onderhoud van hemelwaterafvoer - Monumentenwacht...Verlies van informatie 28 4. Onderhoud 29 1....

on

de

rh

ou

d v

an

he

me

lwa

te

ra

fv

oe

r

1

Prinect Printready ColorCarverPage is color controlled with Prinect Printready ColorCarver 4.0.73Copyright 2008 Heidelberger Druckmaschinen AGhttp://www.heidelberg.com

You can view actual document colors and color spaces, with the free Color Editor (Viewer), a Plug-In from the Prinect PDF Toolbox. Please request a PDF Toolbox CD from your local Heidelberg office in order to install it on your computer.

Applied Color Management Settings:Output Intent (Press Profile): FOGRA39 U320 K98 G70S10.icc

RGB Image:Profile: sRGB Color Space Profile.icmRendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: no

RGB Graphic:Profile: sRGB Color Space Profile.icmRendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: no

CMYK Image:Profile: Link Fogra39 U320 K98 G70S10 tv.iccRendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: noPreserve Black: no

CMYK Graphic:Profile: Link Fogra39 U320 K100 G70S10 tv.iccRendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: noPreserve Black: no

Device Independent RGB/Lab Image:Rendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: no

Device Independent RGB/Lab Graphic:Rendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: no

Device Independent CMYK/Gray Image:Rendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: no

Device Independent CMYK/Gray Graphic:Rendering Intent: PerceptualBlack Point Compensation: no

Turn R=G=B (Tolerance 0.5%) Graphic into Gray: yes

Turn C=M=Y,K=0 (Tolerance 0.1%) Graphic into Gray: noCMM for overprinting CMYK graphic: yesGray Image: Apply CMYK Profile: noGray Graphic: Apply CMYK Profile: yesTreat Calibrated RGB as Device RGB: noTreat Calibrated Gray as Device Gray: yesRemove embedded non-CMYK Profiles: noRemove embedded CMYK Profiles: yes

Applied Miscellaneous Settings:Colors to knockout: noGray to knockout: noPure black to overprint: noTurn Overprint CMYK White to Knockout: yesTurn Overprinting Device Gray to K: yesCMYK Overprint mode: set to OPM1 if not setCreate "All" from 4x100% CMYK: noDelete "All" Colors: noConvert "All" to K: no

Prinect Printready TrapperPage is trapped with Prinect Printready Trapper 6.0.73Copyright 2008 Heidelberger Druckmaschinen AGhttp://www.heidelberg.com

You can view actual document traps, with the free Trap Editor (Viewer), a Plug-In from the Prinect PDF Toolbox. Please request a PDF Toolbox CD from your local Heidelberg office in order to install it on your computer.

Settings:Width: 0.028 mm = 0.080 ptPrintorder: Black / Cyan / Magenta / Yellow / Step Limit: 25.0%Common Density Limit: 0.50Centerline Trap Limit: 100%Trap Color Scaling: 100.0%Image to Object Trapping: yesImage to Image Trapping: noBlack Width Scaling: 100.0%Black Color Limit: 95.0%Overprint Black Text: 12.0 ptOverprint Black Strokes: noOverprint Black Graphics: no

1. Inleiding 5

2. Situering 6 1. Materialenensystemendoorheendegeschiedenis 6 2. Technischeaspecten 13 2.1. Goten 13 2.2. Afvoerpijpen 16

3. Oorzaken en vormen van schade 20 1. Fysischekrachten 20 2. Vervuilingenchemischeschade 21 3. Water 25 4. Biologischeactoren 25 5. Verkeerderelatievevochtigheid 26 6. Temperatuurschommelingen 26 7. Licht enUV 27 8. Diefstalenvandalisme 27 9. Brand 27 10.Verliesvaninformatie 28

4. Onderhoud 29 1. Schadevoorkomen 29 2. Herstellingen 33

5. Restauratie 34

Besluit 35

Beknopte Bibliografie 36

Colofon 38

Adressen 39

INHOUD

3


















Deze onderhoudsbrochure wordt opge-dragen aan Ir. Arch. Stef Binst (1960–2009). Hij gaf als eerste Algemeen coördinator van Monumentenwacht Vlaanderen gestalte aan de organisatie en starte de reeks onderhoudsbrochures in 1994.


















5InleIdInG

Dakgoten en afvoerpijpen die hethemelwater langs vaste banen naar deriolering leiden, zijn vandaag ver-trouwde elementen in het straatbeeld.Goten, waterspuwers en verticaleafvoeren waren al bekend in de Griekseen de Romeinse oudheid. Maar in onzecontreien stroomde de regen of hetsmeltwater dikwijls zomaar van hetdak naar beneden. Doordat in demiddeleeuwenzowelindestadalsophet platteland overwegend alleen-staande gebouwen voorkwamen, wasdaar ruimte genoeg voor. En dat zoueeuwenlang zo blijven. De bewonershadden er weliswaar wat ongemakvan en de onderbouw werd aangetast.Maar het afgevoerde water werd minof meer gelijkmatig over de omtrekvan het gebouw gespreid en alle trans-portwegen waren goed zichtbaar, ideaalvoor hun onderhoud.

