Onderhoud Van Metaal in Het Interieur - Monumentenwacht

ON

DE

RH

OU

D V

AN

ME

TA

AL

IN

HE

T I

NT

ER

IEU

R

MONU_BRO_Metaalinterieur 12-12-2006 09:19 Pagina 1

Prinect Printready ColorCarver

Page is color controlled with Prinect Printready ColorCarver 3.0.33 Copyright 2005 Heidelberger Druckmaschinen AG To view actual document colors and color spaces, please download free Prinect Printready ColorCarver (Viewer) Plug-In from: http://www.heidelberg.com Applied Color Management Settings: Output Intent (Press Profile): ISOcoated.icc RGB Image: Profile: ECI_RGB.icm Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no RGB Graphic: Profile: ECI_RGB.icm Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent RGB/Lab Image: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent RGB/Lab Graphic: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent CMYK/Gray Image: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent CMYK/Gray Graphic: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Turn R=G=B (Tolerance 0.5%) Graphic into Gray: yes Turn C=M=Y,K=0 (Tolerance 0.1%) Graphic into Gray: no CMM for overprinting CMYK graphic: no Gray Image: Apply CMYK Profile: no Gray Graphic: Apply CMYK Profile: no Treat Calibrated RGB as Device RGB: no Treat Calibrated Gray as Device Gray: yes Remove embedded non-CMYK Profiles: no Remove embedded CMYK Profiles: yes Applied Miscellaneous Settings: All Colors to knockout: no Pure black to overprint: no Turn Overprint CMYK White to Knockout: yes Turn Overprinting Device Gray to K: yes CMYK Overprint mode: set to OPM1 if not set Create "All" from 4x100% CMYK: yes Delete "All" Colors: no Convert "All" to K: no

1. Inleiding 5

2. Metaal 6Soorten en legeringen 6Vervaardigings- en bewerkingstechnieken 7Metalen voorwerpen in het interieur 10

3. Voorwaarden voor schade 11Fysische schade 11Chemische schade 11

4. Conservering: metalen voorwerpen bewaren en reinigen 16Hanteren 16Bewaren en tentoonstellen 17Metalen voorwerpen reinigen en onderhouden 21

5. Restauratiebehandelingen 24

Besluit 27

Beknopte bibliografie 28

Colofon 30

Adressen 31

INHOUD




5INLE IDING

Metalen voorwerpen zien er doorgaans’ijzersterk’ uit, alsof de tijd er geenimpact op heeft. Dat is helaas maarschijn. Gebruiksvoorwerpen en decora-tieve objecten uit metaal zijn ergkwetsbaar. Verscheidene factoren kun-nen leiden tot hun verval. Bij verkeerdhanteren, onzorgvuldig poetsen envandalisme kunnen deuken, krassen enscheuren ontstaan. Onder invloed vangassen in de lucht, vocht, zuren enzouten gaat metaal corroderen en ver-zwakken. Door brand of diefstal –waarbij waardevolle metalen objectenvaak het mikpunt zijn – kunnen voor-werpen voorgoed verloren gaan.

De zorg voor metalen voorwerpen isdan ook niet te onderschatten, zekerin kerken, kastelen, abdijen, burger-

woningen, openbare gebouwen… dievaak prachtig edelsmeedwerk enandere metalen kunstvoorwerpenbezitten. Welke zijn nu de meest voor-komende oorzaken van schade enwelke vorm kan die aannemen? Hoekan schade zo veel mogelijk beperkten zelfs verholpen worden? En watzijn de optimale omstandigheden omdeze voorwerpen ter plaatse te onder-houden en te bewaren?

Deze onderhoudstip spitst zich toe opreligieuze en profane kunst- engebruiksvoorwerpen. De vele toepas-singen van ijzerwerk in het gebouwkomen ruim aan bod in de bouwkun-dige onderhoudstip over ijzerwerk, diegelijktijdig met deze brochure ver-schijnt.

INLEIDING 1




METAAL

1. Soorten en legeringenMetalen worden zelden in hun zuiverevorm gebruikt. Daarvoor zijn zemeestal te zacht en dus ongeschiktom er voorwerpen van te maken. Vaakwordt gewerkt met legeringen, ofcombinaties van metalen. Door meta-len te vermengen met een of meerde-re andere metalen – of met koolstof inhet geval van ijzerlegeringen –, kun-nen hun specifieke eigenschappenzoals hardheid, buigzaamheid, slijt-vastheid… beïnvloed en verbeterdworden. Ook de kostbaarheid en dezeldzaamheid van metalen zijn rede-nen om ze te legeren. De verschillendemetalen en legeringen zijn niet een-voudig van elkaar te onderscheiden.Naast de kleur spelen corrosiekenmer-ken, de glansgraad en het gewichthierbij een belangrijke rol.

Zilver (Ag/Argentum) – Goud(Au/Aurum) – Platina (Pt/Platina)Zilver, goud en platina zijn edelmeta-len. Zij worden zo genoemd omdat zeniet of weinig worden aangetast doorcorrosie. Hun chemische inertheidmaakt ze echter niet sterker dan deminder edele metalen. Omdat gouduiterst buigzaam en plooibaar is,wordt er zilver of koper aan toege-voegd. Deze goudlegering valt beter tebewerken en is goedkoper. Door hetkoper- en zilveraandeel in de legeringte variëren, ontstaan er nieuwe kleu-ren zoals geelgoud, witgoud en rood-goud. Zuiver goud is ongevoelig vooratmosferische omstandigheden en

corrodeert dan ook niet. Bij een lege-ring gaat het bijmetaal wel vaak eenchemische reactie aan. Naast goudwordt ook zuiver zilver gelegeerd,waardoor zijn hardheid toeneemt.Toch blijft een zilverlegering altijdbetrekkelijk zacht, plooibaar en onder-hevig aan slijtage.

Koper (Cu/Cuperum) en koper-legeringen – Tin (Sn/Stannum) en Lood (Pb/Plumbum) – IJzer (Fe/Ferrum)Puur koper is roodbruin. Een legeringvan koper en zink heet messing (meerdan 18% zink) of tombak (minder dan18% zink). Messing heeft meestal eengoudgele kleur. Brons is een legeringvan koper en tin. Soms worden er klei-

6METAAL

2

Zilver




7

ne hoeveelheden lood en zink door-heen gemengd zodat het gemakkelij-ker te gieten is. Messing en brons zijnharder dan roodkoper, maar messingis zachter dan brons.

Tin en lood zijn zacht en buigzaam enlenen zich goed voor koude bewer-king. Hun oorspronkelijk zilverwittekleur heeft ze de naam ‘poor men’s sil-ver’ gegeven. Oude tinnen voorwer-pen bestaan voornamelijk uit tin meteen klein gehalte aan koper. Vaak werder lood aan de legering toegevoegdom het geheel goedkoper te maken.

IJzer wordt nooit in zuivere vorm aan-getroffen. Gezuiverd ijzer is betrekkelijkzacht en buigzaam en laat zich koudvervormen of smeden. Afhankelijk vande hoeveelheid koolstof in de legering,is er sprake van smeedijzer, staal ofgietijzer. Meer informatie over ijzer in

onze monumenten vindt u in de onder-houdstip ‘Onderhoud van ijzerwerk’.

2. Vervaardigings- en bewerkingstechnieken

VervaardigenDe meeste metalen hebben een hoogsmeltpunt. Voor zilver is dat 941°C,voor zuiver goud 1064°C. Wanneer eenmetaal boven zijn smeltpunt wordtverhit, wordt het vloeibaar en kan hetgegoten worden in vrijwel elke vorm.Voorwerpen kunnen ook koudgevormd worden uit plaatmateriaal.Dat ondergaat tal van plastischebewerkingen (plooien, hameren, for-ceren) tot er borden, schalen of reliëfszijn gevormd. Hierdoor stapelen zichheel wat interne spanningen op in hetvoorwerp, die zich kunnen uiten infysische en/of chemische schade.Meestal wordt het voorwerp daaromtijdens of na de bewerking uitge-gloeid. Door herkristallisatie ’verdwij-

METAAL

Koperlegering

Tin




8METAAL

nen’ de interne spanningen. Gegotenstukken zijn doorgaans spanningsvrij,maar zijn vrij zwaar.

