MVO jaarverslag2016

LievenseCSO is gespecialiseerd in infrastructuur, leidingen,

gebouwde omgeving, water en milieu.

2

Voorwoord

Experts in een vakgebied, dicht bij de klant en vooral ook gewaardeerd vanwege hun eigenaarschap. Het fundament van de drie bedrijven, LievenseCSO Infra, LievenseCSO Milieu en Bartels, vormt de basis van de LievenseCSO Groep. Dit fundament biedt de mogelijkheden om te blijven doen waar we goed in zijn, maar ook een basis om nieuwe business te genereren als een logische volgende stap in de integratie van deze drie bedrijven. De inhoud blijft centraal staan in onze aanpak. De uitdaging was, is en zal blijven om onze klanten te blijven ondersteunen met deze inhoudelijke expertise.

Door de bundeling van onze krachten kunnen we meer. Een duurzame ontwikkeling van onze leefomgeving kan alleen worden bereikt door op samenhang en samenwerking te sturen. De samenhang in de ruimtelijk opgave in Nederland neemt toe. Het bereiken en in stand houden van een veilige en gezonde fysieke leefomgeving, met een goede omgevingskwaliteit is uitdagend te noemen. En daar zien wij kansen!

De LievenseCSO Groep is een sterke speler op het gebied van Stad & Omgeving en Water & Infra. Vanuit deze basis is de strategische focus tot 2022 gericht op het ontwikkelen van een bedrijf dat gericht is op het creëren van een toekomstbestendige woon-, werk- en leefomgeving. We zijn aanwezig vanaf de beginfase tot en met de realisatie- en de gebruiksfase. In het geheel biedt dit kansen om eerder, langer en uitgebreider bij de klant aan tafel te zitten. Op die manier kunnen we in projecten ook veel meer bijdragen binnen het thema Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, duurzaamheid en klimaatadaptatie. Op beperkte schaal bieden zich deze projecten al aan; vanuit de vernieuwde strategische focus gaan we nog meer kansen op dit vlak benutten.

Onze organisatie is anders ingericht om de voordelen van het samengaan vorm te geven. De voordelen van een onderneming die ruimte creëert voor onze inhoudelijke expertise, creativiteit en ondernemerschap. Professionals hebben namelijk ruimte nodig om te kunnen excelleren. Professionals zijn ons werkelijke kapitaal van de onderneming en wij willen hen nog beter faciliteren om onze klanten te blijven ondersteunen met hun inhoudelijke expertise.

Directie van de LievenseCSO groep: Eric van den Broek (l) en Pieter van Boom (r)

3

4

2016

5

Tijdlijn 2016

1 maart2016

24 maart 2016

25 april2016

Uitbreiding met Bouwfysica

Met ingang van 1 maart heeft advies- en ingenieursbureau LievenseCSO haar dienstenaanbod uitgebreid met een brede advisering op gebied van bouwfysica. Met het aannemen van drie senior adviseurs, biedt LievenseCSO haar klanten nieuwe mogelijkheden in bouwfysica, akoestiek en brandveiligheid. Dit is vooral een interessante ontwikkeling voor onze advisering op gebied van duurzaamheid van gebouwen.

Programmatische Aanpak Stikstof

Franci Vanweert van LievenseCSO sprak op 25 april op het NecoV symposium over 'PASsende maatregelen tegen stikstofeffecten'. Aan de hand van diverse praktijkvoorbeelden zijn de voor- en de nadelen van de PAS besproken. Er werd zowel stilgestaan bij de PAS-werkwijze bij grote projecten en plannen met (lands)grensoverschrijdende stikstofdepositie, maar ook bij kleine woningbouwprojecten.

Symposium Gezonde Leefomgeving

Een gezonde leefomgeving is een plek met een goede kwaliteit, een plek waar mensen graag komen om te leven, werken en wonen. Wat zijn de wettelijke eisen aan zo’n leefomgeving? En nog belangrijker, wat vindt de maatschappij eigenlijk een gezonde leefomgeving. Lees verderop het complete verslag van deze middag waarin we kennis deelden met relaties.

6

24 mei2016

22 juni2016

13 juli2016

Workshop Provero Congres

Op 24 mei heeft Marinette Mul van LievenseCSO tijdens het Provero Congres een workshop gegeven over Gezonde Leefomgeving. Deze workshop bood een integrale kijk op ruimtelijk ontwerp en biedt nieuwe inzichten voor stedenbouw. LievenseCSO gaf de workshop samen met ontwikkelaar BEMOG en de Gemeente Putten.

Medewerkersdag

Ondanks de vakantie en drukke agenda’s, waren ruim 200 medewerkers van de totale LievenseCSO Groep woensdagmiddag 13 juli naar Zeist afgereisd voor de presentatie van het beleidsplan. Tijdens sessies met medewerkers, klanten en studenten is een beleidsplan gevormd, die de focus voor de komende anderhalf jaar aangeeft voor de LievenseCSO Groep. Dit beleidsplan is op 13 juli gepresenteerd.

Nieuwe Infra locatie

Per 22 juni heeft B&I B.V. een nieuwe naam gekregen: LievenseCSO Utrecht B.V.. Naast de bestaande diensverlening onder de handelsnaam B&I, zal LievenseCSO Utrecht zich bezighouden met allerhande ingenieursdiensten voor de waterbouw en infrastructuur. Hiermee heeft onze infra groep naast locaties in Leeuwarden en Breda, nu ook een locatie in het midden van het land.

7

8 augustus2016

30 augustus2016

28 september2016

Jan van der Zouw lid RvC

Op 1 sepember 2016 is de heer Jan van der Zouw toegetreden tot de Raad van Commissarissen. Eind 2016 heeft hij de voorzittershamer overgenomen van de heer Jan Zijlstra, die eind 2016 is teruggetreden als commissaris van LievenseCSO Holding BV.

ISO9001 LievenseCSO Utrecht

Op 28 september is LievenseCSO Utrecht B.V. ISO9001:2008 gecertificeerd. Er is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij het kwaliteitsmanagementsysteem van LievenseCSO Infra uit Breda. Dat is gelukt. De scope is zelfs opgerekt door ook de rail infraprojecten toe te voegen. Met het verkrijgen van deze ISO-certificering kan nu zelfstandig aan de projecten worden gewerkt en kan er gemakkelijker samen worden gewerkt tussen de B.V.'s.

