on

de

rh

ou

d v

an

na

tu

ur

st

ee

nv

lo

er

en

1. Inleiding 5

2. Materiaal en constructie 6 SoortennatuursteenvloereninVlaanderen 6 Oppervlaktebewerking 9 Ondergrond 11

3. Oorzaken en vormen van schade 19 Mechanischeschade 19 Verontreiniging 21 Schadedoorvochtenzouten 24 Schadedooreenverkeerderelatievevochtigheid 26 Schadedooreenverkeerdetemperatuur 26 Biologischeschade 26 Lichtschade 27 Brandschade 27 Schadedoordiefstalenvandalisme 27 Verliesvancontextenbetekenis 27

4. Onderhoud, een taak voor de beheerder 30 Regelmatigecontrole 30 Schadevoorkomen 30 Schoonmaken 33 Oppervlaktebescherming?Lieverniet! 37 Hanteren,demonterenentransporteren 39 Opslag 39 Eerstehulpenherstellingen 39

5. Conservering, een taak voor de specialist 40 Preventieveconservering 40 Interveniërendeconserveringenrestauratie 40

6. Besluit 43

Beknopte bibliografie 45

Colofon 46 Adressen 47

INHOUD

5InleIdInG

Vloeren behoren tot demeest inten­siefgebruikteelementenvaneenhis­torisch gebouw. Demeeste vertonendanookkleinegebrekenzoalsslijtage,oneffenhedenenverkleuringen.Precies deze ouderdomskenmerkenverhogen dikwijls de schoonheid ende historische waarde van een inte­rieur.Jammergenoegwarenzijmeer­maals ook de redenwaarom vloerenvervangenwerden.Intactehistorischenatuursteenvloerenzijnvandaagdanookzeldzaam.Elkebeslissingomzetevervangen, omze van eenoppervlak­telaagtevoorzienofomerietsaanteveranderen,moet daaromgoedover­wogen worden. Temeer omdat demeeste vloeren niet echt moeilijk teonderhoudenzijn.

Monumentenwachtrichtdefocusopdit ondergewaardeerde, met de voe­ten getreden en veelbeproefde inte­rieurelement.Dezebrochuregeefteenintroductie tot de zorg voor histori­sche natuurstenen vloeren. Na eenoverzichtvandemeestvoorkomendenatuursteensoorten in het interieur,komen de voornaamste schadeoor­zakentersprake.Deschademechanis­menbegrijpenisdesleutelomschadete voorkomen en te verhelpen, naasteen correct dagelijks onderhoud. Totslot worden complexere problemenen meer ingrijpende behandelingenaangestipt,dieeentaakzijnvoorspe­cialisten.

INLEIDING 1

MatErIaaL EN cONstrUctIE

Van alle vloerbedekkingen warennatuursteentegels veruit de meestduurzameenkostbare.Kerkenhebbendoorgaanseennatuurstenenvloer. Inde burgerlijke bouwkunst kwamnatuursteenvooropdebeganegrond,voornamelijkingangen,vestibulesentrappen.Inminderematewasdekelderverdie­pingbevloerdmetnatuursteen.Opdeverdiepingen sloten natuurstenenhaardstenen aan bij plankenvloeren.Vanaf de 17de eeuwwerden in som­migeprivéwoningendemeest repre­sentatieve ruimten belegd metnatuursteen.Maarnatuurstenenvloe­renouderdande19deeeuwzijnhierzeldzaamendaaromergbijzonder.

1. Soorten natuursteenvloeren in VlaanderenDe meeste historische natuurstenenvloeren zijn van eigen bodem. Belgiëwasbekendomzijnkalkstenenvloer­materiaal en voerde dat uit tot verbuitenzijngrenzen.Vanafdelate19deeeuwnamdevariëteitvansteensoor­tenaanzienlijktoe,doorinvoervanuithet buitenland.Vreemd genoeg is ernogmaarweinig onderzoek gebeurdnaardeaanwezigheid,hetformaatende afwerking van stenen vloeren inhistorische interieurs in Vlaanderen.Het overzicht van soorten geeft danook slechts een voorlopig beeld.Bovendien is het niet eenvoudig omstenen, in het bijzonder blauwe enzwartekalksteen,methetbloteoogteidentificeren. Een geoloog kan hierzekerheidbieden.

2

6materIaal en constructIe

7

Geologen delen natuursteensoorten in volgens hun wijze van ontstaan: n stollingsgesteentenofmagmati­sche gesteenten zijn gevormddoor de afkoeling van magma.Een eerste type, de dieptege­steenten,kristalliseertdiepindeaardkorst. Het bekendste is gra­niet.Eentweedetype isvanvul­kanische aard, met veel kleinerekristallen. Tot deze uitvloeiings­gesteenten behoren basalt entrachiet. Een derde type is degroepvandeganggesteentendiekristalliseren in gangen, zoalsporfiervanQuenast;

n afzettingsgesteentenofsedimen­taire gesteenten ontstaan doorhet samendrukken en verhardenvan losse sedimenten, afkomstigvan de erosie van andere stenen,door neerslag en verkitting van

restenvannatuurlijkeorganismen(fossielen) of door scheikundigeneerslag. Een belangrijk kenmerkis de gelaagde opbouw of het‘groefleger’. Afzettingsgesteentenzijndebelangrijkstecategorievannatuursteeninhistorischegebou­wen,metzandsteenenkalksteenvoorop;

n metamorfe steensoorten zijn be­staande gesteenten (zoals afzet­tings­enstollingsgesteenten)dieonder toenemende druk en bijhoge temperaturen diep in deaarde van kristalstructuur veran­deren.Marmerisdebekendsteenmeest gebruikte metamorfesteensoort, afkomstig van kalk­steen. Leisteen is een metamorfgeworden kleisteen of schiefer.Kwartsiet is gerekristalliseerdezandsteen.

materIaal en constructIe

StollingsgesteentenUitzonderlijk bestaat een historischebinnenvloeruiteenstollingsgesteen­te. Ingevoerd graniet maakte vooralvanaf het einde van de 19de eeuwopgang,ineenveelheidvantinten.Ditrobuuste, duurzame gesteente werdvooral gebruikt voor buitenplaveiselsen bestratingen, en soms ook voorintensief gebruikte binnenvloeren,zoals in stallingen. De vorm varieertvan typische kasseien tot breuksteen(grote,onregelmatige,plattestenen).

AfzettingsgesteentenBijnaallehistorischebinnenvloereninVlaanderen bestaan uit afzettings­gesteenten,hoofdzakelijkkalksteen.

ZandsteenDiverse harde zandstenenwaren erggeschiktvoorvloertegelsenkasseien,zowel binnen als buiten. Ze werdengekloofdalsbreuksteen,tegelsofplatenenruwbewerktenafgewerkt.

KalksteenHetgrosvandestenenvloerenisvanlokale kalksteen. België genoot inter­nationalefaamomzijnwitteenblau­we steen en zwarte, grijze en rodemarmerachtigekalksteen.

8materIaal en constructIe

De Belgische witsteen is een verza­melnaam voor zandige, fossielrijke,geelwitte kalksteen, in Vlaanderenvaak kalkzandsteen genoemd. Vandeze soortwaren enkel de steen vanGobertange of de hardereVilvoordseenDiegemsesteengeschiktvoorvloe­ren. Harde, Franse witte kalksteenkomt hier vanaf de late 19de eeuwvooralsvloertegeloftraptrede.

In Vlaanderen zijn de meeste vloer­marmersgeenmarmers inde striktezin, maar marmerachtige, compactekalkstenen die goed polijstbaar zijn,zoals het rode, grijze en zwarteBelgische‘marmer’.Derodeenzwartekalksteen werd al vanaf de eersteeeuw door de Romeinen ontgonnenengepolijstenhiergebruiktvoorvloe­reninvilla’s.DeItaliaanserenaissancebracht eennieuweopleving.De aan­trekkingskrachtvanhetBelgischerode‘marmer’namnogtoetijdensdebaroken bereikte een hoogtepunt in Ver­

sailles. Een derde bloeiperiode deedzichvoorinde19deeeuw.Inde20steeeuwvielde rode steennietmeer inde smaak, met uitzondering van hetinterbellum.OokpolijstbareBelgischegrijze kalksteen gaat door voor ‘mar­mer’enwaseenbelangrijkexportpro­duct.Vooral het zwartemarmerwasdoor zijn extreem fijne korrel en zijnegale zwarte kleur een uniekeBelgische specialiteit die in het bui­tenlanderggegeerdwas.Inderenais­sance was de combinatie met witmarmer erg in trek voor grafmonu­mentenenmausolea,zoalshetmemo­riaal voor Pieter Breughel in deBrusselse Kapellekerk (1563). Ook tij­dens de barok vond zwart marmerruimtoepassingvooraltarenenbekle­dingen van kerken en kapellen, zoalsde kapel van Thurn en Taxis in de

Dambordpatroon met Gobertange en blauwe hardsteen (Sint-Pieterskerk, Leuven)

Vloer- en wandbekleding in Belgische rode en zwartwitte marmerachtige kalksteen (Carolus Borromeuskerk, Antwerpen)

9materIaal en constructIe

Onze­Lieve­Vrouw van de Zavelkerk.Vanafde19deeeuwwerdenervooralvloertegelsuitvervaardigd.

DeBelgischeblauwesteeniseencom­pactekalksteenmeteenkenmerkendeblauwgrijzekleureneenbleekpatina.Deze steen laat zich gemakkelijkpolijsten. Afhankelijk van de bewer­king varieert de kleur van lichtgrijsoverallerleiblauwgrijzeschakeringentot bijna zwartwanneer hij gepolijstis.NaastdeMaaskalksteenwordtmetblauwe hardsteen vooral Petit Granit bedoeld, een blauwgrijze steen metkenmerkendefossielen.

KleurendienietinBelgiëbeschikbaarwaren,zoalsgroen,roze,geelenbeige,werden ingevoerd uit Frankrijk, Italiëen Scandinavië. Deze groep bevatzowel metamorfe gesteenten (echtemarmers)alspolijstbarekalkstenen.

KeienKeien,afkomstigvanhetgrindophetKempisch plateau (Limburg), werdenomhundecoratieveaspectenalindevroege middeleeuwen gebruikt voorvloeren,inonbewerktevorm.

Metamorfe gesteentenWitCarrarischmarmeruitItaliëiseenecht marmer in geologische zin enwerdinBelgiëvaakgekozenalsvloer­materiaal. Hier was immers geenpolijstbare witte steen beschikbaar.Hetmarmerwaskostbaarderenmin­der robuust, en leende zich daaromgoedvoor‘bijzondere’vertrekken,waarhetvaakgecombineerdwerdmeteendonkere, Belgische, marmerachtigekalksteen.

Leisteen en fylliet (schist) komen ookvooralsvloerbedekking,zowelgekloofdals gezoet, en op hun kant als haard­vloer.Kwartsiettreffenweinrood­totgrijsgetinte varianten aan als buiten­plaveiselenindienstgebouwen.

2. OppervlaktebewerkingHetoppervlakvanstenenvloerenkonomdiverse redenenbewerktworden:om een bepaald esthetisch effect teverkrijgen, of om de steen beterbestand te maken tegen vlekken.Afhankelijkvandesteenenhetgebruikkoneen vloeroppervlakbehouwenofafgewerktworden.

BehouwingBestratingenofvloerenindienstgebou­wen, koetsdoorritten of verkeersruim­ten in het interieur (gangen), warenvaakruwbewerktomhetrisicoopuit­glijdenteverkleinen.Typischiseenver­zorgde frijnslag op Belgische blauwesteenofwitsteen.Meteensteenbeitelwerdenkortnaastelkaargelegen,even­wijdige lijneninhetoppervlakgehakt.Ookhardereensterkesteensoorten inintensiefgebruikte ruimten, zoals kas­seien,werdenbehouwen.

