onderhoud van natuursteenvloeren - Monumentenwacht...Verlies van context en betekenis 27 4....

on

de

rh

ou

d v

an

na

tu

ur

st

ee

nv

lo

er

en

1. Inleiding 5

2. Materiaal en constructie 6 SoortennatuursteenvloereninVlaanderen 6 Oppervlaktebewerking 9 Ondergrond 11

3. Oorzaken en vormen van schade 19 Mechanischeschade 19 Verontreiniging 21 Schadedoorvochtenzouten 24 Schadedooreenverkeerderelatievevochtigheid 26 Schadedooreenverkeerdetemperatuur 26 Biologischeschade 26 Lichtschade 27 Brandschade 27 Schadedoordiefstalenvandalisme 27 Verliesvancontextenbetekenis 27

4. Onderhoud, een taak voor de beheerder 30 Regelmatigecontrole 30 Schadevoorkomen 30 Schoonmaken 33 Oppervlaktebescherming?Lieverniet! 37 Hanteren,demonterenentransporteren 39 Opslag 39 Eerstehulpenherstellingen 39

5. Conservering, een taak voor de specialist 40 Preventieveconservering 40 Interveniërendeconserveringenrestauratie 40

6. Besluit 43

Beknopte bibliografie 45

Colofon 46 Adressen 47

INHOUD

5InleIdInG

Vloeren behoren tot demeest intensiefgebruikteelementenvaneenhistorisch gebouw. Demeeste vertonendanookkleinegebrekenzoalsslijtage,oneffenhedenenverkleuringen.Precies deze ouderdomskenmerkenverhogen dikwijls de schoonheid ende historische waarde van een interieur.Jammergenoegwarenzijmeermaals ook de redenwaarom vloerenvervangenwerden.Intactehistorischenatuursteenvloerenzijnvandaagdanookzeldzaam.Elkebeslissingomzetevervangen, omze van eenoppervlaktelaagtevoorzienofomerietsaanteveranderen,moet daaromgoedoverwogen worden. Temeer omdat demeeste vloeren niet echt moeilijk teonderhoudenzijn.

Monumentenwachtrichtdefocusopdit ondergewaardeerde, met de voeten getreden en veelbeproefde interieurelement.Dezebrochuregeefteenintroductie tot de zorg voor historische natuurstenen vloeren. Na eenoverzichtvandemeestvoorkomendenatuursteensoorten in het interieur,komen de voornaamste schadeoorzakentersprake.Deschademechanismenbegrijpenisdesleutelomschadete voorkomen en te verhelpen, naasteen correct dagelijks onderhoud. Totslot worden complexere problemenen meer ingrijpende behandelingenaangestipt,dieeentaakzijnvoorspecialisten.

INLEIDING 1

MatErIaaL EN cONstrUctIE

Van alle vloerbedekkingen warennatuursteentegels veruit de meestduurzameenkostbare.Kerkenhebbendoorgaanseennatuurstenenvloer. Inde burgerlijke bouwkunst kwamnatuursteenvooropdebeganegrond,voornamelijkingangen,vestibulesentrappen.Inminderematewasdekelderverdiepingbevloerdmetnatuursteen.Opdeverdiepingen sloten natuurstenenhaardstenen aan bij plankenvloeren.Vanaf de 17de eeuwwerden in sommigeprivéwoningendemeest representatieve ruimten belegd metnatuursteen.Maarnatuurstenenvloerenouderdande19deeeuwzijnhierzeldzaamendaaromergbijzonder.

1. Soorten natuursteenvloeren in VlaanderenDe meeste historische natuurstenenvloeren zijn van eigen bodem. Belgiëwasbekendomzijnkalkstenenvloermateriaal en voerde dat uit tot verbuitenzijngrenzen.Vanafdelate19deeeuwnamdevariëteitvansteensoortenaanzienlijktoe,doorinvoervanuithet buitenland.Vreemd genoeg is ernogmaarweinig onderzoek gebeurdnaardeaanwezigheid,hetformaatende afwerking van stenen vloeren inhistorische interieurs in Vlaanderen.Het overzicht van soorten geeft danook slechts een voorlopig beeld.Bovendien is het niet eenvoudig omstenen, in het bijzonder blauwe enzwartekalksteen,methetbloteoogteidentificeren. Een geoloog kan hierzekerheidbieden.

2

6materIaal en constructIe

7

Geologen delen natuursteensoorten in volgens hun wijze van ontstaan: n stollingsgesteentenofmagmatische gesteenten zijn gevormddoor de afkoeling van magma.Een eerste type, de dieptegesteenten,kristalliseertdiepindeaardkorst. Het bekendste is graniet.Eentweedetype isvanvulkanische aard, met veel kleinerekristallen. Tot deze uitvloeiingsgesteenten behoren basalt entrachiet. Een derde type is degroepvandeganggesteentendiekristalliseren in gangen, zoalsporfiervanQuenast;

n afzettingsgesteentenofsedimentaire gesteenten ontstaan doorhet samendrukken en verhardenvan losse sedimenten, afkomstigvan de erosie van andere stenen,door neerslag en verkitting van

restenvannatuurlijkeorganismen(fossielen) of door scheikundigeneerslag. Een belangrijk kenmerkis de gelaagde opbouw of het‘groefleger’. Afzettingsgesteentenzijndebelangrijkstecategorievannatuursteeninhistorischegebouwen,metzandsteenenkalksteenvoorop;

n metamorfe steensoorten zijn bestaande gesteenten (zoals afzettingsenstollingsgesteenten)dieonder toenemende druk en bijhoge temperaturen diep in deaarde van kristalstructuur veranderen.Marmerisdebekendsteenmeest gebruikte metamorfesteensoort, afkomstig van kalksteen. Leisteen is een metamorfgeworden kleisteen of schiefer.Kwartsiet is gerekristalliseerdezandsteen.

materIaal en constructIe

StollingsgesteentenUitzonderlijk bestaat een historischebinnenvloeruiteenstollingsgesteente. Ingevoerd graniet maakte vooralvanaf het einde van de 19de eeuwopgang,ineenveelheidvantinten.Ditrobuuste, duurzame gesteente werdvooral gebruikt voor buitenplaveiselsen bestratingen, en soms ook voorintensief gebruikte binnenvloeren,zoals in stallingen. De vorm varieertvan typische kasseien tot breuksteen(grote,onregelmatige,plattestenen).

AfzettingsgesteentenBijnaallehistorischebinnenvloereninVlaanderen bestaan uit afzettingsgesteenten,hoofdzakelijkkalksteen.

ZandsteenDiverse harde zandstenenwaren erggeschiktvoorvloertegelsenkasseien,zowel binnen als buiten. Ze werdengekloofdalsbreuksteen,tegelsofplatenenruwbewerktenafgewerkt.

KalksteenHetgrosvandestenenvloerenisvanlokale kalksteen. België genoot internationalefaamomzijnwitteenblauwe steen en zwarte, grijze en rodemarmerachtigekalksteen.


De Belgische witsteen is een verzamelnaam voor zandige, fossielrijke,geelwitte kalksteen, in Vlaanderenvaak kalkzandsteen genoemd. Vandeze soortwaren enkel de steen vanGobertange of de hardereVilvoordseenDiegemsesteengeschiktvoorvloeren. Harde, Franse witte kalksteenkomt hier vanaf de late 19de eeuwvooralsvloertegeloftraptrede.

In Vlaanderen zijn de meeste vloermarmersgeenmarmers inde striktezin, maar marmerachtige, compactekalkstenen die goed polijstbaar zijn,zoals het rode, grijze en zwarteBelgische‘marmer’.Derodeenzwartekalksteen werd al vanaf de eersteeeuw door de Romeinen ontgonnenengepolijstenhiergebruiktvoorvloereninvilla’s.DeItaliaanserenaissancebracht eennieuweopleving.De aantrekkingskrachtvanhetBelgischerode‘marmer’namnogtoetijdensdebaroken bereikte een hoogtepunt in Ver

sailles. Een derde bloeiperiode deedzichvoorinde19deeeuw.Inde20steeeuwvielde rode steennietmeer inde smaak, met uitzondering van hetinterbellum.OokpolijstbareBelgischegrijze kalksteen gaat door voor ‘marmer’enwaseenbelangrijkexportproduct.Vooral het zwartemarmerwasdoor zijn extreem fijne korrel en zijnegale zwarte kleur een uniekeBelgische specialiteit die in het buitenlanderggegeerdwas.Inderenaissance was de combinatie met witmarmer erg in trek voor grafmonumentenenmausolea,zoalshetmemoriaal voor Pieter Breughel in deBrusselse Kapellekerk (1563). Ook tijdens de barok vond zwart marmerruimtoepassingvooraltarenenbekledingen van kerken en kapellen, zoalsde kapel van Thurn en Taxis in de

Dambordpatroon met Gobertange en blauwe hardsteen (Sint-Pieterskerk, Leuven)

Vloer- en wandbekleding in Belgische rode en zwartwitte marmerachtige kalksteen (Carolus Borromeuskerk, Antwerpen)


OnzeLieveVrouw van de Zavelkerk.Vanafde19deeeuwwerdenervooralvloertegelsuitvervaardigd.

DeBelgischeblauwesteeniseencompactekalksteenmeteenkenmerkendeblauwgrijzekleureneenbleekpatina.Deze steen laat zich gemakkelijkpolijsten. Afhankelijk van de bewerking varieert de kleur van lichtgrijsoverallerleiblauwgrijzeschakeringentot bijna zwartwanneer hij gepolijstis.NaastdeMaaskalksteenwordtmetblauwe hardsteen vooral Petit Granit bedoeld, een blauwgrijze steen metkenmerkendefossielen.

KleurendienietinBelgiëbeschikbaarwaren,zoalsgroen,roze,geelenbeige,werden ingevoerd uit Frankrijk, Italiëen Scandinavië. Deze groep bevatzowel metamorfe gesteenten (echtemarmers)alspolijstbarekalkstenen.

KeienKeien,afkomstigvanhetgrindophetKempisch plateau (Limburg), werdenomhundecoratieveaspectenalindevroege middeleeuwen gebruikt voorvloeren,inonbewerktevorm.

Metamorfe gesteentenWitCarrarischmarmeruitItaliëiseenecht marmer in geologische zin enwerdinBelgiëvaakgekozenalsvloermateriaal. Hier was immers geenpolijstbare witte steen beschikbaar.Hetmarmerwaskostbaarderenminder robuust, en leende zich daaromgoedvoor‘bijzondere’vertrekken,waarhetvaakgecombineerdwerdmeteendonkere, Belgische, marmerachtigekalksteen.

Leisteen en fylliet (schist) komen ookvooralsvloerbedekking,zowelgekloofdals gezoet, en op hun kant als haardvloer.Kwartsiettreffenweinroodtotgrijsgetinte varianten aan als buitenplaveiselenindienstgebouwen.

2. OppervlaktebewerkingHetoppervlakvanstenenvloerenkonomdiverse redenenbewerktworden:om een bepaald esthetisch effect teverkrijgen, of om de steen beterbestand te maken tegen vlekken.Afhankelijkvandesteenenhetgebruikkoneen vloeroppervlakbehouwenofafgewerktworden.

BehouwingBestratingenofvloerenindienstgebouwen, koetsdoorritten of verkeersruimten in het interieur (gangen), warenvaakruwbewerktomhetrisicoopuitglijdenteverkleinen.Typischiseenverzorgde frijnslag op Belgische blauwesteenofwitsteen.Meteensteenbeitelwerdenkortnaastelkaargelegen,evenwijdige lijneninhetoppervlakgehakt.Ookhardereensterkesteensoorten inintensiefgebruikte ruimten, zoals kasseien,werdenbehouwen.

