel van Europa, op versterking van het Fransche reactionnairGonvernement bedacht .

wa a r d e V ri e n d! Met overgroot genoegen heb ik de N e d .G e d a c h ten van gister gelezen . ' ) Sommige opmerkingen omtrentonze vorige betrekking tot Belgie, schijnen mij niet gehee] vrijvan bedenking . Misschien is hetgeen over de staatkunde desGouvernements, in verband met den geest des tijds, zoo uit-muntend en leerrijk wordt ontwikkeld, meer dan genoeg om descheiding to verklaren . Zonder twijfel is ook in deze zelfde staat-kunde der regering meer, dan in den tegenwoordigen toestandvan Belgie, de hoofdreden gelegen, weshalve van eene hereeniging,al ware zij voor het tegenwoordige denkbaar, niets goeds kanworden gewacht. De krachtige vermaning, ten slotte gegeven,is het zeer to wenschen, dat door de Tweede Kamer worde be-hartigd . Men zou zich over de kleingeestigheid en ijdelheid der

1) N°. 37 . De afval van Belgie geen toevallig gevolg van hetgeen in andere Ian-den is gebeurd.

39

heeren, welke tot aanprijzing van een voorstel, dat zij intrekken,lange redevoeringen houden, verwonderen, iridien de onbesuisdetaal van den heer van Nes niet geheel andere en sterkere gewaar-wordingen opwekte .

De ongelukkige proclamatie des Pr . v . Oranje zou het mij bijkanswenschelijk zijn voorgekomezi, dat in de N e d. G e d a c h t e n metstilzwijgen ware voorbijgegaan . Hoe minder kennis van zulkestukken genomen wordt, zou ik haast zeggen, des to beter. 1 )Voor het doel, dat de Prins in het oog schijnt to hebben, zalmet zoodanigen stag gewisselijk niets worden gewonnen . Verkiestde Prins regt en waardigheid ter zijde to stellen, dat hij hetvoor zijne eigen rekening doe. Oordeelt gij bet niet vooralraadzaam, dat de Koning zich, althans in het openbaar, houdealsof die proclamatie niet geschied ware?

Is de verkiezing to Brussel voorleden Vrijdag eindelijk door-gegaan, dan, denk ik, zal de H . ~) van Leuchtenberg de ineerder-heid hebben gehad . Ik voeg er bij, dat ik het hoop . Het komtmij meer en meer waarschijnlijk voor, dat bet tegenwoordigeFransehe Gouvernement evenzeer steun zoekt bij de groote Hoven,als deze, met opoffering van bet stelsel van Europa, dat Gouv .trachten to schragen, van beide kanten nit vrees voor de Jacob. 3)

partij en voor eenen tweeden revolutiekrijg. Van char is bet ft .Hof op dit oogenblik welligt niet minder, dan de overige Mogend-heden, met Belgie verlegen . Het zou mij, in die onderstelling,niet bevreemden, indien de fransche Regering, zonder er voor nit tokomen, gaarne zag, dat de Prins van Oranje aan het hoofd kwamvan Belgie. Mogt evenwel de omverwerping van het tegenwoordigeCongres, zonder welke eene inroeping des Prinsen niet doenlijkis, geene plaats hebben, dan zou, bedrieg ik mij niet, het fr .

1) Bet enkele woord omtrent deze q u e s t i o n b r n 1 a n t e, tevens uiterst teederepunt (in de Ned . Ged. van 29 Jan .), wend in het Nr, van 2 Febr. door meetuitvoerige toetsing van het to Brussel en Antwerpen gebeurde gevolgd . ZieThorbecke's goedkeuring in den aanhef van Brief XVI .

2) Hertog .

3) Jacobij nsche .

40

Gouv . zelfs tot eene deeling van Belgie de hand bieden, indienhet zich slechts gevestigd genoeg kan gelooven, om de Jacobijnschefeeds to trotseren . Aan de onverwachte vertraging der eerstvoorgenomene maatregelen van keizer Nicolaas tegen Polen zouook wel eene stilzwijgende of uitdrukkelijke verstandhouding methet fr. Gouv, en de wensch om aan hetzelve den tijd to schenkenvan zich tegen de feeds to versterken, niet ten eenenmale vreemdkunnen zijn. Hoe sterk dat Gouv. in de dead is, zal nu spoedig,bij de discussie van de wet op de verkiezingen, moeten blijken .

Mogt Maastricht al niet spoedig near behooren gedeblokkeerdworden, zoo is bet to hopen, dat de koning zich niet zal over-haasten, en zijne regtmatige verontwaardiging, vooreerst althans,niet antlers den door de nadrukkelijkste opeisching bij de Confe-rentie, zal doen kennen . Welken anderen maatregel Z. M. ooknam, hetzij dat op de sluiting der Schelde teruggekomen, hetzijdat aan het leper bevel gegeven werd om op to rukken, het eenzoowel als het antler zou, dunkt mij, hoogst noodlottige gevolgenkunnen hebben .

Ik heb, o n d e r o n s . eenen belangrijken brief van den HeerFalck ontvangen, die niet ouduidelijk zich voor het gevoelenverklaart, om de regeling van de voorwaarden der scheiding nietuit to stellen, ten einde, wanneer de algemeene oorlog uitbarst,N. Nederland in dien afgescheiden vorm, welken de nationalsmeening begeert, erkend en gevestigd zij . 1) .

Verheug mij, waarde vriend, spoedig met eenen brief, engeloof mij van harts

uwen vriend

J . R. THORBECAE .

1) Brieven van Falck, na 13. - Over de regtskwestien kunnen wij het be-zwaarlijk oneens zijn .. . . Men geeft tractaten, beginselen, en alles prijs, om betovermagtige Frankrijk to beletten van uit to spatten . . . . Vat het spel der Diplo-matic tegen ons oneindig begunstigt en versterkt is de kennis die zij draagt vanHollands afkeer van ails hereeniging met Belgie ."

41

XYI.

L e ij d e n, d . 13 Febr. 1831 .

*** In s t e 1 s e 1 m a t i g e organisatie van de s t e 11 i n g der Volkssouvereiniteitmost een steunpunt gezocht worden voor de koninklijke magi .

Ik wil, waarde Vriend, de Ned . Ged. van d. 2 en 9 Febr.als eenen vriendelijken brief aanmerken . Hoezeer ware het towensehen, dat deze denkbeelden hooge en lags persoonnaadjes totiiadenken en inkeer bragten ! Vooral op bet lezen van het laatsteblad is het gevoel van eensgezindheid met uwe denkwijze refitwakker bij mij geworden . '1) Hoe nader uwe opmerkingen zichaan de praktijk aansluiten, des to meer sullen zij werken . Bij dediscussie der wet op de gemeentebesturen blijkt op nieuw, dathet ransche Gouv. zich, tot zijn eigen groot nadeel, van de be-grippen der centralisatie niet kan losmaken . Het werkt joistdaardoor de republikeinsche partij in de hand, welke niets meerbegeert, dan om in den' naam des souvereinen Yolks eene Napo-leontische dwangheerschappij nit to oefenen. Het fransche Gouv. gaatook nu voort, zich meer door de inzigten eener gemeene veil 'gheids-politie, dan van Staatkunde, to laten bestuuren . Waarom niet hetbeginsel van volkssouvereiniteit, door mime en trapsgewijze toe-passing op de deelen, geordend ? Blijven departementen en muni-cipaliteiten ook nu nog lijdelijke werktuigen of eenvoudige sectiesvan het algemeene Bestuur, zoo versterkt men niet de monar-chale, maar de republikeinsche eenheid. De republikeinsche koning,welke de schutsheer wil zijn van provincials en municipals selfstandigheid, wordt een noodzakelijke waarborg tegen de willekeureener oppermagtige en revolutionaire volksvergadering . OordeeltGij niet, dat het koningschap antirevolutionair kan zijn zondertot tegenomwenteling to vervallen ? Is bet onmogelijk, om het

#1) Vermoedelijk heeft Thorbecke inzonderheid de aanmerkingen omtrent het se-dert 4789 gel n d i v i d u a l i s e e r d zijn der gansche hlaatschappij op het oug .

42

Staatswezen, uitgaande van de nieuwe Grondwet, in eenen gere-gel len gang to brengen ? Zal de s t ell i n g der Volkssouvereiniteitniet weder tot de uitkomst leiden der eerste revolutie, dan mostzij tot een s t el s e 1 uitgebreid, en door alle onderafdeelingen heenorganiek gemaakt worden . De volstrekte magi vaii de opperstenationals vertegenwoordiging kan niet meer door eene regtstreekschewerking der Koninklijke magi binnen de grenzen des refits, eneener aaneengeschakelde ontwikkeling van een en hetzelfde systeem,worden gehouden . Vestigt zich de autonomic der burgers alleenin de hoogste Staatsvergadering, en rijet tevens op al de onder-geschikte trappen van de Staatsmaatschappij, zoo is het koning-schap overbodig, en het volksdespotisme voor de deur . Hoeuitgestrekter daarentegen de publieke bemoeijing der burgers bijhen zelven wordt, des to naaawer vindt zich allengs de werkkringder algemeene Vertegenwoordiging beperkt, en des to hooger rijstde invloed des konings . Welligt is voor meest alle EuropescheGouvernementen de tijd gekomen, op welken het niet largergeoorloofd is soortgelijke overwegingen to verwaarlozen . Nietover het beginsel, maar over deszelfs organisatie, zal meer en meerde strijd in Frankrijk en in Europa worden gevoerd.

1k geloof wel, dat het merle de vrees voor de Carlisten envoor een nieuw federalisme is, welke in Frankrijk Gouvernementen Ultraliberalen tot stijving der centrale magi doet zamenstemmen .1)e Ultraliberalen hebben gelijk . Doch behoort ook de Regeringeen der meest wezenlijke Staatsbelangen op to ofleren, om eengering gevaar met een veel grooter to verwisselen ? de DynasticOrleans achter de Republikeinen tegen de Dynastic Bourbon toversehansen ?

De weigering van den Hertog van Nemours vertrouw ik niet. Ikvrees, dat char jets ergers, dan de aanneming zelve, achterschuilt : of de vastheid van Frankrijk in de nieuwe orde van zakenis zoo groot niet, als wij ors verbeelden . Meer afdoende engeruststellend schijnen mij de verklaringen, door den Eng. Courierbij deze gelegenheid gegeven . Ook was het, char men zich tegen-

43

woordig aan een stroohalm vasthoudt, eerie oogeiiblikkelijke op-bearing, toen ik las, dat bet door Frankrijk afgewezene protocolniet dat van d . 20 maar dat van d . 27 was . Intusschen is reeds betprotocol van d. 20 van zulk eerie schreeuwende inconsequentie,vergeleken met den aangenomen stelregel, dat bet in een prak-tisch volkenregt goon stand kan houden . Wanneer men de nood-zakelijke gevolgen van hot eigen beginsel niet dragon wil, wordtmen, gelijk in de redenering inconsequent, in de staatkundigepraktijk revolutionair . Lulk eerie revolutionaire beschikking kanslechts door eensgezind geweld, en de eensgezindheid ontbreektthans, een kortstondig schijnbaar aanwezen erlangen .

Vaarwel, waarde vriend, behoud mij lief, en geloof mij van harte

uwen vriend

J . It . THORBECKE .

XVII .

L e ij d en, d . 22 Febr . 1831 .

*** outijdigheid der benoeming van eerie Cominissie over verandericgeu in deGrondwet. -- Der Liberalen voortdnrende strijd, as gevolg der op hot Staatsregttoegepaste ongodisterij .

yG a a r d e V r i end! Tot op den 8 en koesterde ik de stifle hoop,u dien dag bier to zien. Over de schoonheid van v . Assen's rede-voering 1 ) is maar eerie stem, en bet hooren voor mij een waargenot geweest . De ontmoeting daarentegen met H . 2) was een deronaangenaamste tooneelen, die ik hob bijgewoond, en doze elkbeledigende stoornis deed mij uwe afwezigheid naauwelijks moor

1) Over de ongeregelde zucht naar vrijheid, als oorzaak der tampon van Europa(in bet Latijn) Ned G 111 p 23 .