Gefrijnde blauwe hardstenen vloer in de traphal van Carolus Borromeuskerk, Antwerpen

AfwerkingHetuitzichtvanvloerenissterkafhan­kelijk van de afwerking. Een ruwereafwerking geeft doorgaans een lich­terekleur.Bijeenfijneafwerking,zoalspolijsten, ontstaat eendiepe endon­kerdere kleur. Dit is alleen geschiktvoor compacte stenen in interieurs,zoalsgraniet,marmerenmarmerach­tigekalksteen.Zandsteenenzachterekalksteenwordengekloofd,geschuurdofgeslepen;zachtekalksteenkanookgezoetworden.Compactekalkstenenwerdenhetvaakstafgewerktmeteenmarmerbewerking,waarbij verzoetenenpolijstendebelangrijkste stappenwaren. Dan pas kwamen de mooiekwaliteiten van de steen volledig tothun recht:alle de voorschrebene mar-bers moeten volcomentlyck gepolystert worden (1635, Carolus BorromeuskerkteAntwerpen).Historische bronnen beschrijven hetprocesinstappenvangrofnaarglad:n eerstwordtdesteengrofgeschuurdmet een nat zandsteenblok(Gotlandse steen) en daarna nogwatfijnergemaakttotereeneffen

oppervlak ontstaat met schuur­streepjes. Gaten worden opgevuldmetspecialeaangekleurdemastiek;

n daarna wordt de steen gezoet, ofgelijkmatigeneffengeschuurdmeteenfijnschuurmiddelenwater.Hetresultaat is een lichteweerspiege­lingeneenkrasloosoppervlak;

n de gezoete steen wordt verderafgewerktmetnogfijnereschuur­middelen,onderanderetin,loodenoxaalzuur.Dithandmatigpolijstengebeurtmeteenviltenwrijflap;

n totslotkaneenbijzondereglansofluster worden aangebracht meteendoeken rodeaarde, roetzwarten lood.Voorwitmarmergebeurtdatmettinas;

n als alternatief kan een waslaagjeaangebracht en opgewreven wor­den,maarhistorischebronnenver­meldenditalalseenzeertijdelijke,minderwaardigeoplossing.

Tegenwoordig wordt er met totaalanderemiddelengepolijst;deglansisdanookonvergelijkbaar.Mogelijksluithethuidigezoetennauweraanbijhethistorischepolijstwerk.

10materIaal en constructIe

Blauwe hardsteen geschuurd, gezoet en gepolijst

3. OndergrondTraditioneelwerdennatuursteentegelsgelegd in kalkmortel op een bed vanzand, soms met toeslag van grint,steenslagof schelpen.Devoegenkre­geneenvullingmetkalkmortelomdetegelsophunplaatstehoudenenhetoppervlakwaterbestendigertemaken.Maar vaak ook sloten de tegels koudaan,zondervoegen.Op de verdiepingen lag een stenenvloer gewoonlijk in een zandbed datopeenplankenvloermet tussenvloerof op de vulling van gewelven werdaangebracht.Inoude,intactekerkvloeren–dievan­

daagzeldzaamgewordenzijn–ligtdenatuursteendirectopdeaangestamp­te aarde, omdat hier ook mensenbegraven werden. De tegels lagendaarom los en werden regelmatigzorgvuldigverlegd.Vanafdemiddeleeuwentot1784(Edictvan Jozef II)waren teraardebestellin­gen in kerken courant. Historischekerkvloerenzijndaaromvaakbezaaidmet grafstenen van aanzienlijkeouderdom.Zebestaan in vele forma­ten,materialenen technieken, stijlenenvormenenhebbenaltijdeenhisto­rische waarde en een complexebehoudsproblematiek.

11materIaal en constructIe

12

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

StollingsgesteentenGanggesteente Kleinekristallenineen BuitenkasseienenPorfiervanQuenast fijnkorreligegrijs­ binnenvloerenvan blauwegrondmassa. dienstgebouwenvanaf Zeerhard,dicht,druk­ tweedehelftvan enslijtvast de19deeeuw. Gekloofdenruwe afwerkingenVulkanisch gesteente Dofzwartmetbruine Molenstenenenvloer­Duitsebasaltstenen; schijn,blaasjesengrijs stenenalsgekloofdeBasaltlava waarslijtage.Zeer breuksteenenruwe hard,dicht,druk­en afwerkingen,vooral slijtvast Midden­Limburg.Bv. Openluchtmuseum Bokrijk,Genk

AfzettingsgesteentenZandstenenKwartsrijke zandsteen; Zeerstabieleenharde Ruwbehouwenkassei,zoetwaterkwartsiet steen,gespikkeldin komtvooralsbuiten­Tienen­Kwartsiet; paars­totgrijsgetinte plaveiselenindienst­Grès mammelonné varianten gebouwen.Vooral vanafde19deeeuw toegepast,eerder lokaalGlimmerrijke Grijstotgrijsbruinmet Vlakbehouwenzandsteen zwarteingekoolde kassei,vooralinKolenzandsteen plantenresten(fossiel hetMaasland,vanaf(Carboonzandsteen) plantenhaksel).Steen devroege wordtblekermetver­ middeleeuwen weringofschilfertafGlimmerrijke Micahoudendefijn­ Alsbreuksteen,tegelszandsteen korreligezandsteen enplatengekloofdenHardezandsteenvan metbreedpaletvan metruweafwerkingen,deCondroz;uithet kleuren.Roestkleurig zowelbinnenalsFamenniaan patina(geoxideerd buiten,vooral bindmiddel)ofblauw­ 19de–20steeeuw grijs/groenig(niet geoxideerd).Sedimen­ tairestructuren frequentaanhet oppervlak,zoals strandribbelsen wormgangenKalkstenenBrabantse hardsteen Geelwitmethoutnerf­ Alstegels(gekloofd);(witsteen) achtigelijntekening oppervlaktebewerktKalkzandsteenofsteen vanhetlegeren (bv.frijnslag)ofruwvanGobertange verstoringendaarvan afgewerkt,geschuurd doorgraafgangenvan engezoetmaarniet organismen.Roestgele polijstbaar. tintendoorijzer­ Diversevoorbeelden hydroxides. vankerkvloeren,vaak Nietvorstgevoelig, incombinatiemet beperkteweerstand blauwehardsteen. tegenluchtveront­ reiniging

>

13

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

>

Brabantse hardsteen Minderopvallende Toegepastalsplaveisel:(witsteen) houtnerfstructuur kinderkopjesmetDiegemsesteenof (t.o.v.Gobertange­ brokkeligerandeninBrusselsebreuksteen. steen).Witgrijzekleur Brusseliaansekassei­EenvariantisdeBrus­ metmindergelijk­ steen.Alsbinnenvloer:seliaansekasseisteen matigestructuur(t.o.v. tegelsenbreuksteenofVilvoordsesteen Balegemsesteen) (gekloofd),veelalmet(foto) oppervlaktebewerking (zoalsfrijnslag)of ruweafwerking (schuren).Rode kalksteen Marmer van Baelen: Tegelsmetmarmer­(‘marmerachtige’); lichtroze,kersroodtot afwerkingen.rifkalksteen; bleekgrijsmetwitte Diversesoortentoe­biohermale kalksteen vlekkenenbleekgrijze gepastinVersailles.Groepdecoratieverode sliertenbestaandeuit Bv.Marmer van Baelen:marmerachtigekalk­ talrijkewittedoor­ hetStadhuisvanstenenzoals: snedenvancrinoïden, Antwerpen(1561);‘Marmer van Baelen’ maargeenkoralen. populairtijdensde(of‘Rode steen van Rode van Rance:donker art­nouveauperiodeLymborch’) roodbruin,metwitte Bv.Rouge griotte:Rode van Rance engrijzeadersen basementSint­(‘Rodejaspis’) vlammenmetschelpen. Hubertusgalerij,Rouge griotte (foto) Rouge griotte:een­ BrusselByzantin kleurigofgebloemd Bv.Rouge royale:Rouge royale donkerkersenroodtot vloerenSint­ roodbruinmetgrijze Laurentiuskerk, enwitteaders Antwerpen Byzantin:roodgrijze steenmetfossielenen vlekkenenzwart afgelijndebloem Rouge royale: lichttot helderroodmetwitte calcietadersengrijs gebloemdGrijze kalksteen Saint-Anne:grijstot Tegelsmetmarmer­(‘marmerachtige’); donkergrijsmarmer afwerkingen.rifkalksteen; metlichtgrijzefossielen, V.b.Saint-Anne:biostromale kalksteen vooralmooieschijf­ Academiënpaleis,Groepgrijzedecora­ vormigekoralenen Brussel;GrandsAp-tievemarmerachtige bolvormigeschelpen; partements,Versailles;kalkstenenzoals witteadersdiezich veelgebruiktalsSainte-Anne verbindentotbreccia­ schoorsteenmantels.Florencemarmer achtignetwerk. Bv.Antique de Meuse:(Grand) Antique de Florencemarmer: licht­ Congrespaleis,BrusselMeuse (foto) grijzekalksteenmet (1958),Vijdt­altaarvan donkerevlekkenen hetLamGodsin somseengroenige Sint­Baafskerk,Gent schijn. Antique de Meuse: wellichtdemeest decoratievegrijzekalk­ steenmetmassale langgerektefossielen inglanzendegrijze banden

14

Zwart-witte kalksteen Petit Antique:zwarte Tegelsmetmarmer­(‘marmerachtige’) steendoortrokkenmet afwerkingen.Petit Antique (Marbre onregelmatigewitte Tijdensdebarokde Barbencon, Brayelle) adersenvlekken gereputeerd.Bv.Petit= Petit Antique Noir Antique: zwarte Antique: Val­de­Grace,d’Hèches (?), Pyreneeën steendoortrokkenmet ParijsenVersailles.Noir Antique (Grand eennetwerkvanbrede Bv.Noir AntiquewasinAntique) onregelmatigewitte deoudheidbekendalsBleu belge (foto), aders,breccieus. marmor celticumBelgische Blauwe Bleu belge: zwart Bv.Bleu belge:traphal ‘marmer’metblauwe vandeBelgische schijndoortrokkenmet GeologischeDienstin wittecalcietadersin Brussel­Leopoldspark. ruitpatronenensoms Populairinde19de schelpdoorsneden eeuwendeeerste helftvande20ste eeuwvoorart­deco­ vloerenBontgekleurde Veelkleurig‘marmer’ Tegelsmetmarmer­breccieuze kalksteen methoekigefragmen­ afwerkingen.(‘marmerachtige’) tenvanverschillende Bv.VersaillesBreccia van Waulsort doorgeaderdekalk­ steenineenlilaroze achtergondZwarte kalksteen Dinant:zwartsoms Tegelsmetmarmer­(‘marmerachtige’); metblauwigeschijn afwerkingen.Veelfijnkorrelige lagunaire engroverekorrel voorkomendalsfraaiekalksteen Theux:zwartmet kerktegelvloeren.Marbre Noir de Dinant bruineschijn. Bv.Dinant:dezwarte(Dinant­zwart)(foto) Namen: nietgeheel steenvanDinantwerdMarbre de Theux zwartmaareenbeetje samenmetdievan(Theux­zwart) blauwachtig,met TheuxhetmeestMarbre de Namur grijzeenwittebanden. gewaardeerd,vooral(Namen­zwart) Fijngelaagdzodatbij tijdensde17deeeuw.Marbre Noir de slijtageconcentrisch VloerenSint­Niklaas­Golzinne(Mazy­zwart) gelaagdeuithollingen kerk,Gent;Sint­Salva­Noir/Marbre de ontstaan. torkerk,Harelbeke;Basècles(Basècles­ Golzinne:zuiverste Val­de­Grâce,Parijs.zwart) matzwartekleur,fijne Kerkelijkmeubilairbv.Noir de Denée korrel,roodachtige sacramentstorenSint­(Denée zwart); glansinscherendlicht. Martinuskerk,AalstNoir D.F. (= français de Basècles:zwart­grijzige (1604).BurgerlijkDenée );zwartevariant steen. voorbeeld:vloerenvanPetit Granit Denée: zwartmet kasteelvanAnnevoie. karakteristiekekleine Theux: mythische witterondevlekken reputatie,vooralinde van2–3cm(geodes; 16deeeuwvoorrenais­ ‘sneeuwballen’);veel sancegrafmonumen­ mindercrinoïdendan tenenreligieus inPetit Granit meubilair.Bv.altaar vanHerkenrodeinde O.­L.­V.­kerk,Hasselt. Namen:vooralals tegelvloeren,vaakin kerkenincombinatie meteenlichtgrijze Maaskalksteenuit dezelfdegroeven. Golzinne:ontgonnen vanaf1645,overvleu­ geltvanafdetweede helftvande19deeeuw