Gefrijnde blauwe hardstenen vloer in de traphal van Carolus Borromeuskerk, Antwerpen

AfwerkingHetuitzichtvanvloerenissterkafhankelijk van de afwerking. Een ruwereafwerking geeft doorgaans een lichterekleur.Bijeenfijneafwerking,zoalspolijsten, ontstaat eendiepe endonkerdere kleur. Dit is alleen geschiktvoor compacte stenen in interieurs,zoalsgraniet,marmerenmarmerachtigekalksteen.Zandsteenenzachterekalksteenwordengekloofd,geschuurdofgeslepen;zachtekalksteenkanookgezoetworden.Compactekalkstenenwerdenhetvaakstafgewerktmeteenmarmerbewerking,waarbij verzoetenenpolijstendebelangrijkste stappenwaren. Dan pas kwamen de mooiekwaliteiten van de steen volledig tothun recht:alle de voorschrebene mar-bers moeten volcomentlyck gepolystert worden (1635, Carolus BorromeuskerkteAntwerpen).Historische bronnen beschrijven hetprocesinstappenvangrofnaarglad:n eerstwordtdesteengrofgeschuurdmet een nat zandsteenblok(Gotlandse steen) en daarna nogwatfijnergemaakttotereeneffen

oppervlak ontstaat met schuurstreepjes. Gaten worden opgevuldmetspecialeaangekleurdemastiek;

n daarna wordt de steen gezoet, ofgelijkmatigeneffengeschuurdmeteenfijnschuurmiddelenwater.Hetresultaat is een lichteweerspiegelingeneenkrasloosoppervlak;

n de gezoete steen wordt verderafgewerktmetnogfijnereschuurmiddelen,onderanderetin,loodenoxaalzuur.Dithandmatigpolijstengebeurtmeteenviltenwrijflap;

n totslotkaneenbijzondereglansofluster worden aangebracht meteendoeken rodeaarde, roetzwarten lood.Voorwitmarmergebeurtdatmettinas;

n als alternatief kan een waslaagjeaangebracht en opgewreven worden,maarhistorischebronnenvermeldenditalalseenzeertijdelijke,minderwaardigeoplossing.

Tegenwoordig wordt er met totaalanderemiddelengepolijst;deglansisdanookonvergelijkbaar.Mogelijksluithethuidigezoetennauweraanbijhethistorischepolijstwerk.


Blauwe hardsteen geschuurd, gezoet en gepolijst

3. OndergrondTraditioneelwerdennatuursteentegelsgelegd in kalkmortel op een bed vanzand, soms met toeslag van grint,steenslagof schelpen.Devoegenkregeneenvullingmetkalkmortelomdetegelsophunplaatstehoudenenhetoppervlakwaterbestendigertemaken.Maar vaak ook sloten de tegels koudaan,zondervoegen.Op de verdiepingen lag een stenenvloer gewoonlijk in een zandbed datopeenplankenvloermet tussenvloerof op de vulling van gewelven werdaangebracht.Inoude,intactekerkvloeren–dievan

daagzeldzaamgewordenzijn–ligtdenatuursteendirectopdeaangestampte aarde, omdat hier ook mensenbegraven werden. De tegels lagendaarom los en werden regelmatigzorgvuldigverlegd.Vanafdemiddeleeuwentot1784(Edictvan Jozef II)waren teraardebestellingen in kerken courant. Historischekerkvloerenzijndaaromvaakbezaaidmet grafstenen van aanzienlijkeouderdom.Zebestaan in vele formaten,materialenen technieken, stijlenenvormenenhebbenaltijdeenhistorische waarde en een complexebehoudsproblematiek.


12

Steensoort Foto Kenmerken Historisch voorkomen in Vlaanderen en afwerking

StollingsgesteentenGanggesteente Kleinekristallenineen BuitenkasseienenPorfiervanQuenast fijnkorreligegrijs binnenvloerenvan blauwegrondmassa. dienstgebouwenvanaf Zeerhard,dicht,druk tweedehelftvan enslijtvast de19deeeuw. Gekloofdenruwe afwerkingenVulkanisch gesteente Dofzwartmetbruine MolenstenenenvloerDuitsebasaltstenen; schijn,blaasjesengrijs stenenalsgekloofdeBasaltlava waarslijtage.Zeer breuksteenenruwe hard,dicht,druken afwerkingen,vooral slijtvast MiddenLimburg.Bv. Openluchtmuseum Bokrijk,Genk

AfzettingsgesteentenZandstenenKwartsrijke zandsteen; Zeerstabieleenharde Ruwbehouwenkassei,zoetwaterkwartsiet steen,gespikkeldin komtvooralsbuitenTienenKwartsiet; paarstotgrijsgetinte plaveiselenindienstGrès mammelonné varianten gebouwen.Vooral vanafde19deeeuw toegepast,eerder lokaalGlimmerrijke Grijstotgrijsbruinmet Vlakbehouwenzandsteen zwarteingekoolde kassei,vooralinKolenzandsteen plantenresten(fossiel hetMaasland,vanaf(Carboonzandsteen) plantenhaksel).Steen devroege wordtblekermetver middeleeuwen weringofschilfertafGlimmerrijke Micahoudendefijn Alsbreuksteen,tegelszandsteen korreligezandsteen enplatengekloofdenHardezandsteenvan metbreedpaletvan metruweafwerkingen,deCondroz;uithet kleuren.Roestkleurig zowelbinnenalsFamenniaan patina(geoxideerd buiten,vooral bindmiddel)ofblauw 19de–20steeeuw grijs/groenig(niet geoxideerd).Sedimen tairestructuren frequentaanhet oppervlak,zoals strandribbelsen wormgangenKalkstenenBrabantse hardsteen Geelwitmethoutnerf Alstegels(gekloofd);(witsteen) achtigelijntekening oppervlaktebewerktKalkzandsteenofsteen vanhetlegeren (bv.frijnslag)ofruwvanGobertange verstoringendaarvan afgewerkt,geschuurd doorgraafgangenvan engezoetmaarniet organismen.Roestgele polijstbaar. tintendoorijzer Diversevoorbeelden hydroxides. vankerkvloeren,vaak Nietvorstgevoelig, incombinatiemet beperkteweerstand blauwehardsteen. tegenluchtveront reiniging

>

13


>

Brabantse hardsteen Minderopvallende Toegepastalsplaveisel:(witsteen) houtnerfstructuur kinderkopjesmetDiegemsesteenof (t.o.v.Gobertange brokkeligerandeninBrusselsebreuksteen. steen).Witgrijzekleur BrusseliaansekasseiEenvariantisdeBrus metmindergelijk steen.Alsbinnenvloer:seliaansekasseisteen matigestructuur(t.o.v. tegelsenbreuksteenofVilvoordsesteen Balegemsesteen) (gekloofd),veelalmet(foto) oppervlaktebewerking (zoalsfrijnslag)of ruweafwerking (schuren).Rode kalksteen Marmer van Baelen: Tegelsmetmarmer(‘marmerachtige’); lichtroze,kersroodtot afwerkingen.rifkalksteen; bleekgrijsmetwitte Diversesoortentoebiohermale kalksteen vlekkenenbleekgrijze gepastinVersailles.Groepdecoratieverode sliertenbestaandeuit Bv.Marmer van Baelen:marmerachtigekalk talrijkewittedoor hetStadhuisvanstenenzoals: snedenvancrinoïden, Antwerpen(1561);‘Marmer van Baelen’ maargeenkoralen. populairtijdensde(of‘Rode steen van Rode van Rance:donker artnouveauperiodeLymborch’) roodbruin,metwitte Bv.Rouge griotte:Rode van Rance engrijzeadersen basementSint(‘Rodejaspis’) vlammenmetschelpen. Hubertusgalerij,Rouge griotte (foto) Rouge griotte:een BrusselByzantin kleurigofgebloemd Bv.Rouge royale:Rouge royale donkerkersenroodtot vloerenSint roodbruinmetgrijze Laurentiuskerk, enwitteaders Antwerpen Byzantin:roodgrijze steenmetfossielenen vlekkenenzwart afgelijndebloem Rouge royale: lichttot helderroodmetwitte calcietadersengrijs gebloemdGrijze kalksteen Saint-Anne:grijstot Tegelsmetmarmer(‘marmerachtige’); donkergrijsmarmer afwerkingen.rifkalksteen; metlichtgrijzefossielen, V.b.Saint-Anne:biostromale kalksteen vooralmooieschijf Academiënpaleis,Groepgrijzedecora vormigekoralenen Brussel;GrandsAp-tievemarmerachtige bolvormigeschelpen; partements,Versailles;kalkstenenzoals witteadersdiezich veelgebruiktalsSainte-Anne verbindentotbreccia schoorsteenmantels.Florencemarmer achtignetwerk. Bv.Antique de Meuse:(Grand) Antique de Florencemarmer: licht Congrespaleis,BrusselMeuse (foto) grijzekalksteenmet (1958),Vijdtaltaarvan donkerevlekkenen hetLamGodsin somseengroenige SintBaafskerk,Gent schijn. Antique de Meuse: wellichtdemeest decoratievegrijzekalk steenmetmassale langgerektefossielen inglanzendegrijze banden

14

Zwart-witte kalksteen Petit Antique:zwarte Tegelsmetmarmer(‘marmerachtige’) steendoortrokkenmet afwerkingen.Petit Antique (Marbre onregelmatigewitte Tijdensdebarokde Barbencon, Brayelle) adersenvlekken gereputeerd.Bv.Petit= Petit Antique Noir Antique: zwarte Antique: ValdeGrace,d’Hèches (?), Pyreneeën steendoortrokkenmet ParijsenVersailles.Noir Antique (Grand eennetwerkvanbrede Bv.Noir AntiquewasinAntique) onregelmatigewitte deoudheidbekendalsBleu belge (foto), aders,breccieus. marmor celticumBelgische Blauwe Bleu belge: zwart Bv.Bleu belge:traphal ‘marmer’metblauwe vandeBelgische schijndoortrokkenmet GeologischeDienstin wittecalcietadersin BrusselLeopoldspark. ruitpatronenensoms Populairinde19de schelpdoorsneden eeuwendeeerste helftvande20ste eeuwvoorartdeco vloerenBontgekleurde Veelkleurig‘marmer’ Tegelsmetmarmerbreccieuze kalksteen methoekigefragmen afwerkingen.(‘marmerachtige’) tenvanverschillende Bv.VersaillesBreccia van Waulsort doorgeaderdekalk steenineenlilaroze achtergondZwarte kalksteen Dinant:zwartsoms Tegelsmetmarmer(‘marmerachtige’); metblauwigeschijn afwerkingen.Veelfijnkorrelige lagunaire engroverekorrel voorkomendalsfraaiekalksteen Theux:zwartmet kerktegelvloeren.Marbre Noir de Dinant bruineschijn. Bv.Dinant:dezwarte(Dinantzwart)(foto) Namen: nietgeheel steenvanDinantwerdMarbre de Theux zwartmaareenbeetje samenmetdievan(Theuxzwart) blauwachtig,met TheuxhetmeestMarbre de Namur grijzeenwittebanden. gewaardeerd,vooral(Namenzwart) Fijngelaagdzodatbij tijdensde17deeeuw.Marbre Noir de slijtageconcentrisch VloerenSintNiklaasGolzinne(Mazyzwart) gelaagdeuithollingen kerk,Gent;SintSalvaNoir/Marbre de ontstaan. torkerk,Harelbeke;Basècles(Basècles Golzinne:zuiverste ValdeGrâce,Parijs.zwart) matzwartekleur,fijne Kerkelijkmeubilairbv.Noir de Denée korrel,roodachtige sacramentstorenSint(Denée zwart); glansinscherendlicht. Martinuskerk,AalstNoir D.F. (= français de Basècles:zwartgrijzige (1604).BurgerlijkDenée );zwartevariant steen. voorbeeld:vloerenvanPetit Granit Denée: zwartmet kasteelvanAnnevoie. karakteristiekekleine Theux: mythische witterondevlekken reputatie,vooralinde van2–3cm(geodes; 16deeeuwvoorrenais ‘sneeuwballen’);veel sancegrafmonumen mindercrinoïdendan tenenreligieus inPetit Granit meubilair.Bv.altaar vanHerkenrodeinde O.L.V.kerk,Hasselt. Namen:vooralals tegelvloeren,vaakin kerkenincombinatie meteenlichtgrijze Maaskalksteenuit dezelfdegroeven. Golzinne:ontgonnen vanaf1645,overvleu geltvanafdetweede helftvande19deeeuw