Solderen wordt toegepast om tweemetaaldelen aan elkaar te verbinden.Vooraf worden vet, vuil en oxidatie vande oppervlakken verwijderd, meestaldoor ze licht op te schuren. De bewer-king zelf kan worden uitgevoerd metzachtsoldeer of hardsoldeer.Zachtsoldeer bestaat voornamelijk uiteen mengsel van lood en tin, dat smeltbij 180° tot 220°C. Dat is mindergeschikt voor edele metalen.Hardsoldeer smelt bij temperaturenboven de 690°C en bestaat, naarge-lang van de toepassing, voor een deeluit zilver en/of goud, zodat de kleurovereenkomt met het metaal.

VeredelenZodra de mens de kennis bezat ommetaal te winnen en te bewerken,zocht hij naar technieken om bepaal-de voorwerpen er waardevoller telaten uitzien en duurzamer te maken.Zo kan een object uit een koper- of eenijzerlegering bedekt worden met eenlaagje edeler metaal. IJzer krijgt eenlaagje tin, messing wordt verzilverd enzilver wordt verguld. Veredelen wordtsoms voor vervalsing gebruikt, maarde belangrijkste redenen waaromvoorwerpen niet van massief goud ofzilver zijn, zijn de zeldzaamheid en dekostbaarheid van deze edelmetalen.

Vanaf circa 1840 – vanaf 1924 op groteschaal – kregen voorwerpen een gal-vanische zink-, nikkel- of chroomlaagom ze corrosiebestendiger te makenof mooier te laten glanzen. Goud werdniet alleen gebruikt om een voorwerpte veredelen, maar bijvoorbeeld ookom een zilveren zoutvat aan debinnenkant te beschermen tegen cor-rosie door het zout.

VersierenMetalen voorwerpen zijn vaak ver-sierd met fijne gravures of geciseleer-de motieven. Bij ciseleren wordt – integenstelling tot graveren – geenmateriaal weggenomen. De figurenworden in het metaal gedreven metponsen of door te stempelen. Het iseen koude bewerking.

Andere courante versieringstechnie-ken zijn email en niëllo. Email is eensoort van glas dat bij hoge tempera-tuur (900°C) op het metaal gesmoltenis, meestal op koper, soms op goud en

Koud gevormd voorwerp




9METAAL

Er zijn verschillende methodes ommetaal te beschermen tegen invloe-den van buitenaf, te verduurzamenof te veredelen. Naast een afwerkingmet was, vernis (eventueel goudkleu-rig) of lakverf, worden metalen ookbedekt met andere – edelere – meta-len. Dat biedt over het algemeen eenstabielere bescherming. Een edelermetaal kan op verschillende manie-ren worden aangebracht:

1. bladgoud op metaal: bladgoud isgoud dat tot zeer dunne bladenwordt geplet om te vergulden.Er bestaan verschillende soorten:a. mixtionvergulding: een meng-

sel van gebrande oliën fun-geert als hechtingslaag voorhet bladgoud.Mixtionvergulding is geschikt voor buiten en komt binnen meestalvoor op hout en minder op metaal;

b. poliment- of watervergulding: het goud wordt geplakt in een groot aan-tal grondlagen op basis van krijt, dierlijke lijmen en alcohol. Poliment-verguldingen zijn niet watervast en zijn dus niet geschikt voor buiten.Ze worden voornamelijk op hout toegepast;

2. pleetgoud / plaqué: een dun laagje goud wordt gewalst of getrokken opeen ander materiaal. De laag is dikker dan bij galvanisatie. Slijtage valt paslater op. Sheffield plate werd circa 250 jaar geleden op vergelijkbare wijzevervaardigd door zilver op koper te walsen;

3. vuurvergulden of kwikvergulden: goud wordt met kwik gemengd tot eengoudamalgaam ontstaat. Het oppervlak van het voorwerp wordt hiermeeingesmeerd en verhit. Daarbij verdampt het kwik en blijft er een goudlaagachter. Om goud uit te sparen worden alleen de zichtbare delen verguld.Sinds de opkomst van galvanisch vergulden rond 1840 wordt vuurvergul-den vrijwel niet meer toegepast, ook omdat kwik zeer schadelijk is voor degezondheid;

4. galvaniseren: door middel van opgeloste metaalzouten in een bad en elek-trische stroom (elektrolyse) wordt een dun laagje metaal aangebracht ophet basismetaal. Dat kan met goud of zilver maar ook met tin, zink…

Verguld zilver




zilver. Omdat het een andere uitzet-tingscoëfficiënt heeft dan het metaal,kan het ervan loskomen.Vooral bij tem-peratuurschommelingen, plooiingen ofbeschadigingen springen er stukjes af.Email komt ook voor op glazen of ste-nen voorwerpen en keramiek.Niëllo (of tullazilver) is een zwartelegering van zilver, koper, lood en zwa-vel. Deze substantie wordt in gegra-veerde lijnen in meestal zilveren voor-werpen ingesmolten – enigszins zoalsemail maar op een veel lagere tempe-ratuur (ca. 350°C) – en daarna met hetzilveroppervlak gelijkgemaakt engepolijst. Zo ontstaat een grijszwartetekening die contrasteert met hetglanzende witte zilver. De legering isniet slijtvast en vaak brokkelig. Bijzwaar vervuilde zilveren voorwerpenis het niëllo soms moeilijk te herkennen.

Soms worden metalen verfraaid metorganische materialen zoals hout ofivoor. In kerkelijk vaatwerk zijn ook dik-wijls halfedel- en edelstenen verwerkt.

3. Metalen voorwerpen in het interieur

Er zijn maar weinig burgerlijke en reli-gieuze kunst- en gebruiksvoorwerpenwaar géén metaal aan te pas komt.Denk maar aan koperen of messingkandelaars, bronzen beelden, zilverenbestekken, vergulde kelken, retabelsmet bladgoud, wandtapijten, kazuifelsen liturgische gewaden met goudbro-kaat, boekbanden met zilverbeslag-werk, beelden en schilderijen metpolychromie (pigmenten zijn hetresultaat van een chemische omzet-ting van metaal)…

Maar het is niet al goud wat blinkt. Demeeste metalen in onze interieurs dieop goud lijken, zijn koperlegeringenzoals messing of brons. Toch heeftgoud altijd een geladen betekenisgehad. Al in de klassieke oudheid werdhet verbonden met goddelijke krachten met het bovennatuurlijke, maarook met meer aardse waarden zoalsrijkdom, macht en sterkte. In hetchristendom stelt goud het ware lichtvan God voor. Liturgische voorwerpendie verband houden met de trans-substantiatie – het veranderen vanbrood en wijn in het lichaam en bloedvan Christus tijdens de eucharistie –zijn van edelmetaal: goud of verguldzilver of koper soms bezet met kristalen edelgesteenten. Want alleen goud(al dan niet als dun laagje) was edelgenoeg om Jezus’ bloed te ontvangen(kelken), om de hostie tentoon te stel-len (monstransen) en om relieken vanheiligen te bevatten.

10METAAL




Doorgaans worden tien schadefacto-ren onderscheiden die tot verval vanobjecten leiden: fysische krachten;vuur; water; ongedierte; vandalen endieven; licht; verontreinigingen; ver-keerde relatieve luchtvochtigheid; ver-keerde temperatuur; en dissociatie(het verloren gaan van informatie diebij de objecten hoort). Metaal-collecties hebben het hardst te lijdenvan fysische en chemische schade.