2) De Hoogleeraar Hamaker, die zich, in liberalistische opgewondenheid, op on-betamelijke wijs tegen den redenaar uitliet.

44

beklagen . Eene Neerduitsche uitgave vaii v . A's stuk zou ik nietopzettelijk durven aanraden . Het opstel is, dunkt mij, to indivi-dueel, uit innig gevoel voortgevloeid, maar Yiiet objectief genoegontwikkeld, en zonder bewijs of overtuigende kracht voor dieeene andere denkwijs aankleven. Bedrieg ik mij hierin niet, danzou, flu althans, de werking der uitgave aan wensch en doelniet beantwoorden .

Omtrent de benoeming der Commissie voor de Grondwet isbet bijna wonderlijk to noemen, dat men de alles afdoende aan-merkingen in een der laatste nommers van de Ned . Ged . 1) nietvanes wil . De uitbundige loftuigingen over den geest der natievervelen mij niet minder, dan u . In tijden van vrede en oorlog,in letteren, wetenschappen, en nu in het staatkundige, blijft dezeijdele zelfverhe .ng aan zich zelve gelijk .

Zooveel als ik heb kunnen opmerken, bestaat er hier bij destudenten noch meening nosh belangstelling omtrent staatkitndigeonderwerpen . Ik meen ook niet, dat Luzac eenigen invloed hoe-genaamd hierop uitoefent. under de Pro$: 2 ) is de liberale denkwijsde heerschende . De stellige ontkenning van H. W. T. 3) maakt betmoeijelijk, om hem nog voor den Schrijver der Gemeenzame Br .to houden . Intussehen zijn die briev en, en dit h eeft hij mij enanderen conduit gezegd, ten eenenmaal in zijnen geest . Over de kleurvalt dus niet to twijfelen . Indies ik het zeggen mag, schijntmij de Hr. T. gees enkel deel van Staatswetenschap in eenestrenge en voortgezette aaneenschakeling van denkbeelden to hebbengevolgd . Aan kennis en vlugheid ontbreekt het hem zeker niet ;maar of hetgeen zijn brein vervult, uitgewerkt en aan beginselenvastgemaakt is, dit schijnt niet altoos to blijken . Had dit zoobegaafde talent eene gestadige beweging, men zou er veel vanmogen wachten ; terwijl het nu, met als een eekhorentje op detakken en uiteinden rond to klouteren en to springen, zijne krachtverspilt .

1) Ned. Ged. Ii, p. 156. -- Vergelijk p . 135 .2) Professoren .

3) Tydeman .

45

Het gevoelen der Ned . Ged. van Zaturdag, dat de weigeringof aanneming der kroon voor den Hertog v . Nemours tot de fransch-wording van Belgie weinig afdoet, ) is geheel bet mijne : en ook,dat Belgie onder de fransehe schutsheerlijkheid slimmer voor ons is,dan de inlijving . Frankrijk houdt flu Belgie, dat het toch reedsbuigt near zijnen wil, in zijne hand als middel van bedreiging,char het oneindig meer mee uitrigten kan, dan thans met hetwerkelijk bezit. Het zou mij als een minder kwaad zijn voorge-komen, indien de Mogendheden Nemours hadden toegelaten, endaarvoor het voldoen aan het protocol v, d . 20 Jan. en der Belgischeverpligtingen aan ons hadden bedongen .

Het krachtig opstel over d e r l i b e r a 1 e n b u r g e r k r ij g heb ikmeer dan eens gelezen . 2) Het is vol van leerrijke wenken . DeG as et t e d e F r a n c e mag voorzeker wel het verstandigste en dege-iijkste der fr. bladen heeten . Maar bedoelt zij niet, met hare juisteontvouwing, niet zoo zeer der noodzakelijke gevoigtrekkingen, alsder antinomies en ongerioegzaamheid van het liberale stelsel,inderdaad contrarevolutie ? Speelt zij niet de rol van Mephistopheles,dezelfde in sommige opzigten, welke die der liberale bladen wasvoor de omwenteling van Julij ? Gelijk deze niet verbetering,meat of breking en ontbinding beoogden, zoo, dunkt mij, zijnnu bet schitterend vernuft en de strekking der G . meer negatief,dan eene den opbouw gunstige kritiek veroorlooft . Het grootevoordeel der G. boven de liberale bladen bestaat welligt in het aan-nemen van een stellig a n t e c e d e n t in den sin des Engelschen refits .Maar de vraag is, als ik het dus mag uitdrukken, hoe vet of hoekort men behoort terug to treden, om voor het tegenwoordigtijdsgewricht dat ante cede n t to vinden ; en of de G. hierbijniet willekeurig to werk gaat . Is bet hear eigen stelsel, dat deG. zoo sterk maakt, of de zwakheid der tegenpartij ? nok de

1) I)e gemaskeerde inlijv,~ng van Belgie (door een afzonderlijk bestaan) zou h e te r g s t e voor Holland zijn . - Ned . G, III, p . 157a .

2) lie historie der laatste halve eeuw kan in e n woord worden vervat ; zij isder liberalen b u rgerkrij g . -- Ned. G . II . p . 159 .

46

voorstanders van de leer der G . hebben een geruimen tijd aanhat roar gezeten . Is then die kracht van eigen regaling en behoudten toon gespreid, welke de geest der eeuw, in hat volst genotder zege, vruchteloos zoekt ?

De koning schijnt over mijn lot en dat mijner ambtgenooten,nog maar met to kunnen besluiten . Zoodra ik u wederzie, zalik u eens vragen, of gij de opinie, die ik wel eens over denSt. R. v . D. 1) heb geuit, bij nadere kennis ongegrond hebt be-vonden. Vaarwel intusschen, waarde vriend en vergeet niet mijlief to hebben als

uwen hartelijken vriend

J. R. THORBECKE .

L e ij den, d. 23 April 1831 .

*** 1)e algemeene taken gaan niet vooruit . Eenige verklaring omtrent hat doelvan de tar dekking onzer grenzen tegen Belgie schijnbaar al togroote oorlogstoebereidselen zou wenschelijk zijn geweest .

Ik heb, waarde vriend, mijn trage bui van briefschrijven gehad,die mij van tijd tot tijd, als eene wederkeerende melancholia,beheerscht. Dit heeft mij echter niet belet, to drukker in gedach-ten met u om to gaan, en mij hetgeen van uwe hand totmij kwam, met hartelijke belangstelling to nutte to maken. 2)En waarlijk wij hebben alle reden, om aan hetgeen onze vrien-den ons schenken, en aan hetgeen wij nit ons eigen binnenste

1) Staatsraad v. Doom .2) Gaarne zou ik Thorbecke's oordeel vernomen hebben over eenige artikelen der

N. Ged . waarin, bij veal overeenstemming, geen volkomen h o m o g e n e i t e i t was . --Bijv . 1 . Beginsels tegenover eigendunkelijke theorie (5 Maart) . 2 . Er is tussehen Gods-dienst en Staat een natuurlijk verband (17 ,Naart) . 3 . Het liberalismus, ontwikkeld, iso n g o d i s t e r ij, en de worsteling onzer dagen, in den grond, een r e l i g i e s t r ij d(2(i ~ l a trtl.

47

daarbij kunnen voegen, vast en vaster to hechten . Hetgeen onsverder, in wijdere kringen, omgeeft, is inderdaad zoo troostrijk niet .Ik kan met zien, dat de algemeene taken vooruitgaan, en

zou veeleer zeggen, dat de ziekte, die den schijn van gezondheidaanneemt, en slepende en hangende, zich in den vorm van eennatuurlijken toestand poogt to vestigen, de bedriegelijkste engevaarlijkste van alle is . Wordt de beslissing over Luxemburgom eene andere reden uitgesteld, dan omdat het fransche Gouver-nement niet handelen wil, voor dat de nieuwe Kamer bijeen is?De vrijwillige leening schijnt niet vol to sullen komen, en wel-ligt blijft zij ver beneden het gevorderde bedrag . De Parlements-hervorming is, naar hetgeen ik gisteren hoorde, met 299 tegen291 stemmen verworpen . Wat hier nu ook op volge, hetzij dathet Ministerie volgens de verklaring van Greij, hetzij dat betParlement ontboden worde, in beide gevallen wordt de invloed vande Engeische Regering op de algemeene aange'legenheden ge-sehorst, en rijzen de actien der fransche •Staatkunde in evenre-digheid . De onspoed in Polen is meer dan tegenwigt tegen degemakkelijke onderdrukking der beweging in Italie .

Is het juist, dat de mededeelingen van Gouvernementswege inhet Comite-Generaal bewijzen, dat de Regering alles gedaan heeftten aanzien van Belgie, hetgeen van haar of hing ? Dan is hetjammer, dat sulk eene gewigtige geruststelling niet aan het alge-meen schijnt to kunnen worden medegedeeld. Over bet onderhoudb . v . van ons overgroot leger, of liever over deszelfs noodzake-lijkheid, heb ik meer dan eens bedenkingen in het midden hoorenbrengen. Men maakt er uit op, dat men eene zoo buitengewoneaanstrenging meer, dan dekking onzer grenzen tegen Belgie,bedoeld wordt . Men meent, dat deze last aan den Staat wordtopgelegd ingevolge eene verstandhouding met de Mogendhedentegen Belgie en Frankrijk, een plan, welks uitvoering misschiendoor de onverwachte hinderpalen, die Rusland ontmoet, vertraagdis, en waaraan men voortgaat ons op to oferen . Velen gelooven,dat de Regering, door sulk eene onderhandsche verpligting niet

48

weerhouden, althans de helft van het leger met verlof naar huffskon laten gaan, om de nu toch reeds geoefende burgers, zoodrade nood mogt dringen, weder op to roepen . Ik voor mij betwixtde mogelijkheid niet van goede redenen, die de maatregelen desGouvernements regtvaardigen . Doch eenige verklaring hier aangaandeware misschien doenlijk en wenschelijk geweest .

Eene gedwongen leening, indien zij tot aanvulling der vrijwil-lige vereischt wordt, zou, hoe drukkend ook, welligt nog zonderernstige zwarigheid worden geind, wanneer men het eind afzag,en niet moest denken, dat men zijne have in een peilloozenafgrond wierp . Ik heb gister en heden nog geese papieren gezien,en ben ten uiterste verlangend, om mij over het een of antlerto onderrigten .

Van Asses wordt van daag hier verwacht, en ik hoop, dat wijhem eenige dagen zullen houden .

Vaarwel, waarde vriend ; vergeef mijn lang stilzwijgen, en ver-heug mij spoedig met eenige letteren . Van harte.

T. T .

J. R. THORBECKE .

XIX.

Leijden, d . 12 Junij 1831 .

*** Onrustbarende e n ten t e c o r d i a 1 e van Engeland en Frankrijk .

W a ar d e V r i end! Uw brief heeft mij hartelijk genoegen gedaan .Meermalen ben ik reeds op sprong geweest, om in den Haagwat met u to komen prates, maar telkens verhinderd geworden .De algemeene taken, en die van ons land, tie ik niet minderdonkey in, dan Gij . Zoo min als Gij bespeur ik ergens een be-ginsel, om er de hoop van ontwikkeling, hoe ook, aan to hechten .

