Studiedag Historische houtconstructies presentatie 1 lezing Kristof Haneca

Dendrochronologie in bouwhistorisch onderzoekKristof Haneca >> agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel

o Basisprincipes dendrochronologie

o Staalname

o Dateren• randvoorwaarden• referentiekalenders• rapportage & interpretatie

o Bosgeschiedenis

o Houthandel

jaarringen

jaarringen

“Adonis”

• >1075 jaar oude den• noorden Griekenland• oudste Europese boom

jaarringen4.847

jaarringpatroon

Droogte / stress > trage groei > smalle jaarring Veel zon + neerslag > snelle groei > brede jaarring

Weer variabel van jaar tot jaar > opbouw jaarringpatroon Jaarringpatroon: variatie in breedte jaarringen

jaarringpatroon

jaarringpatroon

Oude en jonge bomen > zelfde omgevingsfactoren> gelijkaardig groeiringpatroon

Jaarringen

referentiekalender<< 8.480 BC – 2015 AD

dateren

Groeiringpatroon van een stuk bouwhout

30

80

130

180

230

1100 1150 1200 1250 1300

Datering !

cross-dating .............

staalname

staalname

droog hout nat/vochtig hout

semi-invasief

levende bomenstamhout

…

staalname


semi-invasief

levende bomenstamhout

…

invasief

archeologischhoutsubfossiel hout…

Staalname

© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst

staalname


sculpturenpaneelschilderijenmeubilair…

niet invasief

staalname


sculpturenpaneelschilderijenmeubilair…

niet invasief semi-invasief

dakgebintebalken

…

© Onroerend Erfgoed | H. Denis

boorkernen

restauratiedendro: 1370-1385 AD

restauratie2002

restauratieBehoud van onderzoekspotentieel:

bij vervanging oorspronkelijk materiaal staalname > dwarse doorsnede (ca. 5 cm dik) label - inventaris benaming onderdeel en aanduiding op dakenplan deponering

meten & analyseren

© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst

dwarse doorsnede of boorkernen

tot 1/100 mm nauwkeurig houtstaal ca. 5 cm dik

selectieNiet elk stuk hout geschikt >> selectie op basis van:

houtsoort aantal ringen = f (klief/zaagwijze, groeisnelheid)

minstens 70 à 80 aanwezigheid spint/schors

- selectie > specialist

- analyse > niet per stuk, maar per bouwfase

houtsoortGeschikte houtsoorten:eik

duidelijke ringen uitstekende mechanische eigenschappen hout heeft hoge natuurlijke duurzaamheid groot verspreidingsgebied in Europa dominante positie in bos

esolmbeuk

grove denfijnsparzilverspar

eik

houtstralen

houtsoort

houtsoortnaaldhout: grove den

klief-/zaagwijze

staalname

© Onroerend Erfgoed | H. Denis

klief-/zaagwijze

o B en H x2o opp. x4>> aantal ringen is gelijk!

klief-/zaagwijze

Planken: klief/zaagwijze:

klief-/zaagwijze

aantal ringen = ƒ(klief/zaagwijze, groeisnelheid)

# ringen per cm snelle groei > brede ringen snelle groei > ook op groot stuk hout weinig ringen trage groei > relatief klein stuk hout kan veel ringen hebben

groeisnelheid

groeisnelheid

© KIK-IRPA, Brussels | Crémer & Fraiture, Laboratory Dendrochronology

# ringenaantal ringen = ƒ(klief/zaagwijze, groeisnelheid)

selecteren op hout met: trage groei minstens 70 à 80 ringen > cross-dating weinig abrupte schommeling in ringbreedte

Hoeveel boorkernen?

> per bouwfase!> i.f.v. eigenschappen hout> bv. meer stalen wanneer hout snel gegroeid is> selectie door specialist

Waarom meerdere stalen/structuur?

> onderling synchroniseren> hoger kans op exacte datering> hogere betrouwbaarheid> houtbewerking/verspaning (planken uit zelfde stam, …)

Herbruik/recyclage van (bouw)hout!

aantal stalen

referentiekalendersPeriode > lokaal: laatste 2.200 jaar ok > optimalisatie mogelijk

referentiekalendersLokaal en regionaal

DCCD: http://dendro.dans.knaw.nl/

http://dendro.dans.knaw.nl/

referentiekalendersLokaal en regionaal

dateren & rapporteren

Dendrochronologisch onderzoek: geen resultaat

Oorzaak: te weinig ringen op staal/stalen hout met snelle groei verstoringen in groeiringpatroon uit periode/regio met onvoldoende referentiekalenders

Remediëring meer stalen? > selectie beter materiaal


Dendrochronologische datering =(inschatting van) tijdstip waarop een boom werd gekapt

= laatste groeiring onder schors !

a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatumc: geen spint meer aanwezig > terminus post quem


a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum

wankant = laatst gevormde ring net onder de schors seizoen





1137 1138 maart/april 1139

a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum



eik: inschatting aantal ontbrekende ringen interval min. 8 – max. 38 spinthoutringen > lokaal hout



eik: inschatting aantal ontbrekende ringen interval min. 8 – max. 38 spinthoutringen > lokaal hout naaldhout

• spint soms moeilijk te herkennen• geen intervalschatting



ongekend aantal ontbrekende ringen geen interval minimum aantal spintringen toevoegen

