Onderhoud Van Ijzerwerk - Monumentenwacht

ON

DE

RH

OU

D V

AN

IJZ

ER

WE

RK

MONU_BRO_IjzerwerkOnderh 12-12-2006 09:46 Pagina 1

Prinect Printready ColorCarver

Page is color controlled with Prinect Printready ColorCarver 3.0.33 Copyright 2005 Heidelberger Druckmaschinen AG To view actual document colors and color spaces, please download free Prinect Printready ColorCarver (Viewer) Plug-In from: http://www.heidelberg.com Applied Color Management Settings: Output Intent (Press Profile): ISOcoated.icc RGB Image: Profile: ECI_RGB.icm Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no RGB Graphic: Profile: ECI_RGB.icm Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent RGB/Lab Image: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent RGB/Lab Graphic: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent CMYK/Gray Image: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Device Independent CMYK/Gray Graphic: Rendering Intent: Perceptual Black Point Compensation: no Turn R=G=B (Tolerance 0.5%) Graphic into Gray: yes Turn C=M=Y,K=0 (Tolerance 0.1%) Graphic into Gray: no CMM for overprinting CMYK graphic: no Gray Image: Apply CMYK Profile: no Gray Graphic: Apply CMYK Profile: no Treat Calibrated RGB as Device RGB: no Treat Calibrated Gray as Device Gray: yes Remove embedded non-CMYK Profiles: no Remove embedded CMYK Profiles: yes Applied Miscellaneous Settings: All Colors to knockout: no Pure black to overprint: no Turn Overprint CMYK White to Knockout: yes Turn Overprinting Device Gray to K: yes CMYK Overprint mode: set to OPM1 if not set Create "All" from 4x100% CMYK: yes Delete "All" Colors: no Convert "All" to K: no

1. Inleiding 5

2. Metaal 6Ferrometalen 6Non-ferrometalen 7Samenstelling en eigenschappen van ferrometalen 7

3. Schade 12Oorzaken 12Gevolgen van ‘roesten’ 15

4. Preventie tegen corrosie 17Constructie 17Een beschermende laag 17

5. Renovatie / restauratie 22Vooronderzoek 22Demonteren 23Reinigen en ontroesten 23Schilderen 25Verbinden 25Vervangen 26Terugplaatsen 27

Besluit 28

Bibliografie 29

Colofon 30

Adressen 31

INHOUD




5INLE IDING

Metalen worden sinds duizendenjaren ontgonnen en bewerkt. Ze dui-ken dan ook al eeuwenlang op ingebouwen en monumenten. IJzerwerkkomt frequent voor in de vorm vankruisen of hanen op de toren, dief-ijzers, stalen schrijnwerk, hang- ensluitwerk, veiligheidsvoorzieningen,hekken, windroedes en raambruggenbij glas-in-loodramen, grafzerken,voetschrapers, kolommen, draagpro-fielen, grendels, verstevigingen van destructuur…

IJzer heeft een ‘ijzersterke’ reputatie…op voorwaarde dat het voldoende zorgen onderhoud krijgt. Vooral ijzerwerkdat blootgesteld is aan het buiten-klimaat of dat in een vochtige omge-ving staat, vraagt heel wat aandacht.

Deze brochure behandelt het ‘ijzer-werk’ dat op, in of aan ons bouwkun-dig erfgoed voorkomt. Ze gaat in op debelagers en formuleert oplossingenvoor het onderhoud en behoud ervanin historisch waardevolle gebouwen.

INLEIDING 1




METAAL

In de grote groep metalen wordt eenonderscheid gemaakt tussen ferrome-talen (ijzerhoudende) en non-ferro-metalen (niet ijzerhoudende).

1. FerrometalenHoewel alle ferrometalen afkomstigzijn van ijzererts, zijn er honderdenverschillende ijzeren staalsoorten,afhankelijk van het koolstofgehalte enandere bijproducten in hun samen-stelling. De ijzerlegeringen die inhistorische gebouwen voorkomen,laten zich in vier grote groepen inde-len: smeedijzer, gietijzer, staal enroestvast staal.

Smeedijzer is de oudste vorm vanijzerhoudend metaal in gebouwen.Het is rekbaar en kneedbaar, kanwarm gesmeed of koud gewalst wor-den, heeft een vrij goede treken buig-sterkte, maar is minder bestand tegen

druk. Smeedijzer is redelijk bestandtegen corrosie.Een smeedijzeren voorwerp begintdoorgaans als een vierkante of rondestaaf. De staaf wordt in het vuur verhittot de juiste temperatuur en wordtdan in vorm gebracht met een smids-hamer en een aambeeld.

Gietijzer is niet rekbaar of smeedbaarmaar kan wel gesmolten en gegotenworden en kan een grote(re) druk aan.Het is een vrij broos en bros materiaalen biedt weinig weerstand tegen treken buiging. Gietijzer komt voor vanafde 13de eeuw, maar kent een belangrij-ke opmars tijdens de industriële revo-lutie (19de eeuw). Het leent zich goedvoor serieproductie.Om gietijzeren stukken te vervaardi-gen moeten eerst modellen gefabri-ceerd worden. De mallen wordengesneden uit hout en daarna wordende gietvormen in zand gemodelleerd.In deze vormen wordt het gesmoltenmetaal gegoten. De stukken wordenuit de vorm genomen, afgewerkt doorde baarden en gietnaden af te bra-men, en vervolgens geassembleerdvolgens plan.

Staal is harder dan smeedijzer en dusmeer geschikt voor bouwstructuren.Aan het eind van de 19de en in de 20ste

eeuw wordt staal hét materiaal voorgrote metaalconstructies zoals sta-tionshallen, tentoonstellingspaviljoe-nen, hangars, serrestructuren… Staalkomt relatief weinig voor in de

6METAAL

2




7

woningbouw, tenzij in traditionelevormen ter vervanging van dragendehouten balken, lateien of kolommen.Staal heeft het grote nadeel dat heteen geringe weerstand heeft tegencorrosie.

Roestvast staal (de vaak gebruikteterm ‘roestvrij’ staal is niet helemaalcorrect) heeft een veel betere weer-stand tegen corrosie dan zijn voorlo-per ‘staal’. Maar helemaal uit te slui-ten is roestvorming niet, zij het inbepaalde extreme omstandigheden.In een normaal buitenklimaat enzonder agressieve stoffen, zal roest-vast staal ‘roestvrij’ blijven. Dit vrijrecente materiaal komt weinig voorin historisch waardevolle gebouwen.Bij restauratie wordt het welgebruikt als plaatsvervangend (engoed resistent) materiaal voor andermetalen: raambruggen bij glas-in-loodramen, veiligheidsvoorziening,doken in natuursteen en als bevesti-ging van natuurleien…

Verder in deze brochure wordt vooraldieper ingegaan op gietijzer, smeedijzeren staal, de courante ijzerhoudendemetalen tot het begin van de 20ste eeuw.