1. Fysische schadeMechanische of fysische schadetreedt op als metalen objecten ver-keerd gehanteerd worden. Krassen,deuken en zelfs breuken ontstaandoor voorwerpen verkeerd te gebrui-ken, foutief op te bergen of onvoor-zichtig te verplaatsten.

Bij ondeugdelijke reparaties of behan-delingen kan materiaal verloren gaan.Ook onzorgvuldig of overdadig poet-sen houdt gevaar in: de meeste com-merciële poetsmiddelen bevattenschurende bestanddelen die krassenkunnen veroorzaken en bij elke poets-beurt een minuscuul laagje metaalweghalen. Zo kunnen details vervagen,graveringen vervlakken of ongewensteresultaten optreden bij vergulding.

2. Chemische schadeErtsen zijn de natuurlijke stabieleminerale verbindingen van metaal.Door veel energie te gebruiken wordthet metaal gescheiden van het erts.Het zo gewonnen metaal is daardoor’instabiel’: het neigt terug te vallen totde ertsvorm. Dit chemische proces

Fysische schade door gebruik

VOORWAARDEN VOOR SCHADE 3

VOORWAARDEN VOOR SCHADE

11




heet corrosie en wordt gestimuleerddoor diverse factoren, maar vooraldoor zuurstof en vocht. Het vochtge-halte van lucht bepaalt of er chemi-sche reacties optreden; de graad van(lucht)verontreinigingen zoals zuren,basen en zouten bepaalt de samen-stelling van de corrosie en de tempe-ratuur beïnvloedt de snelheid waar-mee de reactie plaatsvindt.

Sommige corrosielagen zijn aanvaardbaar, andere niet…Metaal corrodeert al onder invloedvan de zuurstof in de lucht. Bij dat pro-ces wordt een metaaloxide gevormd.Wanneer deze oxidatielaag eendunne, compacte laag vormt en goedaan het metaal hecht, gaat het meest-al om stabiele corrosie, ook patinagenoemd. Bij sommige metalen vormthet (oxide)patina een fysischebeschermlaag die verdere corrosievoorkomt of vertraagt. Denk maar aande edele metalen, aan lood, tin, alumi-nium en chroom. Een gekleurd patinais het gevolg van corrosieprocessenwaarbij bijvoorbeeld koper groenkleurt. Kunstmatige patina’s met spe-cifieke kleuren kunnen worden verkre-gen door het metaal te laten reagerenmet chemische stoffen. Ouderdoms-patina wordt vaak beschouwd alshistorisch waardevol en mag dan ookniet zomaar verwijderd worden.

Als er echter op een vrij korte tijd(weken of maanden) corrosie optreedtdie bestaat uit een losse poederigelaag of relatief snel groeiende kristal-len, is er sprake van actieve corrosie.Deze vorm kan op korte termijn veelschade aanrichten. Ze dringt dieper in

het metaal door en maakt veel putjes.Raadpleeg dan ook snel een deskundige.

Uit de kleur en de textuur kan wordenafgeleid of het om actieve of stabielecorrosie gaat. De manier waarop cor-rosie zich manifesteert, informeertons niet alleen over de samenstellingvan het metaal maar ook over deomgeving waarin het wordt bewaard.Corrosie is vaak een teken aan dewand om het onderhoud en de bewa-ring van een voorwerp aan te passen.

Oorzaken van corrosie Corrosie ontstaat vaak door een samen-loop van omstandigheden, die bepa-lend zijn voor de verschijningsvorm.

Gelijkmatige corrosie Gelijkmatige corrosie is de ‘minstgevaarlijke’ omdat de snelheid van hetcorrosieproces over het algemeengekend en beheersbaar is. Een belang-rijke vorm hiervan is atmosferischecorrosie. Ze ontstaat door een reactietussen het metaal, lucht en – meestal –vocht. De lucht bevat allerlei gassenwaarvoor metalen gevoelig zijn zoalsozon, zwavel, stikstofoxide, ammoni-ak, carbonyl- en waterstofsulfide enallerhande zuren. De laatste 200 jaaris de samenstelling van de luchtver-vuiling zowel binnen als buiten veran-derd. Vroeger waren zeer hoge con-centraties zwaveldioxide aanwezigdoor de verbranding van zwavelhou-dende fossiele brandstoffen als steen-kool. Vandaag is er door het verkeeraanzienlijk meer last van stikstofoxi-des. Soms komen schadelijke gassenvrij uit bouwmaterialen in het inte-rieur. Uit mdf bijvoorbeeld, vaak

12VOORWAARDEN VOOR SCHADE




gebruikt voor vitrinekasten, komtazijnzuur vrij dat met lood reageert enwitte kristallen geeft. Zilver reageertmet zwavel, wat de objecten zwartmaakt. Koperlegeringen worden voor-al donkerbruin tot zwart door eenreactie met zuurstof. Koper dat in eenvitrine blootstaat aan azijnzuur, krijgteen lichtgroen oppervlak.

Lokale corrosieLokale corrosie dringt plaatselijk dieperin het metaal. Ze kan worden veroor-zaakt door stof en oppervlaktevuil. Stofis hygroscopisch, haalt dus vocht uit delucht (met zijn schadelijke dampen) envormt een voedingsbodem voorschimmels en bacteriën. Corrosie doorstof is heel moeilijk weg te halen, voor-al omdat ze vaak op de dieper gelegen,moeilijk bereikbare plaatsen voorkomt.

Resten van schoonmaakproducten vul-len dikwijls fijne tekeningen en opge-werkte ornamenten op. Vooral in hol-ten en dieptes kunnen de chemischebestanddelen corrosie veroorzaken.

Spanningscorrosie wordt veroorzaaktdoor chemische bestanddelen in hetmilieu gecombineerd met mechani-sche spanningen. Koud bewerktevoorwerpen (met opgestapelde inter-ne spanningen) of objecten die eenbelasting van buitenaf ondergaan,zijn extra gevoelig voor deze aan-tasting. Zo is ammoniak, een chemi-sche verbinding van stikstof enwaterstof (NH3), heel gevaarlijk. Eencombinatie van spanningen en eenpoetsmiddel met ammoniakwater(ammonia), kan bijvoorbeeld scheu-ren doen ontstaan in voorwerpen uitkoper of een koperlegering.


Lokale corrosie

Schade door spanningscorrosie




Achtergebleven vetzuren in vingeraf-drukken – door objecten zonder hand-schoenen vast te nemen – kunnenernstig inetsen op alle metalen. Dezevorm van corrosie is nauwelijks te ver-wijderen. Ze tast ook eventuele vernis-lagen aan.

Andere materialen met zoute, zure ofbasische componenten leiden totplaatselijke corrosie in contact metmetalen. Zo kunnen kaarsvet, wierooken keukenzout corrosie veroorzakenop een kandelaar, een wierookvat eneen zilveren lepeltje in het zoutvat.Organische oliën en vetten verzurenbij veroudering en kunnen het metaalaantasten. Vooral koperen tinlegerin-gen zijn hier gevoelig voor.

Versnelde corrosie begint waar debeschermlaag – vernis- of waslaag,maar ook een gegalvaniseerde laag –van een metalen voorwerp lacunesvertoont. Waar de laag beschadigd isof ongelijkmatig aangebracht werd,staat het metaaloppervlak bloot aanschadelijke componenten. Daar con-centreert de corrosie zich: er vormt zicheen ’putje’. Dat leidt tot veel grotereschade (oppervlaktevervorming) danwanneer het voorwerp helemaal geenbeschermlaag zou hebben. Bij eenmessing voorwerp gaat putcorrosievaak gepaard met ontzinking, wat zichuit in witte corrosieproducten. Het zinkkomt uit de legering naar boven. Watoverblijft is koper, zichtbaar roder danhet onaangetaste oppervlak. De corro-sie geeft aan dat de beschermlaag aanvervanging toe is.