• bij eik: min 8 vroegst mogelijke kapdatum werkelijke kapdatum ligt later


rapportering & interpretatieReeks

Aantal

ringen

Schors/

wankant

Aantal spinthout-

ringenEinddatering

Schatting ontbrekend

spintVeldatum

977-328 94 - 7 1294 min. 1 - max. 31 tussen 1295 en 1325 AD

977-092 52 - - 1279 min. 8 ná 1287 AD

977-099 85 - 11 1285 max. 27 tussen 1285 en 1312 AD

977-098 75 - 15 1285 max. 23 tussen 1285 en 1308 AD

977-106 64 - 6 1277 min. 2 - max. 32 tussen 1279 en 1309 AD

977-350 61 - 16 1284 max. 22 tussen 1276 en 1306 AD

977-345 68 - - 1239 min. 8 ná 1247 AD

977-100 53 - - 1232 min. 8 ná 1240 AD

977-337 54 - - 1211 min. 8 ná 1219 AD

NOV-14 100 B 19 1271 - voorjaar 1273 AD

NOV-17 114 - 16 1269 max. 22 tussen 1269 en 1291 AD

NOV-23 104 - - 1253 min. 8 ná 1261 AD

NOV-16 116 - 13 1260 max. 25 tussen 1260 en 1285 AD

NOV-13 61 - 1 1247 min. 7 - max. 37 tussen 1254 en 1284 AD

NOV-20 127 B 18 1289 - voorjaar 1290 AD

NOV-22 66 - - 1257 min. 8 ná 1265 AD

rapportering & interpretatie

rapportering & interpretatie

Bouwfases, herstellingen en hergebruik

Dendrochronologie:

Dateringstechniek

Bosgeschiedenis

Herkomst & houthandel

Forests of Flanders

bosgeschiedenis

bosgeschiedeniso Geschatte bosbedekking ca. 1000 ADo Grootschalige ontginning bos en heideo Omvormen naar landbouwgrondo Steden (Gent, Brugge,…)o Fragmentatieo Laagste bosbedekking eind 13de E

bosgeschiedeniso Invloed op lokale bossen.o Hoe zagen die lokale bossen er uit (structuur, beheer, …)?o Draagkracht lokale bosbestanden overschreden?o Waar kwam het bouwhout vandaan? >> lokaal vs. import

bosgeschiedenisParochiekerk Belsele

bosgeschiedenis

13de E dakkap?

bosgeschiedeniso Dakkap schip: 1266 -1291 AD

> hout met trage, uniforme groei

o Hout uit transept en koor (15de E) > geen dendro mogelijk> extreem snelle groei.

bosgeschiedenis> bouwhout afkomstig uit ander type bos?> van “oud bos” naar “geregenereerd bos” (secondary forest).> identificatie van bouwfases door # karakteristieken bouwhout> 15de/16de E > dikwijls snel gegroeid eikenhout > dendro problematisch!

Benaming in stadsrekening Vermoedelijk oorspronggebied

Bergksparren Bergen – Noorwegen

Danzekins hout Gdańsk– Polen

Ghisekenhout Giske – Noorwegen

Godsche sparren Gotland – Zweden

Kercsparren -

Coninberechsche barde Königsberg/Kalinigrad – Rusland

Luudsche houte Land van Luik

Luusche balken Luga – Rusland (of zelfde als Luudsche houte, uit

hetLand van Luik)

Muenken deelen Betekenis onzeker. Uit Munckholm nabij Trondheim

– Noorwegen?

Nordsche (vurine) houten Noordse handelshavens

Oostersch hout Ingevoerd uit Duitsland, of uit Baltisch gebied?

Pernausche sparren /

Sparnausche sparren

Pärnu – Estland

Pruussche plancken Hout uit Pruisen

Revelsche sparren Tallinn (vroeger Reval) – Estland

Rijnsche latten Hout uit het stroomgebied van de Rijn

Scoonsche sparren Skåne – Zweden

Scotsche sparren Uit Schotland?

Balken van Singi Forêt de Chiny – Henegouwen

Balken van Symay Chimay – Henegouwen

Vriessche standers Ingevoerd via Friesche havens

Weselsce balken / hout Ingevoerd via Wesel-Rijnland

Wykersche sparren Wyk van Revele – Estland

Balken vanden wilden

watere

Rivier Eau noire tussen Chimay en Couvin (tak van

de Viroin, een zijrivier van de Maas) – Henegouwen

Scipplancken van der

zuuder zee

Via Zuiderzeehavens als Deventer, Harderwijk of

Kampen

Zuudveinse planken Zutphen – Gelderland

Duutsbuerchse planken Duisburg – Duitsland

herkomstonderzoek

> grootschalige import bouwhout

> (inter)nationale houthandel

herkomstonderzoek

Natuurlijke verspreiding van zomereik (Quercus robur)

http://www.euforgen.org/distribution-maps/

http://www.euforgen.org/distribution-maps/

herkomstonderzoek

Huis “Biekorf”: 1275 Huizen in begijnhof: 1267/8 “De Matte”: 1282

• Sporenkappen (13de- 15de E)• Geen lokaal hout• Uit het Maasgebied (Z-België)• Referentiekalenders voor Maasvallei en Ardennen

herkomstonderzoek

Zicht op Dordrecht, Adam Willaerts (1629) (© Collectie Dordrechts Museum)

Dordrecht: stapelrechtvoor hout vanaf 1294 AD

herkomstonderzoek

Take home messages

Boorkernen (diameter 10-23mm)

Staalname > per bouwfase Meerdere stalen > hoger kans op datering Selectie in samenspraak met specialist Datering: spint/schors of wankant/kernhout Niet enkel dateringstechniek

• Bosgeschiedenis• Herkomstonderzoek• Houthandel• Houtgebruik

Vervanging historisch bouwhout > behoud onderzoeks-potentieel door staalname

…

Dendrochronologie in bouwhistorisch onderzoekKristof Haneca >> agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel

Studiedag Historische houtconstructies presentatie 1 lezing Kristof Haneca

Environment

Transcript of Studiedag Historische houtconstructies presentatie 1 lezing Kristof Haneca