Toch zochten bouwmeesters in deloop van de geschiedenis systemenom het water gecontroleerd af tevoeren, langs vaste punten. Zo blevenhet gevelparement en het terreinrond het gebouw droog. Dat vereistewel een constante waakzaamheid.Goten en pijpen konden verstoptraken of breken. Op die plaatsen ston-den het gebouw en zijn materialenbloot aan een geconcentreerde aan-tasting en een versnelde aftakeling.De gevolgen waren bovendien pas temerken als het kwaad al lang wasgeschied.Ook vandaag nog worden we gecon-fronteerd met de risico’s van dezeafvoersystemen. Problemen metgoten en afvoeren zijn vaak terug tebrengen tot een onvoldoende door-dacht ontwerp of een ondeskundigeuitvoering.

INLEIDING 1

5


















sItUErING

1. Materialen en systemen doorheen de geschiedenis

Een oosendropTot demiddeleeuwenwerdhet regen-water in onze contreien de vrije loopgelaten. Naarmate de verstedelijkingtoenam en de gebouwen dichter bijelkaar kwamen te staan, drongenmethodenzichopomdewaterafvoertegeleiden.

Indemiddeleeuwsestadbleeferdik-wijls een smalle strook vrij tussen depandenin. Diewerdgebruikt voordewaterafvoer. Een dergelijke ‘oosen-drop’ was doorgaans niet meer daneen halve meter breed en werd ver-hard met porfierkeien, aangelegd ingreppelvorm.

Een dakoversteekHoe weinig middelen een eigenaarook had om een woning te bouwen,hijzorgdeeraltijdvoordat het waterzo ver mogelijk van de muren weggehouden werd. Huizen kregen daar-om vaak een uitkragende dakover-steek, wat bij elk type dakbedekkingmogelijkwas.

Dat dakoversteken een succesvolleoplossingwaren, bewijst alleenalhetlangelevendat henbeschorenwas. Zewaren een gegeerd alternatief voordurelodengoten.

Houten en natuurstenen afwaterings-kanalen: de eerste systemen De eerste goten waren wellicht hou-tenconstructiesindevormvanblok-,mast- of bakgoten. Hierover bestaatechter bijzonder weinig documen-tatie. Toenindemiddeleeuwenkloos-ters, abdijen of kastelen op hogergelegenplekkenwerdenopgetrokken,ontstond de behoefte om watervoor-raden aan te leggen. Het regenwatermoest zozuivermogelijkvandedakenworden opgevangen in regenputten.Daarvoor werden stenen of houtengoten aan de daken bevestigd, die inverbinding stonden met holle pijlersmet bovenaan een ‘kom’ als vergaar-bak. Vandaaruit werdhet waternaarde regenput gevoerd. Hout is eengegroeid materiaal en dankt hieraanenkele gunstige eigenschappen alsbouwmateriaal: het is taai en elas-tisch, enalshet goedvoorbereideningoedeomstandighedentoegepast enonderhouden is, kan de constructielangmeegaan. Maarhout isgevoeligvoor water: onder meer door onder-houdsproblemenishet danookvroeginonbruikgeraakt.

Bij gotische kerken, met hun enormedakoppervlakken, vormdedewateraf-voereenapart probleem. Eerst tracht-ten opdrachtgevers dit te verhelpendoorhet waterlangsdekortst moge-lijkewegaftevoeren: viagotenaandehoogste daken naar de muurkappenvandesteunbogentot aanveruitkra-gende waterspuwers, die het op de

2

6sItuerInG


















grond buiten de perimeter van hetgebouw uitspuwden. Maar dan hadde onderbouw vaak te lijden onderopspattendwater.De meeste natuurstenen zijn duur-zaam en vergen weinig onderhoud.Als ze langaan debuitenlucht bloot-gesteld zijn, kunnen ze wel korreligworden en scheuren vertonen.Vergeleken met andere gootmaterialenisnatuursteenechtermoeilijkbewerk-

baar. Ookzijndeafmetingenbeperktdoor de ontginning en het eigengewicht. Daarom werden korte stuk-ken hardsteen in gootvorm naastelkaar gelegd en werden de nadendichtgegoten met bitumen of lood.Onder de voegen werden meestalnatuurstenen spuwertjes aange-bracht, die het lekwater opvingen enwegvoerden. Ook grote spuwers wer-denuit natuursteengehouwen.

7sItuerInG


















Blokgotenzijninkanaalvormuitgeholdebalken.Zijwerdenvoorafvervaardigdenrusttenmeest-alopneusijzersofhoutenconsolesdieopregel-matigeafstandindemuurverankerdzaten.Blokgotenwerdensterkafwaterendgeplaatstomeensnelledrogingindehandtewerken.Degotenwerdeningesmeerdmet loodmenieofeendikkelaagverf. Vanafde19de eeuwwerdenblokgotenbekleedmet loodofzink.