Wanneer twee verschillende metalenmet elkaar in contact komen, ontstaater een galvanisch koppel tussen edeleen minder edele metalen. Het minstedele metaal corrodeert dan. Dezechemische reactie kan pas optreden inheel vochtige omstandigheden enkomt daarom minder voor bij kunst-voorwerpen in een interieur.





Metaal Corrosie Corrosiekenmerken Opmerkingen

Goud / Zuiver goud corrodeert niet

Corrosieproducten zijn afkomstig van elementen uit de legering of de onderliggende laag, zoals hetaanlopen van verguld zilver

Zilver Regenboogachtige verkleuring Lichte aanslagvan gele en bruine tinten

Blauwzwart, donkergrijs, glanzend Aanslag: het ‘aanlopen’ van zilverzwart

Loslatende corrosie in schilfers Felle aanslag met verlies van materiaal

Koper Rood, bruin, zwart en blauw, OxidatieKoperlegeringen nuances van groen die hechten

aan oppervlak

(Vaak heel fel) groen en blauw losse poederig laagsoms putvormig

Geconcentreerde groene corrosie Lokale corrosie ten gevolge van kaars-vet, plaatselijk contact met vocht of een beschadigde vernislaag

Koperzink Rode vlekken met wit of groen Ontzinking (actieve corrosie)legeringen poeder in kern(bv. messing)

Lood/tin Matte, donkere, hechtende laag Oxidatie (stabiele corrosie)

Wit poederig Actieve corrosie o.i.v. organischezuren

Zink Matte laag Oxidatie (stabiele corrosie)

Wit poederig Actieve corrosie (‘zinkzouten’)

IJzer Roodbruin IJzer zet uit.Donker mat Indien de corrosielaag niet poeder-

achtig of schilferend is, gaat hetom stabiele corrosie

Oranje Actieve corrosieBij hoge vochtigheid zijn hetdruppels, bij droogte kristallen

Gegalvaniseerd Gedraagt zich zoals de toplaag als metaal de toplaag intact is.

Als de bovenlaag beschadigd is, dancorrodeert het onderliggende metaal

Gevernist Onregelmatige vlekken Verouderde gedegradeerde vernislaag.metaal en/of strepen De borstelstrepen van het aanbren-

gen van het vernis worden zichtbaar

Corrosiekenmerken: overeenkom-stig het onderliggende metaalDe vernislaag is aan vervanging toe

Corrosieproducten duwen soms vernislaag weg




Kerken, openbare gebouwen en bur-gerlijke interieurs bewaren vaak ergkostbare objecten. Zij zijn er blootge-steld aan een waaier van risico’s. Zestaan binnen handbereik van (kerk)-bezoekers en sommige worden nogsteeds gebruikt. Bepalend voor hetonderhoud en de optimale bewaar-omstandigheden zijn het soort vanmetaal of metaallegering, de afwerk-laag (galvanisatie, vernis, was), versie-ringen (mogelijk van een ander mate-riaal) en het al of niet in gebruik zijnvan het voorwerp. Voor zover mogelijkworden de voorwaarden voor onder-houd en bewaring toegepast die ineen museale omgeving gelden. Eendoordachte klimaatbeheersing enaangepaste bewaaromstandighedenzijn van primordiaal belang. Het opzetis de metalen voorwerpen zo goed tebeschermen en te bewaren, dat aan-tasting weinig kans krijgt en dat poet-sen overbodig of beperkt wordt. Elkereiniging of restauratie houdt immersnadelen in. Preventieve conserveringheeft tot doel een omgeving te creë-ren voor het object zodat elke behan-deling overbodig wordt.

1. HanterenEen metalen voorwerp kan snel fysi-sche schade lijden tijdens het hante-ren. Besteed bij het dagelijkse gebruik,bij het inpakken en bij reinigingsbeur-ten aandacht aan volgende punten.

— Werk op een zachte ondergrond.Bolletjesplastic, een kussen, een deken

of wat handdoeken met katoen er-overheen, kunnen het risico op krasjesen deuken beperken.

— Draag zuivere katoenen of nitri-leen (poedervrije onderzoeks-) hand-schoenen om vingerafdrukken tevoorkomen. Latexhandschoenen zijnaf te raden: zij geven zwavel af dat cor-rosie veroorzaakt. Voor wie metalenvoorwerpen – een zilveren koffiekan ofeen vergulde kelk – dagelijks gebruikt,zijn handschoenen niet erg praktisch.Neem de voorwerpen dan steeds vastmet een zuivere katoenen doek. Enveeg eventuele vingerafdrukken zosnel mogelijk weg met een properekatoenen doek.

— Neem voorwerpen nooit vast aande uitstekende delen, zelfs niet aan dehandvatten, want die kunnen loszittenof afbreken. Ga vooraf de toestand vanhet voorwerp na: zijn er zwakke pun-ten, barsten of breuken, los soldeer oflosse onderdelen? Til de voorwerpenmet beide handen op en ondersteundaarbij de onderkant met één hand.

— Vermijd dat deksels of anderescharnierende delen uitklappen als uvoorwerpen omkeert of neerlegt.

16CONSERVERING

CONSERVERING: METALEN VOORWERPEN BEWAREN EN REINIGEN

4

Vingerafdrukken




Loshangende delen mag u met schil-dersplakband samenhouden, niet telang echter want al na enkele dagenkan het kleefmiddel het metaal aan-tasten. Gebruik nooit elastiek ofplasticine: zij bevatten zwavel en kun-nen tot lokale corrosie leiden.

— Plaats een neutrale buffer zoalsplasticfolie (uit de supermarkt) of diksynthetisch vilt tussen twee metalenvoorwerpen of tussen het metaal eneen ander materiaal. Zo voorkomt ucontactcorrosie, corrosie door schade-lijke stoffen in het andere materiaal ofvochtproblemen door condensatie.

— Kaarsvet, vooral van bijenwas, ver-oorzaakt corrosie. Plaats een kaarsvet-vanger tussen de kaars en de kande-laar. Vermijd dat er bij het doven enhet hanteren kaarsvetspatten op voor-werpen terechtkomen. Paraffinekaar-sen verminderen de kans op corrosie.

— Wierook is zeer schadelijk voorwierookvaten en wierookscheepjes.De aantasting is soms zo erg dat hetlepeltje ’weggevreten’ wordt.Voorkomdaarom alle contact tussen de wie-rook en het metaal, door een recipiëntin het wierookvat te plaatsen en debinnenkant te bekleden met alumini-umfolie. Haal na gebruik steeds hetlepeltje uit het poeder.

2. Bewaren en tentoonstellen Metalen voorwerpen worden zowatoveral bewaard of tentoongesteld: inof op kasten, op altaren, vensterban-ken, tafels, brandkasten, vitrine-kasten… Objecten die niet wordengebruikt of tentoongesteld, wordenhet best ingepakt en onder de meestgunstige klimatologische omstandig-heden opgeborgen. Het is minder evi-dent om een ideaal klimaat te creërenvoor voorwerpen die nog regelmatigin gebruik zijn. Maar met enkele voor-zorgsmaatregelen en gericht onder-houd kunt u het corrosieproces tochvertragen of beperken.

KlimaatVocht of een hoge relatieve vochtig-heid versnelt het corrosieproces. Eenzeer droge omgeving (met een relatie-ve vochtigheid (RV) van 35 tot 40%)voorkomt corrosie aan metalen voor-werpen, maar dan gaan organischematerialen – zoals een houten of ivo-ren handvat – krimpen of barsten.Voor voorwerpen samengesteld uitorganisch materiaal en metaal geldteen compromiswaarde van 50% RV.Een lage relatieve vochtigheid is reali-seerbaar in kleine ruimtes zoals eenafgesloten brand- of vitrinekast, maaris niet haalbaar of gewenst in een(kerk)interieur. In kleine ruimtes kande RV op peil gehouden worden metvochtabsorbers (te verkrijgen bij dro-gist of doe-het-zelfzaak). In museawordt de luchtvochtigheid onafgebro-ken gecontroleerd met een vochtig-heidsmeter in de vitrine. Groterebewaarplaatsen voor metalen voor-werpen kunnen baat hebben bij eenontvochtigingsapparaat, maar in ruim-

17CONSERVERING




tes die in direct contact staan met debuitenlucht heeft dat weinig zin.

