Proloog: Bolivia in AntwerpenOnze landen zijn van bij hun geboorte veroordeeld tot de dood door angst die ons belet te zien wie we zijn en wie we kunnen worden. Wat in Bolivia gebeurd is, leert ons dat de angst om te zijn wat we kunnen worden geen onverslaanbare vijand is. Racisme is geen fataliteit. We zijn niet veroordeeld om de geschiedenis te herhalen. We zijn vastbesloten om op eigen benen te staan, om te denken met onze eigen hoofden en om te voelen met onze eigen harten. (Woorden van de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano bij de inauguratie van Evo Morales tot president in januari 2006)

Aan de achterkant van de Antwerpse dierentuin gebeuren dit weekend vreemde zaken. De Andinowereld heeft er bezit genomen van een oud uitgeleefd klooster in de Ploegstraat, waar daklozen hun nieuwe thuis hebben gemaakt en een eigen organisatie uit de grond hebben gestampt. Ik kom hier dagelijks voorbij op weg naar het station. Gewoonlijk staan er dan lange rijen van meestal haveloze mannen voor de deur. Ze komen om soep en om brood. De onderkant van de maatschappij wordt gevoed in de schaduw van de Antwerpse spoorwegkathedraal. Misschien hebben de dieren aan de overkant wel een beter leven. Ik hoor ze meestal rond etenstijd. Eens liepen er door deze gangen dominicanen in witte pijen. Vandaag hoor ik voornamelijk het zachtere Spaans van de Boliviaanse variant spreken. Bolivianen in Belgi? Ze zijn er wel degelijk. De meesten komen uit Brussel, met hun instrumenten, hun traditionele kleding, hun voeding en hun cocabladeren. Zij willen de wonderen van Pachamama, van Moeder Aarde, tonen aan een genteresseerd Antwerps publiek. Ook Ren Fernndez is aanwezig. Hij is de nieuwe ambassadeur in Belgi. In de halfduistere kloostergang weerklinkt Andesmuziek. De ijle klanken van de Andesfluit versterken de spirituele sfeer. Het nummer is bekend.

13

Pijnen van een Pachakuti

Het is Achachilas en de componist ervan heet Mario Gutierrez. Het gaat over de rol van de voorouders. Volgens de Aymaras beschermen zij de nakomelingen van de dorpsgemeenschappen in de hoge Andes. Dit weekend is trouwens een hommage aan de Aymara Mario Gutierrez, zeventien jaar na zijn dood in Borgerhout. Ik heb deze Boliviaanse muzikant, componist, Andesfilosoof en schrijver behoorlijk goed gekend. Misschien is hij nu wel ergens aanwezig in het spirituele decor van deze omgeving, misschien staat hij mee te luisteren in zijn zwarte poncho, samen met enkele dominicanen in witte gewaden. Spiritualiteit is universeel en kent geen religieuze grenzen. Ik hoor Mario al bevestigend antwoorden op de vraag die vandaag voorligt voor het debat: Kan het cocablad de wereld redden? Ik hoop dat hij gelijk krijgt, maar de verwarring tussen coca en cocane blijft in Belgi, en in heel het Westen, zeer groot. De VRT rapporteerde vorige week op televisie dat in de Antwerpse haven alweer een grote hoeveelheid cocane was onderschept en in het volgende item vermeldde de nieuwslezer dat de koffieshops in Maastricht die kleine hoeveelheden marihuana alleen maar aan Nederlandse gebruikers mogen verkopen. Soft- en harddrugs worden andermaal op eenzelfde hoop gegooid. Anno 2012 blijft dat heilige blad voor vele Bolivianen nog steeds gegijzeld in de Andes. Dat is nu al vijftig jaar lang het geval. In 1961 kwam, onder druk van de Verenigde Staten, een Enkelvoudig Verdrag betreffende Verdovende Middelen tot stand dat door alle lidstaten werd geratificeerd. Dat verdrag verbiedt de productie en handel van drugs voor niet-medische of wetenschappelijke doeleinden. Ook coca kwam op de lijst voor die nog steeds de basis vormt voor de nationale drugswetgeving waar ook ter wereld. Alleen coca cola ontsnapte aan het verbod. In deze razend populaire Amerikaanse drank zit immers een extract van het cocablad dat aangewend wordt als smaakstof. De Boliviaanse ambassadeur in Nederland is speciaal overgekomen uit Den Haag. Roberto Calzadilla is ook muzikant en heeft Mario Gutierrez goed gekend. Het ontroert hem zeer te vernemen dat Mario een manuscript heeft nagelaten dat in het Nederlands als De kosmische wees werd vertaald. Daarin heeft hij het uitvoerig over het heilige blad. Roberto Calzadilla kent het cocadossier zeer goed. Tot op vandaag geldt het verbod uit 1961, benadrukt hij. En dat ondanks de uitspraken van de Global