>

15


deproductieinDinant. Bv.Versailles;huis Wieleman(1927), Brussel;Finisterrekerk, Brussel. Basècles: ruimtoege pastinde18deen 19deeeuwBelgische blauwe Compactesteenmet Sindsdemiddelsteen; compacte weinigfossielenen eeuwengebruikt,oölitische, oncolitische, kenmerkendelicht vooralinLimburg.stromatolitische of grijsblauwekleur.De Tegelsgeschuurdenbioklastische(crinoï- homogeniteitisminder gezoet.Gepolijstwordtdenrijke) kalksteen dandievandePetit hijsomsalseenMaaskalksteen Granit,maarde 'marmer'omschreven.(NaamseofNamense kwaliteitisbeterdan Veelvoorkomendalssteen),ontgonnenin deDoorniksesteen. kerkvloer,vaakineendeelvanhet Wanneerblootgesteld donkergrijsblauwgrijsMaasdal.Voorbeelden aanvochtigebuiten combinaties.Hijwaszijndesteen van luchtontstaateen ruimverspreidvandeVinalmont(oölitische) aswitpatina 16detotde19deeeuw,(foto),Moha(oolitisch), toenhijverdrongenmuisgrijzesteenvan werddoordePetitLongpré(crinoïdenrijk) Granit.Bv.Centraal Station,AntwerpenZwarte Vrijegaalgrijszwart Dezwartevariëteit(‘marmerachtige’) vankleurengelaagd werdalsmarmeren blauwgrijze vanstructuur,metzeer bewerkt,deDoorniksefijnkorrelige kleirijke kleinefossielen steenmeeralseenbioklastische (schelpjes).Hijkleurt blauwe(hard)steenkalksteen lichtbeigetotbruin metbewerkingenenDezwartemarmer grijsdoorverwering afwerkingen.variëteit(uitdezgn. (oxidatievanpyriet). Sindsde12deeeuwblauwebanken)is Schieferigetextuur groteproductievangekendalsNoir de doopvonten,grafTournai(Zwartevan stenenenvloerplaten.Doornik,Doornik Indemiddeleeuwenzwart). wijdverspreidalsDegrijsblauwe(uitde vloertegel,maarvanafzgn.grijzebanken)als de15deeeuwmeerDoorniksesteen vervangendoorsoort gelijkeuitNamen. Bv.kelderhospitaal Bernardinnen, OudenaardeBelgische blauwe Lichtblauwetot Tegels,allebewerkinsteen; compacte donkerblauwesteen genenafwerkingen.crinoïdenrijke mettallozefossielen Sindshetmiddenvankalksteen (vooralstengelleden de16deeeuwopgroteBlauwehardsteenof vancrinoïdenenook schaalverspreidalsPetit Granit.Hetisin kleinekoralen)diezich vloermateriaal.Hetfeiteeenverzamel alswittedoorsneden polijstenalseenmarnaamvoorcompacte tonenindesteen.De mergebeurdewellichtgrijsblauwekalksteen steenheeftwitteen pasvanafdelate18dedieontgonnenwordt zwarteaders,enronde eeuw.Degepolijsteinhetbekkenvan opgevuldeholten blauwesteenwasergHenegouwen(Soignies, (geoden)diedekwali populairtijdensdeAngienenEcaussines), teitbeïnvloeden.Wan Empireperiode.Bv.hetbekkenvan neerblootgesteldaan Panthéon,Parijs.Condrozendebekkens vochtigebuitenluchtvandevalleienvande ontstaateenmiddelBocqenMolignée. matiggrauwgrijspatina >

16

Zweedse kalksteen Zweedsecompacte Tegelsmetmarmer(‘marmerachtige’); grijsgroeneofrode afwerkingen.Vanafdefossielrijke kalksteenmetmooie 17deeeuwisdezekalksteen (Orthoceren) grotefossielen(buis steenveelgebruiktinÖlandsteen vormigeschalenvan burgerlijkebouwkunst inktvissen:Orthoceren) indeNoordelijke Nederlandenen sporadischookinde ZuidelijkeNederlanden. Bv.hetkasteelvan SeneffeFranse beige kalksteen; Leverkleurigtot Tegelsentredenmetcompacte oölitische, oranjegeelFrans marmerafwerkingen.pisolitische tot ‘marmer’,effen(claire) Veelvoorkomend,bioklastische kalksteen ofgevlekt(moucheté). vooralvanafdetweede(‘marmerachtige’) Vertoontrozigetot helftvande19deeeuw.Comblanchien bleekbruinedoorade ring.Hijlijktopper vlakkigopdeJurasteen uitDuitslandFranse beige kalksteen Beige,somsrozeof Tegelsmetmarmer(‘marmerachtige’) paarsachtig,homogeen afwerkingen.Ruimuit het Viseaan ofgemengdemarmer gebruiktsindsdelateDiversesoortenuitde achtige.Sommigemet 19deeeuwvoorregioPasdeCalais zwarte,grijzeofrode schoorsteenmantelsRinxent,bekendals stylolietenen entegelvloeren.Bv.marbres Boulonnais: calcietaders. PaleisvoorSchoneLoupine-marmer Loupine-marmer: Kunsten,BrusselLunel uni en fleuri lichtbeigemetveelHenriette blonde et rozeadersbrune Lunel uni en fleuri: Brun fleuri grijsbeigemetzeldNapoléon grand- zameschelpenenmélange (foto) donkerbeigebezaaid metkleinepaarle moerenschelpen. Henriette blonde et brune:beigemet donkereofheldere vlekken. Brun fleuri:donkerbruin methelderbruine vlekkenenkristallen aders. Napoléon grand- mélange: bijnabreccia, levendigelichtbruin beigesteen,sterk geaderdengewolkt metwittevlekkenItaliaanse beige Witteofgeelbruine Tegelsmetmarmerporeuze kalksteen kalksteenmetspons afwerkingen.Erg(‘marmerachtige’); achtigetextuuren populairvanafdejarenontstaan nabij karakteristiekelang 1930.Bv.Ravensteinheetwaterbronnen werpigeholten;dikwijls galerij,BrusselTravertijn gelaagdaspectItaliaanse rode Resp.donkerroodmet Tegelsmetmarmerkalksteen, met een witteenzwarteaderen afwerkingen.knolachtig aspect endonkerroodmet Dezekomeneerder(‘marmerachtige’) gewolkte(kalksteen voorvanafdevroegeRosso antico (foto) knollen)structuur 19deeeuwRosso Verona


>


Metamorfe steenWit marmer Hijkomtvooralseffen TegelsmetmarmerCarrarischmarmer wit,metgrijzevlekken, afwerkingen. adersofschaduwen. Algemeenvoorkomen Debianco Carrara vooralvanafdelate statuariowaszuiver 18deeeuw,daarvoor witenisgebruiktvoor uiterstzeldzaamin beeldhouwwerken vloeren vloeren.Debianco Carrara venatoisde lichtgrijsgeaderde wittemarmer.Andere beroemdeItaliaanse wittemarmerszijnde arabescatoencalacata (witmetgekleurde aderendievariërenvan grijszwarttotbeige), ende bardiglio(blauw grijsmetdonkereade renenglasachtigebreuk)Italiaanse gele Felgelefijnkristallijne Tegelsmetmarmer(licht metamorfe) marmer afwerkingenkalksteen (‘marmer’)Gele van Sienna;Giallo di SienaDiverse Italiaanse en Groenemarmersmet TegelsmetmarmerGriekse groene serpen- grijzetotzwarteaders afwerkingentinieten (‘groene mar-mers’) en ophicalcieten (serpentijnhoudendemarmers). Serpentinietis een metamorf omgezette peridotiet(basisch stollings-gesteente)Italiaansegroenemarmerszoals:verdeIssori, verde Patricia(foto), verde aver, cipollinoGrieksegroenemarmerszoalsVert Antique,Vert TinosLeisteen Zeerfijnkorrelig, Leisteen,hoofdzakelijkLeisteentegels homogeen,gladaan toegepastvoorgraf voelendgesteentemet stenen.Opzijnkantin zijdeachtigeglansen visgraatveelgebruikt perfectesplijting alshaardvloersinds 16deeeuw.Schistals vloerbedekking,zowel gekloofdalsgezoet.Gemengde lithologieKeien Eenbonteverzameling OnbewerktinpatroonMaaskeien vanveelalwitader gelegd.Wegenshun kwarts,rodetotbruine decoratieveaspecten zandsteenendonker zijnzealindevroege grijstotdonkerbruin/ middeleeuwen grijskwartsiet gebruiktalsvloeren. Bv.windroosenster patroneninhetkerkje vanErpekom.

17

Sommigegebrekenaandenatuurstenenvloerwarenalaanwezig toenhijgelegd werd. Ze zijn te beschouwenals structuurkenmerken, die de steensomskwetsbaardermaken.De strengeselectievandestenenwasdaarombelangrijk. Veel compacte kalkstenenbevatten korsten, holten, aders, fos

sielen of vlekken. Vooral stylolietenkunnenproblemengeven,datzijnzigzagvormige,zwarte,horizontaleafzettingenmet ondermeer klei en organisch materiaal. Hierdoor kan hetoppervlakafschilferen.Vooralkleikanvocht opnemen en door zwellen enkrimpen verbrokkeling uitlokken. Bijeen zwartonoplosbaar residuophetgrensvlak,spreektmenvaneen‘zwarteader’ofeen‘brandlaag’.

Vloerenzijnzowatdemeestgebruikteen betreden onderdelen van eengebouw.Zehebbenhethardteverdurenvanduizendenvoeten,tonnenvuil,tallozepoetsbeurten,hetgewichtvanmensenenmeubelen.Vloerendragendesporenvanditrijkeverleden.Soms

geeftdat zeeen speciaal kenmerkofeen charmant patina, maar veelalmondtdituitinschade.Schadebeeldenlatenzichhetgemakkelijkstindelenvolgenshunoorzaken:fysische krachten, vocht, verontreiniging,biologischeschade,eenverkeerde vochtigheid en temperatuur, lichten straling, brand, diefstal en vandalismeenverliesaancontextenbetekenis. Demens heeft in dit alles eengrootaandeel.

1. Mechanische schadeLangzame mechanische schade: slijtage, vervormingNatuurstenen vloeren slijten af doorwrijving.Ditgebeurt langzaam,naarmatedevloerbelopenwordt.Nietallematerialenslijtenopdezelfdemanier.Zoontstaatereenoneffenoppervlakwanneer diverse soorten door elkaarvoorkomen. Dit is een bekend fenomeen bij zwartwitte vloeren: wittemarmers slijten vlugger dan zwarte,die gaanuitsteken.Ook een verschillende hardheid in de steen leidt totaftekening. Inkalksteenzijndeschel

OOrzakEN EN vOrMEN vaN scHaDE

3

oorzaken en vormen van schade

19

pen vaak harder, waardoor ze gaanuitsteken.Bijwitmarmerdoendeharderegrijzeadersdat.Deslijtagegaatsnellerwanneervoorwerpen die harder zijn dan de steen,het oppervlak mee bekrassen. Denkbijvoorbeeld aan zandkorrels of grintengraveldieaandevoetzolenblijvenhangen. Zand onder voetzolen ofonder een tapijtwerkt als schuurpapier.Deschadeishetsnelstzichtbaarbijgepolijstevloeren:zekrijgendoffeenlichteplekken.Eengelaagdesteenkannaeenintensieve, langdurige slijtageafschilferen.Dat is het geval voor Naams zwart‘marmer’, blauwe Maaskalksteen enDoornikse zwarte steen, die frequentvoorkomeninkerkvloeren.Slijtageisinhetbijzondervoorgrafsteneneenbedreiging;hetverlorengaanvan opschriften, decoraties of figuratiesbetekenteengrootwaardeverlies.