Vermijd dat vocht door condensatie ophet metaal zelf of in de onmiddellijkeomgeving ervan terechtkomt. Plaatshet voorwerp daarom liever niet opeen koude plek in de tocht, vlakbij eendeur of een raam. Voorkom ook bruus-ke klimaatschommelingen en trachtde ruimte geleidelijk te verwarmen.Plaats het voorwerp niet rechtstreeksop een koude stenen vloer of tegeneen koude buitenmuur, maar breng zonodig een buffer aan van kurk, plasticof dik synthetisch vilt. En houd deomgeving zoveel mogelijk stofvrij,want stof trekt vocht aan en daarmeeschadelijke gassen uit de lucht.

Temperatuur is voor metalen nietrechtstreeks van groot belang maarheeft wel een invloed op het corrosie-proces. Hoe hoger de temperatuur,hoe sneller de corrosie. Dit betekentechter niet dat de corrosie stopt bijeen lagere temperatuur! Bovendien

gaat metaal bij temperatuurverande-ringen uitzetten en krimpen, wat deandere materialen in het voorwerp(hout, email…) kan beschadigen.

Ook licht heeft geen invloed opmetaal, maar een lokale warmteont-wikkeling veroorzaakt uitzettingen engevaarlijke interne spanningen.Metaal is immers een goede warmte-geleider. Houd broze of gebarstenmetalen voorwerpen uit het directezonlicht en belicht ze niet van te dicht-bij met een spot. Voor vitrinekastenzijn led-lampjes aan te raden: zijgeven nauwelijks warmte af.

OpslagplaatsenHet ideale bewaarklimaat is het een-voudigst te bereiken in afgesloten(luchtdichte) vitrinekasten of brand-kasten. Zo wordt aanslag door circule-rende lucht beperkt.

Bouwmaterialen en afwerklagen vankasten, brandkasten, vitrines en berg-ruimten, mogen geen schadelijkedampen afgeven of producten bevat-ten die metalen kunnen aantasten.Houtsoorten zoals eik, mahonie, berken beuk wasemen organische zurenuit, die in het bijzonder op koper enlood een corroderend effect hebben.Rechtstreeks contact tussen hetmetaal en bijvoorbeeld het eikenhoutvan een (sacristie)kast – en het daarinaanwezige looizuur – moet vermedenworden. Voor edelere metalen kanonafgewerkt plaatmateriaal (spaan-plaat, mdf, triplex) een probleem vor-men: het geeft azijnzuur af. Glas, plexi-glas, aluminium, inox, gemoffeldmetaal, keramisch of steenachtig

18CONSERVERING




materiaal zijn chemisch inert en zijndus het meest geschikt voor construc-ties. Vaak wordt de kast met textielbekleed. Goed gewassen en gedroogdkatoen, linnen of synthetisch textiel(vilt) genieten de voorkeur. Textiel datbehandeld is met producten die hetstijf, vuilafstotend of vuurbestendigmaken, zijn niet altijd ongevaarlijk.Wolbevat zwavel en moet dus vermedenworden. Ook de organische kleurstofwaarmee textiel behandeld is, kanstoffen afgeven die op lange termijncorrosief inwerken. Het houtoppervlakvan rekken of weinig waardevolle berg-kasten kan bekleed worden met zelf-klevende inerte plasticof aluminium-folie. Ook bepaalde verfsoorten en ver-nissen zoals een polyurethaanlak zijnhiervoor geschikt. Regelmatige engrondige inspectie van de voorwerpenblijft echter een must.

Voor opslagplaatsen met open leg-planken is een droge, stofvrije atmo-sfeer een extra vereiste. Sluit de openkanten af met doeken of gordijnen omstof te weren. Glazen legplanken moe-ten goed op het gewicht van de voor-werpen berekend zijn. Houten legplan-ken kunnen kromtrekken en krimpen,waardoor ze wel eens losraken. Kies bijvoorkeur voor metaal, maar plaats erde metalen voorwerpen nooit recht-streeks op! Dat kan immers leiden tot(contact)corrosie tussen de edele en deminder edele metalen. Isoleer metalenlegplanken met synthetisch vilt, poly-etheenschuim of polyesterfilm zodater geen krassen op de voorwerpen ont-staan als ze verschoven worden. Hetmateriaal maakt u met dubbelzijdigekleefband of met epoxylijm op de

steun vast. Volledig uitgeharde epoxy-lijm geeft minder schadelijke gassen afdan andere lijmsoorten.

Voordat u het object opbergt of sta-pelt, controleert u het op zijn stevig-heid en zijn stabiliteit. Geef elk op tebergen voorwerp een eigen ruimte ende juiste ondersteuning voor zijn helegewicht. Verlijmingen en andere ver-bindingen kunnen mettertijd ver-zwakken. Het gestel moet het voor-werp daarom op de stevigste plaatsenondersteunen, zonder dat er krachtenop worden uitgeoefend die nieuweschade kunnen veroorzaken. Bewaarde voorwerpen bij voorkeur in hunnatuurlijke stand, met een gepastesteun. Instabiele stukken, waarvan hetoriginele foedraal verloren is gegaanen waarvoor u geen goede ondersteu-ning hebt, kunt u in sommige gevallenbeter kantelen of platleggen.

Stofvrij inpakken Alle metalen hebben er baat bij dat zezoveel mogelijk afgesloten zijn vanlucht en vocht. Controleer daaromgoed of het voorwerp dat u wiltopbergen, volledig droog is, zeker naeen reinigingsbeurt.

19CONSERVERING

Stofvrij inpakken




Een eerste bescherming tegen stof ishet voorwerp afdekken met hoezenuit afgekookt balenkatoen of zuivereoude lakens. Katoenen doeken zijnenkel geschikt voor gladde voorwer-pen, omdat ze gemakkelijk achter uit-stekende delen blijven haken. Hoezenzijn niet aan te raden voor fragielevoorwerpen of voorwerpen met fijneornamenten: je ziet immers niet waarje ze vastgrijpt.

Kleine metalen voorwerpen die wei-nig gebruikt worden, kunnen afzon-derlijk in goed afgesloten plasticzak-ken of -dozen verpakt worden. Doe datin een droge, verwarmde omgeving,bij voorkeur in de winter, zodat er geenvochtige lucht mee in de verpakkingsluipt. Niet alle plasticsoorten zijneven onschuldig. Uit pvc (polyvinyl-chloride) komen weekmakers vrij diecorroderend werken. Plasticsoortenbestemd voor voedingsmiddelen, bij-voorbeeld PP (polypropyleen) of PE(polyetheen), zijn wel veilig: zij bevat-ten geen weekmakers en laten geenlucht door. Zo kan een reliekhouderopgeborgen worden in een boterham-zakje. Kleine kandelaars en monstran-sen kunnen in krimpfolie of in diep-vrieszakken worden bewaard. Zorgervoor dat kwetsbare uítstekendedelen of scherpe ornamentjes geengaatjes maken in het plastic. Sluit dezakken luchtdicht af met een neutraletape of een katoenen koordje. Voormeer zekerheid gebruikt u dubbelezakken, met in de buitenste zak even-tueel een droogmiddel. Vervolgensgaat het voorwerp in een vast omhul-sel zoals een zuurvrije kist, een invries-doos, een gerecycleerde roomijsdoos

of het originele foedraal, waarin hetstabiel en goed ondersteund zit,beveiligd tegen krassen en rollen. Eenfoedraal is een koker of doos, gewoon-lijk van binnen bekleed met vilt en opmaat gemaakt zodat het voorwerp erprecies in past. Als dit vilt van wol isgemaakt, geeft het zwavel af. Dat ver-oorzaakt corrosie op alle metalen,maar voornamelijk op zilver.

