Levensbeschouwing en literatuur

Harry Mulisch: Siegfried “een zwarte idylle”

Verkenning van het boek en de auteur:

1. Schrijf een korte biografie over Harry Mulisch.

2. Mulisch krijgt vaak het verwijt een arrogante auteur te zijn. Hij vindt zichzelf fantastisch. In zijn roman “Siegfried” bevestigt hij dat beeld, maar drijft ook nogal eens de spot met dat image. Laat eens zien hoe Mulisch / alias Herter deze twee kanten van zichzelf presenteert: de zelfingenomenheid en het relativeren van het eigen ego.

3. Lees de volgende recensie:

Alle goden zijn sterfelijk, Mulisch is een god, dus Mulisch is sterfelijk

Harry Mulisch op het web Door: Erno Eskens

Op www.mulisch.nl leest Harry Mulisch voor uit zijn nieuwste roman. De schrijver zit er als een god in zijn imperium: tussen grote bouwwerken, grote filosofen en de wereldgeschiedenis zelf. Het is niet netjes om iemand te vergelijken met Hitler. En om Nederlands grootste schrijver naast de verpersoonlijking van het Kwaad te scharen, lijkt onvergeeflijk. Maar Harry Mulisch vraagt erom. Wie www.mulisch.nl aanklikt, weet direct waar ik het over heb. Je komt niet zomaar op een site, je komt in een wereldrijk. Met gebouwen die bedoeld zijn om de tijd te weerstaan. Zoals Hitler de huisarchitect Albert Speer omarmde, zo heeft Mulisch zijn Giovanni Battista Piranesi. Op de site, die door zijn uitgever is gemaakt, wandel je door de driedimensionaal geworden bouwtekeningen van deze Italiaanse architect. Maar anders dan Speer, weet Piranesi het verhevene met het sierlijke te combineren. Zijn bouwtekeningen passen niet in de gerealiseerde negatieve utopie van de nazi's. Ze weerspiegelen eerder de positieve, niet gerealiseerde utopie van Pythagoras, de oude Griek die in Mulisch' werk altijd op de achtergrond aanwezig is. Pythagoras is bekend geworden door de naar hem vernoemde stelling (a2 + b2 =c2), maar Mulisch waardeert hem vooral om zijn wiskundige benadering van de muziek. Harmonie had volgens Pythagoras te maken met verhoudingen. En die kon je berekenen. Als je door Mulisch site wandelt, merk je dat Piranesi dezelfde verhoudingen heeft toegepast op de architectuur. Alles oogt harmonisch en het lijkt wel alsof deze gebouwen louter omwille de akoestiek zijn ontworpen.Wie er doorheen zapt, dwaalt in de krochten van Mulisch' brein zelf: alles is groots, magisch en harmonisch. Je vindt er typoscripten van Mulisch geschriften, samenvattingen, recensies en foto- en videomateriaal van de maestro zelf. Al direct in het begin kun je kiezen voor thema's die belangrijk zijn in Mulisch universum: oorlog, wonderen, tijd en wetenschap. En er is een spelelement in de site ingebouwd. Je moet soms eerst dingen ontdekken en aanklikken om verder te komen. Dat zorgt ervoor dat je dat heerlijke jongensboekgevoel krijgt dat je ook overhoudt aan zijn romans. Kinderlijk eenvoudig is deze site overigens niet. Deze wandeling door Mulisch' brein confronteert je met je eigen ontoereikendheid. Je ontdekt bijvoorbeeld dat je eerst Flash 5.0 en Quicktime moet downloaden (gratis) om alles te kunnen zien. En zelfs dan is het een wonder als je iets te zien krijgt in het themadeel over wonderen. Vrijwel continu loop je tegen de grens van je geduld aan. Deze site is ontstellend mooi en dynamisch, maar daardoor tergend traag.In het hoekje dat aan Siegfried, de nieuwe roman, is gewijd, klinken onheilspellende geluiden van klikkende camera's, lage bastonen en vallende bommen, een compositie van Marcel Hoek. Beelden van een stad flitsen voorbij, met af en toe het silhouet van Hitler in dianegatief. Siegfried is Mulisch' poging om Hitler te doorgronden. Velen probeerden hem te verklaren (slechte jeugd, mislukte kunstenaar, jaloers, ontaarde theosoof), maar Mulisch probeert hem te begrijpen. Hij spreekt over de Endlösung der Hitlerfrage. Wie wil weten hoe Mulisch dat aanpakt, klikt op een vierzijdig blokje, met evenzoveel aanklikmogelijkheden. Als een deus ex machina komt Mulisch te voorschijn om de passage voor te lezen waarin zijn hoofdpersoon, Rudolf Herter, tijdens een tv-interview een idee krijgt voor een roman over de Führer. Herter, auteur van De uitvinding van de liefde, is uiteraard Mulisch zelf; alleen de pijp ontbreekt. Herter is een gevierd auteur, een man met ideeën. Zijn vader heeft, net als die van Mulisch zelf, een dubieuze rol gespeeld in de oorlog. Zo voert Mulisch zichzelf op in de figuur van de schrijver Herter.Op 2 februari nam Job Cohen, de nieuwe burgemeester van Amsterdam, het eerste exemplaar van Siegfried in ontvangst. Met gemengde gevoelens. 'Het valt, meneer Mulisch, niet mee een dergelijk boek te lezen zo