2. Non-ferrometalenNaast de ijzerhoudende metalen zijnop en in gebouwen nog verschillendemetalen terug te vinden die geen ijzerbevatten, zoals zink, lood, koper enhun legeringen. Die worden nogsteeds gebruikt om regenwater bui-ten te houden: zinken en koperendaken en goten en lood voor water-dichte aansluiting van daken, murenen goten. Daarnaast worden koperle-

geringen verwerkt tot hang- en sluit-werk voor ramen en deuren. Koper iseen goed elektrisch geleidend mate-riaal en wordt eveneens gebruikt alsbliksembeveiliging en in elektriciteits-leidingen. Binnen wordt het toege-past voor de toevoer van water en gas.De laatste decennia doet ook alumini-um zijn intrede in het gebouw, meest-al in de vorm van aluminium schrijn-werk. In het interieur komen nog heelwat decoratieve en gebruikvoorwer-pen voor van zilver, goud, koper, zink,tin en hun legeringen.

De non-ferrometalen vergen minder –en andere – beschermingsmaatrege-len en onderhoud voor een langelevensduur dan de ferrometalen. Deproblemen op bouwtechnisch vlakzijn dan ook eerder te wijten aan eenonzorgvuldige detaillering of aan uit-voeringsgebreken.

De non-ferrometalen, hun aandachts-punten en onderhoudstips komenbeperkt aan bod in de brochure ‘Hemel-waterafvoer’. Voor het specifieke onder-houd van (niet-ijzerhoudende) metalenvoorwerpen in het interieur, verwijzenwe naar de onderhoudstip ‘Onderhoudvan metaal in het interieur’.

3. Samenstelling en eigenschappenvan ferrometalen

Smeedbaar ijzer en staalTot enkele tientallen jaren geleden (ennu nog in veel winkels) werd ergesproken over ijzer en staal. Was erop het ijzer geklopt, dan werd hetsmeedijzer genoemd en verdubbeldede verkoopprijs van het artikel. Men

METAAL




8METAAL

had het over staal wanneer het mate-riaal hardbaar was, bijvoorbeeld voorde productie van beitels en messen.

Bij het ‘harden’ wordt het staal verhittot een bepaalde temperatuur endan zeer snel afgekoeld. De hardheiden de weerstand tegen slijtage wor-den hierdoor sterk verhoogd, maarhet staal wordt ook bros. Om hetbrosse karakter tegen te gaan en degevormde interne spanningen teverminderen, wordt het staalopnieuw verhit tot een lagere tem-peratuur.

Tegenwoordig vallen (alle) smeedbareferrometalen onder ‘staal’, onafhanke-lijk van hun toepassing. Om onder-scheid te maken tussen materialenvoor meubels, kandelaars, messen,assen voor auto’s, komt er een toevoe-ging achter de naam of een aparteaanduiding.

Vóór 1900 was de kwaliteit van hetstaal afhankelijk van de fabriek of destreek waar het vandaan kwam. Zowaren Sweeds staal, Solingen staal enSheffield staal groepsaanduidingen dieeen zekere kwaliteit inhielden. De echtekwaliteit was echter niet te achterha-len want die hing af van de leverancier.Ook hadden vele leveranciers staalsoor-ten van verschillende kwaliteit. Van-daag wordt getracht de verschillendestaalsoorten en de eigenschappen dieze (zouden moeten) bezitten in stan-daardnormen te gieten.

Zuiver ijzer komt niet voor in de toe-passingen waar wij mee te maken krij-

gen. Bijna altijd betreft het een lege-ring van ijzer, koolstof en enkele ande-re elementen die als verontreinigingbeschouwd worden of die toegevoegdworden om de eigenschappen te beïn-vloeden. De eigenschappen van deijzer- en staalsoorten worden inhoofdzaak bepaald door het koolstof-gehalte in de ijzerlegering. Zij kunnenmet de huidige productiemethodenbijgestuurd worden met toeslagstof-fen. De smeedbare ijzerlegeringenkunnen opgesplitst worden in kool-stofstaal en gelegeerde staalsoorten.

Koolstofstalen zijn staalsoorten diealleen met koolstof gelegeerd zijn. Desamenstelling bestaat uit een ijzerle-gering met maximum 2% koolstof enverontreinigingen van silicium, zwavelen fosfor van minder dan 0,1%.Voorbeelden zijn staal voor staalcon-structies (0,2% koolstof), smeedijzer inonze monumenten (0,01–0,02% kool-stof) en staal voor beitels, machines…(tot ongeveer 1,5% koolstof).




In de tweede helft van de 20ste eeuwwordt het mogelijk de eigenschappenvan staal sterk te beïnvloeden doorhet ijzer te legeren met andere meta-len zoals chroom, nikkel, kobalt, man-gaan, vanadium, wolfram en koper. Zoontstaan gelegeerde staalsoorten alsroestvast staal (legeringen met vanaf18% chroom en 8% nikkel), verenstaal(legering met ongeveer 0,5% koolstofen ongeveer 1,6% silicium) en ketting-enstaal (legering met ongeveer 0,4%koolstof, 1,8% mangaan en 0,1% vana-dium).

Wat is het effect van koolstof op hetstaal? Zuiver ijzer is een redelijk zachtmateriaal en kan koud wordenbewerkt en vervormd met een hamer,zonder te scheuren. Het is dus zeerelastisch en niet sterk. Door koolstoftoe te voegen, wordt het staal harderen moet het verwarmd worden omhet te vervormen. Het wordt echterniet alleen sterker maar ook harder enbros. Een zwaard van ijzer zal buigenbij een slag en de scherpte zal er naeen slag af zijn. Een zwaard van staalzal zijn scherpte bewaren maar brekenbij aanraking met een ander hardmateriaal zoals een rots.

Gietijzer of gietstaalWordt het koolstofpercentage ver-hoogd tot boven de 2%, dan wordt hetstaal zo hard dat het niet meergesmeed kan worden. Om het te vor-men, moet het verhit worden tot hetsmeltpunt zodat het in een vormgegoten kan worden. Gietijzer is zeersterk en hard maar kan niet tegen eenstootje. Het werd en wordt toegepastvoor funderingen en steunen.

Vloeibaar ijzer neemt tot ongeveer 6%koolstof op. Gewoonlijk bevat het giet-ijzer waarmee wordt gewerkt onge-veer 4,5% koolstof.

EigenschappenMet alle metalen hebben de ijzerlege-ringen enkele eigenschappen ge-meen. Ze vertonen meestal een glim-mend uiterlijk, ze zijn taai (ductiel) enpletbaar. De meeste metalen hebbeneen hoog smeltpunt. Met uitzonde-ring van kwik (Hg) zijn alle metalenvaste stoffen. Het zijn ook goede gelei-ders van warmte en elektriciteit.Gietijzer en smeedijzer verschillen vanelkaar in ductiliteit (taaiheid). Gietijzeris bros, wat wil zeggen dat het gemak-kelijk zal breken onder een schokbe-lasting. Smeedijzer zal eerst vervor-men onder een belasting.

De productiewijze heeft een groteinvloed op de samenstelling en destructuur en dus ook op het corrosie-gedrag.

Ondanks hun hoge smelttemperatuuren hun onbrandbare karakter zijn ijzer-legeringen in een gebouw slechtbestand tegen brand. Bij temperaturenboven de 500°C verzwakt de structuur.Door temperatuurschokken – zoalsvan bluswater – kunnen in gietijzerbovendien plotse breuken ontstaan.