Plotse mechanische schade: stoten, krassen, breuk…Krassen kunnen ontstaan door hetslepenvanvoorwerpen,doordewrijving van grint of steenslag, doornaaldhakken of agressief onderhoud.Monumentenwachtzietvaakspiraalvormige krassen in natuursteendoor

hetgebruikvanonderhoudsmachines.Tegelsdielosofnietmeereffenliggen(bijvoorbeeld door verzakking ofwater), zijn heel kwetsbaar voormechanischeschade.Alseropgelopenwordt,slijtenenbrekenzeveelsneller.Ook schenden ze de omliggendetegelsaanderand.

Allestenenvloerenzijngevoeligvoormechanische schadewanneer er eenzwaar voorwerp op valt. Afschilferen,scheurvorming,breukenofdiepekrassenzijnhetgevolg.Overlastvandruken buigkrachten op de vloer, bijvoorbeeld bij het plaatsen van stellingenof een hoogtewerker, kan tot eenbreuk leiden. Dat gebeurt vaak bijtegelsengrafstenenboveneenholte.Maardemeestebreukenhebben letterlijk een onderliggende oorzaak.Door ongelijke zettingen, een onder

20oorzaken en vormen van schade

liggendeconstructiedie instortofdeondergronddie inklinkt (volumeafname), ontstaan er breuken en komentegels los te liggenofwordenzeverplaatst.Sommigedraagvloerengevenspanningen en bewegingen van hetgebouwdooraandevloer,diedatnietkanopvangenenbreekt.Een bijzondere vorm van breuken enafschilferingkomtvoorbijoudetegelsdieherlegdzijnineencementmortel.Dieisveelsterkerdandetegelzelfenbijspanningopdetegelvloerrakendetegelsbeschadigd.Bijvloerenmeteenzachterekalkmortelsneuvelteerstdevoeg;die isgemakkelijkerengoedkopertevervangen.

Veel historische natuursteentegelszijnooitherlegd,watbijnaaltijdsporen heeft nagelaten: afgebroken randen en hoeken, scheuren of afschilfering. Vooral de 20ste eeuw heeftveelvloerengetekenddoorwerkzaamheden aan leidingen of verwarmingonderdevloer.

2. VerontreinigingNatuursteen kan verkleuren en vlekkendoorcontactmetvuil,chemicaliënen andere verontreinigingen. Vooralmarmer en lichtgekleurde kalksteen

zijnergevoelig voor.De vlekkenkunnen het gevolg zijn van een reactievanelementenindesteenzelfofvanuitwendig contact met schadelijkeproducten. Voor een juiste behandelingmoetdeoorzaakgekendzijn.

Interne vlekvormingVooralbijwitmarmerenlichtgekleurde kalksteen is interne vlekvormingstorend.Doorgaansonderscheidenwetweetypes:n hetbekendstzijndegeletotbruinesluiers, meestal ongelijkmatig overde steen verspreid. Die komen vandeoxidatievanijzerhoudendemineralenindesteen(bv.pyriet).Zeverhuizen met het vocht naar hetoppervlak,waarzezichafzettenalsroestbruine ijzerverbindingen (limoniet). Dit proceswordt versnelddoor vocht, een hoge temperatuur(bijvoorbeeld vloerverwarming) eneen basisch milieu. Onaangepasteonderhoudsproductenwerkenditindehand,zoalsdemeestezepenenproductenmetsoda,silicaten,polyfosfaten of ammoniak. Dergelijkevlekkenzijnnietoplosbaarinwateren zijndusmoeilijk te verwijderen.ZetredenvooralopbijwitCarrarischmarmer;

Interne vlekvorming door pyriet

Een slechte herstelling in cementmortel veroorzaakt afschilfering van de natuursteen


n uitgesproken bruine vlekken kunnen ook het gevolg zijn van eenreactie tussen de organische stoffen in de steen en stoffen uit eencementmortel. Ze verschijnen kortnahetplaatsenenzijnwelwateroplosbaar.Zezijntypischvoorwittecompactekalksteen.

Vlekken en oppervlakteschade van buitenafSomszijngelevlekkeninwittevloerenafkomstigvandeondergrond,waarinleem of gele zavel verwerkt is. Ookdaaraanisbijnanietstedoen.

Contact met metaal geeft dikwijlsbruineengroenigevlekkenopnatuursteen. Metalen voorwerpen zoalsemmers of kandelaars op de vloerlaten lelijke kringenen verkleuringenachter. Ook bekend zijn roestvlekkenontstaan na het verzagen vanmetalenbuizenopeenonbeschermdemarmeren vloer. Het karakteristieke rosbruine patina van bleke kwartsrijkezandsteen (bv. Tiens kwartsiet) zoueengevolgzijnvan roestend ijzervijlsel, achtergelaten door schoen enhoefnagels. Een roestendewapening,ankers of doken veroorzaken somsroestvlekken in de stenen vloer.

Monumentenwachtsteltditgeregeldvastbijaltaartreden.

Plantenpotten zijn heuse boosdoeners, vooral die in aardewerk enmetaal.Doordecombinatievanwater,aarde en het materiaal van de potlatenzelelijkekringennaopdevloer.Op witte stenen zien we doorgaansbruinekringen,opblauwesteneneenlichtgrijzematterand.

Vlekken zijn dikwijls het gevolg vantoevallig contact met vlekkende ofagressievestoffenzoalssmeerolie,vet,olie,wijnofvoedingswaren.Inkerkenzorgt kaarsvet voor hardnekkige ontsieringenopdevloer.Kauwgomisookvaaklastigteverwijderen,zekerbijeenporeuzesteen.Kalkhoudendesteen(marmerenkalk


22

steen) is gevoelig voor zuren zoalswijn, fruitsap en azijn. Die kunnendoffe plekken veroorzaken en hetoppervlakaanvreten.Veel huishoudproducten zijn ongeschikt voor natuursteen, zoals bleekwater,bijtendesodaenveledetergenten.Zowelbasischealszureproductenzijn schadelijk. Ze veroorzaken nietalleenvlekkenmaarbeschadigenookhet oppervlak, waar ze in etsen.Vloerzepenmetlijnoliekunnenoptermijnstorendestrepenachterlaten.

Hetaanbrengenvandiverselagenolie,wasofsiliconenresulteertnaeen tijdineenvuilelaag.Datisvooralduidelijkmerkbaar op poreuze of beschadigdeoppervlakken.Zevergelenenabsorberenvuil,waardoordetegelsverdonkeren. Vooral bij wit marmer is dat ergstorend.Opdonkeretegelsiseenmatwitwaasdanweerontsierend.Oplichtestenenzienwealeenskleurigevlekkenafkomstigvaneentapijt.

Rode sisaltapijten zonder ondertapijtzijnhiervoorberucht.Tapeenlijmrestenvanmattenzijnvaakheelmoeilijkteverwijderenenzijnergontsierend.

Ergernogisdeschadeveroorzaaktdoorvastenieuwepodiaopkerkvloeren;dieisonomkeerbaar,zekerwanneerereenondoordringbarelaagbovenopdeoorspronkelijkewordtgelegd.

Oude ingrepenOude herstellingenwordenwel eensals storende verontreinigingen ervaren. Denk maar aan verlijmingen ofstopsels. Breuken inmarmer werdensomsmet schellak (een dierlijk hars)gelijmd.Datkonookopkleurgebrachtwordenalsstopmiddelvoormarmers.Hoewelditgoedeenrelatiefomkeerbare ingrepen zijn, krimpen de stopselsoplangetermijnenkomenzelos.Delijmbiedtnietergveelstevigheid.Breukenwerden al eensmet gips endoken vastgezet. Maar gips lostgemakkelijkopenverliestzijnmechanische sterkte door vocht. De ijzerenpennen roesten en zetten uit door


vocht en zouten, met nog grotereschade tot gevolg: vlekken, afschilfering en zelfs barsten en breuken.Dezeherstellingenwordenoptermijnbestvervangen.Ooklijmenoppolymeerbasisdievanafhet midden van de 20ste eeuwgebruiktwerden,blijkennietzoresistent en ontsierenna verloop van tijddoorverkleuring.Kittenenlijmenkunnenlelijkevlekkenveroorzaken. Siliconenkit die somswordtgebruiktomsoepelevoegentemaken, geeft vetvlekken die niet verwijderbaarzijn.

3. Schade door vocht en zoutenWater komt hoofdzakelijk in de vloerterechtdooropstijgendgrondvocht,lekkages,natonderhoudofcondensatie.

Vochtschadehoudtsomsverbandmetmenselijk handelen: kwistig poetsenmet te veel water, planten gieten ofnatte paraplu’s. Gebeurt dat continu,dan treedt er plaatselijk schade op;blauwehardsteenwordt lichtgrijs enveelsoortennatuursteenkrijgenvlekkenofdoffeplekken.Demeestevochtschadeheeftechtereenbouwkundigeofbouwfysischeoorzaak.Bijvochtproblemen wordt vaak een verkeerdediagnosegesteld, bijvoorbeeld opstijgendgrondvocht, terwijlhetcondensatie kan zijn. Ze zijn dikwijls hetgevolgvanachterstalligonderhoudoffoutenindeconstructie,hetontwerpof detailleringen. Regelmatig is eendefecteregenafvoerdeboosdoener.

Zouten komen in de constructieterechtdoormortelsofdoorcontaminatie.Ruimtenwaardierenverbleven

hebben, waar gezouten voedselbewaardwerd,ofwaarmensenbegravenwerden bevatten vaak overdadigveel zouten. Vocht transporteert dezoutendoorde stenen vloer,waar zeschadekunnenaanrichten.

Deondergrondkanonstabielwordendoor te veel vocht. Op lange termijnkan hetmortelbed zijn hechting verliezen,zachtwordenenverkruimelen,zekerals er zoutenaanwezig zijn.Detegels liggendanoneffenenkunnenzelfs loskomen.Zo zijner kerkvloerenplotsverzaktnajarenlanggebruikvaneen industriële reinigingsmachinemetveelwaterendruk.

Vochtopnamekanhetuitzichtvandesteen grondig wijzigen. Het versneltonder andere de chemische veranderingvanmetaalonzuiverhedeninstenen (zie ook vlekvorming bij lichtekalksteen en marmer). Er ontstaanvochtvlekkenenoptermijneenafschilferendofverpoederendoppervlak.Datmaakt de tegel nog gevoeliger voorindringendwaterenvuil.

Verpoedering treedt vooral op bijzandsteen, echt marmer en zachtewitte kalksteen, door het bindmiddeldatindesteenoplostofdoorzoutenindesteen.Bij schommelingen indevochtigheid oefenen uitkristalliserendezoutendrukuitindeporiënvandesteen. Bij compacte kalksteen is heteffect eerder afschilfering. Onder deschilfersisvaakeenwitachtigpoederzichtbaar.

Afschilferingkomtvooralvoorbijmarmerachtige kalksteenmet stylolieten


24

enonzuiverhedenindesteenzelf.HetWTCB(WetenschappelijkenTechnischCentrumvoorhetBouwbedrijf)onderzocht het schadeproces en identificeerdedevolgendestadia:1. het ontstaan van matte zones opdesteen;

2. hetvormenvaneenchemischreactieproduct net onder of op hetoppervlak (meestal een wit poeder). Dit verdwijnt bij reinigen enwordtmeestalnietopgemerkt;

3. het optreden van kleine opwelvingen aan het tegeloppervlak alsgevolgvandeexpansievandereactieproducten;

4. een begin van afschilfering: naarmate de steen wordt schoongemaakt, worden steeds meer schilfersweggenomen;

5. eenafgeschilferdtegeloppervlak.

Belangrijkefactoreninhetschadeproces zijn dus de onzuiverheden in desteen zelf en het vocht dat ze laatzwellenofverplaatst.Ookdeaardvan

de mortel speelt een rol. Cement(zowelinstelmortelalsinvoegmortel)blijkthetprocesdesastreusteversnellen.Inhetverledenwerktenderelatiefdampopenenzachtevoegenalskieuwen.Desteenbleefintactomdathetvocht langsdevoegenverdampte.Bijeen cementvoeg verdampt het vochtviadetegelenrichthetschadeaanindetegelzelf.