Hanggotenzijnplaatselijkondersteundegotendiegedragenwordendoorbeugels. Zowasde‘mastgoot’ eenoverlangsgehalveerdehoutenmast, diewerduitgeschaafd. Debenamingislaterookovergenomenvoordemetalenenkunststoffengotenmet eenvergelijkbarehalf-rondevorm. Met dezelichteentochbuigstijvematerialenkunnenookrechthoekigeenzelfsgeprofileerdegotenwordengemaakt.

Bakgotenkunnenopdemuurplaat, dekepersofdegootklossensteunen. Zebestaanuit eenstijvekanaalvormdiebekleedismet eenwaterdicht materiaal. Meestalisdekanaalvormgetimmerdenopgebouwduit eengootbodem,eenbinnen-eneenbuitenboeibord.Eenbakgoot kanuitkragendofopliggenduitgevoerdworden, ofzelfsopgenomenwordeninhet kroonlijstprofiel.

Eenschampgoot wordt gevormddooreenhaaksophet dakbeschot staandehardhoutenplank, dielangsdeonderzijdemogelijkgeprofileerdis. Dezeplankwordt vastgezetmet hoekijzers. Schampgotenzijnvooraltoegepast voorhet uitzicht, wanneerbijrestauratiewerkenwelhemelwaterafvoervoorzienwerd, maartraditioneleoplossingenomesthetischeredenenniet mogelijkwaren.

Type goot Tekening Toelichting

sItuerInG

Blokgoot

Hanggoot –

mastgoot

Bakgoot

Schampgoot

Typologie van goten

8


















Type goot Tekening Toelichting

9sItuerInG

Zakgotenkomenvooraandevoet vantweenaarelkaartoeafwaterendedakvlakkenofaandevoet vaneendakvlakdat tegeneenopgaandemuuraansluit. Zemoeteneeninverhoudinggrotesectiehebbenenregelmatigonderhoudenworden.

EenKeulsegoot iseenopenkanaaldat water,afkomstigvaneengoot waaraangeenrechtstreekseafvoerpijpkanwordenbevestigd,doorheenhet gebouwtransporteert tot bijeenanderegoot ofafvoerpunt.

Eenzalingisdewaterkeringachtereenschoor-steen, eensteunbeerofeenbrededakdoorbre-king. Eensterkafschot voorkomt vuilophoping.Meestalwordt het wateropdedakbedekkinggeloosd, maarbijeengroterezalingkanweleenverholengoot voorkomen.

Eenverholengoot iseenhellendegootmeelopendmet het dakvlak, dielagerligtdan, engedeeltelijkoverdekt wordt doordedakbedekking.

Dekilgoot isdeafdichtingvandehellendesnijlijntussentweedakvlakkendieniet indezelfderichtinglopen. Zijkan, mitseenaangepastedetaillering, wordenuitgevoerdinhetzelfdemateriaalalsdedakbedekkingofinmetaal.

Zakgoot

Keulse goot

Zaling

Verholen goot

Kilgoot

9


















sItuerInG

Lood: eerste stap naar veralgemeningVanafde14de eeuwkomt loodvooralsafdekking van goten en nokken.Randen (zoals loketten) en naden(zoalsvoegeninnatuurstenengoten)werdenermeeafgewerkt. Loodiseenduurzaam, zwaar metaal (gemiddeldvier keer zwaarder dan een zelfdevolume natuursteen) maar is gemak-kelijkteverwerken. Het issoldeerbaar,kangelast engeplooidofopmalleninde gewenste vorm gedreven worden.Onder andere door de hoge kostprijswerden loden goten pas laat veral-gemeend.

Een loden bekleding stelt hoge eisenaan de dragende constructie. Deondersteunende draagvlakken moe-ten volledig uit vlakke, geschaafdeplanken bestaan, zonder uitstekendespijkers of schroeven, om de schuif-weerstandtebeperken.

Met de nieuwe architectuurtaal vande renaissance en de barok werdengoten een vast onderdeel van presti-gieuzegebouwen(vanafde16de eeuw)en later ook van woonhuizen (vanafde 17de eeuw). Het versteningsprocesvan houten gevels, dat in de meestestedenplaatsvondvanafde17de eeuw,was de gelegenheid om druipstrokenweg te werken. Wie een nieuwe zij-gevelbouwde, mocht destrookinpal-menopvoorwaardedat hijeenlodengoot aanbracht.Loden hanggoten werden echter ver-meden omdat zij onder hun eigengewicht zouden doorhangen. Bak-gotenblekeneengoedalternatief. Zijwerden meestal volledig op de diktevan de muren gelegd. 18de-eeuwseherenhuizenkregeneengeëvolueerdebakgoot, die niet langer op eennatuurstenen gootlijst rustte maarvollediguit degevelkraagde. Ruimeregoten rustten wel op klossen, waar-aan de gootbodem en de profileringwerden bevestigd. Zij werden in hetmetselwerk ingewerkt of aan demuurplaat vastgespijkerd. Lood werdaanvankelijkgegoten, laterookgetrok-ken in fabrieken. Ondanks de nieuweproductietechnieken bleef lood vrijduur en bleef het gewicht een pro-bleemvoorbredegoten. Lodengotenbleven niettemin dominant tot in deeerstehelft vande19de eeuw.