METAAL

9




Onderscheid tussen gietijzer,smeedijzer en staal

Gietijzer Smeedi

Koolstofgehalte 2 tot 4,5% 0 tot 0,(19de ee

Eigenschappen bros (slecht bestand tegen schokken) ductielTreksterkte geringe treken buigsterkte betere tDruksterkte goed (beter dan smeedijzer en staal) goedCorrosieweerstand matig matigZwakke plekken scheuren, luchtinsluitsels, blaasgaten (vooral in naden,

flenzen van profielen of in aangrenzende zone van de lijfplaat), zandinsluitingen, slecht gevormde stukken, gietnaden

Verwerkbaarheid gietbaar in elke vorm warm s

Identificatie van het metaal

Datering vanaf 13de eeuw, hoogtepunt 19de eeuw vanaf 101900 pl

Opp.textuur (niet gecorrodeerd) ruw oppervlak, soms putjes of belletjes (luchtgaten) glad envaak gietnaadbij poging stukje af te schaven, breekt volledig brokje af met sch

bij aanOpp.textuur (gecorrodeerd) roest in poedervorm roest in

door geBreukoppervlak bros breukoppervlak, dof, korrelig uiterlijk, bij een

soms holten aanwezig

Toepassing als structureel element

Plaats in constructie op druk belast op trek Profieleigenschappen veranderlijke profielsecties mogelijk (aangepast aan profiels

materiaaleigenschappen en krachtenverloop) samengen hoek

Profiel van de dwarsdoorsnede grotere materiaaldikte slank gVerbindingsmethodes smeedijzeren hulpmiddelen (klinknagels, bouten… smeedij

werden nooit in gietijzer uitgevoerd) structuAfmetingen liggers meer dan 10 m: in verschillende stukken grote eIdentificatie op de elementen zelf soms meegegoten naam, jaartal, plaats van gietterij zelden

occasioneel werd draagkracht vermeld grotere

10METAAL




METAAL

11

Smeedijzer Staal

0 tot 0,2% 0,1 tot 1,7%(19de eeuw: tussen 0,01% en 0,07%) vanaf 0,3% koolstof kan staal gehard wordenductiel ductielbetere treksterkte dan gietijzer goedgoed goedmatig slecht

in naden, schilfers, groeven, insnijdingen, beitelslagen schilfers, groeven, barsten en scheuren; lasnaden:e diktefouten, inkartelingen, kratertjes, bolheid,

ormde scheuren

warm smeden en walsen warm smeden en walsen

vanaf 1000 v. Chr. (constructie ijzer maakt rond 20ste eeuw1900 plaats voor staal)

gaten) glad en vlak oppervlak glad en vlak oppervlak

brokje af met scherpe koude beitel kun je een schilfer afsnijden met scherpe koude beitel kun je een schilfer afsnijdenbij aantikken: helderder dan gietijzer

roest in schilfervorm (onregelmatig, gelaagd patroon regelmatig (roest in vochtige atmosfeer sneller dandoor gelaagdheid van het smeedijzer of staal) smeedijzer)bij een taaie breuk: vezelige structuur homogene structuur

op trek belast vele belastingsvormen mogelijkast aan profielsectie constant (aanvankelijk vaak

samengestelde profielen op basis van plaatmateriaal en hoekprofielen)slank gedimensioneerd

ten… smeedijzeren klinknagels en bouten, oudere vanaf 1920: lastechniekstructuren zijn geweld

en grote elementen samengesteld of geklonken grote overspanningen mogelijkietterij zelden geïdentificeerd niet geïdentificeerd

grotere structuren soms voorzien van gietijzeren plaat




12SCHADE

SCHADE 3

1. Oorzaken

Mechanische beschadigingEen ijzeren onderdeel kan mechanischbeschadigd worden. Vervormingen ofbreuken zijn doorgaans het gevolgvan een spanning in het metaal of eenbelasting van buitenaf. Door onjuistgebruik en verkeerde hersteltechnie-ken kan historisch ijzerwerk onherroe-pelijk verloren gaan.

Chemische beschadiging: corrosieBij corrosie ondergaat een materiaaleen ongewenste aantasting door che-mische of elektrochemische reactiesmet stoffen uit zijn omgeving. Een fre-quent voorkomende vorm is atmosfe-rische corrosie.

Atmosferische corrosieOnder invloed van water of vocht enzuurstof uit de atmosfeer oxideerteen metaal. Er wordt een uniformlaagje metaaloxide gevormd, zoalseen groene verkleuring bij koperendaken, een zwart laagje bij zilver ofroest (ijzeroxide) bij ijzerhoudendemetalen. Dit oxidelaagje vormt bijnon-ferrometalen vaak een dichtebeschermlaag. Bij ferrometalen isdeze roestlaag echter zeer poreus. Zebiedt dan ook geen bescherming enhet roestproces schrijdt verder. Hetijzerwerk ondergaat daarbij eenomvangrijke volumevermeerdering(tot 7 keer zijn volume). Hierdoor ont-staan er niet alleen grote spanningenin het ijzerwerk zelf, maar ook op de

omliggende materialen, met breuken,scheuren, barsten… tot gevolg.Omdat de hele oppervlakte op eensoortgelijke manier wordt aangetast,is deze uniforme corrosie doorgaansniet zo problematisch. Ze is in elk gevalopvallend aanwezig, zodat bij een tijdi-ge reactie (ontroesten en schilderen)erger voorkomen kan worden.

Lokale corrosieLokale corrosie is minder opvallendaanwezig, wordt in de meeste gevallenslechts laat opgemerkt en is alleendaardoor al veel gevaarlijker. Bovendiendringt de schade tot diep in het metaaldoor. Er zijn verschillende vormen enoorzaken van lokale corrosie.Putvormige corrosie: het metaal wordt

Atmosferische corrosie




plaatselijk (sterker) aangetast, waarbijde diameter van de schadeplek kleineris dan de diepte van de schade. Bij put-corrosie dringen deeltjes – vaak chlori-de-ionen – door ter hoogte van door-brekingen in de beschermlaag of debeschermende corrosielaag.

Galvanische corrosie (of contactcorro-sie): wanneer twee verschillendemetalen in vochtige lucht of bij regenrechtstreeks met elkaar in contactstaan, wordt een galvanisch koppelgevormd. Door een chemische reactiezal het minst edele metaal aangetastworden. Hoe verder de metalen in despanningsreeks uit elkaar liggen, deste groter is de kans op corrosie.

13SCHADE

Spanningsreeks voor verschillende metalen in de atmosfeer (*). De volgordevan de elementen kan licht afwijken, afhankelijk van het vochtgehalte en hetmilieu waarin de materialen zich bevinden.Metalen of legeringen uit dezelfde groep kunnen in normale omstandighedensamen worden gebruikt, zonder dat er galvanische corrosie optreedt.

I Magnesium Minst edele metalenII Aluminium

ZinkCadmium

III IJzer StaalGietijzerLood (+ lood in soldeersel)Tin

IV Roestvast staalV Koper-nikkel- en koper-zinklegeringen

KoperZilverGoudPlatina Edelmetalen

(*) Gebaseerd op atmosferische testen in maritieme, industriële en corrosieve tropische milieus.

IJzer corrodeert door koperen afvoer




14SCHADE

Spleetcorrosie of versnelde corrosie:een ernstige lokale aantasting treedtop in spleten tussen het metaalopper-vlak en een ander materiaal, doordatwater er stagneert. Zo beginnen sta-len ramen vaak te roesten op de aan-sluiting met de raamdorpel.