Vochtschade verergert door interventies die het ademend vermogen vandevloeraantasten.Beschermlagenopde tegels zijnweliswaar bedoeld omhet indringen van water, vuil en vetvanbovenafteverhinderenofomhetglanseffect te herstellen. Maar zelatengeenvochtendampvanondermeerdoor.Zokunnenzoutenofandereproductendieopzwellenmetwater,zich opstapelen net onder deze filmlaag.Wanneerdiedrogenenkristalliseren,zijnenormeverstoringenmogelijk,variërendvaneenwitwaastothetafschilferenvandesteen.

Afschilfering nadat een glanslaag is aangebracht


25

Ook tapijtenmeteen rubberenonderlaag werken als een dampdichte foliewaardoorhetvochtnietmeerwegkan.

Kortom: een historische vloer moetgoed kunnen ademen, zowel naarbovenalsnaarbeneden.

4. Schade door een verkeerde relatieve vochtigheid Stenen vloeren kunnen ook natwordendoorneerslaandvochtuitdelucht,of condensatie. Warmere lucht kanmeer water bevatten dan koude.Condensatie treedt op wanneerwarme,vochtige luchtopeenkouderoppervlakafkoeltenzohetdauwpuntbereikt.Vooraltijdenszwoelelentedagen ishetrisicogroot.Hetgebouw–vooraldevloer–isdannogergkoud,dewarme,vochtigebuitenluchtkomtnaarbinnenenslaatneer.Verwarmingmetgasbrandershoudthetzelfderisicoin, want hierbij komt veel vochtige,warmeluchtvrij.Bij een hoge relatieve luchtvochtigheidwordthetoppervlakvangepolijstmarmerporeusensuikerachtig,waardoor de steen sneller vuil opneemt.Metalenelementenbijenindesteenzullensnellercorroderenenvlekkenofbarstenveroorzaken.

5. Schade door een verkeerde temperatuurMaterialen zetten uit of krimpen innaargelang van de temperatuur. Diethermische werking kan bij stenenvloeren aanleiding geven tot scheuren, breuken of losliggende tegels.Daarom worden bij nieuwe vloerenvaak dilatatiestrips of uitzettingsstrookjes van onder andere koper enloodingebracht.Vloerverwarmingkandevloervervormen.Ookradiatorenkunnendevloerplaatselijk sterk opwarmen en deongelijkmatige temperatuurverdelingkan tot spanningsverschillen enscheurenleiden.Eeneenzijdigeblootstellingaanfelenwarmzonlichtkanhetzelfdeeffecthebben.Instenendieliggenopeenondergrondmetandereeigenschappen, kunnen spanningenoptreden. Dit is vooral een probleembij eenvloerdieherlegdwerd ineennieuwe cementmortel of dekvloer,maarmeestal niet bij een vloermeteen intacte, oude en vrij flexibeleplaatsing.Incombinatiemetvochtkanookeenvriestemperatuur schade voortbrengen. Veel stenen binnenvloeren zijnnietvorstbestendigenkunnenafschilferen, vooral relatief poreuze, zachtekalksteensoorten (zoals bepaaldeBelgischeenFransewitstenen).

6. Biologische schadeStenenvloerenwordennietaangetastdoor insecten of knaagdieren zelf,maarweldoorhunuitwerpselen,dievlekken achterlaten en voor zoutcontaminatieszorgen.Een zeer vochtige vloer kan ontsierdwordendoorbacteriën, algen, schim


mels, lichenenof plantengroei. Algenvormenmeestaleeneencellige,groene aanslag die zich ontwikkelt wanneerhetoppervlakgeregeldvrijvochtig is. Ze kunnen het oppervlak lichtetsen.Schimmelsontstaanvaakonderdampdichte tapijten, waar het heelvochtig is. Lijnolie vormt een extravoedingsbodem. De aantasting doordemeesteschimmelsopsteen isvrijminiem, maar hun verkleurde resten(bijvoorbeeldzwartevlekkenopwittetegels)zijnhardnekkig.

7. LichtschadeLichtheeftgeeninvloedopstenenvloeren, maar oude lijmen, stopsels enbeschermlagenkunnengaanverkleuren

8. BrandschadeBij brand veroorzaken niet alleen devlammenschadeaandevloer,ookvallende voorwerpen en het bluswaterzijn noodlottig. Bleke natuursteensoorten waarin ijzerrijke mineralen

voorkomen, zoals de Belgische witstenen, vertonen na een brand vaakeen rode verkleuring. Roet laat hardnekkigevlekkenna,zoalsookfrequentvastgesteld wordt aan haardstenenrondschouwen.

9. Schade door diefstal en vandalismeNatuurstenenvloerenzijnkostbaarengegeerd. De handel in ‘oude vloersteen’ en recuperatiesteen floreert.Leegstaande of afgelegen gebouwenzijndanook vaakhet slachtoffer vandiefstal. Vandalisme of opzettelijkevernielingenzijndaarookeenrisico.

10. Verlies van context en betekenisHetpatrimoniumvanhistorischevloerenheeftveeltelijdenonderonopzettelijke en vaakgoedbedoeldemenselijkeinterventies.Bijrenovatiesenrestauratieswordennatuursteenvloerenal te gemakkelijk verwijderd en vervangen, ‘want de steen is nog leverbaar’. Maar het unieke karakter vaneenoudevloerisongeëvenaardenheteffectvaneennieuwevloerisvaakkilendoods:eenwaardeverliesvoorhethistorischeinterieur.

Nieuw en oud zijn onvergelijkbaar

Stopsels of opvullingen met harsen verkleuren onder invloed van licht


Werken aan verwarmingssystemenen leidingen zijn meestal rampzaligvoornatuurstenentegelvloeren.Omdatvoorzichtiglichtenergmoeilijkenduuris,wordtsnelbeslistzetevervangen. In betere gevallenworden zeteruggelegd, maar op een andereplaats,opeenandereondergrondenineenanderpatroon.Grafstenenwordenzonder scrupules elders ingewerkt of

verwijderd.Deverklaringvoorveelverkeerdonderhoudenslechteherstellingen is vaakdat eenoude vloerwordtbenaderdalseensplinternieuwe.Onwetendheidligtveelalaandebasisvan schade doormenselijk handelen.Vaak is de historischewaarde onderbelichtenzijngegevensoveropdracht,bestelling,herkomst,plaatsing,afwerking, gebruik en slijtage – kortomde‘biografie’ van de vloer – niet bestudeerd. Ook de esthetische waardewordt dikwijls onvoldoende erkend.Het is zelfs niet altijd duidelijk of ereenartistiekontwerpaan tengrondslag ligt.Vloeren zijn bij uitstek contextgebonden:zevormenletterlijkenfiguurlijk een belangrijke laag in degeschiedenisvaneengebouw.Vaakiser onvoldoende respect voor de relatiesmetderestvanhetgebouw,metde inboedel en met de ondergrond.Hierdoor komen de authenticiteit endeintegriteitvandehistorischevloerin het gedrang. En verliest het helegebouw,desite,aanerfgoedwaarde.

Foto pag. 29: Schilderij van de huidige Trouwzaal in het Antwerpse Stadhuis, met verdwenen natuursteenvloer


Dathistorischevloerenvandaaggaafbewaardzijn, somsaleeuwenlang, isdoorgaans te danken aan de goedezorgenvande lokalebeheerders.Ookvandaag nog verdienen ze constanteaandacht. Diemoet erop gericht zijnhet uitzicht te behouden en een zolang mogelijke levensduur te garanderen.Endathoudtin:schadevoorkomen, veranderingen tijdig vaststelleneneenaangepastonderhoudgeven.

1. Regelmatige controleHoe sneller nieuwe schadebeeldenvastgesteldworden,hoeeenvoudigerze verholpen kunnen worden. Weesdaarom alert voor recente schilfers,barsten of vlekken, slijtage en vuil.Meld ook een plotse onstabiliteit oflosliggende tegels. Monumentenwachthelptdaaraanmee indevormvan een regelmatige toestandscontrole,maarhetwaakzameoogvandebeheerder en van de poetsploeg isonontbeerlijk.

2. Schade voorkomen Beschermen tegen slijtage en vuilOnzevooroudershebbenhunwaardevollebinnenvloerengoedbeschermd.Hetwasgebruikelijkombuitenschoenenuit tedoenofoverschoenenaantetrekkenvoordatiemandhethuisinkwam. Het ergste vuil werd van deschoenen geschraapt aan voetkrabbersaandegevel,waarnavoetborstelsenmattendeschoenenverderschoonveegden. Ook nu kunnen goedeschoonloopmattenaandeingangveel

vuil en stof wegnemen. Erg waardevolle vloeren werden vroeger somshelemaal met matten bedekt, diealleen bij bijzondere gelegenhedenwerden weggenomen. Dat gebeurtvandaag nog soms ter beschermingtegenslijtageenkrassendoorschoenen en stoelen. Hierdoor vermindertook de koudestraling van de vloer,zeker een voordeel in moeilijk verwarmbaregebouwenzoalskerken.Een loperkanhelpenomschadeaandruk belopen stukken af te remmen,maardanneemtdeschadesomsweltoeaanderandvandemat.Bestudeerdecirculatiegoed inderuimte.Somsis een gespreide circulatie beter, omplaatselijke slijtage te voorkomen. Inanderegevallenkanhetbeterzijndecirculatie te concentreren op minderwaardevolledelenofopdelenbedektmetmatten.Bij heel waardevolle en kwetsbarevloeren wordt uitzonderlijk gevraagdsloffenoverdeschoenenaan te trek

ONDErHOUD, EEN taak vOOr DE bEHEErDEr

4

30onderhoud, een taak voor de beheerder


kenofdezeplaatsen letterlijk teontzien,zekeralszeerineenslechtetoestandbijliggen.Somswordteentouw

gespannen, bijvoorbeeld rond eengrafsteen, maar dan ondervindt devloerronddesteenextraslijtage.

Onder de mat is de steen dof en licht geworden door het schurend effect van vuil. Naast de mat is de steen donkerder en glanzend geworden door een glansbehandeling.

MattenSchoonloopmatten Onderzoek bij de National Trust(VerenigdKoninkrijk)heeftuitgewezen dat een mat van drie meter alhetvuilvandeschoenenverwijdert.Eenbuitenmatmetmetaalprofielenen borstels houdt veel steengruisvan de schoenen tegen. Leg binnenstukkentraditionelekokosmat,maarhou ze goed schoon want het vuilkan er makkelijk doorheen (onderstebovenopdevloermeteenplatterubberenklopperuitkloppen).Bijnatweer zijn synthetische matten meteen ondoordringbare achterkantnodig om water en modder op tevangen.Haalzewelregelmatigweg,bijvoorbeeldtijdensdesluitingsuren,zodatdevloereronderkandrogen.

Beschermende mattenKiesvooreenstofdieslijtvastis,vuilvasthoudt, een zachte achterkantheeft en gemakkelijk in onderhoudis.Zorgervoordatdebeschermendemat geen dampdichte onderkantheeft en dat ze geen kleur afgeeft(pas op voor rode lopers enmattenopwitmarmer).Leg de matten steeds op een losondertapijt; bij voorkeur een kleurloosnaaldvilt,maarinelkgevalzonder een patroon,want dat kan zichaftekenen op de vloer. Een onder

tapijtverlengtookdelevensduurvandebovenmatenverbetertdegeluidsen thermische isolatie. Leg het losonder de mat, zodat het vuil eropblijft liggenenhetapartuitgekloptkanworden.Houddemattengoedschoon.Zandmoetheelregelmatigonderdematten weggehaald worden om hetschuurpapiereffect te vermijden.Zorg ervoor dat de vloer onder hettapijt en de vloer eromheenniet teveel gaan verschillen van uitzichtdoorhetpoetsen.Kleefeenmatoftapijtnooitvastopdevloer.Alshetechtnietanderskan,spijker zemet spanlatten (en roestvrijenageltjes)vastindevoegen.