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

>

15

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

deproductieinDinant. Bv.Versailles;huis Wieleman(1927), Brussel;Finisterrekerk, Brussel. Basècles: ruimtoege­ pastinde18deen 19deeeuwBelgische blauwe Compactesteenmet Sindsdemiddel­steen; compacte weinigfossielenen eeuwengebruikt,oölitische, oncolitische, kenmerkendelicht vooralinLimburg.stromatolitische of grijsblauwekleur.De Tegelsgeschuurdenbioklastische(crinoï- homogeniteitisminder gezoet.Gepolijstwordtdenrijke) kalksteen dandievandePetit hijsomsalseenMaaskalksteen Granit,maarde 'marmer'omschreven.(NaamseofNamense kwaliteitisbeterdan Veelvoorkomendalssteen),ontgonnenin deDoorniksesteen. kerkvloer,vaakineendeelvanhet Wanneerblootgesteld donkergrijs­blauwgrijsMaasdal.Voorbeelden aanvochtigebuiten­ combinaties.Hijwaszijndesteen van luchtontstaateen ruimverspreidvandeVinalmont(oölitische) aswitpatina 16detotde19deeeuw,(foto),Moha(oolitisch), toenhijverdrongen­muisgrijzesteenvan werddoordePetitLongpré(crinoïdenrijk) Granit.Bv.Centraal Station,AntwerpenZwarte Vrijegaalgrijszwart Dezwartevariëteit(‘marmerachtige’) vankleurengelaagd werdalsmarmeren blauwgrijze vanstructuur,metzeer bewerkt,deDoorniksefijnkorrelige kleirijke kleinefossielen steenmeeralseenbioklastische (schelpjes).Hijkleurt blauwe(hard)steenkalksteen lichtbeigetotbruin­ metbewerkingenenDezwartemarmer­ grijsdoorverwering afwerkingen.variëteit(uitdezgn. (oxidatievanpyriet). Sindsde12deeeuwblauwebanken)is Schieferigetextuur groteproductievangekendalsNoir de doopvonten,graf­Tournai(Zwartevan stenenenvloerplaten.Doornik,Doornik­ Indemiddeleeuwenzwart). wijdverspreidalsDegrijsblauwe(uitde vloertegel,maarvanafzgn.grijzebanken)als de15deeeuwmeerDoorniksesteen vervangendoorsoort­ gelijkeuitNamen. Bv.kelderhospitaal Bernardinnen, OudenaardeBelgische blauwe Lichtblauwetot Tegels,allebewerkin­steen; compacte donkerblauwesteen genenafwerkingen.crinoïdenrijke mettallozefossielen Sindshetmiddenvankalksteen (vooralstengelleden de16deeeuwopgroteBlauwehardsteenof vancrinoïdenenook schaalverspreidalsPetit Granit.Hetisin kleinekoralen)diezich vloermateriaal.Hetfeiteeenverzamel­ alswittedoorsneden polijstenalseenmar­naamvoorcompacte tonenindesteen.De mergebeurdewellichtgrijsblauwekalksteen steenheeftwitteen pasvanafdelate18dedieontgonnenwordt zwarteaders,enronde eeuw.Degepolijsteinhetbekkenvan opgevuldeholten blauwesteenwasergHenegouwen(Soignies, (geoden)diedekwali­ populairtijdensdeAngienenEcaussines), teitbeïnvloeden.Wan­ Empireperiode.Bv.hetbekkenvan neerblootgesteldaan Panthéon,Parijs.Condrozendebekkens vochtigebuitenluchtvandevalleienvande ontstaateenmiddelBocqenMolignée. matiggrauwgrijspatina >

16

Zweedse kalksteen Zweedsecompacte Tegelsmetmarmer­(‘marmerachtige’); grijsgroeneofrode afwerkingen.Vanafdefossielrijke kalksteenmetmooie 17deeeuwisdezekalksteen (Orthoceren) grotefossielen(buis­ steenveelgebruiktinÖlandsteen vormigeschalenvan burgerlijkebouwkunst inktvissen:Orthoceren) indeNoordelijke Nederlandenen sporadischookinde ZuidelijkeNederlanden. Bv.hetkasteelvan SeneffeFranse beige kalksteen; Leverkleurigtot Tegelsentredenmetcompacte oölitische, oranjegeelFrans marmerafwerkingen.pisolitische tot ‘marmer’,effen(claire) Veelvoorkomend,bioklastische kalksteen ofgevlekt(moucheté). vooralvanafdetweede(‘marmerachtige’) Vertoontrozigetot helftvande19deeeuw.Comblanchien bleekbruinedoorade­ ring.Hijlijktopper­ vlakkigopdeJurasteen uitDuitslandFranse beige kalksteen Beige,somsrozeof Tegelsmetmarmer­(‘marmerachtige’) paarsachtig,homogeen afwerkingen.Ruimuit het Viseaan ofgemengdemarmer­ gebruiktsindsdelateDiversesoortenuitde achtige.Sommigemet 19deeeuwvoorregioPas­de­Calais­ zwarte,grijzeofrode schoorsteenmantelsRinxent,bekendals stylolietenen entegelvloeren.Bv.marbres Boulonnais: calcietaders. PaleisvoorSchoneLoupine-marmer Loupine-marmer: Kunsten,BrusselLunel uni en fleuri lichtbeigemetveelHenriette blonde et rozeadersbrune Lunel uni en fleuri: Brun fleuri grijsbeigemetzeld­Napoléon grand- zameschelpenenmélange (foto) donkerbeigebezaaid metkleinepaarle­ moerenschelpen. Henriette blonde et brune:beigemet donkereofheldere vlekken. Brun fleuri:donkerbruin methelderbruine vlekkenenkristallen aders. Napoléon grand- mélange: bijnabreccia, levendigelichtbruin beigesteen,sterk geaderdengewolkt metwittevlekkenItaliaanse beige Witteofgeelbruine Tegelsmetmarmer­poreuze kalksteen kalksteenmetspons­ afwerkingen.Erg(‘marmerachtige’); achtigetextuuren populairvanafdejarenontstaan nabij karakteristiekelang­ 1930.Bv.Ravenstein­heetwaterbronnen werpigeholten;dikwijls galerij,BrusselTravertijn gelaagdaspectItaliaanse rode Resp.donkerroodmet Tegelsmetmarmer­kalksteen, met een witteenzwarteaderen afwerkingen.knolachtig aspect endonkerroodmet Dezekomeneerder(‘marmerachtige’) gewolkte(kalksteen voorvanafdevroegeRosso antico (foto) knollen)structuur 19deeeuwRosso Verona

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

>

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

Metamorfe steenWit marmer Hijkomtvooralseffen Tegelsmetmarmer­Carrarischmarmer wit,metgrijzevlekken, afwerkingen. adersofschaduwen. Algemeenvoorkomen Debianco Carrara vooralvanafdelate statuariowaszuiver 18deeeuw,daarvoor witenisgebruiktvoor uiterstzeldzaamin beeldhouwwerken vloeren vloeren.Debianco Carrara venatoisde lichtgrijsgeaderde wittemarmer.Andere beroemdeItaliaanse wittemarmerszijnde arabescatoencalacata (witmetgekleurde aderendievariërenvan grijszwarttotbeige), ende bardiglio(blauw­ grijsmetdonkereade­ renenglasachtigebreuk)Italiaanse gele Felgelefijnkristallijne Tegelsmetmarmer­(licht metamorfe) marmer afwerkingenkalksteen (‘marmer’)Gele van Sienna;Giallo di SienaDiverse Italiaanse en Groenemarmersmet Tegelsmetmarmer­Griekse groene serpen- grijzetotzwarteaders afwerkingentinieten (‘groene mar-mers’) en ophicalcieten (serpentijnhoudendemarmers). Serpentinietis een metamorf omgezette peridotiet(basisch stollings-gesteente)Italiaansegroenemarmerszoals:verdeIssori, verde Patricia(foto), verde aver, cipollinoGrieksegroenemar­merszoalsVert Antique,Vert TinosLeisteen Zeerfijnkorrelig, Leisteen,hoofdzakelijkLeisteentegels homogeen,gladaan­ toegepastvoorgraf­ voelendgesteentemet stenen.Opzijnkantin zijdeachtigeglansen visgraatveelgebruikt perfectesplijting alshaardvloersinds 16deeeuw.Schistals vloerbedekking,zowel gekloofdalsgezoet.Gemengde lithologieKeien Eenbonteverzameling OnbewerktinpatroonMaaskeien vanveelalwitader­ gelegd.Wegenshun kwarts,rodetotbruine decoratieveaspecten zandsteenendonker­ zijnzealindevroege grijstotdonkerbruin/ middeleeuwen grijskwartsiet gebruiktalsvloeren. Bv.windroos­enster­ patroneninhetkerkje vanErpekom.

17

Sommigegebrekenaandenatuurste­nenvloerwarenalaanwezig toenhijgelegd werd. Ze zijn te beschouwenals structuurkenmerken, die de steensomskwetsbaardermaken.De stren­geselectievandestenenwasdaarombelangrijk. Veel compacte kalkstenenbevatten korsten, holten, aders, fos­

sielen of vlekken. Vooral stylolietenkunnenproblemengeven,datzijnzig­zagvormige,zwarte,horizontaleafzet­tingenmet ondermeer klei en orga­nisch materiaal. Hierdoor kan hetoppervlakafschilferen.Vooralkleikanvocht opnemen en door zwellen enkrimpen verbrokkeling uitlokken. Bijeen zwartonoplosbaar residuophetgrensvlak,spreektmenvaneen‘zwar­teader’ofeen‘brandlaag’.

Vloerenzijnzowatdemeestgebruikteen betreden onderdelen van eengebouw.Zehebbenhethardteverdu­renvanduizendenvoeten,tonnenvuil,tallozepoetsbeurten,hetgewichtvanmensenenmeubelen.Vloerendragendesporenvanditrijkeverleden.Soms

geeftdat zeeen speciaal kenmerkofeen charmant patina, maar veelalmondtdituitinschade.Schadebeeldenlatenzichhetgemak­kelijkstindelenvolgenshunoorzaken:fysische krachten, vocht, verontreini­ging,biologischeschade,eenverkeer­de vochtigheid en temperatuur, lichten straling, brand, diefstal en vanda­lismeenverliesaancontextenbete­kenis. Demens heeft in dit alles eengrootaandeel.

1. Mechanische schadeLangzame mechanische schade: slijtage, vervormingNatuurstenen vloeren slijten af doorwrijving.Ditgebeurt langzaam,naar­matedevloerbelopenwordt.Nietallematerialenslijtenopdezelfdemanier.Zoontstaatereenoneffenoppervlakwanneer diverse soorten door elkaarvoorkomen. Dit is een bekend feno­meen bij zwart­witte vloeren: wittemarmers slijten vlugger dan zwarte,die gaanuitsteken.Ook een verschil­lende hardheid in de steen leidt totaftekening. Inkalksteenzijndeschel­

OOrzakEN EN vOrMEN vaN scHaDE

3

oorzaken en vormen van schade

19

pen vaak harder, waardoor ze gaanuitsteken.Bijwitmarmerdoendehar­deregrijzeadersdat.Deslijtagegaatsnellerwanneervoor­werpen die harder zijn dan de steen,het oppervlak mee bekrassen. Denkbijvoorbeeld aan zandkorrels of grintengraveldieaandevoetzolenblijvenhangen. Zand onder voetzolen ofonder een tapijtwerkt als schuurpa­pier.Deschadeishetsnelstzichtbaarbijgepolijstevloeren:zekrijgendoffeenlichteplekken.Eengelaagdesteenkannaeeninten­sieve, langdurige slijtageafschilferen.Dat is het geval voor Naams zwart‘marmer’, blauwe Maaskalksteen enDoornikse zwarte steen, die frequentvoorkomeninkerkvloeren.Slijtageisinhetbijzondervoorgrafste­neneenbedreiging;hetverlorengaanvan opschriften, decoraties of figura­tiesbetekenteengrootwaardeverlies.