Samengestelde, broze of zware voor-werpen laat u bij voorkeur verpakkendoor een restaurateur.

Inventariseren Kerkbesturen zijn verplicht een (actue-le) inventaris bij te houden van hunroerende goederen. Zij kunnen zichdaarover informeren bij de provincialedienst bevoegd voor het cultureel ofroerend erfgoed. Maar ook voor groteparticuliere collecties of erfgoed inopenbare gebouwen is een goedeinventaris erg nuttig. Wanneer eeninventaris ook foto’s bevat van hetvoorwerp en zijn bijzondere kenmer-ken of gebreken, is de kans veel reëlerdat gestolen voorwerpen teruggevon-den kunnen worden.

Elk voorwerp moet een identificatiekrijgen. Het aanbrengen van inventa-risnummers mag slechts een minima-le materiële ingreep inhouden. De cor-recte methodes krijgt u van de provin-ciale dienst. Wanneer u de verpakkingvan een duidelijke foto en een inven-tarisnummer voorziet, hoeft u bij hetzoeken naar een bepaald stuk nietsteeds de bescherming weg tenemen. Aan opgeborgen stukken kuntu een dunne nylondraad met een

20CONSERVERING




label van kunststof of zuurvrij kartonbevestigen. Vermijd metalen plaatjeswegens kans op contactcorrosie.Streef naar eenvormigheid. Als bij kan-delaars bijvoorbeeld het nummeraltijd op ongeveer dezelfde plek terugte vinden is, moeten ze minder gema-nipuleerd worden.

Houd voor elk stuk van de collectie eenonderhoudskaart bij, met alle gege-vens over vroegere conserveringen,onderhoudsrichtlijnen en aanbevolenbewaarcondities. Een deskundige kanu helpen de meest haalbare oplossingte bepalen om stukken te bewaren, tegebruiken en te onderhouden.

3. Metalen voorwerpen reinigenen onderhouden

Afhankelijk van de waarde, de com-plexiteit, de bewaringstoestand ende bevuiling van het voorwerp, kanvoor het onderhoud een restaurateuringeschakeld worden. Laat u hieroveradviseren door de Monumenten-wacht. Begin altijd met de zachtstemethode. Een te agressieve behande-ling kan immers onherstelbare scha-de aanrichten.

OntstoffenRegelmatig afstoffen is belangrijk.Verwijder losliggend stof en vuil opgladde voorwerpen zoals schalen enpotjes met een zachte, katoenen(stof)doek of een microvezeldoek vande fijnste kwaliteit. De grovere micro-vezeldoeken zijn hoogpolig (hebbenlangere lussen) en kunnen nauwelijkszichtbare krasjes maken in het metaal.Ga heel voorzichtig te werk.

Voor voorwerpen met veel uitstulpin-gen is een zachte borstel betergeschikt. Met een drogeluchtspuit kanstof op moeilijk bereikbare en fragieleplekken weggeblazen worden. Vooredelsmeedwerk zijn kwasten en pen-selen van marter- of dashaar of eenplat borsteltje van paardenhaargeschikt, of zelfs een maquillagekwastof een soepele tandenborstel. Met denodige voorzichtigheid kunnen voorfijne details en reliëfuitwerking zacht-houten stokjes zoals satéprikkersgebruikt worden, eventueel gedrenktin alcohol.

Een metalen voorwerp met een vernis-laag mag enkel worden ontstoft.Schoonmaakmiddelen zouden dezeafwerklaag te veel aantasten. Of eenvoorwerp al dan niet gevernist is, kanworden achterhaald met een (analo-ge) geleidingsmeter (of voltmeter). Ishet voorwerp niet gevernist, dangeleidt het en slaat de naald van demeter uit. In het andere geval gebeurter niets. Let op bij corrosie: op dieplaatsen geleiden niet-gevernistevoorwerpen immers niet!

21CONSERVERING




PoetsenVoorwerpen in goede staat mogensoms gereinigd worden, al is voorzich-tigheid geboden! Ga vooraf na overwelk metaal of legering het gaat,waaruit de oppervlaktelaag bestaaten of er versieringstechnieken zijngebruikt. Stem het poetsen hierop af.Houd ook rekening met de mate vancorrosie. Is ze te ver gevorderd of is hetvoorwerp beschadigd, schakel dan eenrestaurateur in.

Commerciële (vloeibare) reinigings-producten bevatten vaak schuurmid-delen die krassen maken. Bij elkepoetsbeurt wordt een laagje metaalweggeveegd, zodat langzamerhandversieringen afvlakken, reliëfs verva-gen en gravures onleesbaar worden.Daarnaast bevat koperpoetsmiddelvaak ammonia. Op de gevaren hiervanis hoger al gewezen (zie hfdst. 3.2.

Chemische schade). Gegoten stukkenzijn beter bestand tegen productenmet ammonia. In dit geval is minderfrequent onderhoud met ammoniak-houdende producten soms te verkie-zen boven veelvuldig poetsen metschuurmiddelen. Elk reinigingsmiddeldat chemische agenten bevat, kaninwerken op het metaaloppervlak.Grondig naspoelen is altijd vereist.

Naast vloeibare poetsmiddelen bestaaner gedrenkte poetswatten. Deppen metwatten heeft geen schurend effect,tenminste als ze geen schurendemiddelen bevatten. Veel productenhebben echter een te hoog ammonia-gehalte en blijken moeilijk te verwijde-ren uit dieptes en fijne gravures.Geïmpregneerde doeken of hand-schoenen laten minder poetsrestenachter op het voorwerp, maar zijn nietgeschikt voor voorwerpen met vele

22

Groene poetsresten

CONSERVERING




23CONSERVERING

fijne ornamenten. Ook kunnen kras-sen ontstaan bij hard wrijven.Geïmpregneerde poetshandschoenenzijn aangewezen bij lichte aanslag.Door ze lichtjes te bevochtigen kun-nen ze eventueel ook fellere aanslagverhelpen. Juweliersdoeken – com-mercieel verkrijgbaar – zijn geschiktom koper, messing, brons, goud en zil-ver te reinigen. Koperpoetsdoekenbevatten agressieve middelen en zijnongeschikt om zilver te reinigen, maarevenmin aan te raden voor koper enkoperlegeringen. Zilverpoets en zilver-poetsdoeken zijn milder en ookgeschikt voor andere metalen.

Voor felle aanslag op zilveren voor-werpen en andere metalen is poetsenmet fijn geprecipiteerd krijt (calcium-carbonaat) beter dan poetsen metcommerciële poetsmiddelen. Poetsenmet krijt is zachter, krast niet en geeftminder slijtage van het zilver. Als hetachterblijft, kan ook geen corrosie ont-staan. Het krijt wordt vermengd metgedemineraliseerd water (verhouding25/75 of 50/50) en met watten ofzachte penselen aangebracht. Vermijddat het papje te droog wordt wantdan gaat het krassen. Een oplossingmet ethanol kan uitkomst bieden bijvoorwerpen die niet nat mogen wor-den, of nabij ijzeren elementen of ver-sieringen in een ander materiaal zoalsedelsteen of imitatie-edelsteen.Een zachthouten spateltje kan dienenom kaarsvetspatten op messing of zil-veren kandelaars te verwijderen.Gebruik géén metaal want dat geeftkrassen. Kandelaars uit massiefmetaal, zonder een ijzeren kern ofholle ruimtes en zonder andere mate-

rialen, kunnen een tijdje in de diep-vriezer worden gezet, waarna hetgrootste deel van het bevroren kaars-vet gemakkelijker loskomt. De laatsterestjes verdwijnen met een weinigwhite spirit op een doekje. Bij metalenvoorwerpen die voldoende warmtebe-stendig zijn, kan met een haardrogerhet kaarsvet wat weker gemaakt wor-den, zodat minder (schurende) wrij-ving nodig is om het te verwijderen.Vermijd echter dat plaatselijke warm-teontwikkeling ongelijkmatige span-ningen in het metaal veroorzaakt.

