onderhoud van houten vloeren - Monumentenwacht · 2019. 1. 17. · 5 InleIdInG Houten vloeren zijn...

on

de

rh

ou

d v

an

ho

ut

en

vl

oe

re

n

1. Inleiding 5

2. Materiaal en constructie 6 Typeshoutenvloeren 6 Houtsoorten 10 Bevestiging 12 Historischeoppervlaktebewerking 15 Historischeoppervlakteafwerking 15

3. Oorzaken en vormen van schade 18 Mechanischeschade 18 Verontreiniging 19 Schadedoorvocht 20 Schadedooreenongunstigerelatievevochtigheid 21 Schadedooreenongunstigetemperatuur 22 Biologischeschade 23 Lichtschade 23 Brandschade 24 Schadedoordiefstalenvandalisme 24 Verliesvancontextenbetekenis 24

4. Onderhoud, een taak voor de beheerder 25 Regelmatigecontrole 25 Schadevoorkomen 26 Schoonmaken 31 Oppervlaktelaag:schadelijkecosmeticaofbescherming? 33 Hanteren,demonterenenopslag 36 Eerstehulpenherstellingen 36

5. Conservering, een taak voor de specialist 37 Preventieveconservering 37 Interveniërendeconserveringenrestauratie 37

Besluit 39

Beknopte bibliografie 41

Colofon 42 Adressen 43

INHOUD

5InleIdInG

Houten vloeren zijn onlosmakelijkverbonden met het interieur, zoweleenvoudige plankenvloeren als rijkemarqueterieparketten. Zij getuigenvandemanierwaaropdebinnenruim-te vorm kreeg en beleefd werd. Hetbehoud van historische houten vloe-ren, in samenhang met trappen,lambriseringenenstucplafonds,isdanookergbelangrijk.Regelmatig worden vloeren openge-broken voor technisch of bouwhisto-risch onderzoek of om leidingen teleggen. Of parket wordt zo vaakgeschuurd dat er nogmaar een dunlaagje hout overblijft. Een afgesletenvloerwordtsnelbestempeldals‘onher-stelbaar’ en oudere reparaties als‘slecht uitgevoerd’, waardoor het

gerechtvaardigd lijkt de hele vloer tevernieuwen.Monumentenwacht richtde focusopditondergewaardeerde,veelbeproefdeinterieurelement.Dezebrochuregeefteenintroductietotdezorgvoorhisto-rische houten vloeren. Na een over-zicht van de meest voorkomendesoortenentypes,komendevoornaam-ste schadeoorzaken ter sprake. Deschademechanismen begrijpen is,naasteencorrectdagelijksonderhoud,desleutelomschadetevoorkomenenteverhelpen.Goed onderhoud is preventief: hetvoorkomtschadeenmaximaliseertdelevensduur van houten vloeren. Terafronding worden enkele taken voorspecialistenaangestipt.

INLEIDING 1

matErIaaL EN cONstrUctIE

Vanafde renaissancewerdenhoutenvloeren steeds meer een concurrentvan stenen vloeren. Een eerste redendaarvoorwasdathoutinonzestrekeneenvoudiger en goedkoper te verkrij-genwasdannatuursteen.Eentweedereden was dat parketten een reeksnieuwe ontwerpmogelijkheden bo-den.Ookverhoogdeeenhoutenvloerhet comfort, zowel thermisch alsakoestisch. En tot slot leende hout,met zijn lagere gewicht, zich betervoorverdiepingsvloeren.

1. Types houten vloeren

Plankenvloer Een plankenvloer is de oudste enmeest voorkomende houten bevloe-ring.Plankendierechtstreeksopdebalkengenageld zijn, vormen vaak een con-structief onderdeel van de balken-zoldering of -roostering. Is er geenplafond aangebracht, dan doen deplankenveelaldienstalsplafondvanhetonderliggendevertrek.Soms hadden kleine kamers een zol-dering van erg dikke planken (tot 20cm) zonder ondersteunende balken-laag.

Omhouttebesparenwerdendeplan-ken niet altijd rechthoekig gezaagd,maar volgens de taps toelopendevorm van de boom. Ze werdengeschrankt gelegdmet niet-evenwij-diglopendenaden.Een vloer van smalle, lange plankenwordt strokenvloer of schipvloergenoemd.Bijeenvariantvandestro-kenvloer, het keperverband, wordenkorteplankenvanbalktotbalkondereenhoekvan45°gelegd.Hetpatroondat hierdoor verkregen wordt, kreegde naam visgraatpatroon. Liggen deuiteinden van de planken onder ver-stektegenelkaar,danheethetpatrooneenHongaarsepunt.Somswordendeplanken inHongaarse puntmet hunverstek tegen een lange plankgeplaatstdieindelengterichtingvandebalkligt.Een plankenvloer kon dienstdoen alsonderlaagvooreenparket,maarwerdvaakookbedektmeteentapijt, inde19de eeuw zelfs met een kamerbreedtapijt of vloerzeil. Voor de onderlig-gende vloerwerden daarom geleide-lijk minderwaardige, minder mooiehoutsoorten gebruikt, zoals vuren-hout, grenen en lariks. Zij kregen denaamblindvloerofondervloer.

2

Strokenvloer Visgraatpatroon Hongaarse punt Hongaarse punt met tussenplank

6MaterIaal en ConStruCtIe

7

ParketvloerenParketvloerenzijnjongerdanplanken-vloeren. Deze dekvloeren werden ineen patroon op een blindvloer of alspanelen rechtstreeks op de balkengelegd. In oorsprong, vermoedelijkeind 14de-begin 15de eeuw, was dezesiervloer alleen bij de allerrijksten tevinden,endannogenkelinhetbelang-rijkstevertrek.Pas eind 17de-begin 18de eeuwwerdenparketten soms samengesteld uitdiverse houtsoorten. De combinatiesvankleurenenvormenwerdensteedsingewikkelder en leidden uiteindelijktotmarqueterieparketten.Naasthoutwerdener somsookanderemateria-len verwerkt, zoals ivoor en tin. Zewarenvoornamelijk te vinden inkas-telen,stadspaleizenenlandhuizen.Totin de eerste helft van de 19de eeuwbleef het succes van deze luxueuzevloerbekledingtoenemen.Geleidelijk kwamen parketten meteenvoudigere vormen binnen hetbereikvaneenruimerpubliek.Eront-wikkelde zich een industrie, waarbijnaast exclusieve maatwerkparkettenookserieproductenopdemarktkwa-men,tebestellenuiteencatalogus.Tegen het einde van de 19de eeuwbestonden parketvloerenmeestal uitdrie delen: het midden, ‘milieu’ of‘veld’; een decoratieve fries; en eeneenvoudige stoelenboord tussen defriesendewanden.Terhoogtevandedeuropeningen en de raamnissenkwam er dikwijls nog een apartpatroon.Het veld kan verschillende patronenvertonen. Die werden niet alleen uitesthetischeoverwegingenontwikkeld.

Dankzij compartimentering kondende groeven, ontstaan door krimp- enzwelgedrag, immers beperktworden.Ook een economisch aspect speeldemee: door met kleinere stroken tewerken,waserminderhoutverliesbijhetverzagenvaneenboom.Demeestetraditionelepatronen,zoalseen Hongaarse punt, komen zowelvoorbijplanken-alsbijparketvloeren.

Kopseblokjesvloer Eenderdetypeisdekopseblokjesvloerofhoutbestrating.Kortestukjesrecht-hoekige balk werden met de kopsezijde omhoog op een steenachtigeondergrond gelegd of gelijmd metpekachtigebindmiddelen.Meestalligthethoutinvisgraatverbandofinhalf-steensverband (op zand). De vloer issterk, geluiddempend en heeft eenhoge brandweerstand. Daarom washijvaaktevindeninbedrijven,labora-toria, werkplaatsen of stallen. Maarookbuiten,alsbestratingopbruggenentussentramrails.

MaterIaal en ConStruCtIe

Veld, fries en stoelenboord


Strokenparket

Paneel-of tafelparketten

Intarsiaparket

Marqueterieparket

Parkettypes Foto Beschrijving Patronen

1

1

1

2

2

2 3


1.Stroken-ofschipverband

2.Visgraat

3.Hongaarsepunt

1.Depanelenwerdensamengesteldineenbepaaldmotief,variërendvanzeereenvoudigetotmeergecompliceerde.

2. Het Versailleparket is een veelge-bruikt paneelmotief met een diago-naal lijnenspel.BijhetChantillyparketloopt het lijnenspel evenwijdig methetbuitenkader.

Alle motieven waren mogelijk, vanstrakke geometrische vormen totzwierigekrullenoffiguren.

1. Geometrische figuren: mozaïek,vlechtwerkentrompel’oeil

2. Vrije interpretatie. Soms wordenanderematerialengebruikt, zoals ivoorofmetaal(bv.bladtin),wordenonderde-lengegraveerdofworden stukjeshoutgeschroeid om diepte en schaduw tesuggereren.

Hetishetmeestverbreidemassieveparketuitge-voerdintraditionelepatronen.Desmalleplankenzijn meestal kwartiersgezaagd, ongeveer haaksopde jaarringen.Het voordeel hiervan is dat deplankenmeerslijtvastzijnenminderindebreed-tekrimpenofschotelen.Deplankenzijn12tot22mmdikenwordenvergaardmet tand-en-groef-verbindingen.

Parkettenvangeassembleerdevierkantepanelenomlijstdooreenkader.Depanelenzijn40tot100cmgroot en ca. 4 cmdik. Elk paneel bestaatuitkleinere stroken en vierkante of rechthoekigeplankjes,diemettandengroef,oflosseveerwer-denverbonden.Deplankjeszijngeordendvolgenseen afwisselend houtnerfpatroon. Ook de plan-kenvanhetkaderhebbeneen tand-en-groef-oflosse-veersysteem, zodat de panelen ter plaatsegemakkelijkinelkaarkondenwordengeschoven.Depanelenliggenopeenblindvloerofopdebal-kenlaag.

Al sinds de renaissance is intarsia een courantedecoratietechniek. In het houtoppervlak wordenfiguren gesneden die opgevuld worden metandere,meestalkostbarehoutsoortenofmateria-len,waarondermetaal, ivoor,parelmoerenbeen.Intarsiakwamvooropalle soortenhoutenvloe-renenkanalseenvoorgangervanmarqueterie-parkettenbe-schouwdworden.Intarsiaparkettenblijvenooknahetontstaanvandemarqueterie-parkettendoor-leven.