Voorkomen van plotse mechanische schadeBij intensief gebruikte interieurs kaneen architect of ingenieur de sterktevandevloernagaan,alsookdeweerstandtegenslijtageentrillingen.Datis zeker vereist wanneer een monumentaalinterieureennieuwebestemmingkrijgt.Grafstenen magmen nooit belastenmet zware voorwerpen, steigers ofhoogtewerkers, want ze liggen vaakboven op een holte en kunnen daardoor verzakken of zelfs breken.Bescherm een historische vloer goedtijdens bouw of onderhoudswerkzaamhedeninhetinterieur.

Verontreinigingen beperkenPlaatsmetalenvoorwerpen,zoalskandelaars,nooitdirectopdestenenvloeren,maaropeenbuffer, kurkbijvoorbeeld. Ook plantenpotten laten bijnaaltijdsporenna.Plaatszeineengroteglazenschaalmeteenopstaanderanden met kurk eronder. Of voorzie eenplantentrolley met wielen die nietkrassen. Verander ze regelmatig vanplaats en zet ze bij voorkeur op dedonkerstetegels.Verkleinookhetrisicoopvlekkendoorbijvoorbeeld recepties of evenementen temijden,waarbijdrankofvoedsel op de vloer terecht kan komen.Verwijdergemorsteproductenonmiddellijk.

Vochtschade beperkenVochtschade is in een historischgebouw nooit volledig uit te sluiten,weltebeperken.Vermijddatwaterinde vloer terechtkomt door een goedonderhoud van het gebouw, in het

bijzonderwatbetreft de regenwaterafvoer. Voorkom dat paraplu’s op destenenvloeruitdruipen,pasopbijhetgietenvanplantenengebruikzoweinigmogelijkwaterbijhetschoonmaken. Laat ondoorlaatbare matten ofbeschermlagenachterwegeofverwijderze.Zorgvooreengoedeventilatie,want ook al is vocht onvermijdelijk,hetmoet zo snelmogelijk weg kunnen. Vroeger waren gebouwen vannature goed geventileerd: omdatramenendeurennietgoedslotenendoordat er geen isolatie was, was eraltijdtocht.Omdatbepaaldezoutenwateruitdelucht kunnen halen en de vloer dusweernattigmaken,moetenwittepoedersweggeborsteldworden.Doe datdroog, want met water trekken dezoutenweerindetegel.

Losse zouten op de vloer (afkomstig van de gewelven erboven) trekken vocht uit de lucht en veroorzaken natte plekken


Biologische schade vermijdenAlgenenschimmelsontstaaninvochtige en donkere omstandigheden, probeer ze dus te vermijden. Vermijd datdierenopeenhistorischevloerkunnenkomen, want hun excrementen gevenaanleidingtotheelwatschade.Verwijdereventuelerestenzosnelmogelijk.

Schade door een verkeerde relatieve vochtigheid beheersenTracht een extreem hoge luchtvochtigheidencondensatie tevoorkomendoor bijvoorbeeld gasbranders tewerenengooinietzomaarramenendeuren openwanneer het in de kerkkoelisendeluchtbuitenwarmen/ofvochtig. Een goede, gecontroleerdeventilatieisessentieel.

Schade door een verkeerde temperatuur voorkomenVoorkom vorstschade en thermischeschade door directe bezonning ofextreme stralingswarmte, moest devloer hiervoor gevoelig zijn. Vermijdvloerverwarming,alleenalomschadedoordemontagevandevloerenbouwfysischeproblementevoorkomen.

Brandschade voorkomenAdequate brandpreventie, detectieen bestrijding moeten brandschadevoorkomenenminimaliseren.Laatnaeenbrandhetbluswaterzosnelmogelijkweghalenomdevloertesparen.

Verlies van context en betekenis belettenInterieurhistorisch, bouwhistorisch enarcheologisch onderzoek kunnen deintegriteit,deauthenticiteitendeerfgoedwaardevaneenvloeraanhetlicht

brengen. Eengeologische identificatiekandesteensoortendeherkomstachterhalen.Hetisvangrootbelangdocumentatie en informatie goed vast teleggen.Ditvooronderzoek–datoverigens gesubsidieerd kan worden – isvaak eenonmisbare onderlegger voorbeslissingenoveringrepenindevloer.

3. SchoonmakenGoed schoonmaken is het belangrijkstewateenbeheerdervooreennatuurstenen vloer kan doen. Onder ‘goed’verstaat Monumentenwacht niet:poetsen tot de vloer er als nieuwuitziet,maarwel:vuilwegnemenomverdere schade te voorkomen. Hoe vaakgepoetstmoetworden,hangtsterkafvanhetgebruik,detoestandendeliggingvandevloer.OverleghierovermetdeMonumentenwachter.Maakeersteenkleinetestzoneschoon,om na te gaan of de resultaten technischenesthetischgeschiktzijnendevloernietbeschadigdwordt.Gaookhetlangetermijneffectnaopdietestzone.Wanneereenvloerinextreemslechtetoestandverkeert,bijvoorbeeldbijeensterkeafschilfering,houdtzelfschoonmakeneengrootrisicoin.

Sterk afschilferende vloer, verkleurd door rode tapijten erbovenop. Nat reinigen zal de schade verergeren


Droog schoonmakenEen basisprincipe bij het onderhoudvannatuursteenvloerenis:beterdroogdan nat. Meestal volstaat het regelmatigtestofzuigenmetzachte,flexibeleborstels.Gebruikeenlossekwasten stofzuigerbij afschilferende steenof om vuil uit de diepere delen vangrafstenentehalen.Sommigevloerenmogenalleendrooggereinigdworden.Datgeldtvoorvloerendieooiteenbeschermlaag(bv.eenwas) hebben gekregen. Anders kanzich een wit waas vormen op hetoppervlak.Ookvloerenwaarbijvochten zoutproblemen vastgesteld worden, zoals bij afschilferende vloeren,wordenbeter niet nat gereinigd.Hetzoutzalimmersweerindesteendringen,eropnieuwuitkristalliserenendesteen van binnenuit kapot drukken.Sommigezandstenenvloerenmogenalleendrooggereinigdworden.

Nat schoonmakenHoewel vocht veel schadeprocessenversnelt(ziehoger),kanhettochnodigzijnintensiefgebruiktevloerennattereinigen. Tracht dat in elk geval tebeperkentotenkelekerenperjaar.Enhaal vooraf het meeste vuil droogweg.Vernevelopplaatselijkvuilwatermeteenplantenspuitenneemhetopmeteenmicrovezeldoek.Monumentenwachtraadthetgebruikvan schrobzuigmachines op waardevolle historische natuursteenvloerenaf.Gietnooitemmersuit,maargebruikeen uitgewrongen dweil, liefst eenmicrovezeldoek.Warmwaterisdikwijlsaleffectiefopzich.VoegerzonodigeenbeetjepHneutrale zeep aan toe, zonder toege

voegde lijnolie. Bruine en sommigegroene zepen bevatten natronloog,gebruikzedaaromlieverniet.Zuiverewitte marseillezeep is doorgaansgoed. Maar de vele onderhoudsproductenopbasisvan(ofmeteenbeetje) marseillezeep die vandaag in dehandeltevindenzijn,zijnnietzomaargeschikt! Gebruik vlokken zuiveremarseillezeep,maarmetmate: zeeprestenvormeneen lelijkefilmophetoppervlak.Herhaaldelijkpoetsenmeteenweinigmarseillezeepgeeftoptermijn een mooie, zachte glans. Vooruitzonderlijkgevoeligeofwaardevollevloeren kan een speciaal conserveringsdetergentgebruiktworden.

Het onderhoud van natuursteenvloeren is eenvoudig, maar verkeerd onderhoud, bijvoorbeeld met agressie-ve machines en producten, levert veel schade op


Veilig nat schoonmakenDebestewerkwijze:loseenhandjevolvlokken zuivere witte marseillezeepopin10literwarmwater,laatdevlokken zwellen en oplossen en vul eenemmermethetsop.Neemeentweedeemmermetzuiverwater.Gebruik3microvezeldweilen: één voor deemmermetsop,éénvoordeemmermetzuiverwaterenééndroge.Reinig de vloer eerst droog met destofzuiger. Ga er daarna overheenmetdedweilmetsop.Spoelnametdedweilmetzuiverwater.Gaerdanovermetdedrogedweil.Bijeenergoneffenvloergevenkatoenenmoppeneenbeterresultaat;ookindrievoud!

Monumentenwacht constateert vaakschadeaandeonderzijde vanhoutenmeubilairdoorhetpoetsenmetonaangepastedetergentenen teveelwater.Opdieplekkeniservaakeenverhoogdeaantastingdoorinsectenenschimmels.Ookdaaromishetraadzaammetweinigwater tereinigenen tezorgendat er nooit water onder plinten enmeubelenterechtkomt.

Denk eraan ook schoon te makenondertapijten,droogofnat,maarlegnooiteentapijtterugvoordatdevloergoeddroogis.

Vlekken verwijderenDoor vlekken te verwijderen kan eenstorendverschilontstaanmetderestvan de vloer. Daarom is een test uithet zicht belangrijk, in het bijzondervoor natuursteenmet eenheel openstructuur.Vermijdiniedergevalagressieve huismiddeltjes en de ‘goudenraadvantanteKaat’.Watkanwel?n probeeroppervlakkigevlekkenwegte halen met een speciale drogespons die gebruiktwordt om roette verwijderen: een gevulkaniseerde rubberspons. Ook bij beroetehaardstenenkunnendieeengrotedienstbewijzen;

onderhoud, een taak voor de beheerder

36

n kaarsvetwordthetbestdroogweggehaaldmeteenspatelvanhoutofplastic;hetspringtgemakkelijkvande steen. Kauwgomkanmenbesteerst 'bevriezen'met een ijsblokje.Een achtergebleven vlek verdwijntmeestal met ongekleurd vloerpapier en een strijkijzer of met eengeschiktsolvent;

n vlekken van rubber (bv. van schoenen) verdwijnen soms met eenoplossingvanwatereneengeschiktsolvent;

n oppervlakkigevlekkenvan tabakofandervuilkunnenvolgenseenoudreceptverwijderdworden.Maakeenpapjevanwarmgedistilleerdwaterentalkpoeder,brengdatineenlaagje van een dikke centimeter aan,wachttothetdroogisenverwijderhetdanmeteenhoutenspatel;

n vergelijkbaarishetgebruikvanzuurvrij en ongekleurd vloeipapier metgedistilleerdwater,datenkeledagenondereenplasticfilmblijftliggen.

Veiligere solventen?Demeest gebruikte solventen zijnwhitespiritenterpentijn.n Terpentijn is een natuurlijk solventuitboomharsdistillaat;

n white spirit is kunstterpentine;een solvent uit aardoliedistillaat.

Ze zijn allebei schadelijk voor degezondheid(o.a.doordekankerverwekkende aromaten), wat vaakonderschat wordt. Ventileer goedenwerkernietlangerdaneenpaaruurmee. Ook verschilt de samenstelling wel eens en kunnenbestanddelen(bijvoorbeeldoliëninterpentijn) blijvende vlekken achterlatenopsteen.DaaromontraadtMonumentenwacht het gebruikervan,vooralvanterpentijn.Er zijn immers gezondere alternatieven beschikbaar, die als veiligerbeschouwdworden voor demens,heterfgoedenhetmilieu:aromaatvrijeisoparaffinesolventen.

Dieperzittendevlekkenmoetendooreenspecialistverwijderdworden.Demethoden zijn chemisch ingewikkeld en kunnen schade veroorzakenals ze niet goed worden toegepast.En het gaat bovendien om maatwerk: de methode hangt af van desteensoort,deafwerkingende toestandvandevloer.Somszijn‘ontsierende’ vlekken niet te verwijderen,zeker als ze voortkomen uit onzuiverhedenindesteenzelf.