Chateau St. GerlachDe nieuwbouw van Chateau St. Gerlach heeft zijn hoogste punt bereikt. Dit uitzonderlijke project op een prachtige locatie is mede tot stand gekomen door de nieuwe bouwfysische adviseurs van LievenseCSO. Zij zijn nauw betrokken geweest bij de gehele ontwerpfase, zowel voor de nieuwbouw van het paviljoen als de renovatie van de monumentale hoeve.Voor beide gebouwen is de input op het gebied van akoestiek, duurzaamheid, bouwfysica en brandveiligheid een belangrijk onderdeel.

Tijdlijn 2016

8

15 oktober2016

23 november2016

15 december2016

Bartels/LievenseCSO fietstocht

Met een voldaan gevoel kijken we terug op de 1ste editie van de LievenseCSO/Bartels fietstourtocht. Op zaterdag 15 oktober vertrokken 30 enthousiastelingen op racefiets, MTB of zelfs elektrische fiets om de Limburgse heuvels te bedwingen. De ene deed dat fluitend, de andere toch iets meer stoempend, maar leuk en gezellig was het zeker! In 2017 wordt er zeker een vervolg aan gegeven!

ISO9001 en VCA-P

LievenseCSO Infra Breda, LievenseCSO Utrecht en LievenseAdriaens zijn extern geaudit voor ons ISO 9001 en VCA-P certificaat. Deze audit is geslaagd, er zijn geen afwijkingen geconstateerd, alleen een aantal verbeterpunten. We mogen de certificaten weer voor een jaar voeren. In 2017 wordt het KMS-systeem aangepast aan de ISO9001 en ISO14001 norm van 2015.

BIM evenement

In het kader van samenwerking over de bedrijven heen en gebruik maken van elkaars kennis en expertise, werd eind november een intern BIM event georganiseerd. Bas van Ooijen (vestigingsdirecteur Bartels Elst) verzorgde de middag voor ongeveer 30 aanwezigen van LievenseCSO en Bartels. Er werd gesproken over interactie met andere disciplines middels BIM, hoe we meer kunnen integreren en koppelingen kunnen leggen.

9

Foto: Parkeergarage RAI Amsterdam

10

Inhoudsopgave

1. Wie zijn we? 12Over LievenseCSO 14Organisatiestructuur 15Visie op MVO gebied 16Certificeringen 17

2. Mensen 18Medewerkers 20KVGM zorg 21In gesprek met leveranciers 22

3. Omgeving 26CO2-footprint 28Duurzaam GWW 34

4. Resultaten 36Omzet & brutomarge 38

5. Vooruitblik 42

11

12

Wie zijn we?1

13

LievenseCSO

14

LievenseCSO Groep is een middelgroot multidisciplinair advies- en ingenieursbureau op gebied van Stad & Omgeving en Water & Infra. Wij zijn een sterke speler op het gebied van water, omgevingsvraagstukken, infrastructuur en gebouwen. Wij zijn gespecialiseerd in stedelijke ontwikkeling, multidisciplinaire projecten, bouwconstructies, milieu onderzoeken, infra, water & omgeving, leidingen & hoogspanning en leidingbeheer.

Vanuit het persoonlijke contact met onze klanten, tonen onze betrokken en vakkundige experts elke dag eigenaarschap in het creëren van realiseerbare oplossingen. Visie van de LievenseCSO GroepOnze klanten werken in een dynamische maatschappij. De snelheid waarin ontwikkelingen zich voordoen is groot. Voorop lopen, anticiperen en elke keer weer state-of-the-art oplossingen aanbieden maakt het verschil voor onze klanten. De symbiose van onze verschillende kennisvelden biedt meerwaarde in het ontwikkelen van nieuwe oplossingen, vanaf de beginfase tot de uitvoeringsfase. Met name in de beginfase van initiatieven en projecten willen we onze kennis inzetten om te zorgen voor een duurzame en gezonde leefomgeving.

De kwaliteit van de oplossing en de dienstverlening wordt bepaald door de kwaliteit van de expert. Daarom kiezen wij voor een organisatie waarin experts van topkwaliteit centraal staan. Wij willen toonaangevend zijn op inhoud, met passie voor het vak. Innovatie vinden wij essentieel om topkwaliteit te kunnen blijven leveren. Topkwaliteit om uitdagende en complexe problemen op te lossen en topkwaliteit om kosten efficiënte oplossingen te kunnen realiseren. We excelleren daarbij door gebruik te maken van het beste in onze processen en de samenwerking tussen onze experts. We hebben een platte organisatie waarin nagenoeg alle medewerkers zich primair richten op projecten: de expert aan tafel. Dit geeft een flexibele en wendbare organisatie. We profileren ons door middel van sterke merken in hun eigen markt. Onze medewerkers zijn het kapitaal van de onderneming. Het continue ontwikkelen van hun kwaliteiten en vaardigheden is essentieel. Nieuwsgierigheid naar de klant en haar omgeving maakt dat we in staat zijn verwachtingen te overtreffen.

Organisatiestructuur

LievenseCSO Groep is een nationaal en internationaal opererend bureau en behoort tot één van Nederlands grootste particuliere advies- en ingenieursbureaus. De gemiddelde jaaromzet van de complete LievenseCSO Groep bedraagt 35 miljoen euro.

Onder de groep vallen de merken LievenseCSO, Bartels, LievenseAdriaens en B&I. LievenseCSO wordt aangestuurd door een algemene directie, bestaande uit Eric van den Broek en Pieter van Boom.

Met ingang van 1 juli 2017 is de organisatie ingericht volgens onderstaande structuur.

directie

sectorStad & Omgeving

sectorWater & Infra

Stedelijke Ontwikkeling

MilieuOnderzoeken

Bouwconstructies Infra

Leiding-beheer

Water & Omgeving

Leidingen & Hoog-spanning

infrastructure buildings environment infrastructure buildings environment infrastructure buildings environment infrastructure buildings environment infrastructure buildings environment

Multi-disciplinaire

projecten

infrastructure buildings environment

15

LievenseCSO streeft er naar om als onafhankelijke partij een bijdrage te leveren aan een duurzame oplossing van milieu-, bouw- en infravraagstukken van particulieren, bedrijven, overheden en andere instellingen.