NabehandelingResten van poetsmiddelen moetenaltijd zorgvuldig verwijderd worden.Achtergebleven chemisch actievestoffen bevorderen immers corrosie.

Opgedroogd poetsmiddel kan verwij-derd worden met een zachte drogedoek of een zachte varkensharen bor-stel. Op reliëfwerk kan dat met een(watten)stokje, gedrenkt in ethanol ofaromatevrije white spirit. Het voorwerpkan nabehandeld worden met eenmengsel van water en ethanol maarmoet dan weer goed gedroogd worden.

Witte poetsresten




24RESTAURATIEBEHANDELINGEN

Al de voornoemde handelingen –afstoffen, reinigen, voorwerpenbeschermen tegen fysische en chemi-sche schade – kunt u zelf uitvoeren.Maar in sommige gevallen is het nodiger een metaalrestaurateur bij te halen.Bijvoorbeeld wanneer zilver loslaatdoor felle aanslag. Corrosie kan wijzenop een agressief klimaat. Verpak devoorwerpen alvast zorgvuldig inplastic zakken of verplaats ze naar eengezondere omgeving. Resten vanpoetsmiddelen die nog niet vastzittenop het oppervlak, kunt u verwijderenmet de hoger beschreven technieken.Een zilveren voorwerp dat een groene,poederige laag vertoont, kunt u reini-

gen maar moet u verder in het ooghouden. Komt de corrosie terug ofheeft ze het voorwerp verzwakt, danmoet het behandeld worden door eenmetaalrestaurateur.

Versnelde lokale corrosie op voorwer-pen met een afwerking, betekent datde afwerklaag, meestal vernis, drin-gend aan vervanging toe is. Dat is eendelicate operatie die u bij voorkeuraan een restaurateur overlaat. Diebepaalt aan de hand van de waarde ende historische context van het voor-werp, of de vernislaag vervangen ofverwijderd wordt.

Versnelde corrosie

RESTAURATIEBEHANDELINGEN5





Beschermende vernis- of waslaagVernis op metalen kunstvoorwerpenheeft voor- en nadelen. Een goedaangebrachte en intacte vernislaagbeschermt een object tegen corrosie.Dat is gemakkelijker te hanteren enhet onderhoud beperkt zich totafstoffen. Maar een vernislaag geefteen metalen voorwerp snel eenkunstmatige, onesthetische glans.Ze verkleurt door veroudering, ver-weert en kan beschadigd raken, meteen intense lokale corrosie totgevolg. Sommige voorwerpen (vanafde gotiek, eind 19de eeuw) werdenvan meet af gevernist.

Vernissen en een vernislaag vernieu-wen zijn delicate opdrachten dieenkel een restaurateur deskundig kanuitvoeren. Want als vernis ongelijk-matig aangebracht wordt met eenborstel, ontstaat na verloop van tijdstreepvormige corrosie. Een vernis-laag kan uitkomst bieden voor luch-ters, godslampen en andere moeilijkte onderhouden voorwerpen die nietonderhevig zijn aan mechanischebeschadigingen. Ook microkristallijnewas komt in aanmerking om histo-risch waardevolle voorwerpen tebeschermen. De restaurateur brengtop het gereinigde voorwerp een was-laagje aan, dat wel jaarlijks ver-nieuwd moet worden. De laag wordtimmers weggewreven bij elke aanra-king. Bovendien kan ze plakkerig zijnen stof vasthouden.

Hoewel deuken voorwerpen ontsie-ren, is het niet altijd nodig deze fysi-sche schade weg te werken. Enkelwanneer er zich corrosie ontwikkelt,moet de hulp van een metaalrestaura-teur worden ingeroepen. Tracht nooitzelf deuken weg te krijgen.

Zorg dat afgebroken onderdelen nietverloren gaan. Een metaalrestaura-teur kan ze opnieuw solderen of lij-men. Ook verkeerd uitgevoerde her-stellingen moet u door een specialistlaten rechtzetten. Kerkelijk zilverwerkheeft vaak te lijden onder het gebruikvan soldeer van loodtin. Als het laternog gesoldeerd moet worden, veroor-zaakt het loodtinsoldeer enorme pro-blemen: er ontstaan scheurtjes en desoldering komt plaatselijk los. Dit kanalleen verholpen worden door al hetoude loodtinsoldeer uit te zagen.

Laat waardevolle metalen voorwerpennooit galvanisch verzilveren of vergul-den! Die behandelingen zijn onher-roepelijk en veranderen voorgoed deauthenticiteit en de historische waar-de van het voorwerp. Massief zilverdat er slecht uitziet, kunt u meestalzelf behandelen en hoeft geen nieuwelaag te krijgen.

Er zijn heel wat reinigingstechniekenin omloop. Hoewel sommige al langachterhaald zijn omdat ze het metaalbeschadigen, worden ze nog steedstoegepast. Zo gaat bij het polijstenheel wat materiaal verloren.Er bestaan veel zachtere technieken dieeven doeltreffend zijn én de authenti-citeit van het voorwerp bewaren.





Bij chemische reinigingstechniekenworden voornamelijk de corrosiepro-ducten verwijderd. Zij vereisen welheel wat kennis van scheikunde en vanmetalen. Bovendien zijn de meesteproducten gevaarlijk voor de mens.Experimenteer dus zelf nooit met dezetechnieken, maar doe een beroep opeen metaalrestaurateur en vraag hoehij de behandeling zal uitvoeren.

In musea worden complexvormerszoals EDTA (ethyldiaminetetra-azijn-zuur) gebruikt om koper te reinigen enzelf gemaakte thioureumoplossingen

om aanloop op zilver te verwijderen.Een elektrolytische reiniging, metbehulp van een stroombron, haalt decorrosieproducten weg van het voor-werp door ze neer te slaan. Nadeel isdat het voorwerp er helemaal schoonuitziet. Deze techniek maakt geenonderscheid tussen corrosie (of aan-loop op zilver) en materialen met eenvergelijkbare samenstelling die als ver-siering dienen (bijvoorbeeld niëllo opzilver). Plasmareiniging is te vergelij-ken met elektrolytische reiniging maarkan worden gebruikt voor voorwerpendie niet nat mogen worden. Dan zijn ernog ultrasoonreiniging en laserreini-ging, maar dat laatste bevindt zich nogin een experimentele fase.

Elk voorwerp zijn onderhoud… Metalenvoorwerpen vragen een specifiekebenadering naargelang van hunsamenstelling. Het is echter niet altijdevident om te bepalen of een voorwerpgevernist is of niet, of het om massiefzilver gaat of verzilverd metaal… Vooradvies over het reinigen of bewarenvan metalen voorwerpen kunt u raadvragen aan een restaurateur of aanMonumentenwacht. We helpen ugraag op weg om het metaal op eengebruiksvriendelijke manier te reinigenzonder het te beschadigen. De ideale

Wat kan mo




27BESLUIT

Metalen zijn koppig. Voortdurendstreven ze naar hun oorspronkelijketoestand in de natuur: de ertsvorm.Dit corrosieproces komt op gangdoor water, stof, vuil, vingerafdruk-ken en gassen in de lucht. De aardvan de corrosie en de snelheid waar-mee ze zich ontwikkelt, hangendirect samen met de omgevingsfac-toren. Het behoud van metalenkunstvoorwerpen is een continugevecht tegen dit proces. Een pre-ventieve conservering kan corrosievoorkomen of vertragen. In een ten-toonstellings- of opbergruimte voormetalen voorwerpen zijn een lagevochtigheid en een stabiele tempe-ratuur noodzakelijk maar vooral ook

een zuivere omgeving. Kies voor che-misch inerte materialen en schermkostbare voorwerpen af op een ver-antwoorde manier. Voorzie ookbescherming tegen andere belagen-de factoren zoals brand, diefstal envandalisme. Beperk het onderhoudtot afstoffen. Is dat onvoldoende,dan kunnen andere reinigingsme-thoden een oplossing bieden.Belangrijk is dat er steeds van zachtnaar hard wordt gewerkt. En datpoetsen beperkt wordt, want datlevert slijtage op.Met de voorgestelde methoden enproducten zullen metalen voorwer-pen in elk geval heel wat langer hunvolle schittering behouden.