37

Algen verwijderenAlgenzijnmeestalgemakkelijkteverwijderen.Kleineoppervlaktenkunnennat of droog geborsteldwordenmeteennylonborstel. Isersprakevaneencomplexeaantasting(zoalsindesteenzelfofbijrodealgen),haalerdaneenbioloogbijvoordeidentificatie.Diezalbepalendzijnvoordebehandeling.Tegenwoordig wordt stoomreiniging(op70ºC)erggepromoot.Ditmagenkelinuitzonderlijkegevallenenopadviesvan een specialist, omdat het bijvoorbeeld internevlekvorming indesteenkan uitlokken en mechanische spanningen veroorzaken. Vriesdrogen ofchemischemiddelenzijnmeestalnietnodigentrouwensdikwijlsschadelijk.

Oude beschermlagen verwijderenTedikkeof vuile oudebeschermlagenopbasisvanwaskunnenhetbestafgenomenwordenmeteenveiligsolvent.Voer die behandeling gerust ook uitomvet,vuil,oudewaslagenenzeepresten te verwijderen. Volstaat dit niet,danisgespecialiseerdadviesnodig.

4. Oppervlaktebescherming? Liever niet!Een oppervlaktelaag wordt al eensaangebracht als bescherming tegenvuilenwaterofomdeglansteverhogen.Datisdikwijlseengoedepraktijkvoor nieuwe vloeren in een nieuwgebouw. Maar niet voor een historische vloer in een historisch gebouw.De vloer ‘voeden’ is vaak niet meernodig,maarisintegendeelzelfsschadelijk. Verschillende lagen op elkaartastenhetademendvermogenvandevloerergaan,zodatschadedoorvochtenzoutenversnelt(zie3.3.).Bovendien

zijnhoogglanzendeafwerkingennietaltijdhistorischcorrect.Eenbeschermlaagwijzigtdoorgaanshetkarakterende kleur van een vloer en geeft hemeen synthetisch uitzicht. Mogelijkmaakthetdevloergevaarlijkglad.

Vloerwassen‘Vloerwas’ dekt een hele lading vanwassoorten:n eentraditionelesolventgebaseerdewas is bijvoorbeeld bijenwas. Diesluit de onderliggende vloer nietvolledigaf.Uitzonderlijkkankleurloze bijenwasmet een beetje carnaubawasaangebrachtwordenopnatuursteen,opadviesvaneenspecialist.Eénkeerperjaarismeerdangenoeg,envaakishetalleennodigop de sterk belopen stukken.Bijenwas werkt heel corrosief opmetaal en is dus te vermijden opgrafstenenmetkoperlegeringen;

n eenspecialist zaleerdermicrokristallijnewasaanradenmeteenhogesmelttemperatuur;

n veel gepatenteerde vloerwassenbevattenparaffineofsiliconediedewaterbestendigheid verhogen.Maardaardoorkandevloerminder

Storende slijtage en glans bij een historische vloer met siliconenwas


38

goed ademen. Ze zijn bovendienmoeilijk te verwijderen en biedeneenlelijkeaanblikbijslijtage;

n watergebaseerde emulsiewassenbevatten harsen en polymeren.Vaak zijn die ongeschikt voor eenhistorischevloer;incombinatiemetoude solventgebaseerde wassenzijnzetrouwensnieteffectief.

OliënVroegerwerdenmarmer enhardsteenal eens ingestreken met olie. Die verhardtmetdetijdendringtindesteendoor.Lijnolieverkleurtvaakengeefteenonregelmatige, streperigeof vlekkerigeglans. Hij trekt ook oppervlakteschimmels aan.Deolielaag is vaakalleen teverwijderenmet sterk oplossende solventenenaanverwantetechnieken.OmdieredenraadtMonumentenwachtookhetgebruikvanzepenmettoevoegingvanlijnolieaf.

GlansbehandelingenModerne glansbehandelingen zijnongeschikt omdat ze onherstelbareschade aan historische vloeren kunnenaanrichten.Voorkalksteenwordtsoms kristalliseren aangeraden, ook‘verglazen’genoemd,omoudevloerente doen ‘herleven’. Deze fluorsilicaatverbindingen leggen echter eenhardemaillaagjeopdesteenenkunnenoplangetermijnveelschadeaanrichten.Historisch gepolijste natuursteenopnieuw polijsten is bijzonderomslachtig en voor historische vloeren zelfs onmogelijk, want er maggeen enkele oneffenheid zijn.Bovendienwordthethistorischepatina van de vloer niet gerespecteerd.Het effect zal hard en nieuw zijn.

Alleenopadviesvaneenspecialistkanuitzonderlijk opnieuw gepolijst worden,maar danmanueel en op traditionelewijze.

Kunststoffilm of lakkenVoor nieuwe natuursteen biedt eenfilmvormende bescherming met bijvoorbeeldacrylemulsiessomseenuitkomst,maar voor historische vloerenisdatongeschikt.Tegenwoordigworden vloeren vaak gepolymeriseerd.Daarbijwordteenepoxyofpolyesterlaag met een spuitpistool aangebracht. Soms denkt men met eenhoogglanzende lakdevloer te verbeteren.Het resultaat vandezemethoden is echter eenniet te verwijderenenop termijnschadelijkefilmachtigelaag. En op korte termijn een lelijkglimmendplasticoppervlak.

Samenvattend:beschermlagenophistorischenatuurstenen vloeren zijn tevermijden. Sommige vloerwassenkunnen – na advies – aangebrachtwordenomhetuitzichtteverbeteren.

'Laten glanzen als nieuw' door herkristalliseren is op korte termijn erg kunstmatig en op lange termijn zelfs schadelijk


39

5. Hanteren, demonteren en transporterenVoor waardevolle historische natuurstenenvloerenkomtdemonterenneerop een restauratieingreep, en diemoetaaneenspecialisttoevertrouwdworden. Documenteren is essentieel.Debeslissingomtedemonterenmoetechtdeallerlaatsteoptiezijn.Opvoorhandmoet ooknagegaanworden ofde toestand voldoende goed is.Onzichtbarestekenkunnenonaangename verrassingen meebrengen: desteen kan uit elkaar vallen bij hetoptillen.Het nummeren van de tegels is ookeen vast onderdeel. Op zeer waardevolletegelskaneenpermanentnummeraangebrachtworden.Gebruik voor intern transport eentranspalet en robuuste kratten,wanttegelszijnzwaar.Legnietteveeltegelsopelkaar,zodatzenietbreken.Zetzebij voorkeur rechtop in kratten, mettussenschotten van multiplex datgeen kleur afgeeft. Laad de krattenniettevol.

6. OpslagLaat de tegels zo veelmogelijk in dekratten staan. De opslag van gedemonteerdetegelsisnietzoveeleisend,maar kies voor een goed verluchteruimteenvermijdvorst,extreemhogevochtigheid en stof. Dek de krattendaaromafmetkatoenendoeken.

7. Eerste hulp en herstellingenProbeer losliggende stukken natuursteenniettijdelijkvastteplakkenmetlijm,kitoftape.Dielatendikwijlslelijke,moeilijk verwijderbare vlekken achter.Siliconenveroorzakenvetvlekken.Haalde lossestukjesweg,brengeennummer aan op de achterzijde (het nummervandetegelenvanhetfragment)enhoudzegoedbij.Zokunnenzelaterweergoedvastgezetworden.Gebruik een zuivere kalkmortel, hetliefsteenluchtkalk,omeenlossetegeltevoegenofvast tezetten.Diegeeftvoldoendehechtingenkan laterzonderschadeweer losgemaaktworden.Ook een licht hydraulische kalk isgeschikt, en minder kwetsbaar voorvocht. Vul holten onder de steen opmetzuiverofgestabiliseerdzand(zuiver zand en fijne tras). Bij bepaaldezandstenen vloeren is het beter eendrogevoegaan tebrengenmetaangestamptzand,wantkalkzoukunneninwerken.Zorgdatdevoegvrijporeusisenwaterdampdoorlaat,enzachterisdanhetoriginelemateriaal.Grondige herstellingen of complexebehandelingen zoals het lijmen vannatuurstenen,vergeninderegelspecialistischekennisenvaardigheid.

‘Bootlak’ op een historische natuursteenvloer (Ölandsteen): geen goed idee

conserverInG, een taak voor de specIalIst

40

Alles wat meer inhoudt dan onderhoud en het voorkomen van schade,veronderstelt ingrepen die meestalspecialistischekennisofvaardighedenvergen.Voornatuurstenenvloerenzijnrestauratiearchitecten, steenrestaurateursofgespecialiseerdeadviseursenconsulenten de aangewezen experts.Het onderhoud en de conserveringvangrafstenenzijnaltijdmaatwerkenadvies van een specialist is daaromsteedsaantebevelen.

1. Preventieve conserveringSpecialisten kunnen de toestand vaneen vloer onderzoeken, een juistediagnosestellen,devoorgeschiedenisachterhalen of een risicoanalyse uitvoeren. Een toestandsbeschrijvingkomtmeestalneeropeenplattegrondmettekeningenenfoto’sdiedeschade in beeld brengen. Die kunnen

gebruikt worden voor verdere opvolging. Doorgaans wordt een meetlaten/of kleurkaart in het beeld aangebracht om evoluties te kunnen vaststellen in een scheur of in een kleur.Bepaalde onderzoekstechniekenmaken hetmogelijk een diagnose testellen op een niet destructievemanier. Laat vervormingen of verzakkingennauwgezetopvolgendooreenrestauratiearchitectofingenieur.

2. Interveniërende conservering en restauratieVochtproblemen beheersenBij vochtproblemen ishetergbelangrijkeenrestauratiearchitectinteschakelen, die de hele vochthuishoudinggrondig bekijkt. Eerst moeten allevochtbronnen–lekkagesofgebrekkigeafvoeren – weggewerkt worden. Bijeenhooggrondwaterpeilkaneendrainageronddebuitenmurenhelpen.Wees heel terughoudend met deoplossing om oude vloeren op debeganegrondofophetkelderniveauop te lichten en er een dampdichtscherm onder te leggen. Dat kanimmersnieuweproblemenmeebrengen:hetvochtzalzicheenwegbanennaarderandenvandefolieenviademuren naar buiten trachten te ontsnappen.Ookdehistorischevloerzelfkan beschadigd worden door dezeingreep.Denieuweomgevingkanhetuitzichtendestructuurvandetegelssterk veranderen. Zoutschade wordtsomsplotsveelergeromdatdesteennuvolledigdroogt.

cONsErvErING, EEN taak vOOr DE spEcIaLIst

5


41

Bij een nieuwe ondervloer of vloerplaatvancementofbetonishetnietuitgesloten dat bestanddelen vancementmortels onder de tegels naarhetoppervlakmigreren,ofdatafschilfering en vlekken op lichte kalksteenverergeren. Bovendien kan vocht datvan boven komt, bijvoorbeeld doorpoetsenoflekkage,nietmeerweg;hetwordt niet meer geabsorbeerd doordeondervloer.Monumentenwachtheeftookalvastgesteld dat na het aanbrengen vaneen ondervloer, bijvoorbeeld voorvloerverwarming, de stenen delenwaarondergeendampremmendelaagaangebracht is, zoals altaartreden,snellerdegraderen.

Een vloer herleggenOudevloerenwordenbijvoorkeuroptraditionelewijzeherlegdopeenbedvangestabiliseerdzandmeteenkalkmortel, omwille van de voornoemdemechanische, esthetisch en chemischeaspecten.Omhet risicoopvlekkenopde steen tebeperkenmagdehoeveelheid aanmaakwater van destelmortel maar net voldoende zijnom hechting te garanderen. Het isbeter later te voegen, zodat de stelmortel eerst kan drogen. Voeg meteen natuurlijke kalkmortel, bij voorkeur luchtkalk of een licht hydraulische kalkmortel voor vochtbelastevloeren.