Lood

10


















Blik, een goedkoper alternatiefAlinde17de eeuwwerdhet monopolievanloodvoorgotenenafvoerendoor-brokendoorblik. Dat werdvooralvoorafvoerbuizen gebruikt; goten en ver-gaarbakken bleven waarschijnlijk vanlood. Somswerdeenblikkenbuisaaneenhoutengoot bevestigd.Dehele18de eeuwlangwerden lodenafvoeren vervangen door blikken, albleven beide naast elkaar bestaan.Om de buizen te bevestigen, werdenerstrokenuit hetzelfdemateriaalaangesoldeerd en aan de muur vast-gespijkerd.

Luxueus koperAan het einde van de 17de eeuw deedook koper zijn intrede als gootmateriaal.Dit bleef echter zeldzaam. De vroeg-stevermeldingvoorGent (1734)betreftdereftervandeSint-Pietersabdij: rodekoperen platen werden aan elkaar

geklonken met klinknagels en denadenmet tinsoldeergedicht.Koper leende zich voor hanggoten,bekleding van volledig ondersteunendegoten en afvoerpijpen. Het vervangtvandaag vaak loden of zinken bekle-dingen. Ook de bevestigingsstukkenzijn van koper: beugels voor hang-goten en afvoerpijpen, klangen voordegootbekleding.

Koper wordt op hoge temperatuurgesoldeerd of met argonboog gelast.Koud gewalst koper heeft een grotestijfheid en mechanische weerstand,waardoorhet moeilijkverwerkbaaris.Gegloeid koper leent zich daar betertoe.

Industrieel gietijzerHet gieten van ijzer kwam volop totontwikkelinginde19de eeuw.De gietijzeren buizen hadden een

Koper Gietijzer

11sItuerInG


















ronde, vierkanteofachthoekigedoor-snede en een gladde of geribdeschacht. Debinnenkant werdgeasfal-teerd, het buitenoppervlakbehandeldtegen roest. Bij die afvoeren hoordengietijzeren vergaarbakken, elleboog-stukkenenY-stukken. Somswasenkelhet onderstepijpdeeluitgevoerdinditmeer robuuste materiaal. Dat wasofwelrechtstreeksaangeslotenopderiolering of een gietijzeren trottoir-koker, ofhet ondereindkreegeenelle-boogmet spuwerindevormvaneendolfijnkop. In Groot-Brittannië enDuitslandkomenookgietijzerenbak-enmastgotenvoor, vooralaanmonu-mentale 19de-eeuwse gebouwen. InVlaanderenisdat uitzonderlijk.

Gietijzerisvrijbrosendusookgevoe-ligvoorvorstschade. Traditioneelwerdhet geklonkenofmet boutenenmoe-ren vastgezet. Momenteel bestaanookspecifiekelastechnieken.

Zink, een waardige opvolger voor loodZink verscheen rond de jaren 1830, indevormvanbladenenplaten. Blikkenbuizen werden stelselmatig vervangendoor zinken afvoeren, en de eenvoudigeloden spuwers werden toen waar-schijnlijkmassaalomgevormdtot ver-gaarbakken. Somsblevensierlijkespu-wers bewaard en werd er een zinkenafvoeraandeuitstekendebuisbeves-tigd. De loden gootbekleding bleefmeestalnogjarenbestaan.Geleidelijkzouzinkechterookloodenkoper verdringen. Het werd in fabrie-ken in plaatvorm vervaardigd en deproductienamsterktoemet deinvoe-ring van walsen aangedreven metstoommachines. Dit materiaal was

minderbuigzaamdanloodenvereisteandere verwerkingstechnieken. Erwerdenhandbediendemachinesont-wikkeld zoals plooibanken, rond-machines om buizen te vormen,wrong- of kraalmachines en afkant-machines. Buizen werden niet langergegoten: stukkenplaat werdenopge-roldendenaadwerddichtgesoldeerd.Voorhet eindevandeeeuwkwamenookgemakkelijkertevormenvierkan-tebuizeningebruik.

Het nieuwe materiaal kwam op hetgoede moment om grote, overkragendegootconstructies te vervangen: hetwasvoor de helft lichter dan lood enbeschikbaar in grote, gemakkelijk trans-porteerbareenverwerkbareplaten.

Zink wordt gebruikt voor hanggotenenalswaterdichtebekledingvanvol-ledig ondersteunde goten, ook voorlokettenenregenwaterafvoeren.