49

De Conferentie heeft wel een verrassend besluit omtrent Belgiegenomen, maar zal zij handelen P of er ons voor laten zitten ?Is bet waar, dat Ponsonby en Belliard van Brussel zijn vertrok-ken, dan blijft er waarlijk, naar mij voorkomt, voor Belgie nietover dan oorlog : een oorlog, daar ik voor schrik, indien hij,gelijk het geval zijn zal, tegen en door ons moet worden gevoerd .Al heeft het fransche Gouvernement op dit oogenblik de handersruim, om eensgezind met de andere Mogendheden, ernstige maat-regelen tegen Belgie to semen, ik houde dat kabinet niet voorongenegen, om zich van het voorwendsel der vrees voor de republikeinsche partij to bedienen, ten erode eene halve, dubbelzinnige enbaatzuchtige uitvoering to versehoonem Er wordt daarenboven sederteenigen tij d in de Engelsche papieren zoo dikwerf gedrukt opde bestaande eensgezindheid tusschen Engeland en Frankrijk, dathet den schijn krijgt, ais or deze twee Mogendheden bijzondereoogmerken, onderscheiden van die der overige, koesteren . )

Ontbrandt de krijg, dan ligt de verwoesting van Antwerpenhet eerst aan de beurt. Welke prikkel eener woedende verbittering !Men herhaalt hier, dat Prins Frederik bevel zou hebben, om,op het eerste kanonschot, aanvallenderwijs to werk to gaan. Menvoegt er de onwaarschijnlijke vertelling bij, dat de Prins v .Oranje aan het hoofd zou komen der tegen Belgie bestemdePruissisehe en Engelsche troepen . Ik geloof met u, dat het ver-schijnen des Pr. v. 0. bij ons leger, op het oogenblik van denstrijd, gees kwaad uitwerksel zou doers . 2)

Voor mij zelven heb ik het hier volkomen wel. Met mijnenieuwe ambtgenooten ben ik in de beste betrekking . Ik heb metgenoegen eenige publieke lessen gegeven, en voor het volgendakademiejaar de staatkundige geschiedenis, die de Hr. Tydemanmij afstaat, en de Diplomatic aangekondigd . . Ik volharde in mijnplan, om een geschrift to laten drukken over de verandering van

4) De kandidatuur van Prins Leopold kwam in het spel .2) Vergelijk p . 53 .

4

50

het algemeen staatkundig stelsel sedert de omwenteling van 1789 .Niet de veranderde verdeeling van magi en gebied, maar de ont-wikkeling der regts- en staatkundige beginselen van dat stelselmeen ik to schetsen . Om onderscheiden redenen wenschte ik hetgeschrift bij stukken to doen verschijnen . Het eerste stuk isgereed, en ik zie naar een drukker of liever uitgever om . Wantden druk zou ik gaarne hier zien gebeuren ; maar onder de uitge-vers to Leijden ken ik er geen, die mij seer verkieslijk schijnt.Weet gij in den Haag een goede keus voor mij ? . . .

XX .

Leijden, d. 13 Juli 1831 .

*** Volkornen toe~temming in de 18 Artikelen zou overgaaf op gen ti of ongentzijn . Is er geen tijdwinnende onderhandeling denkbaar om nu, het ongunstigsteoogenblik welligt, den krijg to outwijkenP

W a a r d e V r i e n d! Wat sal nu de Koning doen ? 1k schrijfu sedert eenigen tijd zeldzaam ; want ik kan niet voorbij, 's landstaken aan to roeren, en cooed en lust zijn uitgedoofd, om erzelfs geregeld over to denken. Thans echter, met de aannemingder artikels door bet Brusselsche Congres, wordt ons weder stoffevan overweging toegeworpen . Het is, dunkt mij, blijkbaar, datFrankrijk en Engeland bet eindelijk zoo ver hebben gebragt, omons Gouvernement tot scheidsman, of last ik liever zeggen totzondebok, van oorlog en vrede to maken . 1k hen het geheel eensmet het laatste nommer der Ned. Ged., dat eene volkomen toe-stemming in de 18 artikels weinig minder zou zijn dan eeneovergave op genade of ongenade . W ordt sulk eene onderwerpingnog niet door den toestand des lands geboden, dan zouden devoorstellen misschien evenwel kunnen worden aangenomen, inde onmisbare verwachting, dat bij het onderhandelen over debijzonderheden zoovele moeijelijkheden, als men maar wil, den

51

afloop zullen ophouden . 1k weet wel, wij komen er niet verdermee ; maar wij zouden toch op dit oogenblik, misschien het on-gunstigste dat er wezen zou , den krijg niet hebben ; waarinniemand voor ons, waarschijnlijk alien tegen ons zouden zijn .De associatie schijnt in het complot to deelen, en stil to zullenzitten . De berigten uit Belgie, bij het hoofdkwartier ontvangen,hebben, naar het lijkt, deze ontwikkeling niet doen vermoeden .Want v . Assen schreef mij nog voor een paar dagen, dat, vol-gens de aldaar aangenomen meening, de Republiek eer zou zijngevestigd, dan Coburg eene apparitie in Belgie had gemaakt

Meld mij, als het u gelieft, hetgeen Gij mij moogt zeggen .1k heb aan mijne laatste belofte niet voldaan, dewijl ik mijneopteekeningen voor de lessen niet in den staat vond, om ze onder11w oog to brengen . Het zakelijke zult Gij, zoo Gij lust hebt,spoedig lezen in eenen anderen vorm . Het eerste stuk van het ge-schrift, daar ik u van sprak, wordt thans bij Luchtmans gedrukt,l)

Verschoon de haast deter letteren, en behoud mij lief, die ikvan harte ben

uw vriend

J. R. THORBECKE .

XX1.

L e ij d e n, d . 19 J ulij 1831 .

*** Prins Leopold, als Koning, to Brussel . Het dreigement in tie uitnemendeNota dezerzijds, kon~ nu to last en zal, om den oorlog to ontwijken, niet doel-trefl'end zijn .

W a a r d e V r i e n d! Prins Leopold schijnt geen gras over zijnKoningschap to willen laten groeijen. Doch, komt het U voor,dat Belgie met hem meer waarborg aanbiedt, dan to voren zonderhem? 1k heb een antwoord gezien, gedagteekend 1 2 Julij, van den

4) Over de verandering van het Algemeen Staten-stelsel van Europe sedert deFransehe omwenteling . Zie p. 49 - Het eerste stuk ; 4 789 1793 .

52

Minister van Buitenl . Zaken aan de Conferentie op de 18 art .Dat stuk, vol gezond Hollandsch verstand, bondig en met waar-digheid gesteld, behelst, indien ik bet wel heb begrepen, eenekoude weigering. Het dreigement ten slotte, om de Belgengewapenderhand to dwingen, en den Souverein van Belgie, diesulks buiten de protocollen om mogt worden, als vijand aan tomerken, zou misschien voor het besluit van het Br . 1) Congresomtrent de art., en voor de komst van Coburg werkzamer zijngeweest dan nu . Dat de Conferentie, voorheen meer, flu minderdan eene bemiddelende Mogendheid, met zich zelve in weerspraakis, was niet moeijelijk aan to toonen. Maar zeg mij, of de ver-klaring van ons Gouv . met eenig antler uitzigt heeft kunnenworden ingediend, dan met de verwachting dat men van onzenkant oorlog zal moeten voeren ? Bestaat er, Uws inziens, eenigehoop, dat het protest den stand der zaak zal veranderen ? Is hetdenkbaar, dat de Conferentie hare laatste voorstellen wijzige, nadatPrins Leopold, door diezelfde Conferentie aangezet, er door zijnekrooning het zegel op gedrukt heeft ? Dit felt is sterker dan alleprotocollen en alle voorstellen, een uitnemend bolwerk, daar deConferentie alle protester der wergild op sal later afstuiten . Of,zoo de Conferentie niet van haar stuk kan wijken, is het mogelijk,dat Leopold self zijn koningschap inwijde met in de billijkeeischen van Holland eenigzins to gemoet to komeu ? Dit schijntmij althans hersenschimmig. Zoo er dan geene toenadering tus-schen de artikels en bet antwoord des konings kan worden ver-zonnen, wat blijft ons over, dan oorlog ?

Schrijf mij, waarde vriend, welke andere kansen er zijn. Misschiengaat door 's Gravenweert een meow licht op bij buitenlandschetaken. In 's Hemels naam hoe komt die man daar ? Is het vanwege zijne Zwitsersche refs? Verheug mij spoedig met uwe letteren,en geloof mij steeds

uw hartelij ken vriendJ. R. THORBECKE .

1) Brusselsch e .

53

XXII.

L e ij den, d . 2 Aug. 1831 .

*** Holland heeft, n at ook de uitkomst onzer wapenen zip, niet met Belgie,maar met F ran k r ij k over Belgie to doers .

A m i c i s s i m e! Ik ben refit blij, dat gij eens, in zoo goedgezelschap '1 ), naar het leger zijt geweest, en dankbaar voor deberigten, die gij mij nit dies hoek geeft. Vooral heb ik mijverheugd in uw brief to lezen, dat de Koning en d e Prins vanOranje wel bij het leger zijn ontvangen. 2) Men zegt nu, datde Pr, van 0 . weder derwaarts, als Generalissimus, is ver-trokken . Mag dit als een voorteeken van nabijzijnde vijandelijk-lleden w+or en oescllou d of wll lllell slechts ban makers 1kgeloof met u, dat de Prins van Or., niettegenstaande al het-geen door dezen en genen tegen hem zal worden ingebragt,oneindig geschikter is dan zijn broeder, om het bevel to voeren .Het komt mij evenmin als u waarschijnlijk voor, dat thans deoorlog door de Belgen zal worden aangevangen . Het Gouvernementkan beter, dan wij de kans van den oorlog berekenen . Het is, bijde tegenwoordige verstandhouding tusschen Engeland en Frankrijk,niet noodzakelijk, dat een krijg tusschen Holland en Belgiedadelijk een algemeene krijg worde . Maar indien het niet waar-schijnlijk is, dat Frankrijk zich het beheer over Belgie weder zallaten ontnemen ; indien wij, welke ook de uitslag onzer wapenenzij, niet zoozeer met Belgie, als met Frankrijk over Belgie zullenmoeten handelen, wat mag van een oorlog worden gewacht, dienog geen steun vindt in een overwigt der drie groote Mogend-heden boven Frankrijk ? Intusschen begrijp ik den franschen eisch

d) Als kabinets-secretaris, in het gevolg des Konings .2) Zoodra de held van Quatre-Bras verseheen, was het V e n i, v i d i, v i c i, als

gunstig voorteeken van den veldtogt, in de overwinning van veel dat onder heteigen leper hinderlijk had kunnen zijn, ontniskenbaar.

9 ) bladzij .

2) Hegel's .

54

omtrent de Belgische vestingen zoo min, als de plaats in de aan-spraak van Lodewijk Philips over Luxemburg .

Hetgeen gij mij over het min aangename van v . Assen's betrek-king schrijft, vinde ik niet vreemd. Ik ben er ook niet rouwigom, dewijl zulks hem to een tot ons terug zal voeren . De franschevertaling zijner oratie heb ik nog niet gezien . Daarentegen ismij dezer dagen voorgekomen bet eerste stuk van eene beschouwingder Regterlijke magi, gerigt tegen bet boek van den Hr . Sonsbeeck .Men ziet al dadelijk op de eerste bl.1) den Hegeliaanschen oorsprong .In het algemeen heeft de S., v. Ghent of Kiehl, mijns inziensgroot gelijk tegen Sonsb. maar bet is een ongelukkig denkbeeld,eene zoo populaire leer, als die van Sonsb ., met de wapenen vaneen bij ons niet begrepen systeem aan to fasten . Wie van onzelandgenooten zal partij trekken voor den strijd van een Hegeliaantegen het gezond verstand, of zich laten overreden, dat de be-palingen der H's 2) openbaring meer dan willekeurig en kunstigeterminologie zijn ? Het is behoefte voor onzen tijd, dat aan devalsche leer van het maatschappelijk verdrag haar gezag in weten-schap en bij de publieke opinie worde ontnomen . Doch de Hr.V . Ghent zal, vrees ik, met zijne wijsheid blijven zitten .De druk van mijn geschrift houdt mij bier vast . Voor bet

protest des Konings hoopte ik, naar Gent to kunnen gears, ommijne boeken en goederen to balers . Ik blijf flu al weder wachtende,en dit verstoort alle plans, die ik voor de vacantie zou hebbenkunnen makers .