Plotse mechanische schade: stoten, krassen, breuk…Krassen kunnen ontstaan door hetslepenvanvoorwerpen,doordewrij­ving van grint of steenslag, doornaaldhakken of agressief onderhoud.Monumentenwachtzietvaakspiraal­vormige krassen in natuursteendoor

hetgebruikvanonderhoudsmachines.Tegelsdielosofnietmeereffenliggen(bijvoorbeeld door verzakking ofwater), zijn heel kwetsbaar voormechanischeschade.Alseropgelopenwordt,slijtenenbrekenzeveelsneller.Ook schenden ze de omliggendetegelsaanderand.

Allestenenvloerenzijngevoeligvoormechanische schadewanneer er eenzwaar voorwerp op valt. Afschilferen,scheurvorming,breukenofdiepekras­senzijnhetgevolg.Overlastvandruk­en buigkrachten op de vloer, bijvoor­beeld bij het plaatsen van stellingenof een hoogtewerker, kan tot eenbreuk leiden. Dat gebeurt vaak bijtegelsengrafstenenboveneenholte.Maardemeestebreukenhebben let­terlijk een onderliggende oorzaak.Door ongelijke zettingen, een onder­

20oorzaken en vormen van schade

liggendeconstructiedie instortofdeondergronddie inklinkt (volumeafna­me), ontstaan er breuken en komentegels los te liggenofwordenzever­plaatst.Sommigedraagvloerengevenspanningen en bewegingen van hetgebouwdooraandevloer,diedatnietkanopvangenenbreekt.Een bijzondere vorm van breuken enafschilferingkomtvoorbijoudetegelsdieherlegdzijnineencementmortel.Dieisveelsterkerdandetegelzelfenbijspanningopdetegelvloerrakendetegelsbeschadigd.Bijvloerenmeteenzachterekalkmortelsneuvelteerstdevoeg;die isgemakkelijkerengoedko­pertevervangen.

Veel historische natuursteentegelszijnooitherlegd,watbijnaaltijdspo­ren heeft nagelaten: afgebroken ran­den en hoeken, scheuren of afschil­fering. Vooral de 20ste eeuw heeftveelvloerengetekenddoorwerkzaam­heden aan leidingen of verwarmingonderdevloer.

2. VerontreinigingNatuursteen kan verkleuren en vlek­kendoorcontactmetvuil,chemicaliënen andere verontreinigingen. Vooralmarmer en lichtgekleurde kalksteen

zijnergevoelig voor.De vlekkenkun­nen het gevolg zijn van een reactievanelementenindesteenzelfofvanuitwendig contact met schadelijkeproducten. Voor een juiste behande­lingmoetdeoorzaakgekendzijn.

Interne vlekvormingVooralbijwitmarmerenlichtgekleur­de kalksteen is interne vlekvormingstorend.Doorgaansonderscheidenwetweetypes:n hetbekendstzijndegeletotbruinesluiers, meestal ongelijkmatig overde steen verspreid. Die komen vandeoxidatievanijzerhoudendemine­ralenindesteen(bv.pyriet).Zever­huizen met het vocht naar hetoppervlak,waarzezichafzettenalsroestbruine ijzerverbindingen (li­moniet). Dit proceswordt versnelddoor vocht, een hoge temperatuur(bijvoorbeeld vloerverwarming) eneen basisch milieu. Onaangepasteonderhoudsproductenwerkenditindehand,zoalsdemeestezepenenproductenmetsoda,silicaten,poly­fosfaten of ammoniak. Dergelijkevlekkenzijnnietoplosbaarinwateren zijndusmoeilijk te verwijderen.ZetredenvooralopbijwitCarrarischmarmer;

Interne vlekvorming door pyriet

Een slechte herstelling in cementmortel veroorzaakt afschilfering van de natuursteen

21oorzaken en vormen van schade

n uitgesproken bruine vlekken kun­nen ook het gevolg zijn van eenreactie tussen de organische stof­fen in de steen en stoffen uit eencementmortel. Ze verschijnen kortnahetplaatsenenzijnwelwater­oplosbaar.Zezijntypischvoorwittecompactekalksteen.

Vlekken en oppervlakteschade van buitenafSomszijngelevlekkeninwittevloerenafkomstigvandeondergrond,waarinleem of gele zavel verwerkt is. Ookdaaraanisbijnanietstedoen.

Contact met metaal geeft dikwijlsbruineengroenigevlekkenopnatuur­steen. Metalen voorwerpen zoalsemmers of kandelaars op de vloerlaten lelijke kringenen verkleuringenachter. Ook bekend zijn roestvlekkenontstaan na het verzagen vanmeta­lenbuizenopeenonbeschermdemar­meren vloer. Het karakteristieke ros­bruine patina van bleke kwartsrijkezandsteen (bv. Tiens kwartsiet) zoueengevolgzijnvan roestend ijzervijl­sel, achtergelaten door schoen­ enhoefnagels. Een roestendewapening,ankers of doken veroorzaken somsroestvlekken in de stenen vloer.

Monumentenwachtsteltditgeregeldvastbijaltaartreden.

Plantenpotten zijn heuse boosdoe­ners, vooral die in aardewerk enmetaal.Doordecombinatievanwater,aarde en het materiaal van de potlatenzelelijkekringennaopdevloer.Op witte stenen zien we doorgaansbruinekringen,opblauwesteneneenlichtgrijzematterand.

Vlekken zijn dikwijls het gevolg vantoevallig contact met vlekkende ofagressievestoffenzoalssmeerolie,vet,olie,wijnofvoedingswaren.Inkerkenzorgt kaarsvet voor hardnekkige ont­sieringenopdevloer.Kauwgomisookvaaklastigteverwij­deren,zekerbijeenporeuzesteen.Kalkhoudendesteen(marmerenkalk­

oorzaken en vormen van schade

22

steen) is gevoelig voor zuren zoalswijn, fruitsap en azijn. Die kunnendoffe plekken veroorzaken en hetoppervlakaanvreten.Veel huishoudproducten zijn onge­schikt voor natuursteen, zoals bleek­water,bijtendesodaenveledetergen­ten.Zowelbasischealszureproductenzijn schadelijk. Ze veroorzaken nietalleenvlekkenmaarbeschadigenookhet oppervlak, waar ze in etsen.Vloerzepenmetlijnoliekunnenopter­mijnstorendestrepenachterlaten.

Hetaanbrengenvandiverselagenolie,wasofsiliconenresulteertnaeen tijdineenvuilelaag.Datisvooralduidelijkmerkbaar op poreuze of beschadigdeoppervlakken.Zevergelenenabsorbe­renvuil,waardoordetegelsverdonke­ren. Vooral bij wit marmer is dat ergstorend.Opdonkeretegelsiseenmatwitwaasdanweerontsierend.Oplichtestenenzienwealeenskleu­rigevlekkenafkomstigvaneentapijt.

Rode sisaltapijten zonder ondertapijtzijnhiervoorberucht.Tape­enlijmres­tenvanmattenzijnvaakheelmoeilijkteverwijderenenzijnergontsierend.

Ergernogisdeschadeveroorzaaktdoorvastenieuwepodiaopkerkvloeren;dieisonomkeerbaar,zekerwanneerereenondoordringbarelaagbovenopdeoor­spronkelijkewordtgelegd.

Oude ingrepenOude herstellingenwordenwel eensals storende verontreinigingen erva­ren. Denk maar aan verlijmingen ofstopsels. Breuken inmarmer werdensomsmet schellak (een dierlijk hars)gelijmd.Datkonookopkleurgebrachtwordenalsstopmiddelvoormarmers.Hoewelditgoedeenrelatiefomkeer­bare ingrepen zijn, krimpen de stop­selsoplangetermijnenkomenzelos.Delijmbiedtnietergveelstevigheid.Breukenwerden al eensmet gips endoken vastgezet. Maar gips lostgemakkelijkopenverliestzijnmecha­nische sterkte door vocht. De ijzerenpennen roesten en zetten uit door

23oorzaken en vormen van schade

vocht en zouten, met nog grotereschade tot gevolg: vlekken, afschil­fering en zelfs barsten en breuken.Dezeherstellingenwordenoptermijnbestvervangen.Ooklijmenoppolymeerbasisdievanafhet midden van de 20ste eeuwgebruiktwerden,blijkennietzoresis­tent en ontsierenna verloop van tijddoorverkleuring.Kittenenlijmenkunnenlelijkevlekkenveroorzaken. Siliconenkit die somswordtgebruiktomsoepelevoegentemaken, geeft vetvlekken die niet ver­wijderbaarzijn.

3. Schade door vocht en zoutenWater komt hoofdzakelijk in de vloerterechtdooropstijgendgrondvocht,lek­kages,natonderhoudofcondensatie.

Vochtschadehoudtsomsverbandmetmenselijk handelen: kwistig poetsenmet te veel water, planten gieten ofnatte paraplu’s. Gebeurt dat continu,dan treedt er plaatselijk schade op;blauwehardsteenwordt lichtgrijs enveelsoortennatuursteenkrijgenvlek­kenofdoffeplekken.Demeestevocht­schadeheeftechtereenbouwkundigeofbouwfysischeoorzaak.Bijvochtpro­blemen wordt vaak een verkeerdediagnosegesteld, bijvoorbeeld opstij­gendgrondvocht, terwijlhetconden­satie kan zijn. Ze zijn dikwijls hetgevolgvanachterstalligonderhoudoffoutenindeconstructie,hetontwerpof detailleringen. Regelmatig is eendefecteregenafvoerdeboosdoener.

Zouten komen in de constructieterechtdoormortelsofdoorcontami­natie.Ruimtenwaardierenverbleven

hebben, waar gezouten voedselbewaardwerd,ofwaarmensenbegra­venwerden bevatten vaak overdadigveel zouten. Vocht transporteert dezoutendoorde stenen vloer,waar zeschadekunnenaanrichten.

Deondergrondkanonstabielwordendoor te veel vocht. Op lange termijnkan hetmortelbed zijn hechting ver­liezen,zachtwordenenverkruimelen,zekerals er zoutenaanwezig zijn.Detegels liggendanoneffenenkunnenzelfs loskomen.Zo zijner kerkvloerenplotsverzaktnajarenlanggebruikvaneen industriële reinigingsmachinemetveelwaterendruk.

Vochtopnamekanhetuitzichtvandesteen grondig wijzigen. Het versneltonder andere de chemische verande­ringvanmetaalonzuiverhedeninste­nen (zie ook vlekvorming bij lichtekalksteen en marmer). Er ontstaanvochtvlekkenenoptermijneenafschil­ferendofverpoederendoppervlak.Datmaakt de tegel nog gevoeliger voorindringendwaterenvuil.

Verpoedering treedt vooral op bijzandsteen, echt marmer en zachtewitte kalksteen, door het bindmiddeldatindesteenoplostofdoorzoutenindesteen.Bij schommelingen indevochtigheid oefenen uitkristalliseren­dezoutendrukuitindeporiënvandesteen. Bij compacte kalksteen is heteffect eerder afschilfering. Onder deschilfersisvaakeenwitachtigpoederzichtbaar.

Afschilferingkomtvooralvoorbijmar­merachtige kalksteenmet stylolieten

oorzaken en vormen van schade

24

enonzuiverhedenindesteenzelf.HetWTCB(WetenschappelijkenTechnischCentrumvoorhetBouwbedrijf)onder­zocht het schadeproces en identifi­ceerdedevolgendestadia:1. het ontstaan van matte zones opdesteen;

2. hetvormenvaneenchemischreac­tieproduct net onder of op hetoppervlak (meestal een wit poe­der). Dit verdwijnt bij reinigen enwordtmeestalnietopgemerkt;

3. het optreden van kleine opwelvin­gen aan het tegeloppervlak alsgevolgvandeexpansievandereac­tieproducten;

4. een begin van afschilfering: naar­mate de steen wordt schoonge­maakt, worden steeds meer schil­fersweggenomen;

5. eenafgeschilferdtegeloppervlak.

Belangrijkefactoreninhetschadepro­ces zijn dus de onzuiverheden in desteen zelf en het vocht dat ze laatzwellenofverplaatst.Ookdeaardvan

de mortel speelt een rol. Cement(zowelinstelmortelalsinvoegmortel)blijkthetprocesdesastreusteversnel­len.Inhetverledenwerktenderelatiefdampopenenzachtevoegenalskieu­wen.Desteenbleefintactomdathetvocht langsdevoegenverdampte.Bijeen cementvoeg verdampt het vochtviadetegelenrichthetschadeaanindetegelzelf.