Rijkeparketten,vaakinverschillendehoutsoortenen met diverse patronen, meestal op panelenaangebracht met lijmen. Soms rechtstreeksgelijmd op een plankenvloer. De panelen liggenop een blindvloer of rechtstreeks op de balken-laag.Inde19deeeuwwerdendemarqueteriepar-ketten al in het atelier samengesteld in grotepanelen(max.5,5mx2,5m).Opstabielepanelen(principe paneelparketten)werd demarqueteriegelijmd met een persmachine. Ze worden ookfineerparkettengenoemdomdatdemarqueterie-laagmeestalslechtseengeringedikteheeft(ca.7mm).


3


Tapijtparket

Lamelparket

2. Houtsoorten

Hethoutvoordeoudstevloerenwaserg streekgebonden. Ze bestondenvoornamelijkuithardhoutsoortendieookindearchitectuurendescheeps-bouw werden gebruikt wegens hunhoge resistentie tegen biologischeaantasting. Voor onze streken warendatonderandereeik,kastanjeenolmofiep.Vanaf de tweede helft van de 17deeeuw werden meerdere decoratievehoutsoorten in een vloer verwerkt,waarondernoten,kersenesdoorn.Deeerste parketten waren geïnspireerdopnatuurstenenvloerenenmaaktendeeluitvanhetconceptvandearchi-tectuur.Gefineerdemarqueteriemeu-belenvormdeneenbelangrijke inspi-ratiebron voordemarqueterieparket-ten.

De 18de eeuw kende een indrukwek-kend aantal houtsoorten. Historischebronnenvermelden23Europeseen48‘Oost-enWest-Indische’(ofAziatischeenAmerikaanse)houtsoorten.Vooreenparketmoetendehoutsoor-tennietalleendegewenstekleurver-tonen,maarook voldoenaan techni-schevereisten:voldoendehardendusslijtvast; een hoge stabiliteit watbetreft het krimpgedrag, en eennatuurlijke weerstand tegen hout-wormaantasting door een hoog looi-zuurgehalte. Eveneens belangrijkwareneennatuurlijkeglans,een tex-tuur die niet te snel splintert en eenvoldoende beschikbaarheid en aan-bod.Inde19deeeuwwerdenvoorde luxe-parketten vrijwel dezelfde houtsoor-tengebruiktalsinde18deeeuw.


Tapijtparket iseendunparket (6 tot 10mmdik)datvanafde19deeeuwaangebrachtwerdopplan-kenvloeren en parketten die al verscheidenemalenopgeschuurdendaardoorbijnanietmeerteherstellenwaren.Somswerdditparketopge-bouwduitvoorafvervaardigdetegels.Zewerdengeplaatstmet lijmenonzichtbaaraangebrachtenageltjes.Eenlatereversieisdemozaïek-ofklein-parketvloer die na WOII op betonvloeren werdgelegd.

Vrijnieuwzijndelamelparketten.Integenstellingtot de massieve parketten bestaan ze uit eenlaagje fineer gelijmd op een onderlaag van bv.spaanderplaat,MDFofmultiplex.

Er werd gebruikgemaakt van diversepatronen. Het courantste is hetmozaïekpatroonmeteenblokpatroonvan telkens vijf of zes rechthoekigestrookjeshout.

Lamelparket wordt meestal alsstrokenvloeruitgevoerd.Defineerlaagkan uit verschillende houtsoortenbestaan,waardooreentekeningwordtverkregen(cf.marqueterieparket).

De meest voorkomende houtsoorten in 18de- en 19de-eeuwse parkettenInlandse houtsoorten Uitheemse houtsoortenEuropeeseiken Amarant(purperhart)Europeesesdoorn, Ebben:Ceylonebben,Indischebben,Amerikaanshardenzachtesdoorn, Afrikaansebben,Madagascarebben,Vogelogenesdoorn Coromandel/MacassarebbenHaagbeuk Mahonie: Cuba mahonie, Honduras Europees(tamme)kastanje, mahonieAmerikaans(tamme)kastanje Palissander:Riopalissander,IndischOlmofiep palissander,RozenhoutInlandsnoten,Amerikaansnoten SatijnhoutKersen Afrikaanshout,hoofdzakelijkuit voormaligBelgisch-Congo:padoek, niové, movingui, Afrikaans mahonie, limba,iroko,wengé,bilinga,bubinga (eind19de-begin20steeeuw)



3. Bevestiging

Onderlinge verbindingPlanken zijn vaak onderling verbon-denomstofdoorslag te verminderen,omeenstijverevloer teverkrijgenenomkromtrekkentegentegaan.

Koudtegen Oorspronkelijk werden de planken ‘koud’ tegen elkaar elkaar gelegd. Ze hadden geen profilering aan de zijkant maar werden met een vlakke zijde tegen elkaar gelegd. Soms werden ze onderling verbonden door houten deuvels of ijzerenpinnen,dieindezijkantenvandeplankeninvooraf geboordegaatjeswerdengestoken.Halfhoutse Later legde men de planken naast elkaar met een half-verbinding houtse verbinding waarbij ze blind vernageld konden wordenopdeonderliggendebalkenstructuur.

Tand/messing Een evolutie van de halfhoutse verbinding is het in engroef elkaar‘klikken’vanplankendooreentand-en-groefsysteem; datgafeenbetereafdichtingenzoookeenbetereakoesti- scheenthermischeisolatie.Deenelangezijdevandeplank had een uitstekende dunne rand, de tand ofmessing, de andereeengroef.Zopastendeplankenpreciesinelkaaren moestendevoegennietmeeropgevuldworden.Somswerd afwisselendeenplankmettweetandeneneenplankmet tweegroevengebruikt. Inde19deeeuwwerdbijsommigeplankenvloerenopdekop eengleufgezaagd,waarineenmetalenplaatjewerdgeklopt. Hierdoorontstondooklangsdekopsezijdeeensoorttand- en-groefverbinding.Veer Opdetandengroefvolgdehetgroef-en-losse-veersysteem. De planken kregen aan de lange zijden een groef, waarin eenloseikenlatje,deveer,werdgeplaatst.Bijdezemethode gaat er minder hout verloren. Ook het fabriceren gaat sneller: de freesmachine of schaaf moet slechts eenmaal ingesteldworden.

Koud

Halfhoutse verbinding

Tand en groef

Losse veer


12

Verbinding aan de ondergrond

Los Deeerstehoutenvloerenbestondenuithalveboomstam- mendielosnaastelkaaropdegrondwerdengelegd.Spijkerenop Deplankenwerdenhetvaakstopdeonderliggendebalken-eenbalkenlaag laag bevestigd met spijkers. De koppen van de spijkers waren dan wel zichtbaar. Dankzij de halfhoutse en de tand- en-groefverbinding werd blind spijkeren mogelijk. Oudespijkerswarenhandgesmeedengetrokken.

Ankertjes Bij een andere methode werden ankertjes aan de zijkant tegendebalkenbevestigd.Zijstakenmeteendwarspinof -stripindegroefvandeplanken.

Zwaluwstaart Om niet in de plank te moeten spijkeren, werden soms zwaluwstaartvormige wiggen gebruikt, vastgespijkerd op de balken. In de planken werden dan negatieve vormen uitgezaagdenuitgegrondzodatzeopdeconischewiggen konden schuiven.Dewiggen beletten ook dat de planken kromtrokken.Eenvoorbeeldisdevloervandetrouwzaalin hetstadhuisvanVeurne. Soms kregen de planken een tand aan de kopeinden. Hiermeewerden ze in de groef geklemd van blind op de balkenvernageldelatten.Lijmen Plankenvloerenwerdennietgelijmd,parketvloerenwel.De huidlijmenwerdenwarmverwerkt.Nietelkeonderlaagwas geschiktomparkettelijmen.Meestalwasdeonderlaageen gewoneplankenvloer,somsbestondhijuitpanelen,dietot 2m2grootkondenzijnendezelfdeopbouwvertoondenals bijpaneelparketten. Toteeneindeinde19deeeuwwerdenalleendierlijkelijmen gebruikt.Plantaardigeensynthetischlijmenzijnrecenter.

Onderzijde plank met wig

Zichtbare spijkerkopBlind spijkeren halfhoutse verbinding Blind door de groef Blind door de tand

Mogelijke ondervloer waarop parket werd gelijmd

Planken met inge-klemde kopeinden


13

Stof - en vuilafdichtingVlas en bitumenBijdeoudstehoutenvloerenwerdende voegen tussen de planken somsgevuldmetvlasofbitumen.

Dunne verenTussen koud tegen elkaar geplaatsteplanken van een strokenvloer werdeenzeerdunneveeraangebrachtomstofdoorslagteverminderen.

SpreidselIngeval een plafond ontbrak aan deonderzijdevaneenplankenvloer,werddaarsomseenspreidselaangebracht,eendunnelaaghout,meestaleik,diein de richting van de balken (kinder-balken)werdgelegd.Dithieldstofenvuil tegen enhad tegelijk een esthe-tisch effect: het dichtte optisch denaden van de planken en gaf hetplafondeenspecialeruitzicht.Soms

Schroeven Paneelparkettenwerdenmeestalmetschroevenopdebal- kenlaagbevestigd.Deschroefkoppenwerdenafgedektmet een houten tap. In de 19de eeuw werden marqueterie- parkettenmeestalineenateliervervaardigd.Kant-en-klare panelen werden ter plaatse in elkaar geschoven en met specialeschroevenrechtstreeksopdeonderliggendebalken bevestigd. Op deze plaatsen werden de motieven van de bovenlaag nadien aangebracht. Na de afwerking was er geenspoormeertebekennenvandeschroeven.Inteer/bitumen Eind 19de eeuwwerden parketten ook op een ondergrond bevestigdmetbitumenofteer,vooralopdebeganegrond. Dit wordt ’parquet hydrofuge‘ genoemd. Deze vloeren warenuitermategeschiktvoorcafés,restaurants,winkelsen ziekenhuizen,omdat zemetwatergereinigdkunnenwor- den.Debitumenlaagwerdzowelophouten(cement)tegels alsopbetongelegd.Opmetalen Recenter werden voor de onderconstructie van parketten profielen metalenprofielengebruikt,dieminderplaats innamenen sterkerwaren.Deondervloerwerddanmethakenofbouten doorhetprofielbevestigd.

Verdoken schroeven onder de marquete-riemotieven

met bouten met haken

Zwaluwstaart over de lengte van de planken


laghet spreidseldwarsopdekinder-balkenenwerdendenadenafgedichtmeteengeprofileerdlatje.Hetspreid-selliepsomsookoverdemoerbalkendoor.