Spanningscorrosie: de aantastingkomt voor in de randzone van metalenvoorwerpen zoals profielen waar trek-spanningen optreden in combinatiemet zuren, zouten of logen. Span-ningscorrosie treedt vaak op in roest-vast staal onder invloed van chloridesin water of vocht waarmee het staal inaanraking komt.

Corrosie door chemische aantasting:corrosie treedt sneller op in een agres-sieve omgeving, bijvoorbeeld bijommantelde structuren, zoals liggers,kolommen of wapeningsijzers die inbeton gegoten werden. Als het betonnat wordt, vormen de zwavel en chlo-riden die erin aanwezig zijn, een zureoplossing die erg corrosief is tenopzichte van metaal.

CorrosiegevoeligheidDe meest gevoelige punten bij meta-len constructies van gietijzer, smeed-ijzer of staal zijn doorgaans die waarwater en vuil kunnen blijven staan ofbinnendringen: bevestigingspunten,assemblages, onregelmatigheden inhet ijzerwerk, op of onder horizontaledelen… Vaak zijn die plaatsen nauwe-lijks zichtbaar, zodat het roestproces alvergevorderd is voordat het ontdekt

wordt. Bovendien zijn ze soms moei-lijk bereikbaar voor herstellingen engoed sluitend schilderwerk. Ook hoe-ken, scherpe kanten, krassen en ande-re beschadigingen in de afwerklaagzijn gevoelig voor lokale corrosie. Bijcontact tussen twee metalen kan gal-vanische corrosie optreden.Het koolstofgehalte, de aanwezigeverontreinigingen en toeslagstoffenzijn bepalend voor de corrosiegevoe-ligheid van het metaal. IJzerwerk meteen laag koolstofgehalte is redelijkresistent tegen roest. Onder invloedvan zuurstof en water roest gietijzer inalle richtingen vrij gelijkmatig en ont-Roestend profiel drukt (te dunne) betondekking weg




staat er een dichte corrosiestructuur.Roestend smeedijzer wordt vanaf eenbepaald stadium laagje per laagje uitelkaar gedrukt. Het ijzer zwelt. Aanroestvaste staalsoorten worden ele-menten zoals chroom (in combinatiemet nikkel) toegevoegd om de corro-sieweerstand te verbeteren.

2. Gevolgen van ‘roesten’

UitzettingTijdens het roesten neemt het volumevan het materiaal aanzienlijk toe. Ditveroorzaakt spanningen in hetmetaal, zeker als het ingeklemd zit.Voor gietijzer, een bros materiaal, kun-nen die spanningen nefast zijn. Is hetijzeren voorwerp ingewerkt in bak-steen- of natuursteenmetselwerk, dandrukt het uitzettende metaal daarop.Door de enorme krachten kan demuur barsten of scheuren.

Roestende raambruggen in glas-in-loodramen veroorzaken vaak spannin-gen in de natuurstenen monelen endrukken stukken natuursteen weg.IJzeren doken of verankeringen dieworden ingemetseld om dekstenen ofpinakels op hun plaats te houden,kunnen bij roestvorming het steen-werk beschadigen en de stabiliteit vande bekroning in het gedrang brengen.Ook door de uitzetting van roestigewapeningsijzers in beton zullen stuk-ken beton wegspringen. Analoog kun-nen roestende muurankers scheurenin de muur veroorzaken, en kunnendiefijzers raamdorpels en -lateiendoen barsten. Vaak beletten roestendegrendels of scharnieren dat ramen ofluiken nog opengaan.

VerzwakkingRoestend ijzer verliest ook zijn sterktedoordat het corrosieproces steedsnieuw materiaal gaat aantasten. Naeen tijd worden voorwerpen dun,gaan ze barsten of breken. Zo kunnenraambruggen en windroeden bij glas-in-loodramen doorbuigen, losscheu-ren of helemaal doorroesten, net zoals

Metselwerk beschadigd door roestig muuranker

IJzeren ring bijna doorgeroest

15SCHADE




16SCHADE

muurankers of gootbeugels. Roes-tende ladderhaken of balustrades ver-liezen hun stevigheid en wordenonbetrouwbaar.

Aantasting van het esthetische aspectTopbekroningen en sierankers hebbenvaak een decoratieve waarde, die(gedeeltelijk) verloren gaat bij roestvor-ming. De fijne detaillering verdwijnt bijhet uitzetten van ijzer, bovendien ver-vagen de scherpe lijnen door de ruwe

corrosielaag. Corroderend ijzer kan eenbruine roestlaag leggen op onderlig-gende materialen. Zo kan een leibedek-king bruine strepen vertonen onderroestende ladderhaken, topbekronin-gen of ijzeren bevestigingspunten. Ofmetselwerk in natuursteen of baksteenkan bruin uitslaan onder een roestendehor (bv. rooster vóór een glas-in-lood-raam om het glas te beschermen tegenvandalisme).

Ornamenten gaan verloren door roest




17

Hoewel de verschillende historischeijzerlegeringen – gietijzer, smeedijzeren staal – in samenstelling, eigen-schappen en aantastingsvorm vanelkaar verschillen, verloopt de be-scherming tegen corrosie analoog.Als water en zuurstof geen toeganghebben tot het metaal, zal er geencorrosie optreden.

1. ConstructieCorrosie is te vermijden door te makendat water niet op de constructie kanblijven staan. Met een weldoordachteconstructieve detaillering kunnen veelproblemen vermeden worden. Helaasvalt daar bij historisch ijzerwerk nietveel aan te veranderen. Ook de keuzevoor corrosiebestendige materialen ishier niet van toepassing.

2. Een beschermende laag IJzerwerk moet volledig afgeschermdworden van de corrosie-opwekkers omroestvorming tegen te gaan. Dat kanop drie manieren:— met een beschermende metaallaag

zoals goud, tin en zink;— met een anorganische laag; bouw-

kundige elementen worden zeldengeëmailleerd, wel worden zebedekt met koolteer, vernis of verf;

— met een organische laag.

MetaalVertinnen komt zelden voor op groteelementen, wel op hang- en sluitwerk.Thermisch verzinken of galvaniserenwordt vandaag vaak toegepast op

nieuw ijzer dat in de openlucht terecht-komt. De techniek wordt in het atelieruitgevoerd en is niet (altijd) geschiktvoor historisch smeedwerk. Bij galvani-satie worden metalen onderdelenondergedompeld in een bad met opge-loste metaalzouten; met elektrischestroom wordt een dun laagje metaalop het basismateriaal aangebracht.Oud ijzer mag niet thermisch verzinktworden wegens het open karakter vanhet ijzerwerk en het hoge koolstofge-halte. Verzinken tast bovendien hetkarakter van het object aan.

Schoperen of metalliseren is eenoppervlaktebehandeling die oor-spronkelijk op metalen, maar later ookop andere voorwerpen werd uitge-voerd. Op een basismateriaal wordteen dun beschermend laagje van een(ander) metaal aangebracht door dater in gesmolten toestand op te ver-stuiven met een spuitpistool. Hiervoorwordt meestal zink gebruikt. Hetdunne laagje heeft geen nadeligeffect op het uitzicht van het werk.Het is echter minder duurzaam danbijvoorbeeld thermisch verzinken ineen zinkbad. Er bestaan ook middelendie in opgeloste toestand zink bevat-ten (Zinkga). Zo kan een zinklaag meteen kwast aangebracht worden.