Vochtschade verergert door interven­ties die het ademend vermogen vandevloeraantasten.Beschermlagenopde tegels zijnweliswaar bedoeld omhet indringen van water, vuil en vetvanbovenafteverhinderenofomhetglanseffect te herstellen. Maar zelatengeenvochtendampvanondermeerdoor.Zokunnenzoutenofande­reproductendieopzwellenmetwater,zich opstapelen net onder deze film­laag.Wanneerdiedrogenenkristalli­seren,zijnenormeverstoringenmoge­lijk,variërendvaneenwitwaastothetafschilferenvandesteen.

Afschilfering nadat een glanslaag is aangebracht

oorzaken en vormen van schade

25

Ook tapijtenmeteen rubberenonder­laag werken als een dampdichte foliewaardoorhetvochtnietmeerwegkan.

Kortom: een historische vloer moetgoed kunnen ademen, zowel naarbovenalsnaarbeneden.

4. Schade door een verkeerde relatieve vochtigheid Stenen vloeren kunnen ook natwor­dendoorneerslaandvochtuitdelucht,of condensatie. Warmere lucht kanmeer water bevatten dan koude.Condensatie treedt op wanneerwarme,vochtige luchtopeenkouderoppervlakafkoeltenzohetdauwpuntbereikt.Vooraltijdenszwoelelenteda­gen ishetrisicogroot.Hetgebouw–vooraldevloer–isdannogergkoud,dewarme,vochtigebuitenluchtkomtnaarbinnenenslaatneer.Verwarmingmetgasbrandershoudthetzelfderisicoin, want hierbij komt veel vochtige,warmeluchtvrij.Bij een hoge relatieve luchtvochtig­heidwordthetoppervlakvangepolijstmarmerporeusensuikerachtig,waar­door de steen sneller vuil opneemt.Metalenelementenbijenindesteenzullensnellercorroderenenvlekkenofbarstenveroorzaken.

5. Schade door een verkeerde temperatuurMaterialen zetten uit of krimpen innaargelang van de temperatuur. Diethermische werking kan bij stenenvloeren aanleiding geven tot scheu­ren, breuken of losliggende tegels.Daarom worden bij nieuwe vloerenvaak dilatatiestrips of uitzettings­strookjes van onder andere koper enloodingebracht.Vloerverwarmingkandevloervervor­men.Ookradiatorenkunnendevloerplaatselijk sterk opwarmen en deongelijkmatige temperatuurverdelingkan tot spanningsverschillen enscheurenleiden.Eeneenzijdigebloot­stellingaanfelenwarmzonlichtkanhetzelfdeeffecthebben.Instenendieliggenopeenondergrondmetandereeigenschappen, kunnen spanningenoptreden. Dit is vooral een probleembij eenvloerdieherlegdwerd ineennieuwe cementmortel of dekvloer,maarmeestal niet bij een vloermeteen intacte, oude en vrij flexibeleplaatsing.Incombinatiemetvochtkanookeenvriestemperatuur schade voortbren­gen. Veel stenen binnenvloeren zijnnietvorstbestendigenkunnenafschil­feren, vooral relatief poreuze, zachtekalksteensoorten (zoals bepaaldeBelgischeenFransewitstenen).

6. Biologische schadeStenenvloerenwordennietaangetastdoor insecten of knaagdieren zelf,maarweldoorhunuitwerpselen,dievlekken achterlaten en voor zoutcon­taminatieszorgen.Een zeer vochtige vloer kan ontsierdwordendoorbacteriën, algen, schim­

26oorzaken en vormen van schade

mels, lichenenof plantengroei. Algenvormenmeestaleeneencellige,groe­ne aanslag die zich ontwikkelt wan­neerhetoppervlakgeregeldvrijvoch­tig is. Ze kunnen het oppervlak lichtetsen.Schimmelsontstaanvaakonderdampdichte tapijten, waar het heelvochtig is. Lijnolie vormt een extravoedingsbodem. De aantasting doordemeesteschimmelsopsteen isvrijminiem, maar hun verkleurde resten(bijvoorbeeldzwartevlekkenopwittetegels)zijnhardnekkig.

7. LichtschadeLichtheeftgeeninvloedopstenenvloe­ren, maar oude lijmen, stopsels enbeschermlagenkunnengaanverkleuren

8. BrandschadeBij brand veroorzaken niet alleen devlammenschadeaandevloer,ookval­lende voorwerpen en het bluswaterzijn noodlottig. Bleke natuursteen­soorten waarin ijzerrijke mineralen

voorkomen, zoals de Belgische wit­stenen, vertonen na een brand vaakeen rode verkleuring. Roet laat hard­nekkigevlekkenna,zoalsookfrequentvastgesteld wordt aan haardstenenrondschouwen.

9. Schade door diefstal en vandalismeNatuurstenenvloerenzijnkostbaarengegeerd. De handel in ‘oude vloer­steen’ en recuperatiesteen floreert.Leegstaande of afgelegen gebouwenzijndanook vaakhet slachtoffer vandiefstal. Vandalisme of opzettelijkevernielingenzijndaarookeenrisico.

10. Verlies van context en betekenisHetpatrimoniumvanhistorischevloe­renheeftveeltelijdenonderonopzet­telijke en vaakgoedbedoeldemense­lijkeinterventies.Bijrenovatiesenres­tauratieswordennatuursteenvloerenal te gemakkelijk verwijderd en ver­vangen, ‘want de steen is nog lever­baar’. Maar het unieke karakter vaneenoudevloerisongeëvenaardenheteffectvaneennieuwevloerisvaakkilendoods:eenwaardeverliesvoorhethistorischeinterieur.

Nieuw en oud zijn onvergelijkbaar

Stopsels of opvullingen met harsen verkleuren onder invloed van licht

27oorzaken en vormen van schade

Werken aan verwarmingssystemenen leidingen zijn meestal rampzaligvoornatuurstenentegelvloeren.Omdatvoorzichtiglichtenergmoeilijkenduuris,wordtsnelbeslistzetever­vangen. In betere gevallenworden zeteruggelegd, maar op een andereplaats,opeenandereondergrondenineenanderpatroon.Grafstenenwordenzonder scrupules elders ingewerkt of

verwijderd.Deverklaringvoorveelver­keerdonderhoudenslechteherstellin­gen is vaakdat eenoude vloerwordtbenaderdalseensplinternieuwe.Onwetendheidligtveelalaandebasisvan schade doormenselijk handelen.Vaak is de historischewaarde onder­belichtenzijngegevensoveropdracht,bestelling,herkomst,plaatsing,afwer­king, gebruik en slijtage – kortomde‘biografie’ van de vloer – niet bestu­deerd. Ook de esthetische waardewordt dikwijls onvoldoende erkend.Het is zelfs niet altijd duidelijk of ereenartistiekontwerpaan tengrond­slag ligt.Vloeren zijn bij uitstek con­textgebonden:zevormenletterlijkenfiguurlijk een belangrijke laag in degeschiedenisvaneengebouw.Vaakiser onvoldoende respect voor de rela­tiesmetderestvanhetgebouw,metde inboedel en met de ondergrond.Hierdoor komen de authenticiteit endeintegriteitvandehistorischevloerin het gedrang. En verliest het helegebouw,desite,aanerfgoedwaarde.

Foto pag. 29: Schilderij van de huidige Trouwzaal in het Antwerpse Stadhuis, met verdwenen natuursteenvloer

28oorzaken en vormen van schade

Dathistorischevloerenvandaaggaafbewaardzijn, somsaleeuwenlang, isdoorgaans te danken aan de goedezorgenvande lokalebeheerders.Ookvandaag nog verdienen ze constanteaandacht. Diemoet erop gericht zijnhet uitzicht te behouden en een zolang mogelijke levensduur te garan­deren.Endathoudtin:schadevoorko­men, veranderingen tijdig vaststelleneneenaangepastonderhoudgeven.

1. Regelmatige controleHoe sneller nieuwe schadebeeldenvastgesteldworden,hoeeenvoudigerze verholpen kunnen worden. Weesdaarom alert voor recente schilfers,barsten of vlekken, slijtage en vuil.Meld ook een plotse onstabiliteit oflosliggende tegels. Monumenten­wachthelptdaaraanmee indevormvan een regelmatige toestandscon­trole,maarhetwaakzameoogvandebeheerder en van de poetsploeg isonontbeerlijk.

2. Schade voorkomen Beschermen tegen slijtage en vuilOnzevooroudershebbenhunwaarde­vollebinnenvloerengoedbeschermd.Hetwasgebruikelijkombuitenschoe­nenuit tedoenofoverschoenenaantetrekkenvoordatiemandhethuisinkwam. Het ergste vuil werd van deschoenen geschraapt aan voetkrab­bersaandegevel,waarnavoetborstelsenmattendeschoenenverderschoon­veegden. Ook nu kunnen goedeschoonloopmattenaandeingangveel

vuil en stof wegnemen. Erg waarde­volle vloeren werden vroeger somshelemaal met matten bedekt, diealleen bij bijzondere gelegenhedenwerden weggenomen. Dat gebeurtvandaag nog soms ter beschermingtegenslijtageenkrassendoorschoe­nen en stoelen. Hierdoor vermindertook de koudestraling van de vloer,zeker een voordeel in moeilijk ver­warmbaregebouwenzoalskerken.Een loperkanhelpenomschadeaandruk belopen stukken af te remmen,maardanneemtdeschadesomsweltoeaanderandvandemat.Bestudeerdecirculatiegoed inderuimte.Somsis een gespreide circulatie beter, omplaatselijke slijtage te voorkomen. Inanderegevallenkanhetbeterzijndecirculatie te concentreren op minderwaardevolledelenofopdelenbedektmetmatten.Bij heel waardevolle en kwetsbarevloeren wordt uitzonderlijk gevraagdsloffenoverdeschoenenaan te trek­

ONDErHOUD, EEN taak vOOr DE bEHEErDEr

4

30onderhoud, een taak voor de beheerder

31onderhoud, een taak voor de beheerder

kenofdezeplaatsen letterlijk teont­zien,zekeralszeerineenslechtetoe­standbijliggen.Somswordteentouw

gespannen, bijvoorbeeld rond eengrafsteen, maar dan ondervindt devloerronddesteenextraslijtage.

Onder de mat is de steen dof en licht geworden door het schurend effect van vuil. Naast de mat is de steen donkerder en glanzend geworden door een glansbehandeling.

MattenSchoonloopmatten Onderzoek bij de National Trust(VerenigdKoninkrijk)heeftuitgewe­zen dat een mat van drie meter alhetvuilvandeschoenenverwijdert.Eenbuitenmatmetmetaalprofielenen borstels houdt veel steengruisvan de schoenen tegen. Leg binnenstukkentraditionelekokosmat,maarhou ze goed schoon want het vuilkan er makkelijk doorheen (onder­stebovenopdevloermeteenplatterubberenklopperuitkloppen).Bijnatweer zijn synthetische matten meteen ondoordringbare achterkantnodig om water en modder op tevangen.Haalzewelregelmatigweg,bijvoorbeeldtijdensdesluitingsuren,zodatdevloereronderkandrogen.

Beschermende mattenKiesvooreenstofdieslijtvastis,vuilvasthoudt, een zachte achterkantheeft en gemakkelijk in onderhoudis.Zorgervoordatdebeschermendemat geen dampdichte onderkantheeft en dat ze geen kleur afgeeft(pas op voor rode lopers enmattenopwitmarmer).Leg de matten steeds op een losondertapijt; bij voorkeur een kleur­loosnaaldvilt,maarinelkgevalzon­der een patroon,want dat kan zichaftekenen op de vloer. Een onder­

tapijtverlengtookdelevensduurvandebovenmatenverbetertdegeluids­en thermische isolatie. Leg het losonder de mat, zodat het vuil eropblijft liggenenhetapartuitgekloptkanworden.Houddemattengoedschoon.Zandmoetheelregelmatigonderdemat­ten weggehaald worden om hetschuurpapiereffect te vermijden.Zorg ervoor dat de vloer onder hettapijt en de vloer eromheenniet teveel gaan verschillen van uitzichtdoorhetpoetsen.Kleefeenmatoftapijtnooitvastopdevloer.Alshetechtnietanderskan,spijker zemet spanlatten (en roest­vrijenageltjes)vastindevoegen.