14

Proloog: Bolivia in Antwerpen

Commission on Drugs waarin figuren als Nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa, zakenman Richard Branson en de voormalige Braziliaanse president Fernando Henrique Cardoso zetelen, ondanks de uitspraken van ex-president Jimmy Carter, die constateren dat de War on Drugs verloren is en die pleiten voor een legalisering van softdrugs. Joep Oomen, die al jaren ENCOD, een kleine Europese coalitie voor rechtvaardig en effectief druggebruik in Belgi vertegenwoordigt, doet ook zijn duit in het onschuldige cocazakje en roept op tot het stichten van De vrienden van het cocablad. Hij benadrukt: Deze nieuwe vereniging wil ingaan op de bezorgdheid in de Europese samenleving over de impact van de drugbestrijding in Latijns-Amerika. Wij willen ook de illegale status van het cocablad aanklagen. In de oprichtingsstatuten lees ik dat de vereniging in Europa de kennis van de cultuur van het cocablad wil bevorderen. De vrienden van het cocablad willen ook de stigmatisering van de consumenten en producenten van deze plant in haar natuurlijke vorm tegengaan.

Heilzame toepassingen van het cocablad (foto: Joep Oomen)

15

Pijnen van een Pachakuti

Ik word lid en slurp mee aan een kopje cocathee, samen met andere nieuwe leden, Boliviaanse en Belgische, van wie sommigen ineens een merkwaardig bolvormige wang vertonen. Wij klinken met onze theeglaasjes van het verboden spul op de nieuwe vereniging en wachten op de politie die niet komt. Misschien moeten zij maar eens in de nieuwe Antwerpse cultuurtempel MAS, het Museum Aan de Stroom, binnenvallen, want op de achtste verdieping gebeurt iets heel verdachts. Twee gehurkte ventjes zitten er ineengedoken met een cocapruim in de mond. Ter informatie: zij behoren tot de precolumbiaanse collectie van Dora en Paul Janssens van het gelijknamige farmaceuticabedrijf. De Boliviaanse ambassadeur Roberto Calzadilla was in 2009 samen met president Evo Morales aanwezig op een VN-commissievergadering in Wenen. Daarom heeft Morales toen en public blaadjes coca gekauwd. Strikt genomen is dat nog steeds strafbaar. Het optreden van de president was een bewuste provocatie om het traditioneel gebruik van coca uit de repressieve sfeer te halen.1 We mogen trouwens niet vergeten dat Evo Morales dankzij het cocablad in 2006 de presidentsverkiezingen heeft gewonnen, voegt hij er cryptisch aan toe. Wat betekent deze uitspraak? Wat gebeurt er in Bolivia onder Morales? Niet alleen de cocaplant groeit er onstuimig. Er is ook een cocalero, een cocakweker met inheems voorkomen opgestaan. Wie is die indio met gebeitelde trekken en alpacatrui die president zonder das is geworden? Waar ligt zijn land dat nochtans langer onafhankelijk is dan Belgi? En wanneer was dat dan wel? Het is een vraag voor behoorlijk sterke quizzers, want dit Andesland komt weinig in het wereldnieuws. Coca(ne), lamas, nazis, mijnwerkers, bolhoedvrouwtjes en misschien lithiumbatterijen. Veel verder reikt de doorsnee kennis in ons land meestal niet. Als Bolivia dan toch even in de Europese picture komt, dan fungeert het meestal als een exotische achtergrond. In het Westen weet men doorgaans meer over de wederwaardigheden in Bolivia van een Rgis Debray en een Che Guevara dan over het Andesland zelf. Die tweederangsrol die voor Bolivia is weggelegd blijkt ook uit de Duits-Franse prent La traque van Laurent Jaoui. Deze film speelt zich voor een belangrijk stuk af in Bolivia. De klopjacht van het echtpaar Klarsfeld, de wereldbekende opspoorders van oorlogsmisdadigers, naar de ondergedoken nazi Klaus Barbie in die uithoek van de wereld wordt zeer goed in beeld gebracht. De invalshoek is echter Europees:

16

Proloog: Bolivia in Antwerpen

het accent ligt op Barbie en de Klarsfelds. Bolivia fungeert voor de filmmaker slechts als een dankbaar decor met hoge bergen en veel strenge militairen die hun Spaans als mitrailleurvuur laten ratelen.2