Doch gij, waarde vriend, zoudt to Leijden zijn gekomen, enhebt uw woord niet gehouden . Ik zou zoo gaarne eens een dagmet u doorbrengen. Bedenk eens, of dat niet mogelijk is, meanschrijf bet mij vooraf, opdat ik u niet misse .

De Nederl. Ged. blijven lang weg. Ik heb er al dikwerf wedernaar verlangd : Zoo bij bet leger, gelijk Gij meldt, de oorlogwordt gewenscht, de publieke meening is er, dunkt mij, niet

55

tegen . De tijding, dat de gedwongen hefhng niet zal doorgaanheeft voorzeker een gunstigen indruk gemaakt . Vaarwel, waardevriend, en schrijf mij spoedig . Van harte

T . T .

J . R. THURBECKE .

Leij den, d 6 Aug . 1831 .

*** Is er geheime diplomatische verstandhouding? A1 to gewaagd zou het zijn,op Been anderen grond dan van een welberaamd krijgsplan, Land en Dynastic ophet spel to zetten .

jai a a r d v VT r 1 v 1t d ik Hoop iti')t u, dat ii Ln do g"i~°1L L& v nut/rstoute krijgsbeweging vooraf wel hebbe afgebakend, en zich houdeaan een vast bestek . Het is zeker een der eerste pligten, degezindheid der bevolking niet to verbitteren ; maar op bet dwaal-licht eener oogenblikkelijke volksbeweging of to gaan, zou aller-onvoorzigtigst wezen. Ik kan mij niet voorstellen, dat de Prins betop Brussel zou hebben gemunt ; maar verbeelde mij tot dus verre,dat men, met zuidelijk voort to trekken, bedoelt, om Antwerpenen Limburg des to gewisser en met een slag in bezit to nemen .Misschien kan bij die gelegenheid of het corps van Daine of dat vande Schelde worden vernield, en in allen geval zullen beide, ombet to ontkomen, terug moeten wijken . Het zou mij ook nietonwaarschijnlijk voorkomen, indien men slechts wachtte op binnen-landschen bijval, om merle de twee Vlaanderens to bezetten . Meerkan ik niet inzien, dat men of noodig heeft of zou kunnenbereiken. Zoodra het bleek, dat bet ernst was met de vijandelijk-heden, had ik eene stille hoop, dat men op eene geheime diplo-matische verstandhouding bouwde. Zonder zulk een buitenlandschenwaarborg toch, dat men ons altharis niet zou afvallen, scheen deonderneming al to gewaagd . Doch van Assen schreef mij d . 3 uit

56

het hoofdkwartier Baarle-Hertog, dat, volgens erkentenis van denPries van Oranje zelven, alles verloren was, indien de begonnentogt mislukte. 1k wil echter liever gelooven, dat v. A. niet in allegeheimen is ingewijd, den dat men op geenen anderen grond,behalve dies van eon welberaamd krijgsplan, Land en Dynastie ophet spel son zetten . Tot hiertoe gaat alles voortreffelijk, en isieder vol geestdrift. Het ontwerp, voor zooveel het ken wordennagegaan, heeft, ook voor het begrip van den leek, jets grootsen treffends . Het is to hopes, dat men niet zonder de uiterstenoodzaak, Antwerpen zal opofferen, en eenen edelen strijd doorwraakzucht bevlekken . De vijandelijke troepen, die zich dear nogbevinden, schijnen door den snellen togt van den Pries in zoo grootgevaar gebragt, dat men, near ik mij vlei, het kenos van Chasseniet zal behoeven, om de ontruiming of to dwingen .

Ik verlang hartelijk, u to spreken, en seem uwe uitnoodigiugvoor Dingsdag aan. 1k heb dies dag tot 1 are de wacht, meatzal trachten, een uur vroeger to worden ontslagen . Het vermees-teren der brag to Waelhem zou Antwerpen van Brussel en vanhet Limburgsche afsnijden . Maar ik ken evenmin als gij, geloo-ven, dat men bet nu reeds mogelijk zou achten, zich dear staandeto houden .

Vriendelijk en van harte gegroet . Altoos

uw vriend

J . R. THUR BECKE .

XXIV.

L e ij d e n, d. 11 Aug. 1831 .

*** Bij bet verwarde van tijdingen en geruchten, vaderlandlievende bezorgdheidin het studeervertreb.

Ik verzoek u, waarde Vriend, mij met uwe wetenschap tohulp to komen . Want aan hetgeen ik heden hoot en lees, weet

1) des Pays-Bas.

57

ik geene mouwen to zetten . Aan den eenen karat zou Chasse,ingevolge van een onderhoud met Belliard, een onbepaalden Wa-penstilstand voor Antwerpen hebben aangegaan . Aan den anderenzeggen de Arnhemsche Courant en bijzondere berigten gedagt . vanAken d . 9, dat de Prins van Oranje boven Tongeren, ja voorLuik is . Een dies brieven van Aken, die ik heb gezien, voegter bij, dat er geene questie meer is van het binnenrukken derfransche troepen . Dit is ongelooflijk . Het is evenwel ook vreemd, datwij van den togt des franschen lepers nog gees stellig berigt hebben,zes dagen, nadat met de uitvoering van het to Parijs genomenbesluit een begin heeft kunnen worden gemaakt. Zou de P. v .0, zich tot aan het uiteinde des lands, near Luik, verwijderen,terwijl men denken moet, dat het pros der vijandelijke magi zichtn_ssehen Mechelen en Antwerpen bevindt ? Sommigen beweeren,dat de Prins steun zoekt aan de Pruissische grenzen . Op die wijzezou hij het vaderland, open en onverdedigd, prijs geven om hetleper to redden. Het is jammer, dat onze overmagt het korpsvan Dame niet heeft kunnen insluiten en vernielen . Ik reikhalsnear opheldering, weshalve men, in stele van dezen deserteurna to loopen, niet regtsom heeft gemaakt om op het leper vanTieke to vallen, de stelling van Antwerpen to verzekeren, enons frontier to dekken. De Haarlemsche Courant, omzigtig enveelal goed onderrigt, zegt, dat er bevelen zijn gegeven, om onzebenders de vorige plaatsing to doers hernemen . Is lit zoo ? Enwat weet men van de Franschen ? De meesten vleijen zich nogaltoos met den bijstand van Pruissen . De Engelschen van hunnezijde schijnen niet zoo gaauw toe to fasten, als de eerste berigtendeden vermoeden . De toon, waarop de vorige Courier d. P. B . 1)

van het verschijnen der fransche troepen aan de grenzen spreekt, iswonderlijk genoeg . Hij meen t, dat zij dear, vooreerst wel zullenblijven steers, tot dat de Kamers in Brussel zullen vergaderd zijn .Hij voegt er bij, dat de fr . bezetting van Belgie meer in het

58

belang van Frankrijk dan van Belgie zijnde, niet ten koste vanBelgie behoort to geschieden . Bij de verwarring, waarin dit alles mijbrengt, komt flu nog, dat wij niets hooren van het korps vanTieke, en evenmin van eenig Hollandsch corps, bestemd om hemgale to slaan. Onze magi in Staats-Vlaanderen moet ook op verrena zoo aanzienlijk niet zijn, als wij uit vroegere opgaven mogtenbesluiten .

1k bid u, waarde vriend, help mij een weinig nit den Broom .Kan het zijn, zoo schrijf mij morgen per diligence eenige repels .Ontvang ik tijding van v . Assen, zoo zal ik het u insgelijkdadelijk melden . . . .

XXV.

Leijden, d. 13 Aug. 1831 .

*** Ondanks den schitterenden ahoop van den veldtogt, is het door zwakheidverlorene niet herkrijgbaar . De toestand veel nadeeliger dan voor den inval .

w a a r d e V r i en d! Heb dank voor uwen spoedigen brief envoor het ongemeene genoegen, Bat mij de Ned. Ged. van d. 11hebben bezorgd. 1k schaamde mij verstandiger to zijn dan zooveelwijze lieden, die aan kansen en middenwegen en berigten geloofsloegen, welke mij volstrekt onwaarschijnlijk voorkwamen . Uwedenkwijs heeft mij in de mijne bevestigd . Ter goeder ure is in deN. G. de onjuistheid aangetoond van de bewering des Ministers,over het niet Europisch belang van ons gelling met Belgie . 1 )Welke ook de uitslag onzer wapenen ware, en al had Frankrijk peenleper gezonden, om dezelve to stuiten, het was ijdel, Belgie dezer-zijds tot aanneming der protocollen to willen dwingen. Van Belgie

1) Thorbecke heeft het oog op de hoofdgedachte van pap . 63 en 64 . )In hetgeschil tnsschen Belgie en Holland zijn het r e v o 1 u t i o n a i r e en a n t i e-r e v o-u t i o n a i r e staatsregt tegen over elkander gesteld ."

59

regtstreeks viel iiiets to halen, en wij moesteii altoos met Frankrijkof de Conferentie over Belgie onderhandelen .

Dat, bij den ridderlijken togt des Prinsen, zich geene Oranje-partij in Belgie heeft vertoond, moet nu toch wel over de ontwer-pen, op deze onderstelling geschoeid, de oogen hebben geopend . Inalien gevalle is hierdoor over de feitelijke betrekkil .g van deDynastie tot Belgie een helderder licht verspreid. De Prins vanOranje heeft zich in de achting van bet buitenland, en in hetvertrouwen der Natie hersteld ; en dit is eene onwaardeerbare vruchtvan den achtdaagschen krijg . Het is ook niet onverschillig, datonze troepen eere hebben behaald, en dat het Gouv . eindelijkceps blijk van veerkracht heeft gegeven . 1 ) Maar zelfstandigheid enbeleid komen nu to laat, om maar het kleinste deel to herkrijgenvan hetgeen men door zwakheirl beef+

nrenL

WIAU Ll1k laatm J , V -van aiV V

u men uvvt ./ .. Wia.laVi~l 1 VV1U .veril1V1V1

et Viveia

min als gij, door het uitblijven der tijdingen het vaste geloof ontne-men, dat de fransche benders er vroeg genoeg zullen zijn . Koningen Ministerie hebben gretig deze gelegenheid aangegrepen, als eennieuweii steun tegen de heftigere partij . Met nu to aarzelen, ofniet nit to voeren, hetgeen men zoo plegtig heeft toegezegd, enmet zooveel geestdrift ontvangen werd, zouden zij haar gewonnenspel geven .

Onze' toestand is, dunkt mij, thans veel nadeeliger dan vdor deninval. Frankrijk zal zekerheid vragen voor den wapenstilstand . DeConferentie heeft nu alle vormen en schaamte uitgeschud, en on-bewimpeld de overmagt tegen den zwakken doers gelden . Waaromnog een eigen leger op de been houden, en niet liever een franschcorps vragen tot bewaking der Oud-Nederlandsche grenzen tegen deBelgen ? Welk gewigt kan ons ja of neen nog hebben bij Mogend-heden, welker gebod ons leger op de baan der overwinning deedomkeeren ? Het zal al heel wel zijn, indien zij ons geen schadeen interest voor de schending van het Belgisch grondgebied latenbetalen.

9) Vergelij k de vrijmoedig-ernstige toespraak aan den Prins van Oranje N e d .Ged. 111, pag . 66 en het Hand boek der Gesche

van he t Vad. § '1027.