Met name in de beginfase van projecten en initiatieven willen wij onze kennis op gebied van duurzaamheid en MVO inzetten voor een duurzame en gezonde leefomgeving. Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) is vanzelfsprekend voor ons: het is ons streven dat klanten en medewerkers het prettig en inspirerend vinden om met of bij ons te werken. We willen dat onze bedrijfsactiviteiten een positieve maatschappelijke impact hebben en dat onze aandeelhouders een gezond rendement genieten.

Daarnaast stellen wij onszelf tot doel om een veilige en prettige werkomgeving te creëren voor onze medewerkers, waarin zijn hun werkzaamheden op een fijne en gezonde manier kunnen verrichten.

In dit MVO jaarverslag geven we onze visie op een aantal thema's weer en daarnaast een inkijk hoe wij als bedrijf deze duurzaamheid in onze eigen bedrijfsvoering centraal stellen.

Visie op MVO gebied

16

17

Certificeringen

We stellen hoge eisen aan onszelf op het gebied van kwaliteit, veiligheid, gezondheid en milieu. De verschillende werkmaatschappijen werken allemaal volgens managementsystemen die deze eisen borgen. Het overzicht hieronder laat alle certificeringen van de verschillende bedrijfsonderdelen zien.

Overzicht certificeringenLievenseCSO B.V. holding is gecertificeerd volgens:• CO₂ prestatieladder, trede 5

LievenseCSO Infra B.V. is gecertificeerd volgens:• NEN-EN-ISO 9001:2008 Kwaliteitsmanagementsysteem• NEN-EN-ISO 14001:2004 Milieumanagementsysteem• VCA Petrochemie (2008/5.1) Zorg voor veiligheid,

gezondheid en milieu LievenseCSO Milieu B.V. is gecertificeerd volgens:• NEN-EN-ISO 9001:2008 Kwaliteitsmanagementsysteem• NEN-EN-ISO 14001:2004 Milieumanagementsysteem• VCA ** Zorg voor veiligheid, gezondheid en milieu

• BRL SIKB 1000 Partijbemonstering grond en bouwstoffen

• BRL SIKB 2000 Uitvoering veldwerk t.b.v. milieukundig bodemonderzoek

• BRL SIKB 6000 Milieukundige begeleiding bij bodemsanering

• SC-540 Asbestinventarisatie Bartels Infra B.V.:• NEN-EN-ISO 9001:2008 Kwaliteitsmanagementsysteem• ProRail erkenning ingenieursdiensten voor

spoordragende en niet spoordragende civieltechnische objecten

18

Mensen2

19

Medewerkers

Onze medewerkers zijn het kapitaal van de onderneming en daarom een zeer belangrijke doelgroep voor het bedrijf op gebied van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

Van onze medewerkers is 23% vrouw. Interessant is dat er weinig vrouwen in de categorie 20-30 jaar in dienst zijn, terwijl er wel een redelijk aantal mannen in die categorie bij ons werken. Ook is het opmerkelijk dat het totaal percentage vrouwen ten opzichte van vorige jaren is gedaald (in 2014 was het nog 29%).

Eind 2016 bestond LievenseCSO uit 12 locaties, aangezien de locatie in Sint Maarten halverwege het jaar is gesloten. De meeste van onze medewerkers werken in Breda en Bunnik (samen 35%). Het totaal aantal FTE is in 2016 iets gedaald, van 311 in 2015 naar 300 in 2016. De meeste locaties blijven ongeveer gelijk. Wel zien we een sterke afname in Apeldoorn en een grote stijging in Utrecht, dit wordt voornamelijk veroorzaakt doordat de medewerkers van B&I nu vallen onder de infra afdeling op kantoor Utrecht. Voorheen werden zij bij Apeldoorn opgeteld.

FTE ontwikkelingen

Vrouw

ManSubtotaal40-50

>6030-40

50-6020-30

Man-vrouw verdeling

50

100

150

200

Bartels

LCSO Milieu

LCSO Infra

2016201520142013

20

KVGM-zorg

Afgelopen jaar is de beslissing genomen een nieuw KVGM handboek voor de gehele LievenseCSO Groep te maken, dit wordt in 2017 uitgevoerd. Daarin implementeren we ook de vernieuwingen in de ISO9001 en ISO14001 normen.

Op het gebied van veiligheid hebben we afgelopen jaar een aantal maatregelen genomen. Zo hebben we besloten om de zogenoemde ‘face fit’-test, die asbest inventariseerders verplicht moeten ondergaan, ook te laten doen door onze milieukundige begeleiders en veldwerkers die met asbest in aanraking kunnen komen. Dit is een test die ervoor zorgt dat medewerkers die met een beschermingsmasker op werken, dit op een veilige manier doen. Al onze veldwerkers die met maskers werken hebben een eigen masker waarmee ze door de face-fittest zijn gekomen, dit biedt dan ook de meeste bescherming.

Daarnaast zijn er nu inentingen beschikbaar voor veldwerkers, ter bescherming tegen Hepatitis A en tetanus. Hiermee lopen we voor op de algemene wetgeving. Verder worden alle nieuwe onderaannemers tegenwoordig getoetst op VCA, waardoor we er vertrouwen in kunnen hebben dat ze voldoende aandacht besteden aan veiligheid tijdens het werk.

Vitaliteit

Het korte verzuim is het afgelopen jaar omhoog gegaan, terwijl het lange verzuim over het algemeen is gedaald. Het hoogste korte verzuimpercentage ligt bij LievenseCSO Infra en het hoogste lang verzuimpercentage bij LievenseCSO Milieu.

Verzuimpercentages

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

Infra Lang

Infra Kort en Middellang

Bartels Lang

Bartels Kort en Middellang

Milieu Lang

Milieu Kort en Middellang

2016201520142013201220112010

Verzuimpercentages

21

In gesprek met leveranciers

Na het invoeren van de nieuwe bedrijfskleding in 2015, is er in 2016 gekeken naar het laten verzorgen van het wassen door een wasserette in plaats van door medewerkers zelf. Dit om eventuele verspreiding van vervuilingen te voorkomen. We hebben hiervoor een contract afgesloten met Moderna Textielservice.

Dit bedrijf is geselecteerd op duurzaamheid, service en benodigde certificering. Ze blinken voornamelijk uit in het aspect duurzaamheid; hun wasserij in Hardenberg is gecertificeerd met BREEAM.NL Nieuwbouw, zij voldoen aan de NEN-EN-ISO 9001:2008 en gebruiken een reinigingsmiddel wat 100% afbreekbaar is in het milieu.

22

Een gezonde leefomgeving is de toekomst!