LatjesSoms werden brede planken in delengterichting op de balken gelegdmetdelengtenadenbovendebalken.De kopse verbindingen werden danafgedicht met een geprofileerd latjeaandeonderkant.Waar mogelijk, zoals op de zolders,werdendenadensomsaandeboven-zijdeafgedichtmetafgeronde,plattehoutenlatjesofmetalenstrips.

4. Historische oppervlaktebewerking

Schaven/schrapenNa de plaatsing van houten vloerenwerden kleine oneffenheden wegge-werkt met een schraapstaal of zoet-schaaf.Pasvanafde19deeeuwwerdenzevollediggladgeschuurdmetmachi-nes.Zijkantenenniet-zichtbareonder-kantenblevenruw.

KleurenBeitsen (bv. ijzersulfaat, kaliumper-manganaat) en kleurstoffen (bv.campêche, cichorei, notenbister) zijntraditionele houtkleurmiddelen diegeenfilmvormen.Houtwerd vóórdeplaatsing voorna-melijk gekleurd omdecoratieve rede-nen.Zowerdperelaarzwartgebeitst,of andere houtsoorten geel of roodgekleurd, vooral voor parketten.Inheems hout kon zo doorgaan voorexotischhoutzoalspalissander.In de tweede helft van de 19de eeuwdoken synthetische kleurstoffen op.Voorhoutwarendatteerkleurstoffenofanilinekleurstoffen.Inde20steeeuwwaren ze alweer vervangen doorcomplexeresynthetischeenlichtechtekleurmiddelen.

5. Historische oppervlakteafwerking Voor Vlaanderen is er bitter weiniginformatie beschikbaar over de aard,het voorkomen en de techniek vanoppervlakteafwerkingen op vloerenouder dan de 19de eeuw. De meestehoutenvloerenhaddenoorspronkelijkwellicht geen afwerklaag. InScandinavië, Engeland en Nederlandzijnauthentieke18de-eeuwseplanken-vloerenbefaamdomhundroge,zilver-achtige schijn, verkregen door zeschoontemakenmetwaterenzand.Omdezevloerenafteschermentegenstofenvuil,slijtageenvocht,werdenallerlei losse vloerbedekkingengebruikt en geleidelijk ook bescher-mende oppervlaktelagen. Dat hadtegelijk een belangrijke esthetische

Spreidsel


functie.Boenwasisvanafde19deeeuwvoorVlaanderendecourantsteafwer-king en kon tot hoogglans wordengepolijst.

WasDe historische methode om eenblanke vloer in de was te zetten, istweeledig: in de houtnerf en op hetoppervlak werd een waterwerendelaag aangebracht; hierbovenop werdnadrogingeenwaslaagaangebrachtalsonderhoudslaag,hoofdzakelijkomesthetischeredenen.Wanneerhet hout volledig gedroogdwas,werdde vloer opgeblonkenmeteenhardeborstelennadieneventueelmet een zachte wollen doek opge-wreventotdegewensteglansbereiktwas.

Oliën Olievernissen zijn al sinds de 16deeeuw ingebruik.Het isnietduidelijkwanneerzevoorheteerstophoutenvloerenwerdenaangebracht.Lijnolie isdebekendste vloerolie. Eenmet olie ingewreven houten vloer isgemakkelijkinonderhoudenvrijresi-stenttegenwatervlekken;ookdekleurendematteglanswordenerggewaar-deerd. Maar het droogproces duurterglang(ca.1week),hethoutverdon-kert, er blijft steeds een vettige filmachterwaarvuil inblijftklevenenoptermijnvergeeltdeolie.

Vernis en lakVanafde19deeeuwwerdenparkettensomsgevernistof’gelakt’(bv.schellak,colofonium)omdekleurendeglanste verhogen, de vloer te beschermentegen slijtage en het onderhoud te

vergemakkelijken.Bovenopdelaklaagwerdsomseentransparantewaslaagaangebracht. De verkregen glans ishoger dan bij een gewone waslaag,maar minder fel dan bij een hoog-glansvernis.

Verf Plankenvloeren werden vaak beschil-derd om een andere – doorgaansduurdere – vloer te imiteren. Er be-staan17de-eeuwseplankenvloerenmetimitatiesvanmetintarsiagedecoreer-de vloeren of parketten. In de 18deeeuw werden vooral natuursteen-soortengeïmiteerd.Geschilderde imitaties van bijvoor-beeld tapijten, of zelfs keramischetegels,kwamenvooralinde19deendeeerstehelftvande20steeeuwvoor.Vlaanderen telt veel houten vloerenbeschilderd met de ‘jaspeertechniek’.Zijkregenhetuitzichtvaneengespik-kelde natuursteensoort, marmer,gespikkeld tapijtofwortelnotenhout,doormetdoeken,borstels,sponzenofkrantenpapier te tamponneren. Ookcourant is een glaceertechniekwaar-bijmetkindervoetjesdoormeerlagige(en meerkleurige) natte verf werdgelopen.De onderzijde van de plankenvloer –als plafond – werd ook vaak beschil-derd.


16

Imitatie marquetterieparket Combinatie Jaspeertechniek en sjabloneren: tapijtimitatie

Met voetjes door een natte verflaag Kleuronderzoek naar de diverse afwerkingen van de plankenvloeren in Abdij van Park (Heverlee)


Vloeren zijn de meest gebruikte enbetredenonderdelenvaneengebouw.Ze hebben het hard te verduren vanduizendenvoeten,tonnenvuil,tallozepoetsbeurten, het gewicht vanmen-sen enmeubelen.Vloeren dragen desporen van dit rijke verleden. Somskrijgenzedaardooreenspeciaalkarak-ter of een charmant patina, maarveelal mondt dit uit in schade metstructuurverlies.Schadebeeldenlatenzichhetgemak-kelijkstindelenvolgenshunoorzaken:fysische krachten, vocht, verontreini-ging, biologische schade, een onaan-gepasteenonstabielevochtigheidentemperatuur, licht en straling, brand,diefstal en vandalismeenverliesaancontext en betekenis. Demens heeftinditalleseengrootaandeel.

1. Mechanische schadeHouten vloeren slijten af door wrij-ving. Dit gebeurt langzaam maarzeker,enintoenemendematewaarzebelopenworden.Nietallematerialenslijtenopdezelfdemanier.Zoontstaater een oneffen oppervlak wanneerhardereenzachterehoutsoortendoorelkaarvoorkomen.Deslijtagegaatsnellerwanneervoor-werpen die harder zijn dan de vloerhet oppervlak bekrassen. Zandkorrelsofgrintonderschoenzolen,onderrol-wieltjes of onder een belopen tapijt

werken als grof schuurpapier. Deschadeishetsnelstzichtbaarbijhou-tenvloerendieeenwas-ofglanslaaghebben:daarontstaandoffeenlichteplekken. Als preventief onderhouduitblijft, verdwijnt het historischepatinaenlooptzelfsdehoutstructuurschadeop.

Veel 19de- en 20ste-eeuwse planken-vloerenuitnaaldhoutwarenbedoeldom bedekt te worden met tapijten.Wanneer die plots intensief belopenwordenzonderbescherming,treedtersnelschadeop.Krassenontstaandoorvoorwerpenteslepenenteschuiven,door slepende en scheefhangendedeuren te openen en te sluiten, doordewrijving van grint of steenslag ofdooragressiefonderhoud.Monumentenwachtmerkt vaak kras-senvanschuurmachines.Bijtapijt-enmarqueterieparketten schuren diemachines de dunne houten toplaagsoms helemaal af tot op de onder-structuur.

Krassen door een slepende deur

OOrzakEN EN vOrmENvaN scHaDE

3

18oorZaKen en vorMen van SChade

Houten vloeren gaan gemakkelijkindeuken onder het gewicht vanmeubelen met smalle poten ofschoenhakken met een oppervlakkleinerdaneenpostzegel.Onderdelendielosofnietmeereffenliggen, zijn extra kwetsbaar. Als eropgelopenwordt,slijtenensplinterenzeveelsneller.Ookschendenzedeomlig-gendedelenaanderand.Allehoutenvloerenzijngevoeligvoormechanische schade wanneer eenzwaarvoorwerperopvaltoferlangopstaat.Overlastvandruk-enbuigkrach-ten op de vloer, bijvoorbeeld doorstellingen of een hoogtewerker, kantoteenbreukleiden.

Veel historische houten vloeren zijnooit herlegd, wat bijna altijd sporenheeft nagelaten: afgebroken randenen hoeken of scheuren. Vooral in de20ste eeuw werden veel vloeren be-schadigd bij werkzaamheden aanleidingen, onderliggende structurenofhetplaatsenvanverwarmingonderde vloer. Als houten planken gelichtworden, treedt er bijna altijd schadeop,meestaldoorgebrekaanvakman-schapengeduld.

2. Verontreiniging

Het onderscheid tussen een gewaar-deerdouderdomspatinaenontsierendoppervlaktevuil is soms subtiel,maarop een bepaald moment verandertverontreiniging in schade. Houtenvloerenkunnenvrijsnelverkleurenenvlekkendoorcontactmetvuil,chemi-caliën ... De vlekken zijn vaak hetgevolg van uitwendig contact metschadelijkeproducten.Vooreenjuistebehandelingmoetdeoorzaakgekendzijn.

Het pokdalig uitzicht van een vloeroppervlak waarop frequent met naaldhakken is gelopen

Fineerlaag deels weggeschuurd

Krassen door het verschuiven van meubelen

oorZaKen en vorMen van SChade

19

Vlekken en accidentele oppervlakteschadeWanneer looizuurhoudende hout-soorten–zoalseik–incontactkomenmet metaal en water, ontstaan erdonkere vlekken. Water maakt eenchemischereactiemogelijktussendezuren in het hout en het metaal; zowordt er met ijzer ijzertannaatgevormd. Dat verklaart de zwartevlekkenbijgenageldehoutenvloerenin een vochtige omgeving. Klassiekzijn ook de zwarte spikkels op eiken-houtenvloeren,ontstaandoor restenstaalwolgebruiktbijhetopschuren.Metalen voorwerpen zoals emmers,metalen cache-pots of kandelaarsveroorzaken vaak lelijke kringen enverkleuringen. Ook vochtige, aarde-werken plantenpotten laten water-kringenna.

Vlekkenontstaandikwijlsdoortoeval-lig contact met smeerolie, vet, olie,wijn of voedingswaren. Kauwgom isvaak lastig te verwijderen, zeker bijeengrofnervigehoutsoort.