32onderhoud, een taak voor de beheerder

Voorkomen van plotse mechanische schadeBij intensief gebruikte interieurs kaneen architect of ingenieur de sterktevandevloernagaan,alsookdeweer­standtegenslijtageentrillingen.Datis zeker vereist wanneer een monu­mentaalinterieureennieuwebestem­mingkrijgt.Grafstenen magmen nooit belastenmet zware voorwerpen, steigers ofhoogtewerkers, want ze liggen vaakboven op een holte en kunnen daar­door verzakken of zelfs breken.Bescherm een historische vloer goedtijdens bouw­ of onderhoudswerk­zaamhedeninhetinterieur.

Verontreinigingen beperkenPlaatsmetalenvoorwerpen,zoalskan­delaars,nooitdirectopdestenenvloe­ren,maaropeenbuffer, kurkbijvoor­beeld. Ook plantenpotten laten bijnaaltijdsporenna.Plaatszeineengroteglazenschaalmeteenopstaanderanden met kurk eronder. Of voorzie eenplantentrolley met wielen die nietkrassen. Verander ze regelmatig vanplaats en zet ze bij voorkeur op dedonkerstetegels.Verkleinookhetrisicoopvlekkendoorbijvoorbeeld recepties of evenemen­ten temijden,waarbijdrankofvoed­sel op de vloer terecht kan komen.Verwijdergemorsteproductenonmid­dellijk.

Vochtschade beperkenVochtschade is in een historischgebouw nooit volledig uit te sluiten,weltebeperken.Vermijddatwaterinde vloer terechtkomt door een goedonderhoud van het gebouw, in het

bijzonderwatbetreft de regenwater­afvoer. Voorkom dat paraplu’s op destenenvloeruitdruipen,pasopbijhetgietenvanplantenengebruikzowei­nigmogelijkwaterbijhetschoonma­ken. Laat ondoorlaatbare matten ofbeschermlagenachterwegeofverwij­derze.Zorgvooreengoedeventilatie,want ook al is vocht onvermijdelijk,hetmoet zo snelmogelijk weg kun­nen. Vroeger waren gebouwen vannature goed geventileerd: omdatramenendeurennietgoedslotenendoordat er geen isolatie was, was eraltijdtocht.Omdatbepaaldezoutenwateruitdelucht kunnen halen en de vloer dusweernattigmaken,moetenwittepoe­dersweggeborsteldworden.Doe datdroog, want met water trekken dezoutenweerindetegel.

Losse zouten op de vloer (afkomstig van de gewelven erboven) trekken vocht uit de lucht en veroorzaken natte plekken

33onderhoud, een taak voor de beheerder

Biologische schade vermijdenAlgenenschimmelsontstaaninvochti­ge en donkere omstandigheden, pro­beer ze dus te vermijden. Vermijd datdierenopeenhistorischevloerkunnenkomen, want hun excrementen gevenaanleidingtotheelwatschade.Verwijdereventuelerestenzosnelmogelijk.

Schade door een verkeerde relatieve vochtigheid beheersenTracht een extreem hoge luchtvoch­tigheidencondensatie tevoorkomendoor bijvoorbeeld gasbranders tewerenengooinietzomaarramenendeuren openwanneer het in de kerkkoelisendeluchtbuitenwarmen/ofvochtig. Een goede, gecontroleerdeventilatieisessentieel.

Schade door een verkeerde temperatuur voorkomenVoorkom vorstschade en thermischeschade door directe bezonning ofextreme stralingswarmte, moest devloer hiervoor gevoelig zijn. Vermijdvloerverwarming,alleenalomschadedoordemontagevandevloerenbouw­fysischeproblementevoorkomen.

Brandschade voorkomenAdequate brandpreventie, ­detectieen ­bestrijding moeten brandschadevoorkomenenminimaliseren.Laatnaeenbrandhetbluswaterzosnelmoge­lijkweghalenomdevloertesparen.

Verlies van context en betekenis belettenInterieurhistorisch, bouwhistorisch enarcheologisch onderzoek kunnen deintegriteit,deauthenticiteitendeerf­goedwaardevaneenvloeraanhetlicht

brengen. Eengeologische identificatiekandesteensoortendeherkomstach­terhalen.Hetisvangrootbelangdocu­mentatie en informatie goed vast teleggen.Ditvooronderzoek–datoveri­gens gesubsidieerd kan worden – isvaak eenonmisbare onderlegger voorbeslissingenoveringrepenindevloer.

3. SchoonmakenGoed schoonmaken is het belangrijk­stewateenbeheerdervooreennatuur­stenen vloer kan doen. Onder ‘goed’verstaat Monumentenwacht niet:poetsen tot de vloer er als nieuwuit­ziet,maarwel:vuilwegnemenomver­dere schade te voorkomen. Hoe vaakgepoetstmoetworden,hangtsterkafvanhetgebruik,detoestandendelig­gingvandevloer.OverleghierovermetdeMonumentenwachter.Maakeersteenkleinetestzoneschoon,om na te gaan of de resultaten tech­nischenesthetischgeschiktzijnendevloernietbeschadigdwordt.Gaookhetlangetermijneffectnaopdietestzone.Wanneereenvloerinextreemslechtetoestandverkeert,bijvoorbeeldbijeensterkeafschilfering,houdtzelfschoon­makeneengrootrisicoin.

Sterk afschilferende vloer, verkleurd door rode tapijten erbovenop. Nat reinigen zal de schade verergeren

34onderhoud, een taak voor de beheerder

Droog schoonmakenEen basisprincipe bij het onderhoudvannatuursteenvloerenis:beterdroogdan nat. Meestal volstaat het regel­matigtestofzuigenmetzachte,flexi­beleborstels.Gebruikeenlossekwasten stofzuigerbij afschilferende steenof om vuil uit de diepere delen vangrafstenentehalen.Sommigevloerenmogenalleendrooggereinigdworden.Datgeldtvoorvloe­rendieooiteenbeschermlaag(bv.eenwas) hebben gekregen. Anders kanzich een wit waas vormen op hetoppervlak.Ookvloerenwaarbijvocht­en zoutproblemen vastgesteld wor­den, zoals bij afschilferende vloeren,wordenbeter niet nat gereinigd.Hetzoutzalimmersweerindesteendrin­gen,eropnieuwuitkristalliserenendesteen van binnenuit kapot drukken.Sommigezandstenenvloerenmogenalleendrooggereinigdworden.

Nat schoonmakenHoewel vocht veel schadeprocessenversnelt(ziehoger),kanhettochnodigzijnintensiefgebruiktevloerennattereinigen. Tracht dat in elk geval tebeperkentotenkelekerenperjaar.Enhaal vooraf het meeste vuil droogweg.Vernevelopplaatselijkvuilwatermeteenplantenspuitenneemhetopmeteenmicrovezeldoek.Monumentenwachtraadthetgebruikvan schrobzuigmachines op waarde­volle historische natuursteenvloerenaf.Gietnooitemmersuit,maargebruikeen uitgewrongen dweil, liefst eenmicrovezeldoek.Warmwaterisdikwijlsaleffectiefopzich.VoegerzonodigeenbeetjepH­neutrale zeep aan toe, zonder toege­

voegde lijnolie. Bruine en sommigegroene zepen bevatten natronloog,gebruikzedaaromlieverniet.Zuiverewitte marseillezeep is doorgaansgoed. Maar de vele onderhoudspro­ductenopbasisvan(ofmeteenbeet­je) marseillezeep die vandaag in dehandeltevindenzijn,zijnnietzomaargeschikt! Gebruik vlokken zuiveremarseillezeep,maarmetmate: zeep­restenvormeneen lelijkefilmophetoppervlak.Herhaaldelijkpoetsenmeteenweinigmarseillezeepgeeftopter­mijn een mooie, zachte glans. Vooruitzonderlijkgevoeligeofwaardevollevloeren kan een speciaal conserve­ringsdetergentgebruiktworden.

Het onderhoud van natuursteenvloeren is eenvoudig, maar verkeerd onderhoud, bijvoorbeeld met agressie-ve machines en producten, levert veel schade op

35onderhoud, een taak voor de beheerder

Veilig nat schoonmakenDebestewerkwijze:loseenhandjevolvlokken zuivere witte marseillezeepopin10literwarmwater,laatdevlok­ken zwellen en oplossen en vul eenemmermethetsop.Neemeentwee­deemmermetzuiverwater.Gebruik3microvezeldweilen: één voor deemmermetsop,éénvoordeemmermetzuiverwaterenééndroge.Reinig de vloer eerst droog met destofzuiger. Ga er daarna overheenmetdedweilmetsop.Spoelnametdedweilmetzuiverwater.Gaerdanovermetdedrogedweil.Bijeenergoneffenvloergevenkatoe­nenmoppeneenbeterresultaat;ookindrievoud!

Monumentenwacht constateert vaakschadeaandeonderzijde vanhoutenmeubilairdoorhetpoetsenmetonaan­gepastedetergentenen teveelwater.Opdieplekkeniservaakeenverhoog­deaantastingdoorinsectenenschim­mels.Ookdaaromishetraadzaammetweinigwater tereinigenen tezorgendat er nooit water onder plinten enmeubelenterechtkomt.

Denk eraan ook schoon te makenondertapijten,droogofnat,maarlegnooiteentapijtterugvoordatdevloergoeddroogis.

Vlekken verwijderenDoor vlekken te verwijderen kan eenstorendverschilontstaanmetderestvan de vloer. Daarom is een test uithet zicht belangrijk, in het bijzondervoor natuursteenmet eenheel openstructuur.Vermijdiniedergevalagres­sieve huismiddeltjes en de ‘goudenraadvantanteKaat’.Watkanwel?n probeeroppervlakkigevlekkenwegte halen met een speciale drogespons die gebruiktwordt om roette verwijderen: een gevulkaniseer­de rubberspons. Ook bij beroetehaardstenenkunnendieeengrotedienstbewijzen;

onderhoud, een taak voor de beheerder

36

n kaarsvetwordthetbestdroogweg­gehaaldmeteenspatelvanhoutofplastic;hetspringtgemakkelijkvande steen. Kauwgomkanmenbesteerst 'bevriezen'met een ijsblokje.Een achtergebleven vlek verdwijntmeestal met ongekleurd vloerpa­pier en een strijkijzer of met eengeschiktsolvent;

n vlekken van rubber (bv. van schoe­nen) verdwijnen soms met eenoplossingvanwatereneengeschiktsolvent;

n oppervlakkigevlekkenvan tabakofandervuilkunnenvolgenseenoudreceptverwijderdworden.Maakeenpapjevanwarmgedistilleerdwaterentalkpoeder,brengdatineenlaag­je van een dikke centimeter aan,wachttothetdroogisenverwijderhetdanmeteenhoutenspatel;

n vergelijkbaarishetgebruikvanzuur­vrij en ongekleurd vloeipapier metgedistilleerdwater,datenkeledagenondereenplasticfilmblijftliggen.

Veiligere solventen?Demeest gebruikte solventen zijnwhitespiritenterpentijn.n Terpentijn is een natuurlijk sol­ventuitboomharsdistillaat;

n white spirit is kunstterpentine;een solvent uit aardoliedistil­laat.

Ze zijn allebei schadelijk voor degezondheid(o.a.doordekankerver­wekkende aromaten), wat vaakonderschat wordt. Ventileer goedenwerkernietlangerdaneenpaaruurmee. Ook verschilt de samen­stelling wel eens en kunnenbestanddelen(bijvoorbeeldoliëninterpentijn) blijvende vlekken ach­terlatenopsteen.DaaromontraadtMonumentenwacht het gebruikervan,vooralvanterpentijn.Er zijn immers gezondere alterna­tieven beschikbaar, die als veiligerbeschouwdworden voor demens,heterfgoedenhetmilieu:aromaat­vrijeisoparaffinesolventen.