60

Maandag ga ik denkelijk voor eenige dagen naar Amsterdam, hetzou mij refit aangenaam zijn, voor dien tijd nog een brief van uto ontvangen, dien ik to Amst. zal beantwoorden. In een tijd,als dezen, gevoel ik dubbel de waarde onzer gemeensehap. Mijngeschrift is af, en gedrukt, maar ii kan geese twee rustigedagen vinden, om de voorrede to schrijven . 1) Een paar ores zitik, en dan jagen mij de denkbeelden over hetgeen nu gebeurt,weder op. Vaarwel, waarde vriend, en geloof mij van harte

T. T .

J . R. THORBECKE .

XXVI.

Amsterdam, 19 Aug. 1831 .

*** lllusien! waartoe de zelfverheffing der Natie (ale of Europa voor mss thanein de tires springen zou) aanleiding geeft .

w a a r d e V r i e n d! Uw brief van voorleden Zondag is mij,gelijk altoos, refit welkom geweest. Uwe berigten en wijze vanzien zijn door hetgeen wij vervolgens hebben vernomen, bevestigdgeworden . De zelfverhefng onzer Natie, waarbij de bescheidentoon der laatste ministeriele mededeelingen zeer afsteekt, is inhet algemeene gevoelen omtrent omen tiendaagschen veldtogt alweder duidelrjk uitgekomen . Toes ik hier kwam, w~lde niemandgelooven, dat de Franschen of er reeds wares, of naderden. Dedagorder des Pr. v. 0. moest verschijnen, om de Amsterdammersto overtuigen . Thans houden de verstandigste lieden het er stiffen vast voor, dat de wereld ons van wege den betoonden cooedzal toevallen, en dat de Belgen de pots Gasses zullen betalen .Vraagt men, op welken grond ? J a, dan is bet onze goede zaak,

1) De Voorrede is gedagteekend 24 Augustns .

9) Parlementshervorming .

61

die het Engelsch Mihisterie binnen kort zal doers vallen, envolken en Hovers ter onzer gunste zamenspannen . Mij komt hetniet waarschijnlijk voor, dat het Engelsch Ministerie ter zijde zalworden geschoven, voor dat de hervorming ' ) er door is . En mogtdie afstuiten op het Hooger huffs, zoo zal het Ministerie, datalsdan in de plaats zou treden van het tegenwoordige, weinigmeer, dan dit; voor ons kunnen doers . De beraadslaging overhet adres in de fransche kamer van gedeputeerden geeft ookweinig hoop, dat het fransche Gouv ., al had het den besten wil, bijde behandeling der Belgische zaak ons regt in het oog zal kunnenhouden . Op Pruissen en Oostenrijk is, dunkt mij, evenmin torekenen, zoolang zij zelven niet mogen rekenen op Rusland. Menzegt dat de Prins v. Oranje in den Haag is. Maar het schijntzonderling, dat wij sedert de ofhciele bekendmaking van denterugtogt geen berigt hebben van het leger . W orders wij vervoigddoor de Belgen ? Zullen wij de citadel van Antwerpen niet moetenontruimen P In de voordeelige schikkingen met Belgie en metFrankrijk, char zich de Staatsgeleerden van de Noord-Star merlevleijen, zie ik niet meer dan luchtkasteelen . De overwinning bijLeuven is zeker niet onverschillig voor den roem van veldheeren troepen. Maar om van wezenlijk gewigt to zijn, had zij nietmet eene kapitulatie, die de Belgische armee in haar geheel liet,moeten worden besloten . Buiten twijfel heeft ook de Prins metzijnen aanval meer dan het bezetten van Leuven bedoeld ; vooralop een tijdstip, toen hij van het aanrukken der Franschen reedskennis moest dragen .Morgen avond ben ik weder to Leyden . Verblijd mij char,

waarde vriend, zoo spoedig mogehjk met een brief, en geloofmij van harte

T. T.

J. R. THORBECSE.

62

XXVII .

L a ij d en, d . 4 Sept. 1831 .

*** Gvereenstemming in de waardering van den veldtogt en van den gewijzigdentoestand met N° 17, 18 en 19 der N e d . G e d . - Door magtelooze volharding kanHollands kraeht (in een voor Belgie niet ongunstig s t a t u q u o) worden verteerd .

w a a r d e V r i e n d! Ik heb de twee laatste nommers der Ned .Ged. met onbeschrijfelijk genoegen gelezen en herlezen . Al debeginsels eener juiste waardering van den veldtogt en van omentegenwoordigen toestand, zooverre zij flu reeds mogelijk is, zijn,dunkt mij, in die welsprekende stukken vervat . Men draalt methet opeischen van Antwerpen langer, dan ik dacht . Evenwel komtmij eene aanstaande bezetting van het kasteel door de Engelschenaltoos flog liiet oiiwaarschijnlijk voor . Het is wel to denken, datde Belgen niet zonder oogmerk de organisatie van hun leger ij verigbehartigen . En welke rijke bron van beleid en versterking is hunniet in de fransche pulp geopend ? Zoolang de Franschen in Belgiezijn, geloof ik niet, dat de Belgen een aanval zullen doers . Gokin dit opzigt is ons het verblijf der Franschen aldaar nuttig, behalvedat het een twistappel tusschen de Mogenheden en Frankrijk ople-vert. Maar het zou over kort of lang, en voor het uitbrekenvan den algemeenen oorlog, wel eens niet strijdig kunnen zijnmet Frankrijks bedoelingen, om de Belgen, door hen op geduchtervoet gebragt, tegen Holland vrije hand to laten . Het is meer dantwijfelachtig, dat het fransche Gouv al ware het er genegen toe,ons bij zijne tegenwoordige gesteltenis aannemelijke voorwaardenzal kunnen verschaffen . De vrede kan op deze wijs zeer weldoor onderhandeling langer worden gerekt, dan onze kracht omin de weigering van een noodlottig vergelijk to volharden . Aanden anderen kant heeft onze togt de waarschijnlijkheid, dat wijin den algemeenen krijg zullen worden ingewikkeld, vooral nietverminderd .

1M1 llll`b'Cla gesproken werd . Tk zal er cterk voor ziJjn, em bii hett

u.nii v+-~

v

Gouvernement volmagt to vragen, tot eene hernieuwde verlengingder vacantie . .

XXVIII .

L e ij d e n, d. 25 nctob . 1831 .

*** Onaannemelijkheid der 24 Artikels. -- Redekaveling over „Christendom, alshet historisch middenpunt en den grondslag onzer wetenschap ."

W a a r d e V r i e n d! Het is mij refit aangenaam, dat gij vanmijne, wat haastig ter neer gestelde, Nota kennis genomen hebt .Ik zal mij verblijden, zoo dezelve de aandacht des Konings totzich heeft kunnen trekken . De 24 artikels heb ik flu gelezen .Mij dunkt, wij behooren de Kosakken en de Engelsche vloot

4) Het slot vau dat nummer l udt : „V roeg of last is de overwinning van hetEvangelic gewis ; wel hem die, aau de zijde van het Kruis, deelgenoot zal geweestzijn van den hachelijken strijd ;" - Een finale die welligt ook aanleiding gaftot het zeer c o n f i d e n t i e 1 gedeelte van den volgenden brief .

63

Al schrijvende ontvang ik de Ned . Ged. van gister . Daarin isalles opgesloten, hetgeen ik zou willen of kunnen zeggen . 1) Zijbehelzen eene bij uitstek grondige redenering, daar helaas ! geeneexceptie tegen in to brengen valt . Het ij veren der Engelsche oppo-sitie tegen het fransehe garnizoen van Belgie is inderdaad kinderachtig .Hierdoor schijnt de concessie om de benders terug to trekken,veel gewigtiger dan zij is, en zal Frankrijk er een prijs voorkunnen bedingen ver boven de waarde . De Fransche oppositie zounog onnoozeler moeten zijn dan de Engelsche, wanneer zij haardeze vlieg niet afving. - Men heeft zich hier gevleid met de ophanders zijnde terugkomst der studenten . De hoop is flu wedervervlogen . Maar het bevreemdt, na het uitstel der lessen vanhooger hand, en bij de zekerheid, waarmede door personen, diewel onderrigt konden zijn, over een onbepaald verlof der vrij-

64

of to wachten, om er ons toe to dwingen . Het is ondenkbaar,dat de Koning zich met dat ontwerp vereenigd hebbe . Zeg mij,welke kans Gij nog ziet op een eind der spanning of op bettreffen van een vrede, char Gij van spreekt . Want de artikelszijn, dunkt mij, uitnemend geschikt om de zaak in statu quoto laten . Het hardste voorstel is dat van den afstand, waaroverik altoos nog denk gelijk voorheen . Ue beer Gourief zou, naarmen mij heeft verhaald, in sommige Haagsche cirkels hebbenverklaard, dat keizer Nicolaas zich met nets bemoeijen, d . i. onsoverlaten zou aan de wilkeur van Frankrijk en Engeland . Voorbet oogenblik, is mogelijk, zoo als tot dus verre ; maar voorbestendig kan deze niet de politiek zijn van bet RRussische kabinet .

Op bet hoogst gewigtig punt, dat gij vervolgens ter sprakebrengt, ben ik altoos huiverig bet onderhoud, ook met den ver-trouwden vriend, to doen neerkomen. Het godsdienstige pleegtzoo nauw verbonden to zijn met bet individuele, dat verschil vandenkwijs de gevoeligste snaren treft, en misverstand schier onver-mijdelijk wordt. Het heilige voor een ander is mij heilig in zijnziel. Ik zou echter gelooven aan onze verbindtenis to kort to doen,bijaldien ik er flu niet een woord van zeide. In de stelling,dat Christendom bet historisch middenpunt en de grondslag onzerwetenschap is, verschillen wij vermoedelijk minder dan gij denkt .De zwarigheid begint bij de toepassing . De cirkel van dat midden-punt is oneindig wijd, en de grondslag is niet bet gebouw . Patrefit, geschiedverklaring; bet schoone en de wetenschap nietstrijden mogen met de godsdienstige waarheid, is mijne innigeovertuiging. Maar volgt hieruit, dat wij de staatkunde o n m i d-d e 11 ij k sevens den Bijbel behooren to plaatsen ? Door godsdiensthebben wij bet besef eener onmiddellijke persoonlijke betrekkingtot de Godheid . Maar wij verdringen en verwarren, in mijnoog, bet een door bet ander, wanner wij dit gevoel a1s de eenigeen naaste bron beschouwen van al bet overige, dat wij vangodsdienst onderscheiden . Ik meen ook niet, dat God zich allanin de Openbaring heeft geopenbaard . Het komt mij voor, dat de

65

onderscheidene kringen van menschelijke kennis en bedrijf aliendoor de eene goddelijke waarheid worden ingesloten . Doch iedervan die kringen heeft zijne bijzondere wetten, die onze werk-zaamheid binnen denzelven regelen, en die niet dan door eenelange opklimming van tusschenleden zamenhangen met den hoog-sten wil . Dien hoogsten wil, near deszelfs stellige openbaring,regtstreeks to maken tot het constitutief en organiserend beginselvan den Staat, schijnt mij derhalve een salto mortale, dear ikvoor terugwijk . Ik ken eerst den Staat uit zijne eigene, insgelijksdoor God gegeven, regels, eer ik derzelver hoogere gronden,door alle versehillende instanties ; terug leide tot hetgeen over alles is .

Dit betreft, zoo gij wilt, voornamelijk de methode. Dan ikhecht er aan, dewijl ik zonder die wet van orde, die ieder wezenen elk begrip op zijne pleats houdt, geen bestaan en geene kennisvat. In bet afgetrokkene mag ik de Souvereiniteit des Volks aan_ bet,hoofd van den Staat stellen, gelijk die van een Monarch . Maar zooik binnen den Staat, op alle trappen van deszelfs zamenstel, nietsdan die algemeene Souvereiniteit, welke de band is van de deelen,erkennen en handhaven wil, doode ik al wet refit en zelfstandigen organiek is .