Oude ingrepenNiet volledig drogende bescherm- ofglanslagen(olie,wasofsiliconen)ver-anderennaenigetijdineenvuilelaag.Dat is duidelijkmerkbaaropporeuzeof lichtgekleurde oppervlakken. Ze

vergelenenabsorberenvuil,waardoordevloerverdonkert.Zezijnbovendienergmoeilijkteverwijderen.Oude herstellingen, zoals kierdichtin-gen of opvullingen van barsten,wordenweleensalsstorendeveront-reinigingen beschouwd. 20ste-eeuwseinterventies met nieuwe materialenzijn meestal onstabiel: ze verkleurenof komen los en veroorzaken somsnieuweschade.Ookkneedbaarhoutisniet erg resistent en verkleurt snel.Tape- en lijmresten van matten zijndoorgaans moeilijk te verwijderen.Siliconenkit waarmee voegen en kie-ren opgevuld werd, geeft niet teverwijderenvetvlekken.Toch zijn niet alle herstellingen sto-rend. Stabiele, vakkundig uitgevoerdeoudeingrepenmakendeeluitvandebiografievandevloer.Oudeingrepenmoeten daarom zorgvuldig beoor-deeld worden op hun technische,esthetische en historische verenig-baarheidofgeschiktheid.

3. Schade door vocht

Eendeelvanwaterschadeaanvloerenhoudtverbandmetmenselijkehande-lingen:wemakenkwistigschoonmet(te veel) water, begieten planten

IJzertannaatvlek gevormd door vocht onder een bloempot

Ophoping van vuile boenwas langs de randen van een kamer


royaal of komen binnen met natteparaplu’sennatteschoenen.Gebeurtdat continu of wordt de vloer nietmeteengedroogd,dantreedterplaat-selijkschadeop.Afwerklagenwordenaangetastenhoutverkleurtdoorhetuitlogenvandekleurendestoffen.Devloerenvertonenblijvendevlekkenofdoffeplekken.Demeeste vochtschade heeft echtereen bouwkundige of bouwfysischeoorzaak: opstijgend grondvocht, lek-kages of condensatie. Ze zijn dikwijlstewijtenaanachterstalligonderhoud

of fouten in de constructie, hetontwerpofdedetailleringvanregen-waterafvoeren, leidingen en afwate-ringen. Regelmatig zijn een defecteregenafvoer of lekkende ramen deboosdoeners.Houtenvloerenzijnerggevoeligvoorlangdurigeblootstellingaanvocht;deplanken zwellen, vervormen en scho-telen. Lijmen kunnen oplossen ofzwellen,waardoorhoutdelenlosraken.Metalen onderdelen en nagels gaanroesten en er ontstaan ijzertannaat-vlekken. Vanaf 22% houtvochtigheidwordt het risico op biologische aan-tasting door zwammen erg groot enkanhoutgaanrotten.Vochtschade verergert wanneer hetademend vermogen van de vloerwordtaangetast.Beschermlagenzijnweliswaar bedoeld omwater, vuil envetvanbovenaf testotenofomhetglanseffect te herstellen, maar latendikwijlsgeenvochtendampvanondermeer door. Ook tapijten met eenrubberen onderlaag werken als eendampdichte folie. Vochtproblemenondereen tapijt of eenandere vloer-bekleding blijven vaak onopgemerkt.Monumentenwacht ontdekt regel-matig felle beschadigingen onderdampdichte bekleding op houtenaltaarvloeren.

4. Schade door een ongunstige relatieve vochtigheid

Houtenvloerenkunnenooknatwor-dendoorneerslaandvochtuitdelucht,of condensatie. Warmere lucht kanveelmeerwaterbevattendankoude.Condensatie treedt op wanneer

Watervlekken door kwistig gieten van planten

Watervlekken onder een lekkende radiator met vor-ming van ijzertannaat rond de nagels in het hout


warme,vochtige luchtopeenkouderoppervlakafkoeltenzohetdauwpuntbereikt. Vooral tijdens zwoele lente-dagen is het risicodaaropgroot.Hetgebouw is dan nog erg koud, dewarme, vochtige buitenlucht komtnaarbinnenenslaatneer.Verwarmingmet gasbranders houdt hetzelfderisico in, omdat hierbij veel vochtige,warmeluchtvrijkomt.Houtenvloerenzijngevoeligvooreenhogerelatievevochtigheid:vanaf70%wordthet risicoopzwamvormingen-groei groot. Organische materialenzwellen, lijmen kunnen oplossen enafwerklagendegraderen.Maarookeenlangduriglagerelatievevochtigheid,onderde40%,kanschadeveroorzaken: het hout krimpt, barst,vervormt en scheurt, of de lijm lost.Dieomstandighedenzijnmeestalhetgevolgvancentraleverwarmingindewinter,maarookvanwarmeleidingenofinvallendzonlicht.De materialen en onderdelen vanparketten en ingelegde houten vloe-ren gaan op verschillende manierenkrimpen en zwellen bij schommelin-geninrelatievevochtigheid.Ookhoutdatstrakgefixeerdisdoornagelenoflijmenisdaargevoeligvoor:hetkanal

vervormen bij een schommeling van10 tot 20%. Een massieve tand-en-groefparketvloer kan grotere schom-melingenaan,somstot40%.Kortom, de gevoeligheid van houtenobjecten voor schommelingen in derelatievevochtigheidhangtnietalleenafvandeeigenschappenvanhethout,maar ook van de constructiewijze endeafwerklaag.

5. Schade door een ongunstige temperatuur

Materialenzettenuitofkrimpennaar-gelang van de temperatuur. Bij houtkomtdatvooralvoordoordevariatiesinderelatievevochtigheidafhankelijkvandetemperatuur.Vocht in combinatie met een vries-temperatuur kan ook tot schadeleiden. Bevroren water heeft immerseengrotereomvang:plankenstulpenopen inhethoutontstaanmicrocra-quelures. Dat komt soms voor inleegstaande en/of onverwarmdegebouwen.

Schade door een te hoge relatieve vochtigheid

Krimp van parketdeeltjes onder een radiator is een veel voorkomend schadeverschijnsel


6. Biologische schade

Houtenvloerenzijngevoeligvooraan-tasting door houtborende insecten,zoals de veel voorkomende kleineklopkever (Anobium punctatum),soms ook de spinthoutkever (Lyctusbrunneus) en, erger nog, de bonteknaagkever(Xestobiumrufovillosum).Recentere naaldhouten vloeren ofbalkenkunnenookaangetastwordendoordehuisboktor(Hypotrupesbaju-lus). Bijna altijd hangt de aantastingsamenmeteenhoogvochtgehalteinhethout(meerdan22%voordebonteknaagkever).Ookknaagdierenkunneneenorgani-sche vloer aanvreten, hoewel datuitzonderlijk is. Andere dieren doenzelf geen kwaad, maar hun uitwerp-selenlatenvlekkenachter.

Veelbedreigenderiszwamaantasting.Een aantasting door celwandaan-tastendezwammen(zachtrot,witrotenbruinrot)kanhettotaleverliesvaneenhoutenvloerbetekenen.Zekomenvoornamelijk voor waar de vloer debuitengevel raakt. Wanneer hetvochtgehalte in het hout langdurighoger is dan 20%, wordt het risicohierophoog.

Destructureleaantastingdooropper-vlakteschimmels isvrijminiem,maarhunverkleurderestenzijnhardnekkig.Oppervlakteschimmelsontstaanvaakonderdampdichte tapijtenofbij eenvoedingsbodem van lijnolie, was oforganisch vuil. Meer hierover in de onderhoudsbrochure ‘Biologische aan-tastingen in hout’.

7. Lichtschade

Houtenvloerenbestaanuitorganischmateriaal en zijn daarom gevoeligvoorfotodegradatie.Ineeneerstefasetreedterverkleuringop,ineentweedefase kunnen er scheuren ontstaan.HethoutwordthoofdzakelijkdoordeUV-stralen aangetast. Lichtschade iscumulatief en onomkeerbaar. Tegen-woordigstaankwetsbarevloerenveelmeer dan vroeger bloot aan licht, nuzware vensterstofferingen of histori-sche zonwering (luiken) nauwelijksnoggebruiktworden.Een geleidelijke verkleuring valtnauwelijks op, maar als tapijten ofmeubelsverplaatstworden,wordthetverschilplotsergduidelijk.

Lichtehoutsoortenwordendonkerderen vergelen; donkere houtsoortenverbleken. Parketten of vloeren metinlegwerk kunnen veel van hun oor-spronkelijkecontrastenenhunesthe-tische waarde verliezen. Ook kleur-stoffen, oude lijmen, stopsels enbeschermlagen kunnen storend ver-kleurenendegraderen.

Kleurverschillen door UV


8. Brandschade

Bij brand veroorzaken niet alleen devlammen schade aan de vloer, maarookvallendevoorwerpenenbluswater.Rondopenhaarden inprivé-interieurszijnvaakschroeivlekkentevinden.

9. Schade door diefstal en vandalisme

Historische vloeren zijn kostbaar engegeerd.Dehandel in oudeplanken-vloeren en parketten floreert, vooraldiemethetpredicaat‘uit landhuizenen kastelen’. Leegstaande maar ookafgelegen gebouwen in restauratiezijn vaak het slachtoffer van diefstal.Maar daarbovenop ook van vandalis-meofopzettelijkevernieling.

10. Verlies van context en betekenis

Historische vloeren hebben veel telijdenondergoedbedoeldemenselijkeinterventies.Bijrenovatiesenrestaura-ties worden ze al te gemakkelijk ver-vangen.Tochbetekentvervangingvrij-welaltijdwaardeverliesvoorhethisto-rische interieur: oude vloeren hebbeneen uniek karakter, hun kwaliteit isdoorgaanshoogenheteffectvaneennieuwevloerisvaakkil.Werkzaamhedenaan installaties en leidingen zijn

meestal rampzalig voor houten vloe-ren. Omdat voorzichtig lichten ergmoeilijkenduur is,wordenze tesnelopgeofferd.Enalszewordenterugge-legd, isdatvaakopeenandereplaatsofopeenandereondergrond.Eenoudevloer wordt doorgaans op eenzelfdemanierbenaderdalseennieuwevloer,zonder rekening te houden met zijnerfgoedwaarde;daardoorloopthetzodikwijls fout met onderhoud en her-stellingen.Het karakter van een historischeruimte kan drastisch wijzigen dooringrepenindevloer.Momenteelishetgangbaar om naaldhouten vloerenbloot te laten, hoewel ze oorspronke-lijk meestal deels of helemaal ondereen tapijt lagen. Op oude parkettenwordendanweer tapijtengelegddiedaar niet thuishoren. Hedendaagsehoogglansafwerklagen kunnen hetinterieureenheelanderesfeergeven.Schade door menselijk optreden ismeestal tewijten aan onwetendheidenongeduld.Dehistorischewaardeisonderbelicht,gegevensoveropdracht,bestelling, herkomst, plaatsing, af-werking, gebruik en slijtage – de‘biografie’vandevloer–zijnnietbestu-deerd,ofdeesthetischewaardewordtonvoldoende erkend. Vloeren zijn bijuitstek contextgebonden: ze vormenletterlijk en figuurlijk een belangrijkelaag in de geschiedenis van eengebouw. Vaak is er onvoldoende res-pect voor de relatiesmet de rest vanhetgebouw,metde inboedelenmetde ondergrond. Hierdoor komen deauthenticiteitendeintegriteitvandehistorische vloer in het gedrang enverliesthethelegebouwaanerfgoed-waarde.