Op donderdag 24 maart heeft LievenseCSO een inspirerende middag georganiseerd door integraal naar de Gezonde Leefomgeving te kijken. Vanuit LievenseCSO waren de expertises luchtkwaliteit, geluid, omgevingsmanagement en stedenbouwkunde/planologie betrokken. Door adviseurs, ontwikkelaars en overheid uit te nodigen hebben we middels twee concrete casussen gepraat, gediscussieerd en geschetst aan plannen en maatregelen om tot een gezonde leefomgeving komen. Deelnemers typeerden de bijeenkomst als informatief, illustratief en een eye opener waarbij LievenseCSO als integraal bureau waarde toevoegt. Gezondheid belangrijk thema voor overheidDr Miriam Weber, van het ministerie I&M trapte af met haar verhaal over een gezonde leefomgeving vanuit de overheid. Gezondheid is een heel breed begrip gaf Weber aan. Vanuit de overheid is het inmiddels weer een belangrijk thema, nadat het jaren geleden naar de achtergrond is geraakt. Met de komst van de nieuwe omgevingswet, die afgelopen week door de Eerste Kamer is goedgekeurd, heeft de rijksoverheid ‘gezondheid’ weer als belangrijke doelstelling geformuleerd. Dat neemt niet weg dat de overheid slechts grove doelstellingen en randvoorwaarden stelt, want gemeenten moeten zelf de gezonde leefomgeving gaan creëren. Weber heeft in haar rol bij het rijk gewerkt aan een pilot in een aantal steden, met het programma ‘Slimme en gezonde stad’. Het doel hiervan is om decentraal te zoeken naar oplossing, waarbij vooral wordt gekeken naar samenwerken en het leggen van verbindingen. Want uiteindelijk ligt daar de crux volgens Weber.

Een gezonde leefomgeving is een plek met een goede kwaliteit, een plek waar mensen graag komen om te leven, werken en wonen. Een plek die bijvoorbeeld inspireert om te bewegen. Of gewoon om samen te komen. Wat zijn de wettelijke eisen aan zo’n leefomgeving? En nog belangrijker, wat vindt de maatschappij eigenlijk een gezonde leefomgeving.

De maatschappij vraagt iets andersOntwikkelaar Bas van de Griendt van BPD nam vervolgens het woord. Zijn verhaal ging verder waar dat van Weber stopte, namelijk hóe dit nieuwe thema eigenlijk in de praktijk gerealiseerd kan worden.Van de Griendt plaatste in zijn verhaal een hele belangrijke kanttekening. Namelijk dat we als overheid, adviseurs en ontwikkelaars allerlei oplossingen kunnen bedenken en voorrekenen, maar de maatschappij moet zich daar wel in kunnen vinden. Je kunt bijvoorbeeld nog zo’n prachtig energieneutrale woning ontwikkelen, maar als de consument er de meerwaarde niet van in ziet, zal hij de prijs ook nooit betalen. Als ontwikkelaar ben je dus altijd op zoek naar een balans tussen milieu, ruimte en economie. Iets vanuit de regelgeving oplossen is lang niet altijd zaligmakend geeft Van de Griendt aan, hoewel hij het een goede ontwikkeling vindt dat de politiek met de nieuwe

23

Omgevingswet weer aanhaakt bij het thema veiligheid en gezondheid. Maar uiteindelijk gaat het erom dat we met de wens en het gevoel van de consument meebewegen. “We moeten gebieden creëren waar mensen graag komen, leven en bewegen. Pas dan hebben we aan de echte vraag voldaan!”

Casus: wonen in een snelwegokselVanuit de gemeente Utrecht droeg Ellen Peeters, senior adviseur Gezonde Leefomgeving, een casus aan over de ontwikkeling van een woongebied in een snelwegoksel . Utrecht groeit snel en is een populaire plek om te wonen. Omdat de stad heeft bepaald dat het inwonersaantal mag groeien, maar wel binnen de ‘ snelwegen-ring’ moet blijven,

wordt er gezocht naar nieuwe oplossingen. Bijvoorbeeld door te gaan bouwen in gebieden die in eerste instantie niet geschikt lijken, zeker gezien het thema Gezonde Leefomgeving. De casus werd voorgelegd aan de deelnemers deze middag. Opvallend in de ogen van Peeters was dat men eigenlijk direct het gegeven van de ‘onaantrekkelijke’ locatie naast zich neer heeft gelegd. Net alsof de snelweg er niet was. Dat was ook de kracht, bewust als werkvorm gekozen, omdat je dan veel breder kunt denken. Ook het feit dat er ontwikkelende partijen aan tafel zaten bracht volgens Peeters meerwaarde, want het proces verandert hierdoor. Juist door met verschillende, soms ongebruikelijke, brillen naar de locatie te kijken kom je tot andere oplossingen. Voor de basiskwaliteit van het gebied is het van belang eerder

24

met berekende belasting te werken dan met afstandsmaten. Ondanks de locatie waren de deelnemers het erover eens dat van deze plek absoluut een aantrekkelijk woongebied gemaakt kan worden. Casus: De Groene Loper MaastrichtDe A2 is inmiddels ‘verdwenen’ uit het straatbeeld van Maastricht. Door de ondertunneling zal een heel ander stadsbeeld ontstaan, zeker als bovenop de tunnel straks de ‘groene loper’ is gerealiseerd.Vanuit A2 Maastricht projectbureau is een casus ingebracht om te brainstormen over de mogelijkheden van deze groene loper. Hoe kan deze loper worden ingericht om bij te dragen aan een gezonde leefomgeving en levenshouding van de buurtbewoners. Immers, er verandert voor deze bewoners nogal wat. De snelweg is weg en men wil iets nieuws bieden. In de sessie hebben we oplossingen gezocht waarmee een nieuwe barrière van relatief dure woningen aan de Groene Loper voor de wat sociaal zwakkere buurten daarachter weggenomen kunnen worden . De casus leverde een interessante oogst op. Bijvoorbeeld dat er meer aangesloten moet worden op functies die behoren bij een woonwijk. Denk ook aan commerciële inrichting en onderwijs. Dat de Loper meer een circuit zou moeten zijn die ook naastgelegen buurten aan doet. Daarnaast was een interessante vraag: “Hoe ziet de groene loper er eigenlijk in de winter uit?” Dat bracht deelnemers aan het denken over de ecologische inrichting, ook op

gebied van biodiversiteit. Bijvoorbeeld de mogelijkheid van een vlindertuin of faciliteiten voor meer vogelsoorten. Een inspirerende middagDe middag werd afgesloten door Marinette Mul, senior adviseur bij LievenseCSO. De bijzonder inspirerende sessies onderstreepten de overtuiging van LievenseCSO dat een Gezonde Leefomgeving een thema is van de toekomst, maar ook van het nu. Het moet de basis vormen voor een nieuwe planontwikkeling. De aanwezigen waren erg enthousiast over deze bijeenkomst. Vanuit de Provincie Utrecht kwam het commentaar dat dit "één van de leukste bijeenkomsten was van de afgelopen jaren, misschien wel de leukste". Heeft u interesse om een volgende keer deel te nemen? Stuur dan een e-mail naar symposium@LievenseCSO.com.