Zink en verzinkt staal laten zich nietdoor elke verfsoort overschilderen. Zehebben een speciale primer nodigvoordat ze in de gewenste kleur afge-lakt kunnen worden. Zink heeft ook

PREVENTIE TEGEN CORROSIE

PREVENTIE TEGEN CORROSIE 4




18PREVENTIE TEGEN CORROSIE

het nadeel dat het niet in haardunneruimtes dringt. Kleine barsten en sple-ten moeten na het verzinken met eendunne lopende verf worden gevuld.

Torenhanen en -kruisen, topgevelbe-kroningen en hekwerken worden vaak(gedeeltelijk) verguld met bladgoud.Een mengsel van gebrande oliën(eventueel licht gekleurd in goudgeletinten) als ondergrond fungeert alshechtingslaag voor het bladgoud. Dittype vergulding wordt mixtionvergul-ding genoemd. Vandaag krijgt het

ijzer vaak een corrosiewerende laagvoordat het verguld wordt.

Organische beschermlaagIn de smidse wordt het smeedwerksoms ingesmeerd met lijnolie, die daar-na op het oppervlak ingebrand wordt.Daardoor krijgt het ijzer een donkerekleur. De olie biedt echter onvoldoendebescherming tegen weersinvloeden.Toepassingen binnenshuis zijn wel vol-doende beschermd tegen corrosie. Deolie is bedoeld om het smeedwerk ermooier te laten uitzien.




Verven en vernissenSchilderwerk of vernissen blijven demeest traditionele manieren om ijzer-werk te beschermen dat blootstaat aanhet buitenklimaat. Het schilderwerkmoet regelmatig herhaald worden omhet ijzerwerk duurzaam te (onder)hou-den. Roest krijgt dan geen kans omdathet ijzerwerk van de buitenatmosfeerwordt afgesloten. Eventuele oppervlak-kige roestsporen zijn nog te verwijde-ren of te behandelen. Tijdig ingrijpen iscruciaal, want kleine werken, die zelfnog uit te voeren zijn, kunnen dure her-stellingen vermijden.

Verf kan op verschillende manierenbeschermen. Elke verflaag schermthet metaal af van de buitenlucht, watroestvorming aan het oppervlaktegengaat. Dat is een vorm van pas-sieve bescherming. Bevat de verfroestwerende pigmenten, dan biedtze een actieve bescherming. Die kanna verloop van tijd ontoereikend zijnomdat de verf- of vernislagen niet totin de kleinste hoekjes en tot aan deverbindingselementen reiken. Dezeplaatsen blijven blootgesteld aan deinwerking van water en zuurstof.

Vernis en verf zijn over het algemeensamengesteld uit een bindmiddel –dat zorgt voor hechting en cohesie –,een oplosmiddel en een vast gedeel-te, meestal pigmenten. Dit vloeibaremengsel verandert op de ondergrondin een homogene film die zich aanhet materiaal hecht en aan de luchtuithardt.

Traditionele verven hebben sneldro-gende olie als bindmiddel. Vandaag is

deze olie meestal vervangen door har-sen, ofwel alkydharsen verkregen doorchemische synthese, ofwel epoxy- ofpolyurethaanharsen met een of tweecomponenten. Voor een goed resul-taat moeten ze met de nodige des-kundigheid worden aangebracht.Het tweede vloeibare bestandeel inverf is een oplosmiddel, van organi-sche oorsprong zoals terpentijn ofwater, dat verdampt. Het oplosmiddelmoet zorgen dat de verf gemakkelijkerte verwerken is en in een dun laagjeaangebracht kan worden. Om gezond-heidsredenen en conform de Europeserichtlijnen wordt het gebruik vanvluchtige, organische oplosmiddelenals terpentijn in het interieur beperkten wordt zoveel mogelijk overgescha-keld op verven op basis van water.Vanaf 2010 zouden de grenswaardenvoor decoratieve verflagen in het inte-rieur gevoelig worden opgetrokken.Beschermingsmaatregelen zoals hetdragen van stofmaskers en hand-schoenen zijn geen overbodige luxe.Bij voorkeur wordt in de openlucht ofin goed verluchte ruimtes geschilderd.

De vaste delen geven kleur en bescher-ming en maken dat de verf dekt ofondoorschijnend is. Al in de Mid-deleeuwen werden verven gebruikt opbasis van lood(pigmenten). Zij bodeneen uitstekende en langdurigebescherming tegen corrosie. Vanwegede risico’s op loodvergiftiging zijnloodhoudende verven verboden. Hetschilderen met loodverf houdt op zich– mits een juiste behandeling – wei-nig risico’s in voor de gezondheid.Maar bij het opschuren van de lood-houdende verlagen komt loodstof vrij






dat giftig en kankerverwekkend is.Wanneer oude verflagen die lood(kunnen) bevatten, opgeschuurd ofverwijderd worden, dan zijn gepastebeschermingsmaatregelen nodigzoals een stofmasker, handschoenenen een stofbril. Lood en andere giftigestoffen in verven zijn tegenwoordigvervangen door titaanoxide, zinkoxideof synthetische pigmenten. De huidi-ge verven en primers zonder loodgaan minder lang mee dan de oudeloodhoudende verven.

Voorbereidingen en weersomstandighedenVoorbereidingen zijn het halve werk.Zowel voor kleine herstellingen van deafwerking als voor het aanbrengenvan een nieuw verfsysteem op blankijzer zijn werkzaamheden voorafnodig. Het ijzer moet droog, ontvet,stofvrij en vrij van roest of andere oxi-datiesporen zijn. Anders kunnen pro-blemen optreden met de hechting vande verf of worden allerlei onzuiverhe-den in de verf opgenomen, wat leidttot een korrelig resultaat.Voor een goed resultaat moet hetijzerwerk in geschikte weersomstan-digheden geschilderd worden, dusnooit bij mist, regen, sneeuw of vorst.Het oppervlak moet volledig droogzijn, liefst niet blootgesteld aan dezon. Enkel wanneer de verf in dezelfdegunstige weersomstandigheden vol-ledig kan uitdrogen, kan ze zich opti-maal hechten. Tussen de verschillendeverflagen moet de nodige droogtijd(afhankelijk van de verfsoort) in achtgenomen worden.

Hoe aanbrengen?Manueel borstelen is veruit de een-voudigste methode en geeft door-gaans een goede hechting van de verfaan het materiaal. Maar het isarbeidsintensief. Grotere oppervlak-ken kunnen veel sneller met de verfrolworden geschilderd. Beide methodeshebben het nadeel dat ze stofrestenen kleine vervuilingen van het metaalmee in de verflaag uitsmeren. Spuitenis erg efficiënt en geeft homogeneverflagen. Het vergt echter specifiekeapparatuur en wat ervaring. De tech-




niek is erg geschikt om gedemonteer-de voorwerpen in een aangepasteruimte te schilderen.

Wanneer onderdelen tegen elkaargemonteerd worden, moet op hetraakvlak van elk onderdeel een extralijvige (dikke) verf worden aange-bracht. Deze laag mag op dat momentniet droog zijn. Klinkverbindingenvoorzien van een loodstrook tussen deverbindingen, krijgen vóór het klinkenook best een lijvige verflaag.