Eene andere bedenking gaat de zaak zelve aan . De ontwikkelingvan het Protestantsche Christendom komt mij nog veel to beperkten veel to achterlijk voor, dan dat nu reeds eene dergelijke gemeen-schap van hetzelve met Staatsinrigting en regering, als door uschijnt to worden bedoeld, denkbaar is . De Katholieke kerk is,gelijk Minerva nit het hoofd van Jupiter, dadelijk bij hare eersteverschijning, als geheel, als een ligchaam opgetreden . Het Protes-tantisme is den omgekeerden weg gegaan . Wij moeten die eenheidvan kerk, zoo als zij ons past, eerst nog opbouwen, en ik zienaauwelijks, dat men een aanvang heeft gemaakt . Zonder dieinnerlijke en uitwendige eenheid evenwel, ken hier en dear eenenkel godsdienstig beginsel, als zedelijke drijfveer, invloed hebbenop het publiek bestuur, maar is eene wederkeerige doordringingvan Staat en kerk door eene verre toekomst van ons gescheiden .

66

Het onderwerp is to rijk, om er in eenen brief meer over tozeggen . Eene zoo schoone, zoo echt vriendschappelijke opregtheiduwerzijds mogt echter niet met stilzwijgen worden beantwoord .

Behoud mij lief, die ik shoos ben

T. T.

J . R. THORBECKE .

XXIX.

L e ij d e n, d. 27 Nov. 1831

*** Door aanneming van de 24 Artikelen (Verdrag van '15 Nov .) zoo het spelvan Frankrijk en Engeland worden gespeeld . - „De i n h o n d wederregtelijk, dev o r m beleedigend, de w a a r b o r g e n zonder kracht ." N e d . G e d, v . 29 Oct.

z e e r w a a r d e V r i e n d! wij blijven zoo tamelijk in denzelfdentoestand. Ook het verdrag van de groote heeren met Leopoldvan 15 Nov . schijnt daarin nog geene verandering to maken .De koning volhardt in zijn besluit, en zwicht niet . Het zal nuaankomen op de denkwijs der Tweede Kamer over de 138 millioenen .Pat ontwerp is al weder ten voordeele der rijken, en de uit-voering zal voornamelijk drukken op den middenstand . Gelukthet de regering, dat mij bedenkelijk schijnt, om er haar plandoor to halen, dan behoudt zij, in de groote vraag, eenigekansen : maar de nadeelige hebben, dunkt mij, het overgewigt .1k zuu, met hetgeen ik weet, niet gaarne stemmen in de tweedekamer. Ik geloof ook, dat zij, die de regering zullen onder-steunen, het doen zullen in het vertrouwen, dat de regeringhandelt op meer beslissende gronden van waarschijnlijkheid, danzij in staat zijn to berekenen .

Het is de vraag niet, of omkeer van zaken in Belgie en eenalgemeene oorlog eerlang onverm ijdelijk zijn, maar of men ze to

67

wachten heeft in het volgend jaar. Is sulks waarschijnlijk, zoolanghet Ministerie Perier in Frankrijk aan het hoofd blijft P

Wilden wij een begonnen omkeer in Belgie met de wapensondersteunen, zoo zie ik niet, waarom, onder dit Ministerie,het fransche leger er niet, even als den eersten keer, in- enweder uittrekken zou . Aan den anderen kant, is het in dentegenwoordigen toestand niet ondenkbaar, dat de Mogendheden,na de ratificatie, zonder dadelijke middelen van dwang to bezigen,beginners met ons nadeeliger voorwaarden op to leggen, en ein-digen met ons tot de nadeeligste to noodzaken . Ondertusschenputters zij ons, door ons over to laten aan ons zelven, op dezekerste wijs nit ; en hebben in tijds de kracht voor eene laatsteinspanning gebroken.

Met toe to treden zou de koning aan de toekomst van Belgiegrootere vastigheid geven, dan of Leopold of Frankrijk het ooitsullen kunnen verscha$en . De stemming in Belgie zal langzamer_hand moeten keeren, wanner de koning zich met het verdraginlaat. Pat de koning aldns werken zou voor Frankrijk en Engeland,en onze of hankelijkheid van die twee staten bevorderen, houdeik voor gewis ; evenzeer, als dat belang en kans van een alge-meenen krijg daardoor zouden worden verplaatst en verwijderd .Het kan echter ook zijn, en wie weet dit buiten bet Gouverne-ment ? dat het verdrag van 15 Nov . niet meer is dan eene slechtgemeende concessie . Maar de inwilliging des konings zou dentoestand van Belgie des niet to min doers veranderen, en deszelfsgevolgen zouden zelfs eene voorgenomene staatkunde der driegroote Hovers kunnen wijzigen ten onzen nadeele .

Perhalve, waarde vriend, ik weet het niet, en verlang uitdien hoofde des to meer near de mededeeling uwer gedachten .Van Assen heeft een pear dagen hier doorgebragt, en ons gepaaidmet de verzekering, dat hij hoopte en vertrouwde voor Kerstijdzijn lessen to hervatten. Ik ben in dit geloof niet uitermatevast. Het is mij ook voorgekomen, dat zijn tijdelijke commissieen de omgang met den Prins van Oranje op hem, misschien

68

zijns ondanks, een indruk begint to makes, die voor een terug-keer tot de eenvormigheid van het Professorale levee juist nietgunstig is .

Laat mij niet het refit van vergelding voelen, en verblijd mijspoedig met eenig berigt .

Altoos van harte

uw vriend

J. R, THORBECKE .

xxx.

L e ij d e n, d . 20 Dec. 1831 .

*** Kritiek van 1)ie Fransi sische Revolution van 4830 van den hoogl .Jarcke to Berlijn . Zie de N e d . G e d . III . p. 96.

w a a r d e V r i e n d! Heb dank voor de mededeeling van hetnevensgaande boek . 1k heb het aandachtig en met genoegen ge-lezen . Het is een partij-geschrift van de betere soon . De S .oordeelt, dunkt mij, zeer juist, dat het and christelijk-Germaanschstelsel in bijkans geheel Europa reeds voor de fransche omwentelingondermijnd was, en dat deze er slechts nog de bouwvallen vanopruimde . Te refit wordt dan ook op bl . 6Z de valscbe leer ge-gispt van de Gaz. de Fr., alsof het vertegenwoordigend systeemeene onmiddellijke voortzetting ware der oude standee . De S.schijnt to gevoelen, dat het gewone misbruik der geschiedenis,tot betoog der volstrekte waarheid van eene staatsregtelijke stelling,ons niet verder brengt. Voor het overige blijkt het nit de zeseerste afdeelingen van het boek duidelijk genoeg, dat de Chartevan 1814 de regeling der revolutie niet begonnen heeft aan hetregte eind, en dat bet regeren na de revolutie moeijelijker wasdan voorheen . Toes wares de misslagen van wetgeving en Gou-vernement zoo verderfelijk niet, omdat velerlei banden, voor enonaf hankelijk van Gouvernement en wetgeving bestaande, bet ge-

69

heel bijeen hielden . De volgende afdeelingen hebben mij andermaaldoen zien, dat een land niet met het summum ills alleen kanworden geregeerd : dat de fr. Charte van 1814 zoo min volkomenwas, als eene onzer andere grondwetten : dat de wijsheid derpersonen ze aanvullen moet : en dat Karel X met de zijnen dezewijsheid heeft gemist. Eene regering behoeft, dunkt mij, dentoestand, char zij zich in vindt, niet to trotseren, omdat zij indeszelfs verkeerdheden niet toegeven wil . Er is welligt nog eenderde. Maar het zich partijstellen is zeker, voor een Gouvernement,het gevaarlijkst van alle, en het Bourbonsch Gouv . heeft er zich,rinds 1814, niet boven verheven . Het staat vast, dat de liberalenaan eene in hun zin gehandhaafde magi de bevoegdheid zoudenhebben toegekend, die zij aan Karel X ontzeiden . De uitspraakover der Konings gedrag zou anders zijn geweest, indien hetgevolg anders geweest ware . Men kan ligtelijk een hoop opstapelenvan dergelijk arguments ad hominem . 1k voor mij geloof nochaan het recht der Ordonnanties van 25 Julij, noch aan het refitvan den opstand . Hetgeen voorafgegaan en gevolgd is, blijft dehoofdzaak . E n in het eerste heeft het Koninkl . Gouvernement zoomin regeerkunst, als in het laatste de liberale factie eerbied voorrefit aan den dag gelegd . Het feitelijke pleegt, na eene revolutie,de wet to stellen .De S. ziet de taken van eene zij, en hij heeft op zijn stand-

punt gelijk . Maar deze, hoe welgemeende, beoordeeling is, d unktmij, niet geschikt om door to dringen tot de geheele waarheid,en vooral ongeschikt om de beginsels der genezing to ontdekken .Wij leven in een tijd van proefneming, in een tijd van overgangtusschen eenen vernietigden regtstoestand en de opbouwing vaneenen anderen . 1k tie niet, dat de strijd, die gevoerd wordt,eene andere verklaring behoeft. De leer der volkssouvereiniteit,zoo als die door de liberalen en door den schrijver begrepenwordt, kan het cement van de nieuwe Staatsorde niet zijn. Warede leer, die de S . belijdt, meet algemeen, wij zouden minderrevoluties hebben . Doch nu wij er in zijn, kan zij ons ook al

70

niet helpen . Zij is goed voor den kamp, en voor de regelingvan den vrede niet voldoende .

Beoordeel hieruit, waarde vriend, welken indruk dit boek opmij heeft gemaakt . De philisophia veri van v. H . 1 ) heb ik ilogniet gezien ; maar Uw gunstig oordeel zal mij aanleiding geven,om het werk niet ongelezen to laten . Naar bet werkje vanBrandes zal ik hier vragen, om het u, zoo mogelijk, ter leen tozenden 1k zal mij ook de Bedenkingen over oorlog of vredeaanschaffen .

Het denkbeeld, om aan het Gouvernement den onderstand voorden oorlog slechts over drie maanden in to willigen, heb ik gelegen -heid gehad to bestrijden . 1k vrees met u, dat veel leden der StatenGeneraal dit gevoelen aankleven . 1k verlang zeer naar naderberigt omtrent hetgeen bet Handelsblad van eene weigering derratificatie van Ruslands zijde heeft gezegd .

Over de benoeming van Rappard verblij ik mij zeer . 2) Maar ishij reeds weder naar 's Rage teruggekeerd ? Zeg mij zulks s, v. p.in uwen volgenden .

Van Assen is andermaal naar het leger, en komt met Januarijweder . Men begint thans de intrigue voor den jongen Siegenbeekop nieuw aan to blazen . 1k hoop, dat een zoo ongelukkig ont-werp schipbreuk lij den zal . 3) .

Vaarwel, en behoud lief

T. T .

J . R. THORBECKE .

1) Het eerste gedeelte van bet Tweerie Deel der I n i ti a p h i 1 o s o p h i a e P 1 a-t o n i c a e door den hoogleeraar v . Heusde (1831),

2) Den '13 l)ec . 1831 werd mijn vriend A . G . A . v . Rappard benoemd totReferendaris aan bet hoofd der Afdeeling 0 n d e r w ij s .

3) Het is mij ontgaan wat Thorbecke bedoelt. De scherpheid zijner kwalificatienwas dikwerf overdrevea en somtijds onverdiend .

71

XXX1.

L e ij d e n, 15 f unij 1832 .

** Thorberke « e~gert de hoofdredactie van L e Journal d e l a H a y e, als zijndedeze »beuijdenswaardige teak" met behoorlij ke waarneming van het hoogleeraarsambtonvereenigbaar.