En nu…De ontwikkelingen in de 19de eeuwlegden een stevige basis voor demoderneloodgieterij. Maarinde20steeeuw traden nog enkele verschuivingenop: blikengietijzerraakteninonbruikwegenshungeringereduurzaamheid.Kunststof en roofing doken later op,maarzijnniet echt aanvaardbaarindemonumentenzorg. Sindsdejaren1920komenookbetonnengotenvoor. Doordevaakminderekwaliteit enbetonrotwerden die veelvuldig bekleed. Pvc isvandaag een goedkoper alternatiefvoormetalenhanggotenofafvoeren.Dit minder duurzame materiaal doetechterafbreuk aan het monumentalekarakter van het gebouw. Lood, zink en

sItuerInG

12


















koper blijven de courantste materialenvoorgotenenregenwaterafvoeren.

2. Technische aspectenHet hele afvoersysteem bestaat uitopeenvolgende horizontale kanalen(goten) die het aflopende water vanhet dakopvangenenhet waterverdervia verticale kanalen (afvoerpijpen)naarderiolering, eenwaterverzamel-punt of iets verder weg van hetgebouwbrengen.

2.1. Goten

DraagstructuurConstructiefonderscheidenwegotenwaarbij de dragende vorm en de

waterdichting één geheel vormen engoten waarbij dat verschillende con-structieszijn.De plaatselijk ondersteunde, voorafgevormde goten (hanggoten), zijn debelangrijkstegroep. Zozijnerhoutenkanalen die steunen op consoles ofneusijzers. Inde19de eeuwwerdenookgietijzerengotengeplaatst, samenge-steld uit standaardelementen.Plaatselijk ondersteunde goten uitmetaalplaat (koper, zink) komenmomenteel het vaakst voor, met hetkanaal vastgehouden door voorge-vormde beugels. Zij zijn meestal nietbeloopbaar. Natuurstenen goten rus-tendoorgaansopeendragendemuur.

Bij de tweede groep wordt de water-dichting volledig ondersteund dooreen vooraf gemaakte onderconstruc-tie, meestal van hout, soms vannatuursteen. Als deze onderconstruc-tie voldoende draagkracht en vorm-vastheid heeft, wordt de kanaalvormbekleed met een dun waterdichtmateriaal (lood, koper, zink) dat zelfniet vormvast is. Dergelijkegotenwer-den zowel uitkragend als ingebouwdtoegepast.

Correct watertransportOmhemelwatervlot naardeafvoerteleiden, moet de goot op voldoendehelling(afschot)inderichtingvandetapbuis liggen. Een grotere hellingbevordert het zelfreinigendeffect: hetdebiet isgroterenhet watervoert hetvuilgemakkelijkmee. Desectievandegoot mag hier kleiner zijn. Bij een testerk afschot stroomt het water ech-teroverhet vuilheeninplaatsvanhetmeetevoeren. Eengoot met eenver-

sItuerInG

13


















keerd afschot blijft langer nat: hetwaterkanmaarlangzaamverdampen,wat aantasting van de gootbekleding inde hand werkt. Dit wordt nog versterktdoor de grotere vervuiling. Een afschotvan 2 tot 10 mm/m is noodzakelijk.

Loopt de goot over – door verstoppingvan de tapbuis of bij een hevige stort-bui – dan moet het water weggeleidworden van het gebouw. Bij hang- enbakgoten met een vrije voorrand, moetdeze minstens enkele centimeterslager zijn dan de achterrand. Waar ditniet mogelijk is, bieden spuwers of eengecontroleerde overloop een oplossing,bijvoorbeeld een open tapbuis door degootbodem heen tot enkele centime-ters onder de laagste gootrand. Degecontroleerde overloop kan recht-streeks op het normale afvoernet aan-gesloten worden. Maar dan valt eenverstopte goot minder snel op.

De gootonderdelen moeten van laagnaar hoog gemonteerd worden: zooverlapt eenstroomopwaartsgelegenstuk altijd het vorige. Loden gotenmoetenintrapvorm(cascade)aange-legd worden, maar dan wel met eengrotervervalengoothoogte.

Profiel en doorsnedeDesectievandegoot hangt afvanhetmaximaal vereiste waterdebiet. Devorm van de goot bepaalt mee hetdebiet. Hoe vlakker de bodem, hoetragerhet waterstroomt enhoemeervuil er blijft liggen. Een halfrondebodembevordert destromingenhetzelfreinigendeffect.Beloopbaregotenmoetenvoldoendebreedzijnomintestaan(12tot 15cm).