25onderhoud, een taaK voor de beheerder

ONDErHOUD, EEN taakvOOr DE bEHEErDEr

4

Dat eeuwenoude vloeren vandaagnogbestaan, is doorgaans te dankenaandegoedezorgenvandebewonersen beheerders. Ook vandaag nog isconstante aandacht nodig om hunuiterlijk te vrijwaren en hun levens-duur te maximaliseren. Preventiefonderhoud begint met het infor-meren van de beheerders en hetschoonmaakpersoneel over de erf-goedwaarde en de gevoeligheid vande historische vloer, en omvat eenregelmatige controle, een schoon-maakplan en een aangepaste be-schermlaag.

1. Regelmatige controle

Hoe sneller nieuwe schadebeeldenvastgesteldworden,hoeeenvoudigerze te verhelpen zijn. Monumenten-wacht helpt hieraanmeemet regel-

matige toestandscontroles,maar hetwaakzame oog van de beheerder envanhet schoonmaakpersoneel is vandoorslaggevendbelang.Bijhoutenvloerenmoetwordengeletopbewegingenofkrimpvanplanken,losse of omhooggekomennagels enschroeven,vlekkenvanvochtofschim-mel,sporenvanactiviteitvaninsecten,gesletenafwerklagenenvervuiling...Bijhistorischergwaardevollevloerenkan een toestandsbeschrijving vaneen specialist (bv. een houtrestaura-teur) nuttig zijn om het verloop vanlangzame schadeprocessen zoalsslijtage of verkleuring nauwkeurig inbeeldtebrengen.Ook de manier van schoonmakenmoet continu worden geëvalueerd.Onderhoud lijkt niet moeilijk ofgecompliceerd, maar schade is dik-wijls het gevolg van onaangepastepoetsmethoden.


2. Schade voorkomen

Beschermen tegen slijtage en vuilOnzevooroudersbeschermdenwaar-devolle binnenvloeren meestal zorg-vuldig. Het was gebruikelijk om bui-tenschoenenuittedoenofoverschoe-nen aan te trekken voordat iemandhethuisinkwam.Hetergstevuilwerdvandeschoenengeschraaptaanvoet-krabbersaandegevel;voetborstelsenmatten veegden de schoenen verderschoon. Matten zijn nog steeds effi-ciëntomslijtageenverontreinigingtevoorkomen. Erg waardevolle vloerenwerden vroeger soms helemaal met

mattenbedekt,diealleenbijspecialegelegenheden werden weggenomen.Datgebeurtvandaagnogafentoe.Somswordtdelooproutegespreidomplaatselijke slijtage te voorkomen. Inanderegevallenwordtzeverlegdvande waardevolle of kwetsbare delennaardelendieminderwaardevolle,inbetere staat of bedekt met mattenzijn.Bij heel waardevolle en kwetsbarevloerenmoetenbezoekerssloffenoverdeschoenenaantrekken.Somswordteentouwgespannenrondkwetsbaredelen,maardankrijgtdevloererrondhetextrateverduren.

MattenSchoonloopmatten Onderzoekbij deNationalTrust inGroot-Brittannië heeft uitgewezendat een mat van drie meter 95%van het vuil van de schoenen ver-wijdert.Eenbuitenmatmetmetaal-profielen en borstels houdt veelsteengruisvandeschoenentegen.Leg binnen traditionele kokosmat-ten, maar houd ze goed schoonwant het vuil kan er gemakkelijkdoorheen (ondersteboven op degrond met een platte rubberenklopperuitkloppen).Eenondermatkan doorvallend vuil opvangen. Inopenbareofdrukbezochtegebou-wenzijnbijnatweersynthetischematten met een ondoordringbareonderkant nodig om water en modderoptevangen.Haalzeregel-matig weg, bijvoorbeeld tijdenssluitingstijd,zodatdevloereronderkandrogen.

Beschermende mattenKies voor een stof die slijtvast is,vuil vasthoudt, een zachte achter-kantheeftengemakkelijkinonder-houd is. Zorg dat de mat geendampdichte onderkant heeft engeenkleurofpatroonafgeeft.Houd de matten en de onderlig-gende vloer schoon; zand ondermattenwerktalsschuurpapier.Verkeerde of niet onderhoudenmattenzijnergerdangéénmatten.Leg de matten op een los onder-tapijt. Dat beschermt de vloer, verlengt de levensduur van debovenmatenverbetertdegeluids-en thermische isolatie. Kies bij voorkeur voor kleurloos naaldvilt(synthetischofnatuurlijk)ofandersvoor polyethyleen mousse of eenruwe, antislip, rubberen ondermatvan gerecycleerde autobanden.Schuimrubberen antislipmattenmet latex veroorzaken niet te ver-


Plotse mechanische schade voorkomenKrassen zijn te voorkomen door aan-gepast gedrag en door duidelijkeafspraken met gebruikers en onder-houdspersoneel. Verschuif geenvoorwerpen over een houten vloer,maarhefzeop.Brengviltjesaanonderaandestoelpo-ten (voor nietwaardevollemeubelenbestaaner doppenmet vilt die indepootgeschroefdkunnenworden).Eenstukje multiplex, geschilderd in dekleur van de vloer en aangebrachtonder meubelpoten of zware voor-werpen,kaneveneensschadevoorko-men.Plaatsviltjesofondertapijtonderdeplaatomkrassentevoorkomen.Beschermeenhistorischevloertijdensbouw- of onderhoudswerkzaamhe-den.Dekvoordewerkenbeginnendehele vloer af met softboard of eenzachtefoliemetdaaropeentand-en-groefplaat.Plakdenadenafmetbredetape.Instrueeraannemersenwerkluiover de bescherming van de vloer:laddershorenbijvoorbeeldnietrecht-

streeks op een vloer maar op eenladdermat. Bijminderwaardevolle ofnieuwe houten vloeren kan eenschrijn-ofmeubelmakereenlosgeko-mengelijmdhoutdeelweervastplak-ken met witte houtlijm of huidlijm.Schakel echter altijd een specialist inbij oude en/ofwaardevolle parkettenofbijcomplexebreukenenbarsten.Bij intensief gebruikte interieurs kaneen architect of ingenieur de sterktevandevloernagaan,alsookdeweer-standtegenslijtageentrillingen.Datis zonder meer vereist wanneer eenmonumentaal interieur een nieuwebestemmingkrijgt.

wijderen vlekken. Leg het onder-tapijt los onder demat, zodat hetvuil eropblijft liggenenhetapartuitgekloptkanworden.Wordtdevloerregelmatigbelopenmetnaaldhakken,legdaneensoft-boardplaatonderdematomputjestevermijden.Zorgervoordatdevloeronderhettapijtendevloereromheennietteveel van uitzicht gaan verschillendoorhetpoetsen.Kleef eenmat of tapijt nooit vastopdevloer. Zandophoping onder een tapijt is erger dan geen

tapijt

Onbeschermde vloer tijdens werkzaamheden


Verontreiniging beperkenPreventiefonderhoudisdebestestra-tegieomschadedoorverontreinigingtevoorkomen.Vermijd dat metalen voorwerpen incontactkomenmet looizuurhoudendhout zoals eik. Plaats metalen voor-werpen,zoalskandelaars,nooitdirectop de vloeren, maar op een buffer,bijvoorbeeld kurk. Plaats plantenpot-tenineenwaterdichteschaalmeteenopstaande randenmetkurkeronder.Controleerdestukjeskurkregelmatigop oppervlakteschimmel en vervangzetijdig.Voorzievoorgrotereplanteneenplantentrolleymetwielendienietkrassen.Beperk het risico op vlekken doorrecepties of evenementen temijden.Verwijder gemorste drank of eetwa-ren onmiddellijk, bijvoorbeeld methuishoudpapier.

Vochtschade beperkenHet adagium luidt: een historischehoutenvloermoetgoedkunnenade-men,zowelnaarbovenalsnaaronder.Vroegerwarengebouwenvannaturegoed geventileerd omdat ramen endeurennietgoedslotenenomdatergeenisolatiewas.Vochtschade is nooit volledig uit tesluiten,maarweltebeperken.Vermijddatwaterindevloerterechtkomtdoorhetgebouwgoedteonderhouden, inhet bijzonder de regenwaterafvoer.Inspecteer regelmatig de risicovollezonesdaarvan,maarnatuurlijkookdewaterleidingenendeafvoeren.Zorg voor een goede ventilatie, wantook al is vocht onvermijdelijk, hetmoet zo snel mogelijk weg kunnen.Ookaandeonderzijdevandehouten

vloer is een goede ventilatie essen-tieel.Brengdaardusgeendampdichtschermaanenzorgervoordatalsdemureneventueelwaterdichtgemaaktworden, de ontluchtingsgaten onderde vloer niet worden dichtgemaakt;andersgaandebalkkoppenrotten.Voorkom dat paraplu’s op de vloeruitdruipen,laatnatteschoenendroog-vegen,pasopbijhetgietenvanplan-tenengebruik zoweinigmogelijk ofgeen water bij het schoonmaken.Plaats matten met een rubberenonderlaagenkelaandeingangtijdensevenementenbijergvochtigweerenhaalzezosnelmogelijkweerweg.Schakel bij vochtproblemen eenrestauratiearchitect in, die de helevochthuishoudinggrondigbekijkt.

