Dendrochronologie in bouwhistorisch onderzoekKristof Haneca >> agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel
o Basisprincipes dendrochronologie
o Staalname
o Dateren• randvoorwaarden• referentiekalenders• rapportage & interpretatie
o Bosgeschiedenis
o Houthandel
jaarringpatroon
Droogte / stress > trage groei > smalle jaarring Veel zon + neerslag > snelle groei > brede jaarring
Weer variabel van jaar tot jaar > opbouw jaarringpatroon Jaarringpatroon: variatie in breedte jaarringen
dateren
Groeiringpatroon van een stuk bouwhout
30
80
130
180
230
1100 1150 1200 1250 1300
Datering !
cross-dating .............
staalname
droog hout nat/vochtig hout
semi-invasief
levende bomenstamhout
…
invasief
archeologischhoutsubfossiel hout…
staalname
droog hout nat/vochtig hout
sculpturenpaneelschilderijenmeubilair…
niet invasief semi-invasief
dakgebintebalken
…
© Onroerend Erfgoed | H. Denis
restauratieBehoud van onderzoekspotentieel:
bij vervanging oorspronkelijk materiaal staalname > dwarse doorsnede (ca. 5 cm dik) label - inventaris benaming onderdeel en aanduiding op dakenplan deponering
meten & analyseren
© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst
dwarse doorsnede of boorkernen
tot 1/100 mm nauwkeurig houtstaal ca. 5 cm dik
selectieNiet elk stuk hout geschikt >> selectie op basis van:
houtsoort aantal ringen = f (klief/zaagwijze, groeisnelheid)
minstens 70 à 80 aanwezigheid spint/schors
- selectie > specialist
- analyse > niet per stuk, maar per bouwfase
houtsoortGeschikte houtsoorten:eik
duidelijke ringen uitstekende mechanische eigenschappen hout heeft hoge natuurlijke duurzaamheid groot verspreidingsgebied in Europa dominante positie in bos
esolmbeuk
grove denfijnsparzilverspar
aantal ringen = ƒ(klief/zaagwijze, groeisnelheid)
# ringen per cm snelle groei > brede ringen snelle groei > ook op groot stuk hout weinig ringen trage groei > relatief klein stuk hout kan veel ringen hebben
groeisnelheid
# ringenaantal ringen = ƒ(klief/zaagwijze, groeisnelheid)
selecteren op hout met: trage groei minstens 70 à 80 ringen > cross-dating weinig abrupte schommeling in ringbreedte
Hoeveel boorkernen?
> per bouwfase!> i.f.v. eigenschappen hout> bv. meer stalen wanneer hout snel gegroeid is> selectie door specialist
Waarom meerdere stalen/structuur?
> onderling synchroniseren> hoger kans op exacte datering> hogere betrouwbaarheid> houtbewerking/verspaning (planken uit zelfde stam, …)
Herbruik/recyclage van (bouw)hout!
aantal stalen
referentiekalendersLokaal en regionaal
DCCD: http://dendro.dans.knaw.nl/
dateren & rapporteren
Dendrochronologisch onderzoek: geen resultaat
Oorzaak: te weinig ringen op staal/stalen hout met snelle groei verstoringen in groeiringpatroon uit periode/regio met onvoldoende referentiekalenders
Remediëring meer stalen? > selectie beter materiaal
dateren & rapporteren
Dendrochronologische datering =(inschatting van) tijdstip waarop een boom werd gekapt
= laatste groeiring onder schors !