A m i c i s s i m e! 1k zou u voorleden Dingsdag gaarne hebbengesproken . Maar Gij woondet de zitting der Kamer bij . 1k hebthen den Minister mijn besluit kenbaar gemaakt . Z. E. heeftgetracht mij tot eene andere meening over to halve, en verzocht,dat ik de zaak nog eenige dagen in beraad hield . 1k heb hetonderwerp nogmaals doorgedacht . Zulks heeft mij bevestigd inde overtuiging, dat eene zoo veelomvattende werkzaamheid nietbestaanbaar is met de pligten mijner akademisehe betrekking enstndie. BiJj (leze betrekkin

achter,,itgang . 11k11 YY G11rJ1~11 UG'~ ens hte.. ~~~~~.g isu v uisiili u uwstanild ~ov1l w1 u1 U~C411

hear jaarlijks uit to breiden in om vang en nut. Hiervan zou ikmoeten afzien ; en toch den anderen werkkring niet behoorlijkkunnen waarnemen. 1k mag mij niet door het benijdenswaardigeder task laten verleiden, wanneer ik inzie, dat aan derzelvergewigt door mij naauwelijks ter halve zou worden beantwoord .

De Minister schijnt over Bocx 1) minder gunstig to denken,den hij, near mij voorkomt, verdient . Maar Z . Exc. houdt hem,in allen geval, volkomen berekend voor de dagelijksche zamen-stelling van het bled . Aan een voornaam vereischte is voldaan,zoo het journaal vbdr blijft bij andere couranten in de spoedigemededeeling der berigten . Voor het schrijven der art i cl e s d ef o n d s ken het zoo moeijelijk niet zijn, eenig personeef aan hetbureau to verbinden, tegen hetwelk de beschuldiging, van anti-nationaal to wezen, niet ken worden ingebragt, en dat, overhet algemeen, zamenwerke in eenen geest .

1) Box . De verkeerde spelling toont dat Thorbecke meet dezen bekwamenambtenaar bij het Departement van Justitie (vertrouweling dikwert, niet enkel inpolicie-zaken, van den Minister van Maanen en ook aan omen Brusselschen erien-denkring niet a reemd) eerst door zijtie optreding als Journalist bekeud wend .

72

Een Franschman schijnt onmisbaar, om de hand to houdenaan den vorm. Voor het nazien echter van den inhoud der artikels,en derzelver aanvulling, is welligt Prof. van Kampen to Amst .niet ongeschikt. 1k stel hem van daag aan den Minister voor .De Hr . v. K., bij uitstek ijverig en vlug met de pen, heeftniet zeldzaam in dagbladen geschreven ; hij is met vele andereschrijvers in gemeenschap ; van zijne betrekkingen in de hoofdstadzou insgelijks partij kunne°n worden getrokken ; en de gevoelens,die hij sinds den Belgisehen opstand beleden heeft, zouden devorming van een gepast stelsel niet in den weg zijn .

Ziedaar, waarde vriend, den a$oop der zaak, wat mij betreft.Maak er gebruik van, waar hot pas geeft ; en vooral, zoo mijneweigering ergens eenen min gunstigen indruk mogt hebbengemaakt. Wees ook bij gelegen heid zoo goed, er den Heer Bocx,in vertrouwen, kennis van to geven .

Van harte

T. T .

J . R. THORBECKE .

XXXII.

L e ij d e n, 18 Aug. 1832 .

*** Hoogstbe~len' elijke gesteldheid van Duitschland . De Bondsvergadering baantsedert •15 jaren den weg voor onderlinge tweedragt en Franschen invloed .

W a a r d e V r i e n d! 1k ben regt blij eindelijk eens weder be-rigt van u to hebben . Van Assen schreef mij, 8 dagen geleden,min zwaarmoedig, dan wel voorheen . Hij scheen to vertrouwen,dat eene schikking zeer nabij was, hetgeen mij, in hem, nog albevreemdde . Uwe wijs van zien bevestigt . mij in het gevoelen,dat onderscheidene moeijelijkheden eene nieuwe vertraging kunnento weeg brengen, en een tractaat slepende houden, waarmede wij

73

ten slotte, in den al weder verergerden toestand van Europa,niet veel vender zullen zijn .

De gesteldheid van Duitschland komt mij, als u, hoogst be-denkelijk voor. 1) 1k vrees, dat eene geduchte krisis, door demanifesten der Bondsvergadering aangezet, aldaar op weg is . Ter-wijl men tegen een buitenlandschen vijand op zijne hoede wezenmoet, verwekt men binnenlandschen twist . wat heeft, bid ik u,de Bon dsvergadering sedert 15 jaren, wat sedert twee jaren ge-daan, om er hare jongste besluiten aan vast to maken ? Waartoeeerie theoretische verklaring van beginsels, lang door de praktijkwederlegd, en, zonder openbaren oorlog tegen alle constitutionelestaatsorde, niet vol to houden ? Frankrijk kan er merle in zijnschik zijn . Een aanzienlijk deel van Duitschland zal zich allengsweder in de armen van Frankrijk werpen ; ja ten laatste zullende vorsten zelven meer fJaat vlndell ulj eene ual sche ueschel-ming, dan bij de Oostenrijksche of Pruissische wapens. Over deoogmerken van de tegenwoordige partij der beweging zou menzich moeten onderrigten op de plaats zelve . 1k lees wel, dat menandermaal spreekt van Duitsche eenheid, maar het kan die nietzijn, waarvan men in 1813 en 14 droomde . Hebben bijzonderelandsbelangen, of algemeen Duitsche inzigten het overgewigt inden geest der drijvera ? Hoe het zij, ik kan mij niet ontdoen vanhet denkbeeld, dat invoering der constitutionele vormen in Pruissenen Oostenrijk de eindelijke toeleg of nu reeds is, of worden zal .

De gebeurtenissen van 1830 hebben mij to veel achteruitgezet, en de toekomst staat ook nog niet vast . Antlers bragt ikzes weken in Duitschland door, waar ik de deuren nog wel to

1) Vergelijk de laatste bladzijden den N e d . G e d . „De ziekte duurt voort, ookals de geneesheer 1 e s s y m p t o m e s voor een oogenblik verdrij ft . . . . Het uitroeij eneener valsche theorie, enkel met de bajonet, zal eerst dan gelukken, als men ookhet denkvermogen aan banden za) hebben gelegd . . . . Wij gelooven dat de geweldda-dige onderdrukking van revolutiegeest e n v r ij h e i d to gelijk, zoo als dit sch ntplaats to hebben in P o l e n, I t a l i d, Duitschland en elders, nieuwe en meergeduchte uitbarstingen bereidt :

74

vinden weet, aan welke men kloppen moet . 1k tracht nu, ondermijn werk, dezen wensch to vergeten ; ofschoon, ik wil ket Uwel zeggen, sours een weinig wrevelig tegen de omstandigheid,die mij verhindert . 1k verheug mij, dat Box zooveel werk vanbet Journal maakt. Hij zou er nog beter in slagen, indien menhem in vrijer positie bragt. Men heeft mij gezegd, dat KinkerMn Z. M. voorgesteld zou zijn . Dan of zulks gevolg heeft gehad,weet ik niet.

Met den druk der geschiedenis van B, 1) zal, meen ik, spoedigworden aangevangen . Men zegt, dat B. zich, in zijn collegie, hef-tige uitvallen tegen den Koning heeft veroorloofd . Maar Tydemanwil er niet voor uit komen, of zij in het Handschrift staan . Hijbreekt of met het algemeen zeggen, dat hij den pligt van eengetrouw uitgever vervullen zal . Hij begrijpt, dat het niet bet voor-deel der uitgaaf is, wanneer men mogt beginners to gelooven, dateenige piquante uitdrukking zou kunnen worden geschrapt .

Verblijd mij eens weder, gelijk gij nu gedaan hebt, en geloofmij van harte

T. T .

J. R. THORBECKE .

XXXIII .

L e ij den, 16 Oct. 1832.

*** De geduchtste dwangmiddelen zijn de n e g a t i e v e, waardoor de overspanningvoor Nederland op doodbloeden uitloopt. - » Eene inspanning, eene volharding,eene geestdrift, gelijk ter handhaving van een waarlijk zelfstandig volksaanwezennoodzakelijk zijn zou, is er niet en kan er niet wezen, ten zij de bevolking, volgensdie beginsels welke men thans niet erkent, van boven of naar een verheven doelworde geleid." N. G. III . 116.

A m i c i s s i m e! 1k tracht tot dus ver vruchteloos van den beerBox antwoord to erlangen, of eene missive, die ik hem ruim 8

1) Bilderdijk. Op 18 Dec . 1831 ontslapen. Zoo als da Costa meldt, vreedzaam en zacht.

75

dagen geleden toegezonden heb, bij hem al dan niet ontvangenis . Ik heb hem voorleden Zaturdag omgaand antwoord gevraagd .De heer Box is welligt ziek . Antlers begrijp ik een stilzwijgenniet, dat nergens naar lijkt, behalve naar onbeleefdheid . Menheeft 10 of 12 malen op een dag gelegenheid, berigt van denHaag naar Leijden to zenden . Bewijs mij de dienst, den heer Boxmet een woord, zoo spoedig mogelijk, to vermanen, en ZEd. todoen weten, dat ik morgen, met de post, of met eene e e r s t eschuit of diligence, berigt zijnerzijds zeker wacht.

De rede des konings kondigt ons volharding aan ; terwijl deEngelsche papieren ons bang willen maken met de komst dervloot . lk voor mij zou veal minder daze regtstreeksche en positieved wangfmiddelen duchten, dan de negatieve, bevat in hat laatsteprotocol. Zal men in de tweede kamer niet schrikken voor zulkeen doodbloeden P Anderendeels zal men welligt to Berlijn en toPetersburg hat doctrinair-Ministerie ear een fransch lager naarBrussel laten zenden, dan den Hr . Odillon Barrot .

Verschoon de moeite, die ik van u verg, et amare perge . 1 )

T. T .

J . R . THORBECKE .

XXXIV.

L e ij den, 19 Oct. 1832 .

*** Het noodlottigste in den kritieken toestand, zou zijn i n n e r l ij k e v e r d e e l d-h e i d. - Thorbecke's resenserende tuchtroe .

A m i c i s s i m e! Tk ban u dankbaar voor de vriendelijkheid enden spoed, waarmede Gij aan mijn verzoek hebt voldaan . TJwoordeel over de gelegenheid onzer zaken zal, vrees ik, maar alto juist bevonden worden . Eene blokkade moge door hat saisoen,door wind en wear, worden verijdeld, men heeft andere middelen .De vraag zal zijn, of de HH . van de tweede kamer zich, na

1) blijf lief hebbea

7s

de medede~ling des Ministers van finantien van heden, flog sterksullen gevoelen. In alien geval hoop ik, fiat zij met den Koning,of de Koning met hen, steeds eene lijn sullen blijven trekken .Het ergste, fiat ons overkomen, kan, is, dunkt mij, gering toachten bij innerlijke verdeeldheid .Ik beaam volmondig Uwe aanmerkingen over bet stukje van

v. Dam. Ik zou haast gelooven, fiat men hem, na het drinkenvan eene fles Champagne, uitgedaagd heeft, om zijn liberalisme,zoo hij bet hart er toe had, ook flu flog gestand to doen . Eenantler blijk, wat men bier bet Publiek al in de hand stoppen kan,is bet genoegen, waarmede zelfs niet onbeschaafde menschen eenboek van Lipman, G e s c h . d . S t a a tk. enz. 1) schijnen to hebbengelezen . ilk geef toe, fiat bet • een populair boek, en alleen vooronkundigen geschreven is ; fiat de vereischten van een blijvendgeschiedwerk bier niet to pas komen . De Hr. L. is dilettant ;hij schrijft voor de Heeren in Doctrina ; hij behoeft dus de bron-nen niet to kennen, en ze althans niet bestudeerd to hebben .Hij kan vols'taan met een dragelijk uittreksel, in een levendigenstijl, doorweven met eenige aanmerking en verklaring, to leveren,zoo als dit alles bij Schoell gevonden wordt . Tegen dit allesheb ik nets ; bet kan zijn nut hebben, fiat eenige kundigheidvan de diplomatische feiten van onzen tijd in een wijderen kringverspreid worde . Maar, mij dunkt toch, die feiten dienen nietmisvormd, de uittreksels niet ten eenenmaal onnaauwkeurig,oordeel en uitlegging omtrent de eenvoudigste dingen niet teneenenmaal onjuist to zijn. De vreemdeling sal moeite hebben togelooven, fiat men zich, op een zoo classieken grond voor deDiplomatic, als ons land to regt heeten mag, zulke knollen voorcitroenen last verkoopen . Het doet mij leed, en gij suit mij ditniet kwalijk nemen, fiat men bij ons eene allerbelangrijkste tankmet zoo ongewasschen handen aanpakken durft ; fiat men overDiplomatic flog met evenveel slordigheid, alsof men een roman

1) Gesehiedenis van de staatkunde der voornaamste Mogendheden van Europa,sedert den val van Napoleon tot op heden . (Amst . 1832) .