BESLUIT

oplossing om waardevolle voorwerpendie buiten gebruik zijn te bewaren, is zete verpakken in een dichtgelaste zakmet zuurstofabsorbers. Monumenten-wacht kan deze delicate operatie voor uuitvoeren of demonstreren.

Welke voorwerpen zijn in gevaar,welke niet? Monumentenwachtweegt de ernst van de schade af enbepaalt de volgorde waarin de voor-werpen kunnen worden behandeld.Monumentenwacht voert zo nodignoodingrepen uit. Zo kan de toestand

van een sterk corroderend voorwerpgestabiliseerd worden in afwachtingvan restauratie.

Merkt u corrosie op en kunt u nietonmiddellijk een verband leggen?Monumentenwacht helpt u de voor-werpen te controleren met de aange-paste klimaatbeheersing en bewaar-omstandigheden. Aan de hand vantesten wordt bepaald of een corrosieactief of passief is en of de voorwer-pen in een al dan niet zure omgevingworden bewaard.

kan monumentenwacht voor u betekenen?




28BIBL IOGRAFIE

� ANKERSMIT, B., Spreken is zilver… Een aantal aspecten van zilverconservering,ICN-informatie. Instituut Collectie Nederland, nr. 10, 2003.

� BUYLE, M., Het is niet al goud wat er blinkt! Het gebruik van goud en goud-imitatie, in Monumenten & Landschappen 20/4, juli–augustus 2001, p.23–37.

� BUYLE, M., Zoeken naar schone schijn. De verrassende aanwezigheid vanmetaal in en bij kerken, in Deel 3: Metaalzoeken. Metaal. Grondstof, stof totnadenken, Open Monumentendag Vlaanderen, 2001, p.53–59.

� CCI NOTES, 9/1, Recognizing active corrosion, s.l., s.d.

� DEWANCKEL, G., Openbare kerkschatten? in Deel 2: Metaalzorg. Metaal.Grondstof, stof tot nadenken, Open Monumentendag Vlaanderen, 2001, p.48.

� Diverse auteurs: Onderhoudsboekje ‘metaal’, in De verzameling Kunst in deStraat. Koning Boudewijnstichting (ed.), Brussel, 1997.

� KONINKLIJK INSTITUUT VOOR HET KUNSTPATRIMONIUM, Vademecum terbescherming en onderhoud van het kunstbezit, Bulletin XXI, 1986–87, p. 84–91.

� LANGEVELD, M., Metaal in KRUIJSEN, B., De kunst van het bewaren.Restauratie en conservering van kunstvoorwerpen, Zwolle, 2003, p.123–136.

� LEPAGE M. en MORISETTE J.-R., Passieve conservering van metalen. VIDEOVLAAMSE GEMEENSCHAP

� NEWEY, H., Metalwork, in Treasures on Earth. A Good Housekeeping Guide to Churches and Their Contents, BURMAN, P. (ed.), Londen, 1994, p.123–137.

� OTTE, M., Syllabus bij de basiscursus behoud en beheer. Passieve Conservering.Deel 2: Materialen, Tilburg, 1996.

� SANDWITH, H. en STAINTON, S., The National Trust Manual of Housekeeping.A New Edition of the Practical Guide to the Conservation of Old Houses andTheir Contents, Londen, 1991, p.135–154.

� SCOTT, D. A., Copper and Bronze in Art: corrosion, colorants, conservation,Los Angeles, 2002.

BEKNOPTE BIBLIOGRAFIE




29BIBL IOGRAFIE

29

� SELWYN L., Métaux et corrosion. Un manuel pour le professionnel de la conservation, Canada, 2004.

� STOKROOS, M., Koper in Nederland. Het gebruik van koper in voorbije eeuwen,Amsterdam, 1990.

� STORME, P., Edele metalen: niet onverwoestbaar, in In Ere hersteld: over conservatie en subsidie van de Provincie Antwerpen, Antwerpen, s.d., p. 21–28.

� STORME, P., Metalen, in VerzekerDe Bewaring, Ministerie van de VlaamseGemeenschap, s.l., s.d., p.1–36.

� STORME, P., Metaal en edelsmeedwerk (conservatie), in Handleiding bewaringen beheer kerkelijk en religieus patrimonium, Kadoc, Leuven, 1996, p.50–64.

� STORME, P., Oude metalen in oude gebouwen. Corrosie, conserveren en restaureren, in Deel 2: Metaalzorg. Metaal. Grondstof, stof tot nadenken,Open Monumentendag Vlaanderen, 2001, p.43–46.

� VAN DEN ABEELE W., BAKKER V., e.a., De reiniging en bescherming van metalen. Onderzoek van chemische reinigingsmethoden voor koper, messingen lood., in Cr 2002- 1.

� VAN BENNEKOM, J., BROKERHOF, A. en JOOSTEN, I., e.a., Spreken is zilver… Een aantal aspecten van zilverconservering, ICN-informatie nr.10, InstituutCollectie Nederland, Amsterdam, 2003.

� VAN ZANTEN, M., Gids voor Behoud en beheer van Kerkelijk Kunstbezit.Een praktische handleiding, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland.CRM-reeks, deel 2, 1995, p. 50–58.




30ONDERHOUD VAN METAAL IN HET INTERIEUR

30

COLOFON

� Eerste druk� Redactie Eve Van Dael,

Monumentenwacht Limburg vzw,Anne-Cathérine Olbrechts,Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw,Birgit van Laar, MonumentenwachtVlaanderen vzwDeze tekst werd samengesteld aan de hand van bestaande literatuur.

� Eindredactie Marijke Hoflack� Coördinatie Anouk Stulens en

Birgit van Laar� Lay-out Leën Offsetdruk nv� Foto’s © Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzw,

Monumentenwacht Limburg vzw,Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw

� Met dank aan Bart Ankersmit en Michiel Langeveld

� Verantwoordelijke uitgever Luc Verpoest� Wettelijk depot D/2006/10.191/1� Met de steun van de 5 Vlaamse provincies

� Met de steun van de Vlaamse Overheid

© Monumentenwacht Vlaanderen vzw, december 2006




31ONDERHOUD VAN METAAL IN HET INTERIEUR

31

ADRESSEN

� Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzwTurnhoutsebaan 232 | 2100 DEURNET + 32 3 360 52 34F + 32 3 360 52 36E [email protected]

� Monumentenwacht Limburg vzwWillekensmolenstraat 140 | 3500 HASSELTT + 32 11 23 75 90F + 32 11 23 75 95E [email protected]

� Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzwW. Wilsonplein 2 | 9000 GENTT + 32 9 267 72 42 (Secretariaat)T + 32 9 234 18 55 (Inspectiedienst)F + 32 9 267 72 98E [email protected]

� Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzwGemeenteplein 5 | 3010 LEUVENT + 32 16 31 97 50F + 32 16 31 97 58E [email protected]

� Monumentenwacht West-Vlaanderen vzwKoning Leopold III-laan 31 | 8200 BRUGGET + 32 50 40 31 36F + 32 50 40 34 58E [email protected]

� Monumentenwacht Vlaanderen vzwErfgoedhuis Den WolsackOude Beurs 27 | 2000 AntwerpenT + 32 3 212 29 50F + 32 3 212 29 51E [email protected] W www.monumentenwacht.be




32ONDERHOUD VAN HOUTEN BUITENSCHRI JNWERK




Onderhoud Van Metaal in Het Interieur - Monumentenwacht

Documents

Transcript of Onderhoud Van Metaal in Het Interieur - Monumentenwacht