VerfsysteemEen verfsysteem moet een film vor-men die het ijzer volledig afsluit vanwater. Het meest doeltreffend is eenverfsysteem dat uit verschillende ver-flagen bestaat.Een grondlaag verzekert een goedehechting en zorgt voor een actievebescherming als ze roestwerende pig-menten bevat. Loodmenie, zinkchro-maat of zinkstof zijn corrosiewerendeelementen die deel uitmaken van eenantiroestverf. Vaak garandeert eenextra grondlaag een langere levens-duur dan een tweede eindlaag.Een tussenlaag geeft de verf de ver-eiste dikte en verhoogt de ondoor-dringbaarheid en een optimaleatmosferische bescherming. Even-tueel kan de corrosiewerende grond-laag herhaald worden.De eindlaag vormt de eerstebeschermlaag tegen invloeden vanbuitenaf en bepaalt het esthetischeaspect. Ze wordt aangebracht nadatde vorige laag licht opgeschuurd enafgeborsteld is.Algemeen wordt aangenomen datijzerwerk optimaal beschermd wordt

door vier verflagen. Voor buitenwerkzijn doorgaans twee grondlagen aan-gewezen.Vandaag zijn er talrijke verfsoorten enverfsystemen op de markt. Een vak-man of verfspecialist kan voor elkgeval het meest geschikte verf-systeem aanraden. De duurzaamheidvan de bescherming hangt niet alleenaf van de kwaliteit van de verflagen,maar ook van een verzorgde en correc-te uitvoering.

Preventief schilderenDoor veroudering en onder invloedvan weer, wind en zon worden vernis-sen en verven poreus en beginnen zete barsten, te verpoederen of af tebladderen. Bovendien beweegt hetmetaal onder invloed van tempera-tuurschommelingen, waardoor ook debeschermlaag uitzet en weer in-krimpt, tot ze het na verloop van tijdbegeeft. Wanneer ijzerwerk goedgeschilderd is en er geen roestplekkenof onregelmatigheden zichtbaar zijn,wordt toch regelmatig – om de 3 tot 5jaar, afhankelijk van de oriëntatie –een nieuwe verflaag aangebracht.Ook bij preventief schilderwerk is hetbelangrijk de ondergrond voldoendevoor te bereiden. Alle roest, loszitten-de verf, stof, vuil en vet moeten verwij-derd worden voordat een nieuwe laagaangezet wordt. De ondergrond lichtopschuren, bevordert de hechting metde nieuwe lak.





22RENOVATIE / RESTAURATIE

Is de schade te ver gevorderd en is hetvoorwerp ernstig beschadigd, danmoet het materiaal hersteld, gerestau-reerd of vervangen worden. Af-hankelijk van de plaats en de ernst vande aantasting, de omvang van hetvoorwerp en de behandelingswijze,kan dat ter plaatse gebeuren of moethet voorwerp gedemonteerd en over-gebracht worden naar een gespeciali-seerde werkplaats. Raadpleeg hiervooreen specialist. Vandaag worden zowelmoderne als eeuwenoude techniekeningezet om tot een verantwoorderestauratie te komen.

1. VooronderzoekEen goede restauratie vereist eengrondige voorbereiding. De huidigetoestand wordt voldoende gedocu-menteerd met foto’s en tekeningen.Verschillende aspecten worden beke-ken: de constructie met haar veranke-ringen en verbindingen, de gebruiktematerialen, de oppervlaktebehande-ling, oppervlakkige schade en eventu-eel aanwezige merken, specifiekeafwerkingen (mét kleuronderzoek) enontbrekende delen.

Er moet nagegaan worden of hetijzerwerk al dan niet in situ herstelden gerestaureerd kan worden.Omvangrijke werkzaamheden wordenmeestal in het atelier uitgevoerd. Voorkleine herstellingen kan dat soms terplaatse, hoewel een restaurateur vaakliever in zijn eigen atelier werkt.Sommige gespecialiseerde technieken

kunnen enkel in een werkplaats uitge-voerd worden.

Een nauwkeurige visuele inspectievan het materiaal is een eerste, nietdestructieve onderzoeksmethode,zowel voor sierelementen als voorstructurele onderdelen.

Bij een visuele inspectie kunnen vol-gende gebreken vastgesteld worden:— allerlei vervormingen zoals

doorbuiging, zijdelings ‘uitbuiken’van liggers, lokale schade doorexplosies of brand, loszittendeklinknagels…;

— breuken en scheuren in verbin-dingselementen, met speciale aan-dacht voor gietijzer en lasnaden;

— corrosie;— ontbrekende verbindingen, zoals

bouten en klinknagels;— fouten bij het gieten of lassen,

zoals luchtgaten en porositeit.

Wanneer het ijzerwerk omgeven isdoor een dikke verflaag, of ingekap-seld zit in een ander materiaal, is eenvisuele inspectie moeilijk uit te voe-ren. Ze blijft trouwens steeds beperkttot fouten die zich aan de oppervlaktevoordoen. Inwendige holtes, breuken,gebreken… zijn niet met het blote oogzichtbaar.

RENOVATIE / RESTAURATIE 5





Meestal kan uit een gedetailleerdevisuele controle in combinatie meteen datering afgeleid worden omwelk metaal het gaat (zie overzichts-tabel gietijzer – smeedijzer – staal). Alsdat niet volstaat, dan kan een monstergenomen worden dat in een laboonderzocht wordt, onder andere opchemische samenstelling. Behalve devisuele controle bestaan er nog enkeleniet-destructieve onderzoeksmetho-des, zoals onderzoek met een endo-scoop, penetrantonderzoek, magne-tisch onderzoek, ultrasoononderzoek,radiografisch onderzoek, hardheids-metingen… Zij worden enkel door spe-cialisten uitgevoerd.

Voor constructies die behouden moe-ten blijven, zijn een structureel onder-zoek en een herberekening nodig.Hiervoor is het belangrijk het juistemateriaal en zijn toestand te kennen(door visuele inspectie of onderzoekvan een monster) en de structuurnauwkeurig op te meten. Omdat desamenstelling van oude ijzer- enstaalsoorten niet homogeen is, moe-ten vaak meerdere monsters geno-men worden. Dat moet heel omzich-tig gebeuren en liefst op de minstbelaste plaatsen.

2. DemonterenSoms moet het voorwerp gedemon-teerd worden, zeker wanneer het met-selwerk of de natuursteen beschadigdzijn door roestige verankeringen ofwanneer herstel in situ niet mogelijkis. Smeedwerk demonteren is nieteenvoudig, omdat het vaak stevig ver-ankerd zit. Het type van muurankersof trekankers bepaalt hoe het voor-

werp losgemaakt en weggenomenmoet worden. Ga vooraf na of er geenstabiliteitsproblemen kunnen optre-den wanneer de ankerverbindingenontspannen of weggehaald worden.Doken en andere ingemetselde veran-keringen in natuursteen of baksteen-metselwerk werden vaak met loodaangegoten. Het dookgat wordt smal-ler naar de oppervlakte toe, zodat eensoort van weerhaak gevormd wordten de dook opgesloten zit na het aan-gieten. Dat lood moet verwijderd wor-den vooraleer de verankering vrij temaken of uit te hakken. Dat laatstekan een moeizaam werk zijn en moetdesnoods met een klein beiteltje wor-den uitgevoerd.