25

26

Omgeving3

27

CO2-footprint

MobiliteitDe grootste directe impact van LievenseCSO op de CO2-footprint wordt veroorzaakt door mobiliteit (40% van de totale footprint). Dit is een combinatie van de gedeclareerde kilometers, de huurauto’s en het wagenpark. Het aantal gedeclareerde kilometers is veruit het hoogste bij het Infra bedrijfsonderdeel (75%), aangezien zij niet over leaseauto’s beschikken.

Verder is er over de afgelopen jaren een algemene trend te zien dat er steeds minder kilometers gedeclareerd worden.

Als we het kilometrage van de wagenparken bekijken, kunnen we zien dat er het afgelopen jaar beduidend meer is gereden met dieselauto’s dan in de jaren voorheen. De

gereden afstanden met benzine auto’s zijn vrijwel gelijk gebleven.

Het gemiddelde verbruik van de auto’s is bij Bartels sterk gedaald door vervanging van een aantal auto’s door zuinigere modellen. Dit verklaart de daling in het brandstofverbruik bij benzineauto's. Bij LievenseCSO Milieu B.V. is het gemiddelde verbruik nagenoeg gelijk ten opzichte van vorig jaar. De stijging in brandstofverbruik is vooral te verklaren door een stijging in het aantal verreden kilometers.

Als bureau dat adviseert over de leefomgeving en milieuzaken zijn wij ons erg bewust van onze invloed op onze omgeving. De milieubelasting van onze bedrijfsvoering willen we zoveel mogelijk beperken. In dit hoofdstuk laten we zien hoe groot deze belasting is en wat de ontwikkelingen daarin zijn. Daarnaast groeit door dit inzicht het besef dat de impact van onze adviezen en ontwerpen vele malen groter is dan dat van onzebedrijfsvoering.

28

Kilometrage wagenpark

Brandstofverbruik (km/L)

10

15

20

Benzine

Diesel

2016201520142013201220112010

0

500.000

1.000.000

1.500.000

2.000.000

Kilometrage Benzineauto's

Kilometrage Dieselauto's

2016201520142013201220112010

29

30

Bodemsanering petroleumverontreiniging in Spaubeek

PetroleumlekkageDe oorzaak van het probleem bleek een lekkage in de leiding van de opslagtank buiten naar de petroleumkachel in de woning. Hierdoor vond de petroleum via de houten vloer zijn weg naar de bodem onder de kruipruimte. Naar aanleiding van dit incident zijn diverse werkzaamheden uitgevoerd om uiteindelijk te komen tot het saneren van de petroleumverontreiniging. Hierbij waren meerdere partijen betrokken, waaronder LievenseCSO Milieu als adviesbureau met deskundige milieuadviseurs.

De adviseurs uit Maastricht waren samen verantwoordelijk voor:• De eerste hulp bij constatering van de lekkage: is er sprake

van acute gezondheidsrisico’s en hoe beperken we de eveneens geconstateerde wateroverlast.

• Uitvoeren bodemonderzoek om de omvang van de verontreiniging te bepalen.

• Opstellen plan van aanpak voor de bodemsanering.• Uitvoeren asbestinventarisatie van de woning ter

voorbereiding op de sloopwerkzaamheden;• Overleg met gemeente, Waterschap, aannemer en schade-

expert.• Begeleiden bodemsanering en opstellen van een

evaluatieverslag.

UitvoeringNadat de verontreinigingssituatie in kaart was gebracht is in eerste instantie getracht om de verontreinigde grond handmatig te ontgraven. Tijdens het verwijderen van de houten vloer en het handmatig ontgraven bleek al vrij snel dat het oude huis geen noemenswaardige fundering had. Bovendien liet de bouwkundige staat van het woonhuis het niet toe dat er veilig ontgraven kon worden door de aannemer. Helaas werd na inspectie geconstateerd dat, voor een optimale verwijdering van de verontreiniging, het complete woonhuis gesloopt moest worden.

Eind 2016 werd door enkele inwoners van het kleine, pittoreske Zuid-Limburgse dorp Spaubeek (Gemeente Beek) een doordringende petroleumlucht waargenomen nabij het ‘Hoogbeeksken’. Een dorpsbewoonster was niet gerust toen ze dit nieuws hoorde en ging zelf op onderzoek uit in en om haar woonhuis dat dateert uit de tweede helft van de 18e eeuw. Tot haar grote schrik rook ze in de kruipruimte van haar woning een petroleumgeur. Hierop alarmeerde ze direct het Waterschap Limburg. Vervolgens werd de Regionale Uitvoeringsdienst Zuid-Limburg (RUD-ZL) ingeschakeld. RUD Zuid-Limburg werkt in opdracht van Zuid-Limburgse gemeenten en de provincie Limburg aan een veilige en gezonde leefomgeving voor inwoners en bedrijven in de regio.

“Eén ding is zeker …de geur van petroleum zullen wij nooit meer vergeten!”

KantorenHet gasverbruik is afgelopen jaar weer gestegen, ondanks de sluiting van Sint-Maarten en Groningen.

Het elektriciteitsverbruik is dit jaar weer gedaald. Dit is voornamelijk te verklaren door de sluiting van Sint Maarten en de algemene dalende trend van het elektriciteitsverbruik.

Het aantal pagina’s dat is verbruikt voor printen is in 2016 met 10,9% gedaald ten opzichte van het jaar 2015. Vooral op de kantoren te Deventer, Maastricht en Breda is minder geprint dan vorig jaar.