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatumc: geen spint meer aanwezig > terminus post quem
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
wankant = laatst gevormde ring net onder de schors seizoen
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
wankant = laatst gevormde ring net onder de schors seizoen
dateren & rapporteren
1137 1138 maart/april 1139
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
wankant = laatst gevormde ring net onder de schors seizoen
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
eik: inschatting aantal ontbrekende ringen interval min. 8 – max. 38 spinthoutringen > lokaal hout
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
eik: inschatting aantal ontbrekende ringen interval min. 8 – max. 38 spinthoutringen > lokaal hout naaldhout
• spint soms moeilijk te herkennen• geen intervalschatting
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatumc: geen spint meer aanwezig > terminus post quem
dateren & rapporteren
a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatumb: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatumc: geen spint meer aanwezig > terminus post quem
ongekend aantal ontbrekende ringen geen interval minimum aantal spintringen toevoegen
• bij eik: min 8 vroegst mogelijke kapdatum werkelijke kapdatum ligt later
dateren & rapporteren
rapportering & interpretatieReeks
Aantal
ringen
Schors/
wankant
Aantal spinthout-
ringenEinddatering
Schatting ontbrekend
spintVeldatum
977-328 94 - 7 1294 min. 1 - max. 31 tussen 1295 en 1325 AD
977-092 52 - - 1279 min. 8 ná 1287 AD
977-099 85 - 11 1285 max. 27 tussen 1285 en 1312 AD
977-098 75 - 15 1285 max. 23 tussen 1285 en 1308 AD
977-106 64 - 6 1277 min. 2 - max. 32 tussen 1279 en 1309 AD
977-350 61 - 16 1284 max. 22 tussen 1276 en 1306 AD
977-345 68 - - 1239 min. 8 ná 1247 AD
977-100 53 - - 1232 min. 8 ná 1240 AD
977-337 54 - - 1211 min. 8 ná 1219 AD
NOV-14 100 B 19 1271 - voorjaar 1273 AD
NOV-17 114 - 16 1269 max. 22 tussen 1269 en 1291 AD
NOV-23 104 - - 1253 min. 8 ná 1261 AD
NOV-16 116 - 13 1260 max. 25 tussen 1260 en 1285 AD
NOV-13 61 - 1 1247 min. 7 - max. 37 tussen 1254 en 1284 AD
NOV-20 127 B 18 1289 - voorjaar 1290 AD
NOV-22 66 - - 1257 min. 8 ná 1265 AD
bosgeschiedeniso Geschatte bosbedekking ca. 1000 ADo Grootschalige ontginning bos en heideo Omvormen naar landbouwgrondo Steden (Gent, Brugge,…)o Fragmentatieo Laagste bosbedekking eind 13de E
bosgeschiedeniso Invloed op lokale bossen.o Hoe zagen die lokale bossen er uit (structuur, beheer, …)?o Draagkracht lokale bosbestanden overschreden?o Waar kwam het bouwhout vandaan? >> lokaal vs. import
bosgeschiedeniso Dakkap schip: 1266 -1291 AD
> hout met trage, uniforme groei
o Hout uit transept en koor (15de E) > geen dendro mogelijk> extreem snelle groei.
bosgeschiedenis> bouwhout afkomstig uit ander type bos?> van “oud bos” naar “geregenereerd bos” (secondary forest).> identificatie van bouwfases door # karakteristieken bouwhout> 15de/16de E > dikwijls snel gegroeid eikenhout > dendro problematisch!
Benaming in stadsrekening Vermoedelijk oorspronggebied
Bergksparren Bergen – Noorwegen
Danzekins hout Gdańsk– Polen
Ghisekenhout Giske – Noorwegen
Godsche sparren Gotland – Zweden
Kercsparren -
Coninberechsche barde Königsberg/Kalinigrad – Rusland
Luudsche houte Land van Luik
Luusche balken Luga – Rusland (of zelfde als Luudsche houte, uit
hetLand van Luik)
Muenken deelen Betekenis onzeker. Uit Munckholm nabij Trondheim
– Noorwegen?
Nordsche (vurine) houten Noordse handelshavens
Oostersch hout Ingevoerd uit Duitsland, of uit Baltisch gebied?
Pernausche sparren /
Sparnausche sparren
Pärnu – Estland
Pruussche plancken Hout uit Pruisen
Revelsche sparren Tallinn (vroeger Reval) – Estland
Rijnsche latten Hout uit het stroomgebied van de Rijn
Scoonsche sparren Skåne – Zweden
Scotsche sparren Uit Schotland?
Balken van Singi Forêt de Chiny – Henegouwen
Balken van Symay Chimay – Henegouwen
Vriessche standers Ingevoerd via Friesche havens
Weselsce balken / hout Ingevoerd via Wesel-Rijnland
Wykersche sparren Wyk van Revele – Estland
Balken vanden wilden
watere
Rivier Eau noire tussen Chimay en Couvin (tak van
de Viroin, een zijrivier van de Maas) – Henegouwen
Scipplancken van der
zuuder zee
Via Zuiderzeehavens als Deventer, Harderwijk of
Kampen
Zuudveinse planken Zutphen – Gelderland
Duutsbuerchse planken Duisburg – Duitsland
herkomstonderzoek
> grootschalige import bouwhout
> (inter)nationale houthandel
herkomstonderzoek
Natuurlijke verspreiding van zomereik (Quercus robur)
http://www.euforgen.org/distribution-maps/
• Sporenkappen (13de- 15de E)• Geen lokaal hout• Uit het Maasgebied (Z-België)• Referentiekalenders voor Maasvallei en Ardennen
herkomstonderzoek
Zicht op Dordrecht, Adam Willaerts (1629) (© Collectie Dordrechts Museum)
Dordrecht: stapelrechtvoor hout vanaf 1294 AD
Take home messages
Boorkernen (diameter 10-23mm)
Staalname > per bouwfase Meerdere stalen > hoger kans op datering Selectie in samenspraak met specialist Datering: spint/schors of wankant/kernhout Niet enkel dateringstechniek
• Bosgeschiedenis• Herkomstonderzoek• Houthandel• Houtgebruik
Vervanging historisch bouwhout > behoud onderzoeks-potentieel door staalname
…
Top Related