Losmaken en demonteren mogen inprincipe alleen gebeuren door uitbo-ren of uithakken. Bevestigingspuntenafbranden met een snijbrander isslechts in uitzonderlijke gevallen teverantwoorden. Dat brengt immersvervolgschade aan het omliggendemateriaal (bijvoorbeeld natuursteen)teweeg. Bij het doorslijpen of doorza-gen van bevestigingspunten kunnenbruinverkleuringen ontstaan wanneerijzerdeeltjes zich aan het omringendemateriaal hechten. Bovendien wordengoede onderdelen op deze manieronbruikbaar gemaakt.

3. Reinigen en ontroestenIJzerwerk dat op verschillende plaat-sen roest, wordt meestal in zijn geheelbehandeld. Eerst moet het een grondi-ge schoonmaakbeurt krijgen.Verwijder alle loszittende oude ver-fresten om te verhinderen dat roest-vorming zich onder een beschadigde





verflaag kan voortzetten en om eengoede hechting aan de nieuwe verfla-gen te verzekeren. Daarna wordt hetgeroeste materiaal weggeschraapt enwordt het vrijgekomen materiaalop-pervlak gereinigd en ontvet met aan-gepaste ontvetters of detergenten.

KleuronderzoekLaat de bestaande verflagen ophistorisch ijzerwerk analyserenvoordat ze gereinigd of volledig ver-wijderd worden. Dat levert interes-sante gegevens op over hunsamenstelling en de originelekleurzetting, die nuttig kunnen zijnvoor de keuze van een nieuw verf-systeem.

Metaal manueel schoon schuren metschrapers, schuurborstels, staalbor-stel, staalwol en schuurpapier is deeenvoudigste techniek. Dat is echterniet alleen zeer arbeidsintensief, ookwordt maar een deel van de roestspo-ren weggehaald.

Mechanische middelen zoals elektri-sche schuurborstels, bikhamers ofslijpschijven nemen iets meer van hetmateriaal weg, maar roestsporen ofverontreinigingen in poriën of barstenblijven nog altijd buiten hun bereik.

Bij het reinigen met vlam of met hetelucht wordt de laag aan het oppervlakvan het metaal weggehaald. Dezemethode is efficiënt om verf en roestte verwijderen, maar is vrij arbeidsin-tensief. De voorwerpen moeten door-gaans niet worden gedemonteerd,maar hun omgeving moet goed wor-den afgeschermd. Bij gietijzeren struc-turen is voorzichtigheid geboden.Plotse temperatuurverschillen kun-nen spanningen in het metaal veroor-zaken, wat tot breuken kan leiden.

Metalen voorwerpen kunnen ook che-misch gereinigd worden. De behande-ling kan ter plaatse uitgevoerd wor-den met een afbijtend product. Dooreen chemische reactie met het pro-duct worden bestaande verflagenweek en kunnen ze gemakkelijk(er)verwijderd worden. Een afbijtmiddel iseen gevaarlijk goedje, werk dus in deopenlucht of in een goed verluchteruimte. Handschoenen, een veilig-heidsbril en een masker zijn onont-beerlijk. Eenvoudiger is het om eenchemische reiniging in een atelier te





laten uitvoeren. Daarbij wordt hetgedemonteerde metaal – meestalklein hang- en sluitwerk en scharnie-ren – ondergedompeld in een bad metbepaalde zuren.

Grote ijzeren voorwerpen wordentegenwoordig veelal met straaltech-nieken gereinigd. Zandstralen is demeest bekende variant. Om materi-aalverlies en vervormingen te voorko-men, mag het straalmiddel niet tegrof zijn en de druk niet te hoog. Maarzelfs dan nog kunnen fijn uitgewerktesmeedijzeren onderdelen, zoals blaad-jes, bloemen of rozetten, beschadigdraken. Dergelijke fijne stukken kunnengestraald worden met glasparels.Straaltechnieken zijn vaak enkel bruik-baar voor gedemonteerde voorwer-pen, om de omgeving niet te bescha-

digen. Bovendien moeten er vakspecia-listen aan te pas komen.

4. SchilderenOok bij een volledige renovatie zijnbeschermende afwerklagen van grootbelang. Om roestputten op te vullen ofverloren gegane delen aan te vullenkunnen epoxyharsen en plamurengebruikt worden. Deze toepassingenkunnen later – indien gewenst – doorverhitting opnieuw verwijderd worden.

5. VerbindenRoest ontstaat vaak op plaatsen waaronderdelen aan elkaar geklonken,vastgebout of verbonden zijn, zekerals er water kan blijven staan.Voor eeneffectieve behandeling moeten deonderdelen losgemaakt en in een lijvi-ge verf (of vloeibare zink) gezet wor-





den. Pas daarna, terwijl de verf nognat is, worden ze weer met elkaar ver-bonden op dezelfde manier als in hetoorspronkelijke werk.

Historische ijzerconstructies wordenbeter niet gelast omdat gietijzer te veelkoolstof en smeedijzer veel verontreini-gingen bevatten. Bovendien is lassenniet omkeerbaar, wat in strijd is met dehedendaagse restauratiefilosofie.

6. VervangenVan historisch ijzerwerk wordt zo wei-nig mogelijk authentiek materiaal ver-vangen. Soms worden lacunes, bij-voorbeeld enkele spijlen in een hek-werk, aangevuld door reconstructievolgens het model van het bestaande.Het is echter niet evident om oud ennieuw ijzerwerk te verbinden. Het ver-vangende materiaal moet in principehet oorspronkelijke zo dicht mogelijkbenaderen. Zo produceert ARMCO-steel (American Rolling Mill Company)ovenstaal met een heel laag koolstof-gehalte dat geschikt is voor smeedijzer.

Soms wordt ijzer gerecupereerd uitoud ijzer. Het recyclageproces verlooptniet altijd vlekkeloos door de elektroly-tische werking tussen de verschillen-de metaalelementen. Verontreinigdschroot zal problemen geven bij hetsmelten, vooral wanneer het restenvan koper bevat.

Gietijzeren, smeedijzeren of stalenlacunes kunnen ten slotte ook aange-vuld worden met roestbestendigmateriaal.Roestvast staal (RVS) biedt een goedeweerstand tegen roest. Wanneer het

wordt aangetast, vormt zich eenbeschermende chroomoxidelaag ophet oppervlak.

Weervast staal is een ijzerlegering meteen kleine hoeveelheid nikkel, koper offosfor, wat in vochtige lucht een opper-vlakkige roestlaag vormt die het metaaltegen verdere aantasting beschermt.Deze bescherming is echter minderduurzaam dan bij roestvast staal.

Brons is de verzamelnaam voor eenaantal koperlegeringen waarin tin inde meeste gevallen het belangrijkstenevenelement is. Het behoort tot denon-ferrometalen en is een zeer giet-baar, roestvrij en hard materiaal. Hetwordt zowel in gebouwen gebruikt alsvoor luiklokken en kunstvoorwerpen.

Glasvezelstaven worden gebruikt tervervanging van een ijzeren wapening,bijvoorbeeld in epoxyherstellingenvan houten balken.