Bolivia onder MoralesToch is Bolivia boeiender dan ooit. Onder Evo Morales is het land in een onstuimige maatschappelijke transformatie terechtgekomen. Er is op dit ogenblik een moeilijke zoektocht naar het goede leven en naar een nieuwe grammatica voor links aan de gang. De sociale dynamiek die daaruit voortvloeit, kan inspirerend werken. Zeker ook voor de linkerzijde in het Westen. In 1992, er was toen nog geen sprake van Evo Morales, reden mijn partner en ik met de trein van het immense zoutmeer van Uyuni naar de Chileense grens. Net buiten het Boliviaanse stadje bevond zich een vreemdsoortig openluchtmuseum, zo ontdekten wij. Het was ongetwijfeld een der grootste treinkerkhoven ter wereld. In het kurkdroge klimaat van het immense zoutmeer stonden stoomlocomotieven uit de ijzeren negentiende eeuw op betere tijden te wachten. Een eeuw spoorweggeschiedenis werd daar in alle mogelijke verroeste formaten voor onze verbaasde ogen uitgestald. Eens was Uyuni een belangrijk knooppunt waar de spoorwegnetten van zes verschillende maatschappijen elkaar ontmoetten. De mijnbouw deed het toen nog uitstekend. In 1992 was de plek het jachtterrein geworden van treinfreaks en industrile archeologen. Zal men erin slagen om met westerse en Andino-elementen nieuwe treinen te assembleren die de veelkleurige en bontgeschakeerde salad bowl die Bolivia heet een menswaardige toekomst voor iedereen te verzekeren? Dat is de vraag waarmee ik in 1997 mijn boek De pijn van Pachamama, Boliviaanse aantekeningen afsloot. Wanneer ik de men in Evo Morales verander, blijft het nog steeds de centrale vraag, ook in 2012. Morales heeft af te rekenen met machtige tegenstrevers. Ondanks zijn ruime verkiezingsoverwinning zal de Boliviaanse president op zoek moeten blijven gaan naar werkzame evenwichten. Niet alleen vanuit de rechterzijde wordt Morales aangevallen. Ook in eigen rangen wordt hij de laatste jaren fel op de korrel genomen. Hoe probeert de voetballer die Evo Morales toch ook

17

Pijnen van een Pachakuti

is met al die tegenstellingen om te gaan? De man staat blijkbaar stevig op zijn benen, maar kan hij de druk verder aan? Het speelveld waarop Morales tussen links en rechts moet laveren is niet minder dan n miljoen vierkante kilometer groot en ligt, ook na meer dan 2000 dagen bewind, nog steeds vol hindernissen. Het is tijd voor mij om nog eens rond te trekken in het land van Evo, sympathiserend maar zeker niet ideologisch blind. Is de MAS, de partij van Morales, bezig aan een reformistisch of een revolutionair politiek project of zijn dat overjaarse termen uit de oude grammatica van links? Gaat het om een breuk met het revolutionaire linkse verleden van Bolivia of is er toch sprake van enige continuteit? Zijn de ontwikkelingen in Bolivia representatief voor de nieuwe linkse regeringen die het afgelopen decennium in Latijns-Amerika aan de macht zijn gekomen? Is het socialisme van de 21e eeuw zoals het in dat andere Andesland Ecuador door president Rafael Correa wordt genoemd, wel socialistisch of gaat het om de zoektocht naar een nieuwe grammatica voor links? En waaruit bestaat dan wel die nieuwe grammatica die in Bolivia onder Morales bij elkaar wordt gepuzzeld? Dit boek gaat niet alleen over die grote en moeilijke vragen dat is voer voor geleerde politicologen maar ook en vooral over mijn dagelijkse contacten in het verkeer, op de markt en andere openbare plaatsen met de gewone Boliviaan. Mijn reis in het land van Evo is ook een reis naar het werk van broeder Gilberto Pauwels en de Belgische oblaten die al meer dan vijftig jaar terreinkennis over Bolivia hebben verzameld. Via hen leerde ik veel over het proceso de cambio, over het maatschappelijk veranderingsproces dat verloopt met veel vallen en moeizaam weer opstaan. Volgens het cyclische Andesdenken is het einde van de spiraal het begin van de volgende. Einde en begin zijn n, oud en nieuw gaan in elkaar op. Dat gebeurt niet automatisch. Daar komen barensween bij te pas en dat doet pijn. Het zijn de groeipijnen van een Pachakuti.3

18

Proloog: Bolivia in Antwerpen

Noten1 Op 13 maart 2012, bij het afsluiten van dit boek, trok Evo Morales andermaal naar een VN-vergadering in Wenen en vroeg daar nogmaals, met enkele cocablaadjes in de hand, om het internationaal verbod op het cocablad op te heffen. In Bolivia werd die dag uitgeroepen tot de dag van het aculliku, van het traditionele cocakauwen. Ook De vrienden van het cocablad deden mee in verschillende landen van Europa. 2 Wat een verschil bijvoorbeeld met fi lms van de bekende Boliviaanse cineast Jorge Sanjins die in zijn Para recibir el canto de los pjaros (Om het lied van de vogels te ontvangen) met onder anderen Geraldine Chaplin een stukje complexe Andeswereld voorschotelt. Alleen: waar kun je zon prent zien in Belgi? 3 In het Quechua is kuti of kutic verandering of revolutie. Pa betekent dubbel of twee, en cha energie. Pacha is de ontmoeting van twee tegengestelde energien die samen tijd n ruimte uitmaken. Tijd en ruimte, zoals ook toekomst en verleden, kunnen niet los gedacht worden van elkaar. Deze Pachakuti luidt ook het begin van een nieuw tijdperk in. Volgens de Andesvolkeren begon de laatste Pachakuti met de verovering van de Spanjaarden iets meer dan vijfhonderd jaar geleden. Ze staan nu voor een verandering der tijden, voor een nieuwe cyclus.

19