Gasverbruik (m3)

Electriciteitsverbruik (kWh)

Kilometrage Benzineauto's

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000Maastricht

Leeuwarden (Bartels)

Leeuwarden

Hoogvliet

Groningen

Enschede

Elst

Eindhoven

Deventer

Bunnik

Breda

Apeldoorn

2016201520142013

Gas m3

Elektra (kWh)

0

200.000

400.000

600.000

800.000

1.000.000

Utrecht

Sint Maarten

Maastricht

Leeuwarden (Bartels)

Leeuwarden

Hoogvliet

Groningen

Enschede

Elst

Eindhoven

Deventer

Bunnik

Breda

Apeldoorn

2016201520142013

31

Dat betekende nogal wat voor de bewoners. Het feit dat hun woonhuis compleet gesloopt moest worden, was een pijnlijk moment. Maar om te voorkomen dat de verontreiniging zich verder zou verspreiden en het probleem nog groter zou worden, moest er snel gehandeld worden. In korte tijd werd al het noodzakelijke geregeld en vonden de bewoners gelukkig onderdak. Kerst 2016 kon niet meer in de eigen woning worden gevierd.

Nauwelijks tijd om bij te komen van deze hectische en moeilijke periode hadden de bewoners niet. Eind januari 2017 werd het volledige woonhuis gesloopt en werd gestart met het ontgraven van de verontreinigde grond. De verontreinigde grond is in zijn geheel ontgraven waarmee is voldaan aan de wettelijke eis voor ‘nieuwe’ verontreinigingen uit de Wet bodembescherming.

Memorabel projectTerugkijkend op het project, stelt senior adviseur Anja Rutten dat het voor haar en de overige betrokkenen een gedenkwaardig project is geweest. “Het was een uitzonderlijke en indrukwekkende opdracht. Het is zeldzaam hoe een lekkage van circa 40 liter petroleum uiteindelijk kan leiden tot de sloop van een compleet woonhuis. Ook het mooie dankwoord van de bewoners, voor een prettig verloop van het project, heeft indruk op ons gemaakt ”, aldus Anja.

Vliegverkeer

Gedeclareerde kilometers

Wagenpark

Verwarming

Electriciteit

Papierverbruik CO2-footprint 2016 (1048 ton)

Emissies scope 1 & 2 (ton CO2)

16%

3%

21%

20%

40%

Vliegverkeer

Gedeclareerde kilometers

Wagenpark

Verwarming

Electriciteit

0

500.000

1.000.000

1.500.000

2.000.000

Breda

Groningen

Leeuwarden

Deventer

Maastricht

Bunnik

2016201520142013201220112010

Papierverbruik

0

300

600

900

1200

1500

LievenseCSO infra B.V.

LievenseCSO Milieu B.V.

Bartels B.V.

2016201520142013

32

CO2-footprintDe CO2-footprint over 2016 is 1053,3 ton. Dit is bijna 10% lager dan vorig jaar. In 2015 was deze 1160 ton, wat een lichte stijging was ten opzichte van 2014 (1140). We voldoen hiermee nu weer aan de eis om jaarlijks te reduceren, vanuit de CO2-prestatieladder die we hanteren. De daling t.o.v. 2015 komt voornamelijk voort uit de aantoonbare groene stroom voor de locatie Apeldoorn (79 ton). Daarnaast is het vliegverkeer lager door de sluiting van de locatie op St Maarten (11 ton).

De doelstelling om 20% te reduceren in 2018 t.o.v. 2013 is in absolute zin al gehaald (23%).

De CO2-footprint is in 2015 verdubbeld door de fusie met Bartels, in 2016 hebben wij de huidige stand van zaken bij Bartels geïnventariseerd en gekeken naar de mogelijkheden tot inkoop van gegarandeerde groene stroom. Deze verbeteringen gaan wij komend jaar verder doorvoeren.

Ton CO2

0

100

200

300

400

500

2016

2015

2014

2013

VliegverkeerGedeclareerde kilometersWagenparkVerwarmingElectriciteit

Ton CO2

33

In 2016 zijn we via het expertnetwerk DuurzaamGWW van NL ingenieurs betrokken geweest bij het opstellen van de Green Deal DuurzaamGWW 2.0. Begin 2017 is deze door onze directie ondertekend. Daarmee onderschrijven we het doel om in 2020 duurzaamheid in alle GWW projecten mee af te wegen. Dit draagt bij aan de invulling van ons doel om de CO2 in onze projecten (scope 3) te reduceren. In 2017 wordt hiervoor een jaarplan opgesteld waarin benodigde acties concreet worden gemaakt.

In het kader hiernaast vindt u een voorbeeldproject voor het toepassen van de Aanpak Duurzaam GWW, de binnen de Green Deal afgesproken werkwijze om duurzaamheid een plaats te geven in projecten. Voor meer informatie over de Green Deal en bijbehorende Aanpak Duurzaam GWW, met instrumenten als Ambitieweb en Omgevingswijzer, kijk op www.duurzaamgww.nl.

Duurzaam GWW

Foto's boven: ondertekening Green Deal Duurzaam GWW 2.0 door directeur Eric van den Broek

34

Duurzaamheid in dijkverbetering Boezemkades

Eén van de onderdelen van de opdracht was om de mogelijk heden voor duurzaamheid in het project te onderzoeken. Hiervoor werd de Aanpak Duurzaam GWW in een vroege fase ingezet. Met deze aanpak is een duurzame afweging gemaakt binnen de bredere context van de gebiedsopgave waarin de boezemkades vallen. Allereerst werden de positieve en negatieve effecten van het project inzichtelijk gemaakt met de Omgevingswijzer. Hieruit werden verschillende meekoppelkansen duidelijk, onder andere op het gebied van recreatie.

Tijdens een workshop met het gehele projectteam werden de kansen uit de Omgevingswijzer vertaald naar projectambities door gezamenlijk het Ambitieweb in te vullen. Naast de bestaande ambities op het gebied van water en ecologie werd bepaald dat de ambities op het gebied van energie van het waterschap ook in dit project terug moeten komen. Bijvoorbeeld door eisen aan de aannemer te stellen tijdens de uitvoering. Daarnaast werden sociale relevantie (in gesprek met omgevingspartijen tot de beste oplossing komen), ruimtelijke kwaliteit (belevingswaarde verhogen) en investeringen (lange termijn effecten en duurzaamheid mee af wegen) als thema’s met ambitie aangewezen.