Beweeglijke bevestigingAlle goten, maar vooral metalen, zijngevoelig voor temperatuurverschillen(thermische werking). Als ze niet vrijkunnen uitzetten en krimpen, vervor-menenscheurenze.Omdegootbekle-ding te laten glijden in het getimmerdekanaal, mag ze niet vastgespijkerd zijn.Aangepaste klangen zijn het meestgeschikte bevestigingsmiddel. Eengladde ondergrond en een niet testrakke plaatsing van de gootbekledingbeperken de schuifweerstand. Denaden van een zinken of koperen goot-bekleding moeten zorgvuldig gesol-deerd worden. Bij een ondeskundigeuitvoering zullen ze loskomen of scheu-ren. In de bouw wordt lood zo weinigmogelijk gesoldeerd: het wordt gelastof met haken aan elkaar bevestigd enwaar mogelijk in de vorm gedreven.Thermische beweging van loden gotenwordt bij voorkeur opgevangen door deaanleg in cascadevorm.

Problemen treden vooral op in delengterichtingvangotenaandezuid-

Zakgoot in cascadevorm

14sItuerInG


















zijde. Alseengoot eenbepaaldeleng-te overschrijdt, moet een beweeglijktussenstuk voorzien worden. Dit kaneen rubberen uitzetstuk zijn inge-werkt indegootbodem, ofeenbrug-stuk. Brugstukkenkunnenbijkomendeafvoerpunten en -buizen vereisen,maarverdienendevoorkeuromdat zelangermeegaan.

Zelfsdebeteredubbelgevulkaniseer-deuitzetstukkenblijvenmaximum10tot 15jaargoed. Detoelaatbarelengtevan de goten hangt samen met dedikte van het metaal, de breedte vande bodem en de vorm van de door-snede. Zomageenrechthoekigegootvankopermet eendiktevan0,6mmen een bodembreedte van 30 cm,maximaal 7 m lang zijn. Een zelfdegoot van koper van 0,7 mm dik mag14m lang zijn. Bij ‘normale’ afmetin-genenstandaarddikteswordt aange-nomen dat een koperen goot maxi-mum15mlangmagzijn, eenzinken8tot 10meneenloden4tot 6m. Omgroterelengtesteoverbruggenwordt

bijvoorkeureenbroekstukvoorzienenmoet elkgootdeelzijnafvoerhebben.

LokettenWaargotenaansluitentegenopgaan-de muren, wordt de opstaande goot-randafgedekt met inhet metselwerkingewerkte loden, zinken of koperenloketten. Dat voorkomt waterinsijpe-lingtussendegoot endemuur.

Bol- of draadroostersEen bladvanger boven in het tapgathoudt het grootsteafvalendemeesterottebladerentegen, zodat deafvoer-buis minder snel verstopt raakt. Hetroostertje moet bereikbaar zijn vooronderhoud en voor een regelmatigereiniging.

Broekstuk

Bladvanger

15sItuerInG


















Zonne- en sneeuwroostersIn de goot kunnen grote roostersgeplaatst worden om ze vrij te hou-den voor dooiwater bij sneeuwop-hoping, om ze te beschermen tegenvallende leien of om verhitting in dezomertebeperken. Vooralinsneeuw-arme gebieden wegen de voordelenniet op tegendeproblemen: roosterskunnen niet altijd correct bevestigdworden, eronder ontstaan moeilijkbereikbareverzamelplaatsenvoorvuilenafval, degoot blijft erlangervoch-tigencorrodeert sneller, houtenroos-ters worden glibberig door mos enalgen, endeplankengaanrotten.

2.2. Afvoerpijpen

WatertransportHemelwater wordt het vlotst afge-voerd doorheen een verticale afvoerzonder bochten en met een trechter-vormige ingang. Hellende afvoer-pijpen en bochtstukken verhogen dekans op verstoppingen. Ellebogenmet haakse hoeken zijn in geen gevaltoegelaten. Ellebogen worden enkelingeschoven, niet gesoldeerd. Eenkorte tapbuis is aan de gootbodemgesoldeerd, maar hoort altijd los inde pijp te zitten. Tussen de bovenrandvan de pijp en de onderkant van degoot moet er voldoende bewegings-ruimte blijven.

DoorsnedeMetalenafvoerenzijnrond, rechthoe-kig of vierkant. De ronde vorm is deoudsteendefrequentste. Deafvoerenbestaan uit plaatmaterialen en heb-ben een overlangs gesoldeerde ofaangehaakte naad. Tegenwoordigbestaanerooknaadlozegeëxtrudeer-deafvoerpijpen.

sItuerInG

16


















Desectievandeafvoerpijpisafhanke-lijk van het te verwachten maximaledebiet. Er bestaan verschillende for-mules en tabellen die de doormeterbepalen, maar algemeen wordt aan-genomen dat er 1 cm2 pijpdoorsnedenodig is voor 1 m2 horizontaal gepro-jecteerddakoppervlak.