Schade door een ongeschikte relatieve vochtigheid beheersenSchade door verkeerde klimaatom-standigheden is meestal te voorko-mendoortemonitorenentijdigbijtesturen. Een goede, gecontroleerdeventilatieisessentieel.Tracht een te hoge luchtvochtigheiden condensatie tebelettendoorgas-branderstewerenengooinietzomaarramen en deuren open wanneer hetbinnenkoelisendeluchtbuitenwarmen/ofvochtigzoalsinhetvoorjaar.Voorhoutenvloeren isdewinterhetergst.Tijdensde stookperiodekanderelatievevochtigheidzolaagdalendathetwenselijkisomluchtbevochtigersin te schakelen. Maar dat is in(meestal ongeïsoleerde) historischegebouwen dikwijls riskant. Probeerlieverdetemperatuurzolaagmogelijkte houden. Vermijd grote en plotseafkoelingofopwarming.


Klimaatbeheersingen-correctiesinhistorischepandenzijncomplexenvergendeskundigeraadenvooron-derzoek, zowel bouwfysisch, lucht-technisch en installatietechnischalsprocedureel.Eenbouw-eninte-rieurhistorische waardestelling inhetgebouwiszondermeeraanteradenomleidingenapparatuuropverantwoorde plaatsen aan te brengen.Heeft het gebouw een volledigerestauratie ondergaan, met inbe-gripvaneennieuweverwarmingofklimaatinstallatie, dan wordt hetherstel van de vloer het best uit-gesteld tot wanneer het binnen-klimaatgestabiliseerdis.Eenoptimaalsysteemvoorklimaat-gevoelige interieurs in historischegebouwen is vaak een hygrosta-tischgestuurdeverwarming,diederelatieve vochtigheid zo constantmogelijkhoudt(endetemperatuurvolgt).

Schade door een ongeschikte temperatuur voorkomenVoorkom thermische schade doordirecte bezonning of extremestralingswarmte.Vermijdvloerverwar-ming, alleen al om schade doordemontagevandevloerenbouwfysi-scheproblementevermijden.

Biologische schade vermijdenEengeïntegreerdeinsectenbestrijdingisbelangrijkombiologischeschadetebeperken.Dijkinfectiesoptijdindoorregelmatigeinspecties.Zwammen ontstaan in vochtige en

donkereomstandigheden:probeerdiete vermijden. Een geïntegreerde aan-pak van vochtbeperking en klimaat-beheersinggeeftdebesteresultaten.Vermijd dieren op een historischevloer, hun uitwerpselen kunnenschade veroorzaken; verwijder die zosnel mogelijk. Meer hierover in deonderhoudsbrochure 'Biologischeaantastingeninhout'.

Lichtschade voorkomenWaardevolleparkettenendecoratievehoutenvloerenzijnlichtgevoelig.Metenkele lichtmetingen zijn de intensi-teitvanhet licht (lux)endeultravio-lette straling (UV) vrij eenvoudig teachterhalen.Reduceer de lichtbelasting. EenUV-folie op de ramen kan de meestschadelijke component uit het dag-lichtelimineren.Hetfilterendvermo-genvandefoliegaatnaenkele jarenwel achteruit, maar door regelmatigdeUV-waardentemeten,kanhijtijdigworden vervangen. Een extra zonne-wering (binnen en/of buiten) is vaaknoodzakelijk om de lichtinval tereduceren.Vermijddaterrechtstreekszonlichtopdevloervaltenhoudookrekeningmetdelichtintensiteitendeuv-waardenvankunstlicht.

Brandschade voorkomenAdequate brandpreventie, -detectieen -bestrijding moeten brandschadevoorkomenenminimaliseren.Laatnaeen brand het bluswater zo snelmogelijkweghalenomdevloereven-tueel nog te redden. Gebruik geenopen vuur waar waardevolle vloerenliggen en plaats een afdoend vuur-schermvoordeopenhaard.

onderhoud, een taaK voor de beheerder

30

Voorbelangrijkehistorischeinterieursvormteencalamiteitenplaneengoedevoorbereiding op rampen. Door eenefficiënt organisatie-, afspraken- enwaarschuwingssysteem verbetert dereactie op eventuele incidenten enkanvervolgschadebeperktworden.

Diefstal en vandalisme voorkomenBeveilig een leegstaand pand tegendiefstal en vandalisme door bouw-kundige en installatietechnischemaatregelen (detectie en alarm) eneventueelpersonelebewaking.Bedekbelangrijkeofkwetsbarevloerenmeteenlosse,houtenbovenvloer.

Verlies van context en betekenisbelettenEen eerste belangrijke stap omwaar-deverliestevoorkomen,iswetenwatuinhuishebt.Interieurhistorisch,bouw-historischenarcheologischonderzoekwerpt licht op de biografie van eenvloer. Ook is een grondige materieel-technische identificatie noodzakelijkvan de materialen, de afmetingen,de structuur, de locatie, de opbouw,het patroon en de afwerking. Het iscruciaal deze informatie goed vast teleggen en te ontsluiten. Dit vooron-derzoek–datsubsidieerbaaris–blijktvaak eenonmisbare onderlegger voorbeslissingenoveringrepen.

Een exemplarisch voorbeeld is het vooronderzoek naar een 18de-eeuwse parketvloer, onder andere met houta-natomische studie. Het is een onderdeel van een integraal erfgoedonderzoek (VIOE) voor de restauratie van het paviljoen De Notelaer en de inrichting van zijn omgeving © VIOE, foto: Kris Vandevorst, 2008


31

3. Schoonmaken

Het belangrijkste deel van preventiefonderhoud is een schoonmaakplan.Met ‘schoon’ wordt niet bedoeld:schrobben tot de vloer er als nieuwuitziet,maar wel: propermaken, vuilwegnemen om verdere schade tevoorkomen.Tussendietweezitereenhemelsbreed verschil: de schoonheidvanhetpatinaenstabielesporenvanhetverledenmoetenwordengekoes-terd, maar schadelijk vuil moetwordenweggehaald.Inhetschoonmaakplanisuitgewerkthoe,hoeveeleenwaarmeeschoonge-maakt wordt. Dit hangt af van hetgebruik,hetmateriaal,deopbouwende afwerking, de toestand en de lig-gingvandevloer.Aarzelnietomhetadvies van een specialist ofMonumentenwacht in tewinnenomdatplanoptestellen.Betrekerinelkgeval de plaatselijke schoonmaak-ploeg bij en demonstreer zo nodig.Maak eerst een testzone schoon, omnategaanofderesultatentechnischenesthetischgeschiktzijnendevloerniet beschadigd wordt. Zelf schoon-maken is erg riskant bij vloeren inextreem slechte toestand – bijvoor-beeld bij een erg oneffen oppervlakmetlacunesinhethout–ofwanneerdeaardofdestaatvandeafwerklaagonduidelijkis.

Droog schoonmakenVroeger werden houten vloeren metzandof aarde schoongemaakt. Bij demeeste historische vloeren is droogreinigen de enige veilige optie. Hetbasisprincipeisdanook:uitzonderlijknat.

Ook vloeren die ooit een bescherm-laag (bv. was) hebben gekregen,wordenbijvoorkeurdroogonderhou-den, anders kan zich eenwittewaasvormen op het oppervlak. Eenboenwaslaag wordt dan mat enonregelmatig. Voor geschilderde engevernistevloerenwordtnatreinigeneveneensafgeraden.Meestalvolstaathetomregelmatigtestofzuigenmetzachte,flexibeleborstels.Zijneronsta-bieledelen indeparketvloerof indehoeken,borstelhetstofdanmeteenlosse kwast of handveger naar dezuigmond van de stofzuiger. Plaatseen meubelborstel (= kleine borstel-kop) op de zuigmond of omwikkelhemmetschilderstapeomkrassentevoorkomen.Opdezelfdemanierwordtvuiluitdedieperedelenvandevloer(naden) gezogen. Vervolgens kan devloer nagereinigd worden met eendroge microvezeldoek of katoenenmop. Ook droog neemt een micro-vezeldoekvuilopenhoudthetvast.Endoorhetwrijvenkrijgteengeboendehouten vloer gemakkelijk zijn glansterug.

Uitzonderlijk nat schoonmakenNat reinigen is ongeoorloofd voorhistorische vloeren die onstabiel zijnofeengesletenofgeenbeschermlaaghebben,envoorbeschilderdevloerenen decoratieve parketten. Vooral bijnaaldhout zwellen de planken doorhetvocht,trekkenzescheluwenrich-ten de vezels van het hout zich op.Enkel als de beschermlaag intact is,kanuitzonderlijkeensterkebevuilingworden verwijderd met een uitge-wrongenmicrovezeldweil.Warm (niet heet)water is dikwijls al


32

effectiefalsschoonmaakmiddel.Voeger zo nodig een speciaal pH-neutraalconserveringsdetergentaantoe.Vloerzepenmet lijnolieworden sterkafgeraden:zelatenoptermijnstrepenna,vergelen,verhardenenzijnnauwe-lijksverwijderbaar.Reinigdevloeraltijdeerstdroog,gietnooit emmerswateruit enbelet daterwateronderdeplintenenmeube-lenterechtkomt,wantdattastookdeonderzijdevanhet(houten)meubilairaanenbelasthetbinnenklimaat.Nathout is erg vatbaar voor biologischeaantasting (zwammen en houtboor-ders).Reinig ook onder tapijten, maar legeentapijtnooitterugvoordatdevloergoeddroogis.

De beste werkwijze om nat schoon te makenVul een emmermet het sop (volgde dosering op het etiket). Neemeen tweede emmer met zuiverwater. Gebruik 3 microvezeldwei-len: één voor de emmer met sop,één voor de emmer met zuiverwaterenééndroge.Reinigdevloereerstdroogmetdestofzuigermet zachte borstels.Gaer daarna overheen met de goeduitgewrongendweilmetsop.Spoelna met de (eveneens goed uitge-wrongen) dweil met zuiver water.Gaerdanovermetdedrogedweil.Bij een erg oneffen vloer gevenkatoenenmoppeneenbeterresul-taat;gebruikzeookindrievoud!

Vlekken verwijderenDoor vlekken lokaal te verwijderen,

kaneenstorendverschilontstaanmetderestvandevloer.Doedaaromeentest uit het zicht. Vermijd agressievehuismiddeltjesengebruiknooitstaal-wol. Soms zijn ‘ontsierende’ vlekkenniethelemaalteverwijderenenhorenzebijhetpatinavandevloer.