Raambruggen bij glas-in-loodpanelenworden vaak in brons of een anderedel metaal uitgevoerd. Ook een com-binatie van materialen is mogelijk,waarbij bijvoorbeeld smeedijzerendiefijzers worden gerestaureerd enteruggeplaatst met verankeringspen-nen uit roestvast staal. Maar danmoet uiteraard de kans op contactcor-rosie vermeden worden.

Ook op niet zichtbare plaatsen enplaatsen waar regelmatig verven geenduurzame oplossing biedt of nietmogelijk is, kan ijzer vervangen wor-den door roestvast staal of brons,zoals doken voor natuursteenverbin-





dingen. Beschadigde nokbeugels, lad-derhaken, doken en andere bevesti-gings- of beveiligingselementen wor-den bijna altijd vervangen door roest-vast staal.

Wanneer roestvast staal wordt verhit,vormt zich een zwarte oxidelaag ophet oppervlak. Deze laag is goed over-schilderbaar en geeft het roestvaststaal het uitzicht van koolstofstaal.

7. TerugplaatsenIJzerwerk moet ter hoogte van debevestigingen extra gecontroleerdworden. Dat zijn immers gevoeligeplaatsen voor roestvorming, vooralomdat problemen er pas laat opge-merkt worden. Doordat het materiaalingewerkt is, is de schade aan hetomliggende materiaal meestal al ver-gevorderd.

De bevestigingspunten in en aannatuursteen of metselwerk moetenaangegoten worden met lood. Hetlood moet voldoende aangedrevenworden om een waterdichte aanslui-ting te garanderen. Tegenwoordigworden vaak epoxyharsen, modernelijmen of chemische ankers gebruiktom ingemetselde verankeringen aante werken. Ze zijn zeer vormvast enbieden goed weerstand tegen vocht.

Bevestigingsbouten, spijkers enschroeven krijgen vooraf ook best eenbehandeling tegen roest en vuil.Doorgaans worden nieuwe bouten enschroeven van roestvast staalgebruikt. Ook bij deze kleine hulp-middelen in een andere metaalsoortmoet er rekening gehouden wordenmet mogelijke contactcorrosie.

Ingegoten lood




IJzerwerk in, op en om gebouwenkan jarenlang goed blijven met goeden gericht onderhoud. Dat onder-houd begint bij een regelmatige con-trole, zodat er tijdig ingegrepen kanworden. Monumentenwacht is hier-voor uw ideale partner. In het inspec-tierapport en de bijbehorende aan-bevelingen leest u wat er schort aanhet ijzerwerk en op welke termijnstappen nodig zijn. Voor de keuze

van een goed verfsysteem kunt uzich laten bijstaan door een vakman.Is de schade te ver gevorderd en vol-doet herschilderen niet meer, dankunt u een beroep doen op eenrestaurateur, smid of specialist metfeeling voor historisch ijzerwerk.Maar met aangepast onderhoud isdeze ingrijpende stap pas veel lateraan de orde!

28BESLUIT

BESLUIT




29BIBL IOGRAFIE

29

� ALLAEYS, D., Het ijzer: zijne bewerking, zijne rol, in Verhandelingen van deKatholieke Vlaamse Hoogeschooluitbreiding, vol. 94, Antwerpen, 1907.

� ASHURST J&N. Practical Building Conservation, English Heritage TechnicalHandbook, Volume: Metals, Gower Technical Press, 1988.

� DIVERSE AUTEURS, Onderhoudsboekje METAAL, De verzameling Kunst in deStraat, uitg. Koning Boudewijnstichting en Het Brussels HoofdstedelijkGewest, 1997.

� DIVERSE AUTEURS, Grondstof, stof tot nadenken, METAAL, OpenMonumentendag Vlaanderen, Stichting Kunstboek & Stichting VlaamsErfgoed, 2001.

� BOGAERTS, W., Corrosie. Corrosietypes, overzicht, beschrijving en herkenning,in HORR, Kluwer, 2002.

� DELACROIX, F., Bouwmaterialen. IJzer en staal, in HORR, Kluwer, 2003.

� DELACROIX, F, IJzer en staal – beoordelingsstrategie en onderzoeksmethoden,in HORR, Kluwer, 2003.

� PLOOS VAN AMSTEL, L., TEMMING W., Bouwstoffen, afdeling IV: IJzer en staal,uitg. Spruyt, Van Mantegem & de Does, Leiden, 1982.

� RDMZ, Smeedwerkbestek. Handreiking voor een bestekomschrijving metaal-en smeedwerk.www.racm.nl/content/xml_racm/a_smeedwerkbestek_handreiking.xml.asp?toc=-

� RDMZ, Instandhouding van smeedijzer in het exterieur, Info Restauratie enBeheer 32, RDMZ 2003.

� SCHUEREMANS, L., IGNOUL S., VAN GEMERT D. VAN BALEN K., The use ofmetal anchors in lead and possible alternatives, in WTA-journal 3/2004.

BEKNOPTE BIBLIOGRAFIE




30ONDERHOUD VAN I JZERWERK

30

COLOFON

� Herwerkte 2de druk� Redactie 1ste druk: Monumentenwacht Provincie

Antwerpen vzw,Herwerking 2de druk: Birgit van Laar,Monumentenwacht Vlaanderen vzwDeze tekst werd samengesteld aan de hand van bestaande literatuur.

� Eindredactie Marijke Hoflack� Coördinatie Anouk Stulens en

Birgit van Laar� Lay-out Leën Offsetdruk nv� Foto’s © Monumentenwacht Limburg vzw,

Monumentenwacht Vlaanderen vzw� Met dank aan Sjeerp Visser� Verantwoordelijke uitgever Luc Verpoest� Wettelijk depot D/2006/10.191/2� Met de steun van de 5 Vlaamse provincies

� Met de steun van de Vlaamse Overheid

© Monumentenwacht Vlaanderen vzw, december 2006




31ONDERHOUD VAN I JZERWERK

31

ADRESSEN� Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzw

Turnhoutsebaan 232 | 2100 DEURNET + 32 3 360 52 34F + 32 3 360 52 36E [email protected]

� Monumentenwacht Limburg vzwWillekensmolenstraat 140 | 3500 HASSELTT + 32 11 23 75 90F + 32 11 23 75 95E [email protected]

� Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzwW. Wilsonplein 2 | 9000 GENTT + 32 9 267 72 42 (Secretariaat)T + 32 9 234 18 55 (Inspectiedienst)F + 32 9 267 72 98E [email protected]

� Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzwGemeenteplein 5 | 3010 LEUVENT + 32 16 31 97 50F + 32 16 31 97 58E [email protected]

� Monumentenwacht West-Vlaanderen vzwKoning Leopold III-laan 31 | 8200 BRUGGET + 32 50 40 31 36F + 32 50 40 34 58E [email protected]

� Monumentenwacht Vlaanderen vzwErfgoedhuis Den WolsackOude Beurs 27 | 2000 AntwerpenT + 32 3 212 29 50F + 32 3 212 29 51E [email protected] W www.monumentenwacht.be




32ONDERHOUD VAN HOUTEN BUITENSCHRI JNWERK




Onderhoud Van Ijzerwerk - Monumentenwacht

Documents

Transcript of Onderhoud Van Ijzerwerk - Monumentenwacht