Vervolgens is een groep belanghebbenden uitgenodigd om ook hun ambities voor dit gebied aan te geven. Met de bewoners en belangenverenigingen is uitvoerig gesproken over duurzaamheidsthema’s als: Daarop konden zij aangeven wat ze belangrijk vinden. De uitkomst kwam voor een groot deel overeen met de ambities van het waterschap. Al was de precieze invulling soms wat anders, zoals op het thema energie. Het waterschap dacht hierbij vooral aan energiebesparing tijdens de uitvoering. De belanghebbenden zagen mogelijkheden voor energiebesparing in de beheerfase met behulp van agrarisch natuurbeheer.

Waterschap Brabantse Delta

Zes dijktrajecten ten zuiden van de Bergsche Maas, de zogenoemde boezemkades, bleken in 2013 niet aan de hoogwaterveiligheidstoetsing te voldoen. Het Waterschap Brabantse Delta, onder wiens beheersgebied deze vallen, heeft vervolgens besloten om deze trajecten te gaan versterken. Zij gaf LievenseCSO de opdracht om hierbij te ondersteunen. Het doel was om te komen tot een voor-keursalternatief dat een maatschappelijk, bestuurlijk en politiek gedragen oplossing biedt, waarmee de genoemde boezemkades voor de komende 50 jaar voldoen aan de veiligheidsnormen.

35

36

Resultaten4

37

Resultaten

Resultaat LievenseCSO 2012 2013 2014 2015 2016Omzet (x € 1.000) 21.791 22.337 23.950 30.304 34.774Bruto marge (x € 1.000) 17.193 17.450 17.646 24.348 29.282

De omzet van LievenseCSO bedroeg in 2016 bijna 35 miljoen euro, een groei van bijna 15% ten opzichte van 2015. De Bruto marge bedroeg in 2015 ruim 29 miljoen, een groei van 20%.

Deze toename is voor een groot deel te danken aan het volledig meetellen in de jaarrekening van 2016 aangezien de Bartels groep sinds juli 2015 van de LievenseCSO Groep deel uitmaakt. De operationele winst van de totale groep in 2016 ligt op een bevredigend niveau, mede gezien de lastige marktomstandigheden waarin de bouw in 2016 nog steeds verkeerde.

Beleid en ontwikkelingenIn het beleidsplan van 2016-2017 is de koers voor de onderneming weergegeven. Focus ligt daarbij op een gezonde bijdrage van alle onderdelen aan de resultaten van de onderneming. Bovendien is ingezet op het neerzetten van een cultuur waarbij naast de inhoudelijke expertise, ook de wijze van onze dienstverlening vanzelfsprekend is. De 7 zekerheden zijn geïntroduceerd om onze belofte weer te geven. Medio 2017 is tenslotte de inhoudelijke koers voor de komende 5 jaar neergezet.

38

Olympic plaza

Zowel het interieur als het exterieur van het gebouw wordt onder handen genomen. De bruto vloeroppervlakte bedraagt 14.000m². Aan de oostzijde wordt het gebouw uitgebreid met een parkeerverdieping en twee kantoorverdiepingen. In het centrale gedeelte komt een atrium

Het bestaande gebouw is opgebouwd uit een draagstructuur van beton, met uitzondering van de bovenste bouwlaag. Dit is een staalconstructie, die tijdens de verbouwing wordt verwijderd. Vervolgens worden er twee nieuwe bouwlagen aangebracht, waardoor het gebouw vijf bouwlagen hoog wordt.

Opbouw nieuwe constructieDe constructie kan met recht zeer divers worden genoemd. Zo wordt de bovenste bouwlaag uitgevoerd middels gelamineerd houten vloerdozen op gelamineerd houten en stalen onderslagbalken en houten kolommen (i.v.m. massabesparing). Terwijl de nieuwe bouwlagen op lagere niveaus worden uitgevoerd middels kanaalplaatvloeren met druklaag op een staalconstructie, met gedeeltelijk betongevulde kolommen en prefab betonwanden. In het middengebied worden ook nog diverse houtconstructies aangebracht rondom een enorme vide. De toepassing van hout is enerzijds een keuze voor gewichtsbesparing en anderzijds voor de toepassing van duurzame materialen, om het BREEAM Excellent certificaat te behalen.

Bovendien worden er diverse aanpassingen gedaan in de bestaande constructie, wat op diverse plaatsen leidt tot het aanbrengen van koolstoflijmwapening om bestaande vloeren te versterken.

Aan de Zuidas in Amsterdam staat het kantoorgebouw Olympic Plaza. Het nu leegstaande gebouw wordt volledig gerenoveerd, uitgebreid en verduurzaamd door OVG projectontwikkeling. Het vernieuwde pand krijgt de naam The Boutique Office. Het wordt getransformeerd tot een hightech, duurzaam kantoorgebouw, zodat het straks een BREEAM Excellent certificaat zal krijgen.

39

40

Studie naar hergebruik beton voor Wetterskip Fryslân

Wetterskip Fryslân is verantwoordelijk voor het waterbeheer in de provincie Friesland en het Groninger Westerkwartier. Bartels voert in opdracht van de waterbeheerder een studie uit naar hergebruik van bestaand beton als toeslagmateriaal voor nieuw beton.

Stroomschema hergebruik betonBartels heeft op basis van de huidige normen, een stroomschema gemaakt. In dit schema staat vermeld aan welke eisen het betongranulaat moet voldoen en wat de gevolgen zijn. Er wordt onderscheid gemaakt in het hergebruiken van nog te slopen betonconstructies die gebruikt worden voor het nieuwe betonmengsel én het toepassen van betongranulaat in het betonmengsel.

• Beoordelen bestaand betonWanneer de betongegevens bekend zijn van een bestaande constructie, kunnen deze worden gebruikt voor de beoordeling van het mengsel van de bestaande constructie. Indien deze gegevens niet bekend zijn, kan men op basis van de huidige situatie een oordeel geven over het verwachte betonmengsel. Om te bepalen of het hergebruik van het beton duurzaam is, kan men eventueel de ontwerptool ‘Groen Beton’ van SBRCURnet inzetten.

• OntwerpkeuzeIn deze fase wordt een keuze gemaakt voor de maximale hoeveelheid betongranulaat. Dit gebeurt op basis van NEN-EN 206 of CUR-Aanbeveling 112.

• Slopen en sorterenIn de derde fase vindt de sloop van de bestaande betonconstructie plaats. Vrijgekomen materialen worden gesorteerd en afgevoerd voor recycling. Er wordt een onderscheid gemaakt in verschillende categorieën waarin het beton te hergebruiken is.