77

voor een boekwinkel vertaalt, schrijven mag, en met dat al nogbijval vinden kan . 1 )1k ben het volkomen eens met uwe bedenkingen tegen de

dissertatie van den Hr. Veder. `') Gijne uitvinding van het regtkomt mij voor als de oude haarkloverij over de uitvinding vanspraak en taal . Nihil est in intellectu, quod non antes fuerit insensu, was al eertijds en is, dunkt mij, nog de bron van on-telbar~ dwalingen . Men is ook, geloof ik, de waarheid nader,wanneer men de stelling omkeert .

1k verneem met het uiterste genoegen, dat er in de tweedekamer volkomene eenstemmigheid heerscht . Het schijnt, dat hetadres de genegenheid der Vertegenwoordiging, om 's lands eeren belang met den Koning tot he! laatst toe to handhaven,krachtvol uitdrukken zal . 1)e leden zeggen mij, dat de mede-deeling van buitenlandsche taken sterk getroffen heeft .

Van harteT. T .

J. R . THOB,BECSE.

XXXV.

L e ij den, 23 Aug. 1837 .

*** Thorbecke voor mijn geschrift over de Maatregelen tegen de Afgescheidenendankbaar. Voornemen om, als advocaat van de Regering, uit overtuiging tegen mijol) to komen .

W a a r d e V r i e n d! Uit (ielderland teruggekeerd, vinde iktweederlei geschenk van uwe hand . Gij maakt mij rijk, en ik

1) Aan het slot van eene beoordeeling der brochure van Mr. Lipman v e V r e d e,i n d e N e d . G e d. van 16 Dec . '1830, leest men : »Sommigen zijn van ourdeel datmen, bij het woelen der hartstogten, niet schrijven moet dan wanneer men vanuitgestrekte ambtsbezigheden meet dan weinige uren uitsparen kan.Eene vlugge pen, niet door kalm overleg voorgelicht en geleid, heeft in onrustigetijden, menigwerf groot onheil gesticht, en bij een v r e d e, zoo als in dit boekskeaangeprezen wordt, is schande zeker en voordeel ongewis."

2) Historic Philosophise Juris spud Veteres .

78

beschouw gaarne uwe boeken als brieven van eene meer dengewone grootte, ook aan mij geschreven. Uw stuk over de maat-regelen tegen de afgescheidenen las ik reeds in Gelderland, wearv. Asses het mij leende, met opmerkzaamheid en groote belang-stelling. Ik heb nog van gees antwoord op uw betoog gelezen,en dit bevreemdt mij . Ik heb wel lust om als advocaat, uit over-tuiging, tegen u op to komen . Ik zeg het u openhartig, ofschoonik niet weet of de tijd toelaten zal, dat er jets van kome . Ikdesk, dat onze oude en goede betrekking bij een verbloemd,niet bij een beleden versehil van denkwijs lijden ken .

Ontvang mijn hartelijken dank voor de teekenen van uw aan-denken. Het was mij regt leed, dat ik, bij uwe laatste komstto Leijden, u en uwe voorlezing misses moest.1) Goodra ik in denHaag kome, zal ik trachten zooveel mogelijk schadeloos to wor-den gesteld . Leijden en den Haag zijn zoo na bij elkander, enwij zien ons zoo zeldzaam, als wares wij door provincien gescheiden .

Opregt

T. T .

J. R THORBECKE .

XXXVI .

L e ij den, d. 15 Sept . 1837 .

** De M e m o r i e tegen de mijne is het drietal artikelen in L e J o u r u a 1 d e 1 aHay e van 9, 10,11 Sept. - Met den echt-thorbeckiaanschen aanhef . „L'opuscule estuse oeuvre de parti . On connait les fausses idees que s'est formees le parti auquel1'auteur appartient, sur la situation du monde d'anjourd'hui . Ce parti cherche lavie chez les moms . Ii ne co iprend pas que ceux-ci out vecu poar rendre possibleuse vie nouvelle ."

W a a r d e V ri e n d! Ik wacht sedert eenige dagen vergeefs opeen u toegedacht exemplaar mijner Memorie tegen de uwe . Ik

1) Reis in Frankrijk en Duitschland, voor het Huis-Archief des Konings,1836 .Verspr. Geschr. II . p . 298.

79

doe flu het verzoek in den Haag, ten erode nieuwe vertraginggemijd words, dat men u het stukje aldaar met dew brief regt-streeks bezorge . De fransche uitdrukking mijner denkbeelden be-haagt mij niet . Had ik tijd gevonden tot meerder uitwerking,zoo had ik welligt den vorm eener zelfstandige Hollandsche bro-chure gekozen . Dan hoe de vorm zij, gij zult terstond zien, datik het orgaau, niet van het Gouvernement, maar van mijneeigen overtuiging was . Verschil van overtuiging, inzonderheidwaar het de publieke zaak, waar het, zoo als hier, wezenlijkeregten geldt, heeft niet noodig to zwijgen om de gevoelens vanhartelijke achting en toegenegenheid in hun geheel to laten,waarmede ik altoos ben

'1' . T .

J. R . THORBECKE .

*** Mijne antikritiek verseheen in het frai sehe dagblad van 23 Sept .»Je n'aime pas la poldmique, je n'y resigns . . . Votre opuscule, dit-on, est une

oeuvre de parti . - Je sais que c'est une oeuvre de conscience et de bonne foi .La supreniatie absolue d e 1' E t a t s u r 1' E g 1 i s e, tells est la these que notre

antagonists a entrepris de prouver."De repliek van Thorbecke was andermaal in drie artikelen vereat (27 Sept .

28 Sept. , 1 Oct .) . Hij, de man der wet zou zelfs tegen de i n 1 e g e r i n g geenonoverkomelijk bezwaar hebben, mits under w e t t e 1 ij k e n vorm . - „L'dtablissementdun pouvoir prdventif permanent dens la demeure des citoyens. ..abesoin, selon moi, d'etre autorisd par une loi ."

Het gansche Opstel was in denzelfden apodicti4ehen toon als bet eerste stuk . Bijv .„Le zele de partie de M . Groen etait one excuse, a nos yeux, pour les erreurs nom-breuses que l'on rencontre presqu'a ehaque page de sa brochure . C'est cc memezele qui, en inspirant la rdponse a nous exam en, s'dmeut et s'irrite maintenant .Cela nous surprend, car, on le sait, le parti est convert dun bouclier saint, etalors meme que nous eussions pensd en avoir le pouvoir, nous n'avions nullementla volonte de le blesser ."

Uit is bet begin van het in druk %erschijnend A n t w o o r d dat den volgendenvriendsehappelijken brief vergezelt .

80

XXXVII.

L e y d e n, 7 Oct. 1837 .

*** Liefelijke begeleidin ; van een meer dan Vi ijmoedige censuur.

Zie, waarde Friend, hiernevens mijn antwoord in een 8° . afdruk,op welken ik wederom 8 dagen wachten moest . Ik was blij inuwen brief een weerslag to vinden op mijne gevoelens . 1)e zaak,die wig iii 't publiek verhandelen, deert ooze bijzondere gezindheidwederzijds niet . Ten zij wij er eigenliefde of andere onzuiverehartstogten in mengen, die nu, en altoos, verre van ons mogenblijven . 1k kome, in den Haag zijnde, u zien, en gij zult mijhier van harte welkom wezen . Ik wenschte, dat wij hier stukkenhad den die u van dienst konden zijn en u verpligtten sours overto komen . Ik vrees, gij zijt anders moeijelijk to bewegen . Danwaar ook, gij zult mij steeds vinden

T. T.

J. R. THORBECKE .

*** In 1 e J o u r n a 1 d e 1 a H a y e van 7 October stood mijn vroeger reeds ge -schreven wederantwoo rd .

Den 8 October zond ik het aan Thorbecke, to gelijkertijd met een, naar midtoeseheen, niet onvoegzamen weerslag op den brief van den vorigen dag .

„Amice ! 1k dank u voor de toezending van uw opstel en vooral voor nw vriend-schappelijken brief. Ik ontwaar daarnit, met groot genoegen, dat Gij door son~migeuitdrukkingen van nw antwoord niet hebt bedoeld wat, naar mij inzien, iii dewoorden opgesloten ligt Ik houd mij aanbevolen voor uw toegezegd bezoek ; toLeiden zijnde kom ik u gaarne zien . Ik zend u heden over de post mijne repliek .Geloof mij steeds

T. T ."

1)it is de eenige mijner brieven waarvan ik, nit voorzorg, afschrift bewaard heb .

81

XXXVIII.

L e ij d en, d . 23 Sept . 1838.

*** Dankbetuiging voor de A r c h i v e s d e l a 1I a i s o n d' 0 r a n g e N a s s a uSdrie 'I . Tome 5.

A m i c e ! Na ontvangst van uw vriendelijk geschenk wachtteik eenige dagen met het antwoord, om U jets meer dan dankto zeggen . Maar de inhoud is to rijk, en de tijd is mij, bijden aanvang der collegien, to kort gevallen, om de image tonemen naar welke ik verlang . Ik stel mij altoos voor, bij eeneof andere gelegenheid jets in 't publiek to zeggen over het werkin zijn verband . Ik blijf betreuren dat men bij ons naar eeriegepaste plaats voor dergelijke waardeering steeds zoeken moet .Welligt doet zij zlch eerla ig voor; en 1_k wen_sch het inzonder-heid ten erode uitvoeriger, dan sulks in een brief doenlijk is,mijn erkentelijkheid uwaarts to verklaren .

Wil mij intusschen gelooven, als van ouds .

T . T.

J . R . THQRBECKE .

XXXIX .

L e ij den, 7 Sept. 1841 .

*** Na ons tamelijk eendragtig zamenzijn in de D u b b e 1 e K a m e r van 1840 .Bij de ontvangst van de Eerste Aflevering van bet Handboek en de toezending dern i e u w e Aanteekeniug op de Grondwet .

Ik was, waarde Vriend, eenige weken geleden aan uw huffs,om 13 voor de Eerste Aflevering van het Handboek der Vaderl .

82

Geschiedenis vriendelijk dank to zeggen . 1k kan vele dingen nietzien met uw oog . Met name zullen wij ons, vrees ik, over der-gelijke wijze van behandeling nimmer vereenigen. 1k ben nietvan uw geloof; dock ik wenschte, dat alien voor het hunnezooveel deden. als gij voor het uwe . Wij hadden wat meergroeikracht in de Nederlandsche natuur.

Ontvang het nevensgaand exemplaar van het 1 ate Deel der nieuweAanteekening met die welwillendheid, die door verschil van stelselniet wordt uitgesloten .

Steeds opregtelijk

T. T.

J. R. TIiORBECKE .

Amster<lalll~che Stoonuh'ukkel'ij van Roeloffzeil en Hiihner.