Wat kan wel? Haalkaarsvetdroogwegmeteen spatel van hout of plastic; het springt gemakkelijk van de vloer. Achtergeblevenrestenverdwijnen door erhardover tewrijvenmet eenstukjekurk(dewaswarmtop, smelt en wordt weggeveegd) of meteengeschiktsolvent. Vlekkenvanrubber(bv.vanschoe- nen) en vuile waslagen verdwij- nensomsmeteenoplossingvan watereneengeschiktsolvent.Volledig opschuren is bij recenterehouten vloeren gebruikelijk, maarwordt bij historische vloeren sterkafgeraden.Afhankelijkvandevloerende schuurmethode gaat er minstenstweetotviermmverloren.Bijplankenaangetastdoorinsectenkanhetresul-taat ronduitnegatiefzijn,doordatdevraatschade onder het oppervlakzichtbaarwordt.Machinaalschurenisevenzeer af te raden omdat histori-sche houten vloeren nooit helemaaleffen zijn en er zo onnodig veel vanhetoorspronkelijkemateriaalverlorengaat.

Oppervlakteschimmels verwijderenVerwijder oppervlakteschimmelsregelmatigdroogmeteenmicrovezel-doekofborstelzeinderichtingvandezuigmondvaneenstofzuigermeteenHepa-filter. Gebruik eventueel wat

ethanol maar niet op geverniste ofgelakte oppervlakken, want daarkunnendoffevlekkenontstaan.Laatoppervlakteschimmelsopkwets-bare of beschadigde vloerdelenverwijderendooreenspecialist.

Veiligere solventen?Demeest gebruikte solventen zijnwhitespiritenterpentijn: terpentijniseennatuurlijk solventuitboomharsdistillaat; whitespiritiskunstterpentine; een solvent uit aardoliedistil- laat.Vooral terpentijn, maar ook whitespirit,isschadelijkvoordegezond-heid (o.a. door de kankerverwek-kendearomaten).Ventileergoedenwerk er niet langer dan een paar

uur mee. Sommige bestanddelen,zoals oliën in terpentijn, kunnenblijvendevlekkenachterlaten.Daarom ontraadt Monumenten-wachtvooralterpentijn.Aromaatvrijeisoparaffinesolventenzijn gezondere alternatieven, veili-ger voor mens, erfgoed en milieu,maar zijn moeilijker te vinden enwerkenergtraag.

4. Oppervlaktelaag: schadelijke cosmetica of bescherming?

Eenoppervlaktelaagwordt vaakaan-gebracht als bescherming tegen vuilenwaterofomdeglansteverhogen.Maar hoogglanzende afwerkingenzijn historisch niet altijd correct.


33

Opengeschuurde boorgangen van de kleine klopkever


34

Wellichthaddenhoutenplankenvloe-ren in de 17de en 18de eeuwmeer eendof,droogenzilverachtiguiterlijk.Een niet-oorspronkelijke bescherm-laagwijzigtdoorgaanshetkarakterende kleur van een vloer. Boen daaromalleeneenvloerdieinhetverledenalgeboend was. Laat een specialistbepalenwaarmee,hoeenhoevaakdewaslagen aangebracht moeten wor-den. Dat hangt af van hetmateriaal,dehistorischeafwerking,hetgebruiken de staat van de vloer. Ook wordtrekening gehouden met de histori-sche en de technische verenigbaar-heid, enmet de reversibiliteit en hetonderhoudvandelaag.

VloerwassenHoutboenenblijktvaakeengeschiktevormvanpreventiefonderhoud.Een‘vloerwas’ ismeestaleensamen-stellingvanverschillendewassoortenin een solvent waar eventueel kleur-stoffen of andere additieven aantoegevoegdzijn. Voorhistorischehoutenvloerenis een traditionele, solventgebaseer de, kleurloze was geschikt, zoals bijenwasmeteenbeetje carnau- bawas (carnauba verhoogt de hardheid van het wasmengsel, wat de laag minder kleverig maakt). Om uitglijden te vermijden, raadt de National Trust aan hierbovenop een antislipwas op basis van paraffine en carnauba aan te brengen, hoewel die wit kan uitslaan in een onstabiel klimaat. Vaak raadt een specialist een kleurloos wasmengsel met microkristallijnewasaan,dieeen

goede weerstand biedt tegen vocht. Veel gepatenteerde vloerwassen, houtvernieuwersenonderhouds- middeleninspuitbussenbevatten paraffineofsiliconediedewater- bestendigheid verhogen. Maar daardoor kan de vloer minder goed ademen. Ze zijn bovendien moeilijkteverwijderenenbieden eenlelijkeaanblikbijslijtage. Watergebaseerde emulsiewassen bevatten harsen en polymeren. Vaakzijndieongeschiktvooreen historische vloer; in combinatie met oude, solventgebaseerde wassen zijn ze trouwens niet effectief. Gebruik zo veel mogelijk onge- kleurde boenwas. Gekleurde boenwasbevat vaakonoplosbare kleurstoffen die in het hout kunnen achterblijven. Ze is enkel aanteradenomplaatselijkekleur- verschillen te camoufleren, maar liefstpasnaadvies.

Hoe boenen? Reinig de vloer altijd eerst droog. Breng de was in een zo dun mogelijke laag aan met een harde, varkensharen borstel (of een synthetische borstel met eenzelfdehardheid)ofkatoenen doek. Kies voor een vrij harde, nog net smeerbare pasta. Hoe minder oplosmiddelen in het wasmengsel,hoebeter. Laat de nieuwe waslaag gedu- rende de voorgeschreven tijd intrekken. Boendaarnastevigopmetboen


35

borstels(tampicoborstelsofeen boenmachine met natuurlijke borstels). De overblijvende stre- pen indeglanskunnenwegge- polijst worden met een zachte doekofhardewollenkussensop eenboenmachine.

Op termijn geven ophopingen vanwaslageneenvuileffectenverhinde-renzedatdevloergoedkan‘ademen’.Beperk het aanbrengen van nieuwewas daarom tot het minimum (een-maal per jaar). Regelmatig goedopboenen isdeboodschap;datgeeftvaak al een verrassend mooie glans.Bovendien stoot een stevig opge-wreven,gladoppervlakvuilaf.Voor plaatselijk gesleten lagen,bijvoorbeeld op een looproute, ishandwerkaangewezen.Daarkanhetwelraadzaamzijnommeermaalseennieuwe waslaag aan te brengen,naargelang van de slijtage snelheidmaandelijksofzelfswekelijks.

OliënHistorischevloereninstrijkenmetlijn-olie wordt, tenzij historisch correct,momenteel resoluut afgeraden.Lijnolieverhardtmetdetijdendringtvrij diep in de vloer, verkleurt vaakdonkergelig,geefteenonregelmatige,streperigeofvlekkerigeglansentrektoppervlakteschimmels aan. De olie-laagisvaakalleenteverwijderenmetsterke solventen.Omdie reden raadtMonumentenwacht ook het gebruikvanzepenenonderhoudsdoekjesmetolie af. Geboende houten vloerenoliën is zelfs niet evident. Het komtneer op een restauratie-ingreep, endatiswerkvooreenspecialist.Moderneparketoliënbevattenmeest-al kunstharsen (bv. polyurethaan),die ongeschikt zijn voor historischevloeren.

VernissenDegewone, indehandelverkrijgbarevernissenvormennaverloopvan tijd

De harde en kunstmatige glans van een moderne beschermlaag is onvergelijkbaar met de zachte glans van een traditionele boenwas

Herstel en restauratie van deze verwaarloosde parketvloer is specialistenwerk

meestaleenfilmachtigelaagdienietofmoeilijkteverwijderenisenverge-lendofschadelijkis.Opkortetermijngevenzeeen lelijkglimmendplastic-oppervlakenop lange termijn slijtenze ongelijkmatig met storende kras-sen. Gebruik deze vernissen nooit opeigen initiatief, maar raadpleeg eenhoutrestaurateur.

5. Hanteren, demonteren en opslag

Een waardevolle, historische, houtenvloer demonteren komt neer op eenrestauratie-ingreep, en die moet aaneen specialist toevertrouwd worden.De wijze van demonteren verschiltimmers per type vloer: liggen deplanken tegen elkaarmet een koudenaad of zijn ze onderling bevestigdmet tand en groef? Het uitnemenvergtvakkennis,vindingrijkheid,voor-bereiding,zorgenvooralgeduld.Demonterenmoetookdeallerlaatsteoptie zijn.Bewaardeplankenzo veelmogelijkvlakenineenstabielklimaat.

Kan dat niet in de oorspronkelijkeruimte,zoekdaneenruimtemeteenvergelijkbaarklimaat.DekhethoutafmetkatoenendoekenofTyvec.

6. Eerste hulp en herstellingen

Plaklosliggendeplankenoffineerniettijdelijkvastmet lijm,kitof tape.Dielaten lelijke, moeilijk verwijderbarevlekken achter. Siliconen veroorzakenvetvlekken.Haalde lossestukjeswegen bewaar ze op een centrale plaats.Vermeldopdeachterzijdezomogelijkeennummer,derichtingvanhetdeelendevindplaatsvanhetfragment.Herstellingen vergen in de regelspecialistische kennis en vaardigheid.Raadpleeg daarom een houtrestau-rateur. Probeer een houten vloer, naeenincidentmetwater,nooitonmid-dellijk te demonteren. Daarmee kannogmeerschadeveroorzaaktworden.Verwijder het water en laat de vloereerst goed drogen. Soms verkrijgen‘schotelende’ planken vanzelf weerhunoorspronkelijkevorm.


36

Alles wat meer inhoudt dan onder-houd en schadepreventie, veronder-stelt ingrependiemeestalspecialisti-sche kennis of vaardigheden vergen.Voor houten vloeren zijn restauratie-architecten, houtrestaurateurs ofgespecialiseerde adviseurs en consu-lenten de aangewezen experts. Hetonderhoud en de conservering vanhistorische (marqueterie)parkettenzijn altijd maatwerk; advies van eenspecialist is daarom steeds aan tebevelen.

1. Preventieve conservering

Specialisten kunnen de toestand vaneen vloer onderzoeken, een diagnosestellen,devoorgeschiedenisachterha-lenofeenrisicoanalyseuitvoeren.Eentoestandsbeschrijving komt meestalneeropeenplattegrondmettekenin-gen en foto’s die de schade in beeldbrengen.Doorgaanswordteenmeet-laten/ofkleurkaart inhetbeeldaan-gebrachtomevolutiestekunnenvast-stellen in een scheur of in een kleur.Laat vervormingen of verzakkingennauwgezetopvolgendooreenrestau-ratiearchitectofingenieur.