• Breken en reinigenDe betonnen delen worden gebroken tot grof of fijn bruikbaar toeslagmateriaal. Dit kan met behulp van ‘smart crushing’, een nieuwe breektechniek.

• TestenDe eigenschappen van het toeslagmateriaal worden getest conform NEN-EN 206, NEN-EN 12620 en NEN 5905. Denk aan geometrische, fysieke eigenschappen en chemische eigenschappen. Hergebruik van betongranulaat moet voldoen aan alle wettelijk gestelde eisen.

Toepassing betongranulaatHet effect van het toepassen van betongranulaat in plaats van ‘normaal’ toeslagmateriaal, wordt sterk bepaald door de hoeveelheid. Bepalend voor de maximale hoeveelheid betongranulaat zijn de specifieke prestaties die aan het beton worden gesteld. Bijvoorbeeld de sterkte-, milieu-, en consistentieklasse en de toepassing.

41

Daarnaast is het van belang om te weten welke regelgeving van toepassing is, zodat aan de strikte eisen wordt voldaan. Wanneer men ambieert om meer betongranulaat toe te passen dan toegestaan volgens NEN-EN 206/NEN 8005, kunnen de betrokken partijen aanvullende afspraken maken door CUR-Aanbeveling 112 van toepassing te verklaren.

Impact op het milieuIdealiter moet het gebruik van betongranulaat niet leiden tot een slechtere milieu-impact. Met behulp van de ontwerptool ‘Groen Beton’ kan de impact berekend worden. Zo blijkt uit onderzoek bijvoorbeeld dat de transportafstand over de weg beperkt dient te blijven tot 35 kilometer. Deze afstand is bepaald op basis van CO2 reductie. Een groter aantal kilometers heeft negatieve gevolgen voor de milieubelasting.

Wanneer de betonsamenstelling verandert door toepassing van betongranulaat, bijvoorbeeld door een andere waterbehoefte, kan de impact ervan op het milieu ook inzichtelijk worden gemaakt met de handige rekentool.

Ook aspecten zoals de ruimte voor vuilstort voor het gesloopte beton, die anders opgeslagen moet worden, en

de afstand naar de betreffende vuilstort zijn van invloed op het milieu.

CO2-reductie Wetterskip Fryslân heeft Bartels de volgende vraag gesteld: Wat is de hoeveelheid CO2-reductie voor hergebruik van bestaand beton als toeslagmateriaal voor nieuw beton ten opzichte van ‘normaal’ beton?

Door het onderzoek ‘milieu-impact van betongebruik in de Nederlandse bouw’ te analyseren, heeft Bartels de hoeveelheid CO2-reductie uitgezocht met behulp van een rekenmodel. Hiermee kan worden teruggerekend hoeveel CO2-emissie plaatsvindt per kg grondstof. Op deze manier kan de CO2-emissie per m3 beton bepaald worden.

Verondersteld wordt dat alleen riviergrind en betongranulaat veranderen in de gemiddelde betonsamenstelling. Met uitzondering van het cementgehalte. Betongranulaat kost per saldo meer energie dan riviergrind. De verhouding hierin wordt ook meegenomen in de berekening.

De studie naar hergebruik van bestaand beton is intussen afgerond.

42

Vooruitblik5

Foto: Buro JP

43

Vooruitblik op de toekomst

Waar hebben klanten nu werkelijk behoefte aan? Zijn we daar wel voldoende mee bezig is de vraag? Dat waren eigenlijk de meest belangrijke vragen die we onszelf hebben gesteld in het beleidsplan, en daarin ook beantwoord hebben.

Geconstateerd is dat het verschil meer en meer wordt gemaakt door oprecht geïnteresseerd te zijn in wat de klant wil. Dit heeft geleid tot de presentatie van een viertal focusdoelen voor de komende 1,5 jaar, ondersteund door de introductie van de '7 zekerheden'.

Deze zekerheden bieden onszelf en onze klanten houvast om te komen tot een betere dienstverlening en een beter eindproduct.

In 2017 en verder zullen we als bedrijf nog stappen moeten zetten om de vernieuwde strategische focus van de LievenseCSO Groep te behalen. Zaken als het leveren van topkwaliteit moet alledaags zijn. We willen uitblinken in inhoud en dienstverlening. De kracht van het bedrijf blijft: de specialist aan tafel.

2016 was een jaar waarin stappen zijn gezet om een gezonde toekomst van het bedrijf te creëren. De kaders van de LievenseCSO Groep hebben dit jaar vorm gekregen, onder andere met de presentatie van het beleidsplan 'Op weg naar de top' in juli 2016.

44

Cruiseaanlegplaats Snekertrekweg in Leeuwarden

Dinsdag 11 april 2017 werd in Leeuwarden de nieuwe cruiseaanlegsteiger aan de Snekertrekweg officieel in gebruik genomen. De start van het project vond plaats in september 2016. Bartels heeft in opdracht van gemeente Leeuwarden de besteksvoorbereiding voor dit project verzorgd.

De komst van een steiger, geschikt voor cruiseschepen, was langere tijd een wens van de gemeente. Met de komst van de nieuwe aanlegsteiger hoopt gemeente Leeuwarden nu en in de toekomst meer bezoekers naar hun stad te trekken. Het is nu immers mogelijk dat grotere rijnvaartschepen kunnen aanmeren in de Friese stad.

De aannemer van dit project was Oosterhof Holman Beton- en waterbouw uit Harlingen. Wat dit project extra bijzonder maakt, is dat Bartels de aannemer in het ontwerp en bestek de mogelijkheid heeft gegeven om materialen te hergebruiken. De gordingen en wrijfstijlen die fungeren als kaderand, zijn hergebruikt voor de nieuwe cruiseaanlegsteiger.

De cruiseaanlegplaats maakt onderdeel uit van overkoepelend project Waterfront van de gemeente en provincie, met als doel om het watertoerisme en de waterrecreatie in gemeente Leeuwarden te stimuleren.

45

Verantwoording

Niets uit dit MVO jaarverslag 2016 mag zonder toestemming van LievenseCSO Holding B.V. gebruikt worden.

LievenseCSO Holding B.V.Tramsingel 24814 AB Breda

www.LievenseCSO.cominfo@LievenseCSO.com

088 - 91 020 00

46

www.LievenseCSO.com

47