Dieperzittendevlekkenmoetendooreenspecialistverwijderdworden.Demethoden zijn chemisch ingewik­keld en kunnen schade veroorzakenals ze niet goed worden toegepast.En het gaat bovendien om maat­werk: de methode hangt af van desteensoort,deafwerkingende toe­standvandevloer.Somszijn‘ontsie­rende’ vlekken niet te verwijderen,zeker als ze voortkomen uit onzui­verhedenindesteenzelf.

onderhoud, een taak voor de beheerder

37

Algen verwijderenAlgenzijnmeestalgemakkelijktever­wijderen.Kleineoppervlaktenkunnennat of droog geborsteldwordenmeteennylonborstel. Isersprakevaneencomplexeaantasting(zoalsindesteenzelfofbijrodealgen),haalerdaneenbioloogbijvoordeidentificatie.Diezalbepalendzijnvoordebehandeling.Tegenwoordig wordt stoomreiniging(op70ºC)erggepromoot.Ditmagenkelinuitzonderlijkegevallenenopadviesvan een specialist, omdat het bijvoor­beeld internevlekvorming indesteenkan uitlokken en mechanische span­ningen veroorzaken. Vriesdrogen ofchemischemiddelenzijnmeestalnietnodigentrouwensdikwijlsschadelijk.

Oude beschermlagen verwijderenTedikkeof vuile oudebeschermlagenopbasisvanwaskunnenhetbestafge­nomenwordenmeteenveiligsolvent.Voer die behandeling gerust ook uitomvet,vuil,oudewaslagenenzeepres­ten te verwijderen. Volstaat dit niet,danisgespecialiseerdadviesnodig.

4. Oppervlaktebescherming? Liever niet!Een oppervlaktelaag wordt al eensaangebracht als bescherming tegenvuilenwaterofomdeglansteverho­gen.Datisdikwijlseengoedepraktijkvoor nieuwe vloeren in een nieuwgebouw. Maar niet voor een histori­sche vloer in een historisch gebouw.De vloer ‘voeden’ is vaak niet meernodig,maarisintegendeelzelfsscha­delijk. Verschillende lagen op elkaartastenhetademendvermogenvandevloerergaan,zodatschadedoorvochtenzoutenversnelt(zie3.3.).Bovendien

zijnhoogglanzendeafwerkingennietaltijdhistorischcorrect.Eenbescherm­laagwijzigtdoorgaanshetkarakterende kleur van een vloer en geeft hemeen synthetisch uitzicht. Mogelijkmaakthetdevloergevaarlijkglad.

Vloerwassen‘Vloerwas’ dekt een hele lading vanwassoorten:n eentraditionelesolventgebaseerdewas is bijvoorbeeld bijenwas. Diesluit de onderliggende vloer nietvolledigaf.Uitzonderlijkkankleur­loze bijenwasmet een beetje car­naubawasaangebrachtwordenopnatuursteen,opadviesvaneenspe­cialist.Eénkeerperjaarismeerdangenoeg,envaakishetalleennodigop de sterk belopen stukken.Bijenwas werkt heel corrosief opmetaal en is dus te vermijden opgrafstenenmetkoperlegeringen;

n eenspecialist zaleerdermicrokris­tallijnewasaanradenmeteenhogesmelttemperatuur;

n veel gepatenteerde vloerwassenbevattenparaffineofsiliconediedewaterbestendigheid verhogen.Maardaardoorkandevloerminder

Storende slijtage en glans bij een historische vloer met siliconenwas

onderhoud, een taak voor de beheerder

38

goed ademen. Ze zijn bovendienmoeilijk te verwijderen en biedeneenlelijkeaanblikbijslijtage;

n watergebaseerde emulsiewassenbevatten harsen en polymeren.Vaak zijn die ongeschikt voor eenhistorischevloer;incombinatiemetoude solventgebaseerde wassenzijnzetrouwensnieteffectief.

OliënVroegerwerdenmarmer enhardsteenal eens ingestreken met olie. Die ver­hardtmetdetijdendringtindesteendoor.Lijnolieverkleurtvaakengeefteenonregelmatige, streperigeof vlekkerigeglans. Hij trekt ook oppervlakteschim­mels aan.Deolielaag is vaakalleen teverwijderenmet sterk oplossende sol­ventenenaanverwantetechnieken.OmdieredenraadtMonumentenwachtookhetgebruikvanzepenmettoevoegingvanlijnolieaf.

GlansbehandelingenModerne glansbehandelingen zijnongeschikt omdat ze onherstelbareschade aan historische vloeren kun­nenaanrichten.Voorkalksteenwordtsoms kristalliseren aangeraden, ook‘verglazen’genoemd,omoudevloerente doen ‘herleven’. Deze fluorsilicaat­verbindingen leggen echter eenhardemaillaagjeopdesteenenkunnenoplangetermijnveelschadeaanrichten.Historisch gepolijste natuursteenopnieuw polijsten is bijzonderomslachtig en voor historische vloe­ren zelfs onmogelijk, want er maggeen enkele oneffenheid zijn.Bovendienwordthethistorischepati­na van de vloer niet gerespecteerd.Het effect zal hard en nieuw zijn.

Alleenopadviesvaneenspecialistkanuitzonderlijk opnieuw gepolijst wor­den,maar danmanueel en op tradi­tionelewijze.

Kunststoffilm of lakkenVoor nieuwe natuursteen biedt eenfilmvormende bescherming met bij­voorbeeldacrylemulsiessomseenuit­komst,maar voor historische vloerenisdatongeschikt.Tegenwoordigwor­den vloeren vaak gepolymeriseerd.Daarbijwordteenepoxy­ofpolyester­laag met een spuitpistool aange­bracht. Soms denkt men met eenhoogglanzende lakdevloer te verbe­teren.Het resultaat vandezemetho­den is echter eenniet te verwijderenenop termijnschadelijkefilmachtigelaag. En op korte termijn een lelijkglimmendplasticoppervlak.

Samenvattend:beschermlagenophis­torischenatuurstenen vloeren zijn tevermijden. Sommige vloerwassenkunnen – na advies – aangebrachtwordenomhetuitzichtteverbeteren.

'Laten glanzen als nieuw' door herkristalliseren is op korte termijn erg kunstmatig en op lange termijn zelfs schadelijk

onderhoud, een taak voor de beheerder

39

5. Hanteren, demonteren en transporterenVoor waardevolle historische natuur­stenenvloerenkomtdemonterenneerop een restauratie­ingreep, en diemoetaaneenspecialisttoevertrouwdworden. Documenteren is essentieel.Debeslissingomtedemonterenmoetechtdeallerlaatsteoptiezijn.Opvoor­handmoet ooknagegaanworden ofde toestand voldoende goed is.Onzichtbarestekenkunnenonaange­name verrassingen meebrengen: desteen kan uit elkaar vallen bij hetoptillen.Het nummeren van de tegels is ookeen vast onderdeel. Op zeer waarde­volletegelskaneenpermanentnum­meraangebrachtworden.Gebruik voor intern transport eentranspalet en robuuste kratten,wanttegelszijnzwaar.Legnietteveeltegelsopelkaar,zodatzenietbreken.Zetzebij voorkeur rechtop in kratten, mettussenschotten van multiplex datgeen kleur afgeeft. Laad de krattenniettevol.

6. OpslagLaat de tegels zo veelmogelijk in dekratten staan. De opslag van gede­monteerdetegelsisnietzoveeleisend,maar kies voor een goed verluchteruimteenvermijdvorst,extreemhogevochtigheid en stof. Dek de krattendaaromafmetkatoenendoeken.

7. Eerste hulp en herstellingenProbeer losliggende stukken natuur­steenniettijdelijkvastteplakkenmetlijm,kitoftape.Dielatendikwijlslelijke,moeilijk verwijderbare vlekken achter.Siliconenveroorzakenvetvlekken.Haalde lossestukjesweg,brengeennum­mer aan op de achterzijde (het num­mervandetegelenvanhetfragment)enhoudzegoedbij.Zokunnenzelaterweergoedvastgezetworden.Gebruik een zuivere kalkmortel, hetliefsteenluchtkalk,omeenlossetegeltevoegenofvast tezetten.Diegeeftvoldoendehechtingenkan laterzon­derschadeweer losgemaaktworden.Ook een licht hydraulische kalk isgeschikt, en minder kwetsbaar voorvocht. Vul holten onder de steen opmetzuiverofgestabiliseerdzand(zui­ver zand en fijne tras). Bij bepaaldezandstenen vloeren is het beter eendrogevoegaan tebrengenmetaan­gestamptzand,wantkalkzoukunneninwerken.Zorgdatdevoegvrijporeusisenwaterdampdoorlaat,enzachterisdanhetoriginelemateriaal.Grondige herstellingen of complexebehandelingen zoals het lijmen vannatuurstenen,vergeninderegelspe­cialistischekennisenvaardigheid.

‘Bootlak’ op een historische natuursteenvloer (Ölandsteen): geen goed idee

conserverInG, een taak voor de specIalIst

40

Alles wat meer inhoudt dan onder­houd en het voorkomen van schade,veronderstelt ingrepen die meestalspecialistischekennisofvaardighedenvergen.Voornatuurstenenvloerenzijnrestauratiearchitecten, steenrestaura­teursofgespecialiseerdeadviseursenconsulenten de aangewezen experts.Het onderhoud en de conserveringvangrafstenenzijnaltijdmaatwerkenadvies van een specialist is daaromsteedsaantebevelen.

1. Preventieve conserveringSpecialisten kunnen de toestand vaneen vloer onderzoeken, een juistediagnosestellen,devoorgeschiedenisachterhalen of een risicoanalyse uit­voeren. Een toestandsbeschrijvingkomtmeestalneeropeenplattegrondmettekeningenenfoto’sdiedescha­de in beeld brengen. Die kunnen

gebruikt worden voor verdere opvol­ging. Doorgaans wordt een meetlaten/of kleurkaart in het beeld aange­bracht om evoluties te kunnen vast­stellen in een scheur of in een kleur.Bepaalde onderzoekstechniekenmaken hetmogelijk een diagnose testellen op een niet destructievemanier. Laat vervormingen of verzak­kingennauwgezetopvolgendooreenrestauratiearchitectofingenieur.

2. Interveniërende conservering en restauratieVochtproblemen beheersenBij vochtproblemen ishetergbelang­rijkeenrestauratiearchitectintescha­kelen, die de hele vochthuishoudinggrondig bekijkt. Eerst moeten allevochtbronnen–lekkagesofgebrekkigeafvoeren – weggewerkt worden. Bijeenhooggrondwaterpeilkaneendrai­nageronddebuitenmurenhelpen.Wees heel terughoudend met deoplossing om oude vloeren op debeganegrondofophetkelderniveauop te lichten en er een dampdichtscherm onder te leggen. Dat kanimmersnieuweproblemenmeebren­gen:hetvochtzalzicheenwegbanennaarderandenvandefolieenviademuren naar buiten trachten te ont­snappen.Ookdehistorischevloerzelfkan beschadigd worden door dezeingreep.Denieuweomgevingkanhetuitzichtendestructuurvandetegelssterk veranderen. Zoutschade wordtsomsplotsveelergeromdatdesteennuvolledigdroogt.

cONsErvErING, EEN taak vOOr DE spEcIaLIst

5

conserverInG, een taak voor de specIalIst

41

Bij een nieuwe ondervloer of vloer­plaatvancementofbetonishetnietuitgesloten dat bestanddelen vancementmortels onder de tegels naarhetoppervlakmigreren,ofdatafschil­fering en vlekken op lichte kalksteenverergeren. Bovendien kan vocht datvan boven komt, bijvoorbeeld doorpoetsenoflekkage,nietmeerweg;hetwordt niet meer geabsorbeerd doordeondervloer.Monumentenwachtheeftookalvast­gesteld dat na het aanbrengen vaneen ondervloer, bijvoorbeeld voorvloerverwarming, de stenen delenwaarondergeendampremmendelaagaangebracht is, zoals altaartreden,snellerdegraderen.

Een vloer herleggenOudevloerenwordenbijvoorkeuroptraditionelewijzeherlegdopeenbedvangestabiliseerdzandmeteenkalk­mortel, omwille van de voornoemdemechanische, esthetisch en chemi­scheaspecten.Omhet risicoopvlek­kenopde steen tebeperkenmagdehoeveelheid aanmaakwater van destelmortel maar net voldoende zijnom hechting te garanderen. Het isbeter later te voegen, zodat de stel­mortel eerst kan drogen. Voeg meteen natuurlijke kalkmortel, bij voor­keur luchtkalk of een licht hydrauli­sche kalkmortel voor vochtbelastevloeren.