Beweeglijke bevestigingAfvoerpijpen tegen een buitengevelondergaan grote temperatuurver-schillen. Hunophangingmaghet uit-zetten en krimpen niet verhinderen.Een afvoerpijp bestaat meestal uitafzonderlijkoptehangendelen.Elk pijpdeel is bovenaan bevestigdmet een vaste beugel. Extra beugelsmogen de verticale beweging van depijp niet hinderen. Het ondereindwordt inhet volgendedeelgeschoven.Alsdeoverlappingniet langgenoegis,kunnenbijthermischewerkingkierenontstaan. Deafvoerpijpenmogennietvlaktegendemuurbevestigdworden:ook de achterzijde moet gecontro-leerd kunnen worden. Bovendienmoetdeoverlangsesoldeernaadofdegehaakte naad zichtbaar blijven. Alsde hanggoot rechtstreeks aangeslo-ten wordt op een afvoerpijp zondervergaarbak of trechter, dan moet hetbovenste pijpdeel de horizontalebewegingen van de goot kunnenopvangen.De afvoerpijpen worden bij voorkeurin de voegen bevestigd en niet in debaksteenofnatuursteen.

Vergaarbak of trechterAlsde tapbuisvan eengoot zichaanhet beweegbare gooteinde bevindt,mondt hijbijvoorkeuruit ineenver-

gaarbak. Bij goten op verschillendeniveaus kunnen de tapbuizen in éénvergaarbak uitlopen. Een open ver-gaarbak biedt een extra controle bijverstopping van de afvoerbuis, door-dat het waterervrijoverloopt. Heeftde vergaarbak een spuwer, dan kanhet water van het gebouw weggespuidworden.

Vergaarbakken moeten voldoendegroot zijn om het water gemakkelijk telaten doorstromen en om onderhoudmogelijk te maken. Ze worden hetbest afgedekt met een wegneembaarrooster tegen vogelnesten. Ze wordenbevestigd op een beugel die rond detapbuis wordt geklemd, en aan demuur met een aan de achterzijde vast-gesoldeerde haakconstructie. Eenzware loden vergaarbak moet volledigondersteund worden.

17sItuerInG


















Voor het onderhoud is voldoenderuimte vereist tussen de goot en debovenrand van de vergaarbak.

Een trechter is een variante op devergaarbak, waarbij het water vaneen kleine afvoerbuis in de hoofdbuiskan lopen.

PijpeindeHet ondereinde van de afvoerpijp ismeestal een robuust gietijzeren pijp-stuk. Oorspronkelijk was de spuweronderaan de pijp versierd met eendolfijn. Diegafzijnnaamaanhet helepijpsegment, ook al is hij nu meestalverdwenen. Debinnenzijdevandepijpwordt gebitumineerd tegen corrosie.Dedolfijnwordt met eenstevigebeu-gel aan de bovenzijde vastgezet. Hetpijpeindekanrechtstreeksuitmonden

in een riolering of kan gebogen zijn,waardoor het water boven de grondgeloosdwordt. Alsdat ineengootjeofovereenverharde, afwaterendestoepweggeleidwordt, vormt dit niet nood-zakelijkeenprobleem.

SpuwerOok spuwers kunnen het gootwaternaar beneden leiden. Vroeger warenzevannatuursteenoflood, vaakindevorm van een dier of een mens. Zewerdenuitkragendaandegoot beves-tigdenloosdenhet waterrechtstreeksofbijvoorbeeldviadeluchtbogenvaneen gotische structuur. Plintenbeschermden de onderbouw tegenopspattend water. Tegenwoordigworden spuwers als enige afvoer nogweinig gebruikt, wel als kleine, een-voudige overlopen.

19sItuerInG


















Gotenenafvoerenzijninonzestrekenonmisbare onderdelen van hetgebouw. Zevoerenhet hemelwaterzosnelmogelijkweg, voordat het schadekan berokkenen aan de structuur, dehistorische afwerkingen of interieur-elementen. Het hele afwaterings-systeem moet dan ook goed functio-neren. Maar goten en afvoeren zijnzelf kwetsbaar. Ze staan bloot aanfysische krachten, verontreiniging,water, biologische schade, verkeerderelatieve vochtigheid, verkeerde tem-peratuur, licht enUV, vuur, diefstalenvandalisme en ten slotte het verliesvancontext enbetekenis.

1. Fysische krachtenGoten en afvoeren lijden onder lang-zame mechanische verwering doorweerenwind. Dematerialenenmate-riaaldiktes zijn hier in principe aanaangepast, zodat een‘normale’ verwe-ring geen problemen geeft. Maarexterne factoren kunnen dat procesaanzienlijkversnellen.

Levensduur en ‘duurte’ van enkele materialen

Op voorwaarde dat daken, gotenen afvoeren goed gedetailleerd,uitgevoerd en onderhouden wor-den, kan de levensduur van zinkgeschat wordenop25tot 50jaar(het nieuwe titaanzink op 50 tot70 jaar), van koper op 50 tot 100jaar en van lood op 150 jaar. Tervergelijking: pvczou15tot 30jaarmeegaan. Doorgaansgaanafvoe-renlangermeedangoten.

Regenwaterafvoeren in koper,lood en zink zijn ongeveer evenduur. Maar koper gebruikt voorhanggotenenvoordegootbekle-dingisongeveer50%duurderdanzink. Een loden gootbekleding isbijna dubbel zo duur als een zin-ken, maargaat danookmerkelijklanger mee. Een hanggoot in pvckost zowat 60%vaneenvergelijk-baregoot inzink.