Het herleggen van een historischevloeropeenbetonplaatmoetechthetallerlaatsteredmiddelzijn.Eenisolatieuiteengeschiktmateriaalisdannodigomcondensatie tevoorkomen.Het isaanteradendevloertochnogopeen

kalkzandbedteleggenzodatwateruitdebetonplaatkanontsnappen.Elkesteenmoetinzijnoriginelepositiewordenherlegd.Daaromishetnodigdehele vloer voorafop temeten, te fotograferenenelkesteentenummeren.

OntzoutenDoorgaans is ontzouten alleennodigbijzeerwaardevolleofgevoeligevloeren.Despecialistmaaktdesteeneerstnatenlegterdaneenkompresopvankleiofpapierpulp.Hierdoorwordendezouten in oplossing gebracht en verhuizenzenaarhetoppervlak,waarzeuitkristalliseren en weggehaald worden. Gedemonteerde stenen kunnengespoeldwordenineenbadmet‘speciaal’water, totde zoutenverwijderdzijn.Ontzoutenheeftweinigzinalsernietingegrepenwordtindevochtenzoutbelasting.

Vlekken verwijderenDezelfde techniek wordt soms ookgebruiktomvlekkenuit steen teverwijderen.Anderebehandelingswijzen(vaak kompressen met chemicaliën)zijnergafhankelijkvandeaardvandevlekken en de soort en de toestandvan de steen. Voor de reiniging vansteen in het interieur past men delaatstetijdvaakeentechniektoemeteenlatexpasta(peeling).

VerstevigenEen specialist kan ook beoordelen ofverweerdenatuursteenvloerenverstevigd moeten en kunnen worden. Bijzandsteenenzachtekalksteenzaldiesoms de poederachtige verweringbehandelen met een steenverharder(meestal ethylsilicaat). Een test is


42

noodzakelijk omdat bepaalde steensoorten een grote kleurveranderingondergaan. Compacte kalkstenenzoals blauwe steen en ‘marmer’ zijnniet poreus en nemen dus ook geensteenverharder op. Die zou hier vlekkenveroorzaken.Compacte kalkstenen met afschilferingkaneenrestaurateurverstevigendoor de probleemzones te verlijmenof te stabiliseren. Bij ergwaardevolleofgesculpteerdesteenwordtdeholtegevuldmetkalkcoulis(zondercaseïne,met natuurlijk hydraulische kalk ofmet gedispergeerde kalk). Meestalwordt er met kunstharsen gewerkt,gekozenopbasisvaneennauwkeurigediagnose.

InvullingenOmdat epoxy en harsvullingen lelijkverkleurenaanhetoppervlak,wordenkleine opvullingen door de restaurateur vaker uitgevoerdmet eenminerale steenrestauratiemortel die in demassaopkleurgebrachtis.

LijmenOokbij de keuze van een lijm spelendesteensoort,deweersomstandigheden,deverwijderbaarheidendekrimpeenrol.Epoxylijmenzijnsterkenhebben hun diensten al vaak bewezen,maar hun verwerking is moeilijk enirreversibel.Ga er dusnooit zelfmeeaandeslag,maarschakeleenspecialistin,ookalomdaterdiversesoortenbestaanwaarvan sommige sterk vergelenonder invloedvanlicht.De lijmmoetdaaromzodiepmogelijkonderhet oppervlak worden aangebracht.Tussen te lijmendelenkunnencorrosievrije doken (van titanium of RVS)wordenaangebracht.

Historische vloeren aanvullenVoor het aanvullen van oude natuursteenvloeren zal een restauratiearchitectnauwgezetdenieuwe tegels kiezen.Nietalleenhetuitzichtspeelteenrol,maarookdefysischeenchemischekenmerkenenhetverweringsgedrag.

besluIt

43

bEsLUIt

Natuurstenen vloeren zijn robuusten duurzaam. Toch is het uitkijkenvoorschade,voornamelijkalsgevolgvan vocht en fysische krachten.Mechanische schade kan vrij goedvoorkomenworden,vochtschadekanbeperktwordenwaarbijhetbelangrijkisdatdevloergoedkan‘ademen’.Natuurstenenvloerenzijngemakkelijkengoedteonderhoudenopvoorwaarde dat de juiste producten ende gepaste behandelingen wordengekozen.Altevaakblijftdeerfgoedwaardevanditmetdevoetengetreden interieurelement onderbelicht.waardoor historische vloeren hetslachtoffer zijn van ondoordachteingrepenofinhetergstegevalhelemaal verdwijnen. Vlaanderen kanpratgaanopnogheelwatwaardevollenatuurstenenvloeren,dievaakvanBelgischebodemkwamenenverbuitendelandsgrenzengereputeerdwaren.Destudievande‘biografie’ende context van deze vloeren, naastde materieeltechnische kenmerken,is belangrijk voor hun behoud, al isde zorg voor deze vloeren in feitedoorgaanseenvoudig.

SamenvattendZeker doen:n schoonmaken, liefstdroogofmetheel weinig water (microvezeldweil, indien nodig een neutraaldetergent);

n regelmatig de toestand van devloercontroleren;

n natuurstenen vloeren laten ademen,onderaanenbovenaan;

n matten leggenomvoetenschoontevegen;

n maatregelentreffenomslijtageenkrassentevoorkomen;

n ondertapijtenleggenondermatten;n de vloer droog houden door eengoedevochthuishouding,condensatievermijdenengoedventileren;

n kalkmortel gebruiken als stel envoegmortel;

n onderzoek (laten) doen naar dematerieeltechnische kenmerken(soortenbewerking),de‘biografie’ende context vande vloer en zijnerfgoedwaarde(latenbepalen);

n een specialist inschakelenbij grafstenen,bijmoeilijkidentificeerbaresteensoorten, voor diagnoses vancomplexe problemen en voor debehandelingvandiepzittendevlekken of schadebeelden zoals breuken,afschilferingofverpoedering.

besluIt

44

Niet doen:n dichte bescherm of glanslagenaanbrengen op de steen: geenolie, vloerwas (tenzij op advies),lakenglansbehandelingen;

n dichte rubberen matten leggen(alleendirectbijdeingang);

n vuil en gruis ondermatten latenliggen;

n agressieve huishoudproductenzoals soda, ammoniak, zure ofbasischeproductenofschuurmiddelen;

n gips, siliconen, snelle lijmengebruikenvoorherstellingen;

n plantenpotten en metalen voorwerpenzonderbufferplaatsenopdesteen;

n vuillanglatenliggen;n veel water gebruiken bij hetschoonmaken;

n ondoordachtaanwerkzaamhedenbeginnen zoals vloerverwarming,vochtwerende onderlagen of betonplaten;

n cementmortelgebruikenalsstel,reparatieenvoegmortel;

n willekeurigingrijpenzondervooronderzoekenbepalingvandeerfgoedwaarde.

Tot slotWijzigingen aan vloeren in eenbeschermdmonumentzijnvaakvergunningsplichtiginhetkadervandewetgeving op de monumentenzorgenopdearcheologie;het isdaaromraadzaam op voorhand de AgentschappenROVlaanderenOnroerendErfgoedteconsulteren.

Bijkomende informatieGeologische steenidentificatien Roland Dreesen, Vlaams Instituutvoor Technologisch Onderzoek(VITO)

n Michiel Dusar en Eric Groessens,Koninklijk Belgisch Instituut voorNatuurwetenschappen (KBIN) enBelgischeGeologischeDienst.

n Roger Nijs, Geologie enBodemkunde,UniversiteitGent

Productenn Solventen: aromaatvrije isoparaffine(bv.ShellsolT)

n Stel- en voegmortel: luchtkalk oflichthydraulische kalk (natuurlijkhydraulische kalkof opbasis van

een toevoeging van tras aan deluchtkalk)

n Schoonmaken: stofzuiger metzachteborstel,microvezeldweilofkatoenen mop, vlokken zuiveremarseillezeep(bv.Blan,bijdewasmiddelen in de supermarkt) OFconserveringsdetergent (bv.VarsaponofSynperonicA7)

n Vloerwas(alleennaadvies):microkristallijne was (bv. Renaissancewax, Cosmoloid) of kleurloze bijenwasmetcarnauba(bv.AntiquaxOriginal)

Deze gegevens zijn niet beperkend en louter informatief. In geval van betwis-ting draagt Monumenten wacht geen enkele verantwoordelijkheid.

beknopte bIblIoGrafIe

45

n K.BÖRNER&D.HILL,Natural Stones Worldwide,AbraxasVerlag, Hasede,2004.

n V.BRANCALEONI,Natuursteen leeft. Siersteen in België, stand van zaken, vzw Pierres et Marbres de Wallonie,Sprimont,2002.

n L.DECLERCQ,Steen en steenachtige materialen,inVerzekerDe Bewaring,13,MinisterievandeVlaamseGemeenschap,z.d.

n J.DUBARRYDELASSALE,Identification des Marbres,H.Vial,Paris,2000.

n J.FAWCETT(ed.),Historic Floors: Their History and Conservation,Oxford,1998.

n A.DENAEYER,E.DEWITTE,D.VANGEMERT,Y.VANHELLEMONT(ed.),Handboek Onderhoud, Renovatie en Restauratie,Kluwer,Mechelen,6dln.FichesII.3.Bouwmaterialen. Natuursteen.

n The National Trust Manual of Housekeeping. The Care of Collections in Historic Houses Open to the Public,Elsevier,AmsterdamTokio,2006.

n R.TOLLET(ed.),Pouvoir(s) de marbres (Dossier de la Commission Royale des Monuments, Sites et Fouilles,11),Luik,2004.

n A.WRIGHT,Care and Repair of Old Floors (Technical Pamphlet,15),The Society for the Protection of Ancient Buildings,London,1999.

n WTCB(WetenschappelijkenTechnischCentrumvoorhetBouwbedrijf)publicatieswaaronder:Binnenvloeren van natuursteen, Technische voorlich-ting213,WTCB,1999.Geelbruine verkleuring van witte marmers,WTCBDossiers,5,4detrimester2005,versie13december2006.L.SALOMEZ,Vloerbedekkingen van organoclastische kalksteen,inWTB Tijdschrift,winter1993,pp.32–37.

bEkNOptE bIbLIOGraFIE

46colofon

46

cOLOFON

n Eerstedrukn Tekst VeerleMeuln Eindredactie MarijkeHoflackn Coördinatie AnoukStulensn Layoutendruk DrukkerijLeën,Hasseltn Foto’s© MonumentenwachtVlaanderenvzw MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw MonumentenwachtVlaamsBrabantvzw Kluweruitgeverij(www.kluwer.be) EloyKoldeweij,TacoHermansen HendrikTolboom PierresetMarbresdeWallonien Metdankvoornalezenaan BirgitvanLaar,IsabelleLeirens, LodeDeClercq,RolandDreesenen deRijksdienstvoorArcheologie, Cultuurlandschappen enMonumenten(Nederland)n Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoestn Wettelijkdepot D/2007/10.191/1n Metdesteunvande5Vlaamseprovincies

n MetdesteunvandeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,december2007

47adressen

47

aDrEssEN

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

n MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T +3233605234 | F +3233605236 E [email protected]

n MonumentenwachtLimburgvzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T +3211237590 | F +3211237595 E [email protected]

n MonumentenwachtOost-Vlaanderenvzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent T +3292677242 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent T +3292341855 E [email protected]

n MonumentenwachtVlaams-Brabantvzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(KesselLo) T +3216319750 | F +3216319758 E [email protected]

n MonumentenwachtWest-Vlaanderenvzw KoningLeopoldIIIlaan31 | 8200Brugge(SintAndries) T +3250403136 | F +3250403458 E [email protected]

n MonumentenwachtVlaanderenvzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T +3232122950 | F +3232122951 E [email protected] W www.monumentenwacht.be

48onderhoud van houten buItenschrIJnWerk

onderhoud van natuursteenvloeren - Monumentenwacht...Verlies van context en betekenis 27 4....

Documents

Transcript of onderhoud van natuursteenvloeren - Monumentenwacht...Verlies van context en betekenis 27 4....