Het herleggen van een historischevloeropeenbetonplaatmoetechthetallerlaatsteredmiddelzijn.Eenisolatieuiteengeschiktmateriaalisdannodigomcondensatie tevoorkomen.Het isaanteradendevloertochnogopeen

kalkzandbedteleggenzodatwateruitdebetonplaatkanontsnappen.Elkesteenmoetinzijnoriginelepositiewordenherlegd.Daaromishetnodigdehele vloer voorafop temeten, te foto­graferenenelkesteentenummeren.

OntzoutenDoorgaans is ontzouten alleennodigbijzeerwaardevolleofgevoeligevloe­ren.Despecialistmaaktdesteeneerstnatenlegterdaneenkompresopvankleiofpapierpulp.Hierdoorwordendezouten in oplossing gebracht en ver­huizenzenaarhetoppervlak,waarzeuitkristalliseren en weggehaald wor­den. Gedemonteerde stenen kunnengespoeldwordenineenbadmet‘spe­ciaal’water, totde zoutenverwijderdzijn.Ontzoutenheeftweinigzinalsernietingegrepenwordtindevocht­enzoutbelasting.

Vlekken verwijderenDezelfde techniek wordt soms ookgebruiktomvlekkenuit steen tever­wijderen.Anderebehandelingswijzen(vaak kompressen met chemicaliën)zijnergafhankelijkvandeaardvandevlekken en de soort en de toestandvan de steen. Voor de reiniging vansteen in het interieur past men delaatstetijdvaakeentechniektoemeteenlatexpasta(peeling).

VerstevigenEen specialist kan ook beoordelen ofverweerdenatuursteenvloerenverste­vigd moeten en kunnen worden. Bijzandsteenenzachtekalksteenzaldiesoms de poederachtige verweringbehandelen met een steenverharder(meestal ethylsilicaat). Een test is

conserverInG, een taak voor de specIalIst

42

noodzakelijk omdat bepaalde steen­soorten een grote kleurveranderingondergaan. Compacte kalkstenenzoals blauwe steen en ‘marmer’ zijnniet poreus en nemen dus ook geensteenverharder op. Die zou hier vlek­kenveroorzaken.Compacte kalkstenen met afschilfe­ringkaneenrestaurateurverstevigendoor de probleemzones te verlijmenof te stabiliseren. Bij ergwaardevolleofgesculpteerdesteenwordtdeholtegevuldmetkalkcoulis(zondercaseïne,met natuurlijk hydraulische kalk ofmet gedispergeerde kalk). Meestalwordt er met kunstharsen gewerkt,gekozenopbasisvaneennauwkeuri­gediagnose.

InvullingenOmdat epoxy­ en harsvullingen lelijkverkleurenaanhetoppervlak,wordenkleine opvullingen door de restaura­teur vaker uitgevoerdmet eenmine­rale steenrestauratiemortel die in demassaopkleurgebrachtis.

LijmenOokbij de keuze van een lijm spelendesteensoort,deweersomstandighe­den,deverwijderbaarheidendekrimpeenrol.Epoxylijmenzijnsterkenheb­ben hun diensten al vaak bewezen,maar hun verwerking is moeilijk enirreversibel.Ga er dusnooit zelfmeeaandeslag,maarschakeleenspecia­listin,ookalomdaterdiversesoortenbestaanwaarvan sommige sterk ver­gelenonder invloedvanlicht.De lijmmoetdaaromzodiepmogelijkonderhet oppervlak worden aangebracht.Tussen te lijmendelenkunnencorro­sievrije doken (van titanium of RVS)wordenaangebracht.

Historische vloeren aanvullenVoor het aanvullen van oude natuur­steenvloeren zal een restauratiearchi­tectnauwgezetdenieuwe tegels kie­zen.Nietalleenhetuitzichtspeelteenrol,maarookdefysischeenchemischekenmerkenenhetverweringsgedrag.

besluIt

43

bEsLUIt

Natuurstenen vloeren zijn robuusten duurzaam. Toch is het uitkijkenvoorschade,voornamelijkalsgevolgvan vocht en fysische krachten.Mechanische schade kan vrij goedvoorkomenworden,vochtschadekanbeperktwordenwaarbijhetbelang­rijkisdatdevloergoedkan‘ademen’.Natuurstenenvloerenzijngemakke­lijkengoedteonderhoudenopvoor­waarde dat de juiste producten ende gepaste behandelingen wordengekozen.Altevaakblijftdeerfgoed­waardevanditmetdevoetengetre­den interieurelement onderbelicht.waardoor historische vloeren hetslachtoffer zijn van ondoordachteingrepenofinhetergstegevalhele­maal verdwijnen. Vlaanderen kanpratgaanopnogheelwatwaarde­vollenatuurstenenvloeren,dievaakvanBelgischebodemkwamenenverbuitendelandsgrenzengereputeerdwaren.Destudievande‘biografie’ende context van deze vloeren, naastde materieeltechnische kenmerken,is belangrijk voor hun behoud, al isde zorg voor deze vloeren in feitedoorgaanseenvoudig.

SamenvattendZeker doen:n schoonmaken, liefstdroogofmetheel weinig water (microvezel­dweil, indien nodig een neutraaldetergent);

n regelmatig de toestand van devloercontroleren;

n natuurstenen vloeren laten ade­men,onderaanenbovenaan;

n matten leggenomvoetenschoontevegen;

n maatregelentreffenomslijtageenkrassentevoorkomen;

n ondertapijtenleggenondermatten;n de vloer droog houden door eengoedevochthuishouding,condensa­tievermijdenengoedventileren;

n kalkmortel gebruiken als stel­ envoegmortel;

n onderzoek (laten) doen naar dematerieeltechnische kenmerken(soortenbewerking),de‘biografie’ende context vande vloer en zijnerfgoedwaarde(latenbepalen);

n een specialist inschakelenbij graf­stenen,bijmoeilijkidentificeerbaresteensoorten, voor diagnoses vancomplexe problemen en voor debehandelingvandiepzittendevlek­ken of schadebeelden zoals breu­ken,afschilferingofverpoedering.

besluIt

44

Niet doen:n dichte bescherm­ of glanslagenaanbrengen op de steen: geenolie, vloerwas (tenzij op advies),lak­englansbehandelingen;

n dichte rubberen matten leggen(alleendirectbijdeingang);

n vuil en gruis ondermatten latenliggen;

n agressieve huishoudproductenzoals soda, ammoniak, zure ofbasischeproductenofschuurmid­delen;

n gips, siliconen, snelle lijmengebruikenvoorherstellingen;

n plantenpotten en metalen voor­werpenzonderbufferplaatsenopdesteen;

n vuillanglatenliggen;n veel water gebruiken bij hetschoonmaken;

n ondoordachtaanwerkzaamhedenbeginnen zoals vloerverwarming,vochtwerende onderlagen of be­tonplaten;

n cementmortelgebruikenalsstel­,reparatie­envoegmortel;

n willekeurigingrijpenzondervoor­onderzoekenbepalingvandeerf­goedwaarde.

Tot slotWijzigingen aan vloeren in eenbeschermdmonumentzijnvaakver­gunningsplichtiginhetkadervandewetgeving op de monumentenzorgenopdearcheologie;het isdaaromraadzaam op voorhand de Agent­schappenROVlaanderenOnroerendErfgoedteconsulteren.

Bijkomende informatieGeologische steenidentificatien Roland Dreesen, Vlaams Instituutvoor Technologisch Onderzoek(VITO)

n Michiel Dusar en Eric Groessens,Koninklijk Belgisch Instituut voorNatuurwetenschappen (KBIN) enBelgischeGeologischeDienst.

n Roger Nijs, Geologie enBodemkunde,UniversiteitGent

Productenn Solventen: aromaatvrije isoparaf­fine(bv.ShellsolT)

n Stel- en voegmortel: luchtkalk oflichthydraulische kalk (natuurlijkhydraulische kalkof opbasis van

een toevoeging van tras aan deluchtkalk)

n Schoonmaken: stofzuiger metzachteborstel,microvezeldweilofkatoenen mop, vlokken zuiveremarseillezeep(bv.Blan,bijdewas­middelen in de supermarkt) OFconserveringsdetergent (bv.VarsaponofSynperonicA7)

n Vloerwas(alleennaadvies):micro­kristallijne was (bv. Renaissancewax, Cosmoloid) of kleurloze bij­enwasmetcarnauba(bv.AntiquaxOriginal)

Deze gegevens zijn niet beperkend en louter informatief. In geval van betwis-ting draagt Monumenten wacht geen enkele verantwoordelijkheid.

beknopte bIblIoGrafIe

45

n K.BÖRNER&D.HILL,Natural Stones Worldwide,AbraxasVerlag, Hasede,2004.

n V.BRANCALEONI,Natuursteen leeft. Siersteen in België, stand van zaken, vzw Pierres et Marbres de Wallonie,Sprimont,2002.

n L.DECLERCQ,Steen en steenachtige materialen,inVerzekerDe Bewaring,13,MinisterievandeVlaamseGemeenschap,z.d.

n J.DUBARRYDELASSALE,Identification des Marbres,H.Vial,Paris,2000.

n J.FAWCETT(ed.),Historic Floors: Their History and Conservation,Oxford,1998.

n A.DENAEYER,E.DEWITTE,D.VANGEMERT,Y.VANHELLEMONT(ed.),Handboek Onderhoud, Renovatie en Restauratie,Kluwer,Mechelen,6dln.FichesII.3.Bouwmaterialen. Natuursteen.

n The National Trust Manual of Housekeeping. The Care of Collections in Historic Houses Open to the Public,Elsevier,Amsterdam­Tokio,2006.

n R.TOLLET(ed.),Pouvoir(s) de marbres (Dossier de la Commission Royale des Monuments, Sites et Fouilles,11),Luik,2004.

n A.WRIGHT,Care and Repair of Old Floors (Technical Pamphlet,15),The Society for the Protection of Ancient Buildings,London,1999.

n WTCB(WetenschappelijkenTechnischCentrumvoorhetBouwbedrijf)publicatieswaaronder:Binnenvloeren van natuursteen, Technische voorlich-ting213,WTCB,1999.Geelbruine verkleuring van witte marmers,WTCB­Dossiers,5,4detrimester2005,versie13december2006.L.SALOMEZ,Vloerbedekkingen van organoclastische kalksteen,inWTB Tijdschrift,winter1993,pp.32–37.

bEkNOptE bIbLIOGraFIE

46colofon

46

cOLOFON

n Eerstedrukn Tekst VeerleMeuln Eindredactie MarijkeHoflackn Coördinatie AnoukStulensn Lay­outendruk DrukkerijLeën,Hasseltn Foto’s© MonumentenwachtVlaanderenvzw MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw MonumentenwachtVlaams­Brabantvzw Kluweruitgeverij(www.kluwer.be) EloyKoldeweij,TacoHermansen HendrikTolboom PierresetMarbresdeWallonien Metdankvoornalezenaan BirgitvanLaar,IsabelleLeirens, LodeDeClercq,RolandDreesenen deRijksdienstvoorArcheologie, Cultuurlandschappen enMonumenten(Nederland)n Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoestn Wettelijkdepot D/2007/10.191/1n Metdesteunvande5Vlaamseprovincies

n MetdesteunvandeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,december2007

47adressen

47

aDrEssEN

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

n MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T +3233605234 | F +3233605236 E administratie@monumentenwachtantwerpen.be

n MonumentenwachtLimburgvzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T +3211237590 | F +3211237595 E mowa@limburg.be

n MonumentenwachtOost-Vlaanderenvzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent T +3292677242 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent T +3292341855 E monumentenwacht@oost­vlaanderen.be

n MonumentenwachtVlaams-Brabantvzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(Kessel­Lo) T +3216319750 | F +3216319758 E monumentenwacht@vl­brabant.be

n MonumentenwachtWest-Vlaanderenvzw KoningLeopoldIII­laan31 | 8200Brugge(Sint­Andries) T +3250403136 | F +3250403458 E monumentenwacht@west­vlaanderen.be

n MonumentenwachtVlaanderenvzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T +3232122950 | F +3232122951 E info@monumentenwacht.be W www.monumentenwacht.be

48onderhoud van houten buItenschrIJnWerk