2. Interveniërende conservering en restauratie

Beschadigdeofvuilebeschermla-

gen kunnen worden verwijderd dooreenspecialist. Tedikkeofvuileoudebeschermla- genopbasisvanwaskunnenhet bestafgenomenwordenmeteen veiligsolvent.Hiervoorisgespeci- aliseerdadviesnodig. Dieper zittende vlekken, zoals zwarte ijzertannaatvlekken, kunnen alleen door een specialist verwijderdworden.Demethoden zijn vaak chemisch ingewikkeld enkunnenschadeveroorzakenbij verkeerdgebruik. Vermijdzoveelmogelijkdatplan- kenvloerenenparkettenuitgeno- men of herlegd worden. Dat is meestalnieteenvoudigenbescha- digtdevloeronvermijdelijk,zeker wanneerdeplankennietmeerin goedestaatzijn.Hetdocumente- ren en uitnemen van planken is specialistenwerk, verschilt per type vloer en vergt vindingrijkheid,voorbereiding,zorgenvooral geduld. Niettemin is een vloer uitnemeninbepaaldesituatiesde besteoptie. Bij het herleggen is het aan te bevelen de planken nietmeer te nagelen, maar te schroeven met roestvrije materialen. In het ver volgkunnendeplankendanzon- der schade worden uitgenomen. Wordtertochgenageld,danmoet er rekening mee worden gehou- dendatdetrillingenonderliggen-

cONsErvErING, EEN taakvOOr DE spEcIaLIst

5

ConServerInG, een taaK voor de SpeCIalISt

37

deplafondskunnenbeschadigen. Spletenenkieren tussenplanken horenbij eenoudevloer enheb- benmeestalgeennadelen.Zijnzij groter dan 7 mm, dan kan een specialiststrookjeshoutofkneed- barewasinvoegen. Eenspecialistkanookbeoordelen of sterk verzwakte, gespleten of gescheurde onderdelen verste- vigd moeten en kunnen worden enopwelkemanier(bv.consolideren/ondersteunen).

Voor het consolideren van hout- delen wordt meestal met kunstharsen gewerkt. Zwakke planken worden soms versterkt door een hulpconstructie aan de onderzijde. Kromgetrokken planken kunnen zelden weer helemaal recht worden gemaakt. Wel kunnen sterke vervormingen worden verminderd.

Ondeskundige herstelling

ConServerInG, een taaK voor de SpeCIalISt

38

Houten plankenvloeren en parket-ten bepalenmee het beeld en desfeer van een historisch interieur.Zezijnhetresultaatvandeperfectesamenhangvandearchitectuurendeconstructieenerzijdsenvanhetinterieurontwerp anderzijds. Zehebbenvaakeen charmantpatinaopgebouwd, dat hun gebruik, slijtageenonderhoudinhetverle-den weerspiegelt. Hout is een duurzaam materiaal, maar het isoppassen voor nieuwe schade,voornamelijk door klimaatschom-melingen, vocht en licht.Mechanische schade kan vrij goedvoorkomen worden, vochtschadekan beperkt worden als de vloerzowel naar boven als naar ondergoedkan‘ademen’.Altevaakblijftde erfgoedwaarde van dit met devoeten getreden interieurelementonderbelicht,waardoorhistorischevloeren het slachtoffer zijn vanondoordachte ingrepen of in het

ergste geval helemaal verdwijnen.België kan prat gaan op nog heelwat waardevolle parketten, die inde19deendevroege20steeeuwverbuiten de landsgrenzen gerepu-teerd waren. De studie van de ‘biografie’ en de context van dezevloeren, naast de materieeltech-nische kenmerken, is belangrijkvoorhunbehoud.

Tot slotWijzigingen aan vloeren in eenbeschermd monument zijn vaakvergunningsplichtig in het kadervandewetgevingopdemonumen-tenzorgenopdearcheologie;hetisdaaromraadzaamopvoorhandeenerfgoedconsulent van de Vlaamseoverheid (Agentschap RO Onroe-renderfgoed)teconsulteren.

bEsLUIt

beSluIt

39

beSluIt

40

SamenvattendZeker doen:schoonmaken, altijd droog, uit-zonderlijkmetheelweinigwater(microvezeldweil, indien nodigeenneutraaldetergent);houtenvloerenmeteenwaslaagenkel boenenwanneer dewas-laagslijtagevertoont;maatregelen treffenomslijtageenkrassentevoorkomen;matten leggen om voetenschoontevegen;ondertapijtenofzelfssoftboard-platenleggenondermatten;houten vloeren onderaan enbovenaan laten ademen en zedroog houden door een goedevochthuishouding,doorconden-satie te vermijden en goed teventileren;regelmatig de toestand van devloercontroleren;een specialist inschakelen bijmoeilijk identificeerbare hout-soorten,bijcomplexeproblemenen voor de behandeling van(diepzittende)vlekkenofschadezoals breuken, scheuren en ver-zakkingen.onderzoek (laten) doen naar dematerieeltechnische kenmerken(soortenbewerking),de‘biogra-fie’endecontextvandevloerende erfgoedwaarde vooraleer integrijpen.

Niet doen: vuil langopdevloer laten liggenof vuil en gruis onder mattenlatenliggen;herhaaldelijk een nieuwe boen-waslaag aanbrengen zonder datdeoudelaaggesletenis.dichte bescherm- of glanslagenaanbrengen op het hout: olie,vloerwassenmetsiliconen,lak-englansbehandelingen;overvloedig water of agressieveschoonmaakmiddelengebruiken;permanentdichterubberenmat-ten leggen (alleen tijdelijk bijregen,directbijdeingang);plantenpotten en metalen voor-werpenzonderbufferophethoutplaatsen;ingrijpen zonder vooronderzoekofkennisvandeerfgoedwaarde;werken aan het interieur begin-nenzonderdevloervolledigafteschermen;(snelle) lijmen gebruiken voorherstellingen;schuren zonder het advies vaneenhoutrestaurateur;ondoordacht aan werkzaamhe-den beginnen zoals vloerverwar-ming, vochtwerende onderlagenofbetonplaten.

beKnopte bIblIoGrafIe

41

Literatuurlijst J.DEBIE,Restauratie en conservatie van historische houten vloeren(onuitge- gevenscriptie),Antwerpen,1998. J. FAWCETT (ed.), Historic Floors: Their History and Conservation, Oxford, 1998. D. FOWLER,Church Floors and Floor Coverings, ChurchesHouse Publishing, London,1992. AN.,Floors (The Georgian Group Guides,11),London,2001. T.HERMANS,Houten vloeren (RACM Brochure Techniek, 26),2dedruk,Zeist,2008. G.HOSTE,Het loskomen en vervormen van parketvloeren,inWTCB-tijdschrift, 3,1993. V. MEUL, Als ieder zijn vloer keert, is het in alle huizen schoon, Behoud en preventief onderhoud van historische vloeren, inT.HERMANS,E.KOLDEWEIJ, enD. SNOODIJK (eds.),Over de vloer: met voeten getreden erfgoed, Zwolle, 2008,pp.228-255. S.MICHALSKI,Wooden Artifacts and Humidity fluctuations,Version3.0., CCI-ICC,Ottawa,1995. The National Trust Manual of Housekeeping. The Care of Collections in Historic Houses Open to the Public,Elsevier,Amsterdam-Tokio,2006. P.NICKL,Parkett,Klinkhardt&Biermann,München,1995. M.W.PURSER,Wood Floor Management(AASLH Technical Leaflet,181),1992. I. VAN CAUWENBERG,De Belgische parketindustrie in de 19de en het begin van de 20ste eeuw; historiek en materiële sporen,inM&L,17,3,1998,pp.6-55. A.WRIGHT,Care and Repair of Old Floors(Technical Pamphlet,15),The Society for the Protection of Ancient Buildings,London,1999.

Houtidentificatie H. Beeckman: Laboratorium voor Houtbiologie, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.

Producten Solventen:aromaatvrijewhitespiritofisoparaffine(bv.ShellsolT). Schoonmaken: stofzuigermet zachteborstel,microvezeldweil of katoenen mop,conserveringsdetergent(bv.VarsaponofSynperonicA7). Vloerwas: kleurloze bijenwas met carnauba, microkristallijne was of na adviesspeciaalsamengesteldewas.

bEkNOptE bIbLIOGrafIE

42Colofon

42

cOLOfON

n Eerstedrukn Tekst SaraHuyckeenVeerleMeuln Eindredactie MarijkeHoflackn Coördinatie AnoukStulensn Lay-outendruk DrukkerijLeën,Hasselt

n Foto’s© nMonumentenwachtVlaanderenvzw nMonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw nMonumentenwachtWest-Vlaanderenvzw nInterieurwachtNoord-Brabant(NL),foto's: HarrieSchuit

nVIOE,foto:KrisVandevorst,2008 nErfgoedVlaanderen,foto:DaniëldeKievith Nickl,Parkett,Klinkhardt&Biermann, München,1995

n Tekeningen JürgenDeBieenSaraHuycke

n Metdankaan nCharlesIndekeu(DocentArtesisHogeschool Antwerpen,OpleidingConservatie& RestauratiestudioHout/polychromie)

nTanyaBourgeois(Monumentenwacht ProvincieAntwerpenvzw)enBrechtLagae (MonumentenwachtWest-Vlaanderenvzw)

nFilipRendant(AtelierPassePartout) nHarrieSchuit(InterieurwachtNoord-Brabant(NL)) nPolBruys(Bruijs&StreepRestauratie(NL)) nTacoHermans(RijksdienstvoorArcheologie CultuurlandschapenMonumenten(NL))

n Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoestn Wettelijkdepot D/2008/10.191/1n Metdesteunvande5Vlaamseprovincies

n MetdesteunvandeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,december2008

43adreSSen

43

aDrEssEN

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

n MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T +3233605234 | F +3233605236 E [email protected]

n MonumentenwachtLimburgvzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T +3211237590 | F +3211237595 E [email protected]

n MonumentenwachtOost-Vlaanderenvzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent T +3292677242 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent T +3292341855 E [email protected]

n MonumentenwachtVarenderfgoed Provincialesite | ScheepswervenBaasrode141|9200Baasrode T +3292341855 E [email protected]

n MonumentenwachtVlaams-Brabantvzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(Kessel-Lo) T +3216319750 | F +3216319758 E [email protected]

n MonumentenwachtWest-Vlaanderenvzw KoningLeopoldIII-laan31 | 8200Brugge(Sint-Andries) T +3250403136 | F +3250403458 E [email protected]

n MonumentenwachtVlaanderenvzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T +3232122950 | F +3232122951 E [email protected] W www.monumentenwacht.be

44onderhoud van houten buItenSChrIJnWerK

onderhoud van houten vloeren - Monumentenwacht · 2019. 1. 17. · 5 InleIdInG Houten vloeren zijn...

Documents

Transcript of onderhoud van houten vloeren - Monumentenwacht · 2019. 1. 17. · 5 InleIdInG Houten vloeren zijn...