Plotse fysische krachten, zoals vallendebrokstukken of een afgeschoven lei,kunnen directe schade berokkenen.Vallen ze van hoog of komen ze meteen scherpe punt in het metaalterecht, dan kunnen ze de gootbe-kledingplaatselijkernstigverzwakkenofperforeren, met lekkentot gevolg.

OOrzakEN EN vOrmEN vaN scHaDE

3

20oorzaken en vormen van schade


















Vanmetalenenvooralzinkenoflodenafvoeren langs het voetpad zijn deonderste 2 meter erg kwetsbaar. Deafvoerenstekenvaakuit tenopzichtevan het gevelvlak en raken gemakke-lijk beschadigd of ingedeukt doorvoorbijgangers, fietsen, buggy’s of(bestel)wagens.Sommige metalen lijden aan kruip,waarbij ze langzaam uitrekken onderhet eigen gewicht. Lood is hier erg ont-vankelijk voor. Een materiaal bezwijktechter zelden onder kruip alleen.

2. Vervuiling en chemische schade

2.1. VervuilingGoten zijn open structuren. Naastregen of dooiwater vergaren ze ookafval: bladeren, takken, stof, roet, dui-venkrengen, plastic zakken, ballen,leien of pannen, puin … Een normalevervuiling (chemisch weinig actief)berokkent doorgaansniet veelschadeaan goten en afvoeren. Zand en vuilschurendemetalengotenenverster-kendemechanischeerosie.Maar soms raakt een afvoer verstopten loopt het water over. In het bestegevalstroomt het enkellangsdebui-tenzijde van het gebouw, maar vaakbaant het zicheenwegdoorheenhetgebouw. De gevolgen kunnen nefastzijn: ingerotte dakstructuren en vloe-ren, natte muren met afbladderendeverf- en pleisterlagen, een te vochtigbinnenklimaat voor binnenafwerkin-gen, vloeren, altaren, orgels, waarde-volle kunstvoorwerpen ... Door hetafvalblijft degoot ooklangervochtig.Dat kan het metaal sneller doen cor-roderen, eventueel versterkt dooragressievedeeltjesinhet vuil.

Keulse goten of open vergaarbakkenzijn gegeerd door duiven en anderevogels die een nestplaats zoeken. Doordat nestmateriaal kan het regenwaterniet vlot wegstromen en ontstaan ver-stoppingen. Verstoppingen in Keulsegoten op zolder kunnen enormewaterschade in de onderliggendebinnenruimtes veroorzaken.

2.2. Chemische schade: corrosie

AlgemeenCorrosie is een wisselwerking tusseneenmateriaalenzijnomgeving, waar-bijhet materiaalaangetast wordt enzijnbasiseigenschappenverliest. Indebouw komen vrijwel alleen elektro-chemischereactiesvooronderinvloedvanwater. Eengecorrodeerdmateriaal

Nat en bemost metselwerk wijst op verstopping

21oorzaken en vormen van schade


















is ook gevoeliger voor mechanischeerosie. De corrosieweerstand van meta-len kan worden beïnvloed door minus-cule hoeveelheden van andere metalenof stoffen in het metaal. Verschillendevormen van corrosie kunnen goten enafvoeren aantasten. In wat volgt, ligt defocus op metalen regenwaterafvoer-systemen. Voor chemische aantastin-gen van natuursteen verwijzen wenaar de onderhoudsbrochureOnderhoud van natuursteenvloeren.

Galvanische koppelsAls verschillende metalen elkaarraken in aanwezigheid van vochtigelucht of zurig water, kan een elektro-chemische spanning ontstaan. In zo’n‘galvanisch koppel’ gaat het minstedele metaal afbreken. In de tabelzijn de metalen gerangschikt vanedel naar minst edel: een metaal kantelkens aangetast worden door allemetalen die erboven staan.

Platina, goud, zilver EDEL Roestvrijstaal Brons Koper Messing Lood Gietijzer Staal, ijzer Zink MINST Aluminium EDEL

Als staal, zink of aluminium in aan-raking komen met koper, worden zeonvermijdelijk aangetast. Zelfs indi-

rect contact is temijden. Regenwaterkan koperzouten (bijv. van koperenleihakenofbliksemafleiders)meevoe-ren. Als deze oplossing in contactkomt met het minder edele zink vande goten, ontstaat een galvanischkoppelenwordt het zinkafgebroken.

Vrije kalkVers beton en de meeste mortelsbevatten een tijdlang vrije kalk. Diekan in een vochtig milieu agressiefinwerken op metalen. V

onderhoud van hemelwaterafvoer - Monumentenwacht...Verlies van informatie 28 4. Onderhoud 29 1....

Documents

Transcript of onderhoud van hemelwaterafvoer - Monumentenwacht...Verlies van informatie 28 4. Onderhoud 29 1....