vlak na de herdenking van de slachtoffers van Auschwitz', lezen we op de site van Het Parool. 'U heeft van hem willen winnen door hem te begrijpen, conceptueel in de tang te nemen, zijn "wezen" te benoemen, en hem daarmee vast te spijkeren tegen de deuren van de hel. Dat is spelen met vuur.'Mulisch speelt inderdaad met vuur, maar het huis brandt niet af. Dat komt omdat hij, met een ingetogen gevoel voor humor, ook zichzelf in zijn project betrekt. Dictators en schrijvers trekken beiden aan de touwtjes in hun eigen rijk, stelt hij. Hun bevel heeft daar Gesetzkraft. Ze zijn god in hun eigen universum. Maar de ene god is de andere niet, stelt polytheïst Mulisch. Hitler blijkt een god zonder eigenschappen te zijn. Dit is de god waar Dionysos de Aeropagiet en Meister Eckhart over spreken: een niet te vatten entiteit - woorden schieten te kort. Voor zo'n god kun je alleen maar sidderen, omdat hij niet op eigenschappen is vast te pinnen. Mulisch dicht dit wezenloze wezen een on-eigenschap toe: dit niets, zegt hij in navolging van Heidegger, nietigt. Als een zwart gat dat alles aanzuigt om het op te slokken.En wat voor god is Mulisch? Het gerucht gaat dat Mulisch zelf de rol van God had willen spelen in de bijna voltooide verfilming van zijn Ontdekking van de Hemel. Dat zou hem tot een interveniërende god maken. Maar op de officiële site van de film is niets over het gerucht te vinden. Een lang en degelijk artikel over Mulisch op Biblioweb biedt ook weinig aanknopingspunten op dit punt. Maar Mulisch is ongetwijfeld een god in de zin van de middeleeuwse denker Cusanus, een god waarin alle tegendelen samenvallen. Dat bleek al in De procedure, waarin Cusanus een kleine rol speelt, en ook in Mulisch' filosofieboek De compositie van de wereld. Daarin legt hij uit hoe twee "verschillende" noten "hetzelfde" kunnen zijn in een octaaf.Opmerkelijk is dat Herter, die in alles op Mulisch lijkt, sterft in Siegfried. Waarschijnlijk is ook hier sprake van zelfrelativering. Alle goden zijn sterfelijk, Mulisch is een god, dus Mulisch is sterfelijk. Maar de manier waarop hij overlijdt, is intrigerend. Hij laat het leven in een droom, terwijl hij stamelt: 'Hij, hij, hij was hier', dezelfde woorden die Hitler ooit in een nachtmerrie het angstzweet bezorgden. 'Wie die "hij" in het geval van Herter is geweest,' schrijft Arnold Heumakers op de site van het NRC, 'lijkt niet moeilijk te raden: Hitler, wiens "basiliskenblik" nu niet alleen figuurlijk, maar ook letterlijk blijkt te kunnen doden.' Ik weet niet of de vraag zo eenvoudig te beantwoorden is. Mulisch zou ongetwijfeld zoiets zeggen als: 'Sommige vragen zijn zo goed dat het jammer zou zijn ze met een antwoord te verknoeien.' Maar als we de goede vraag dan toch willen verknoeien, dan houd ik het erop dat deze "Hij" de god van Cusanus is, oftewel Mulisch zelve. Deze god van de fictie slokt zelfs de god van het nietigende niets op om het op een hoger, harmonisch plan te trekken. Herter sterft uiteindelijk door de hand van zijn schepper die zijn pen neerlegt. Dat is niets anders dan gesublimeerde zelfmoord.

a. Beschrijf kort al de personen die in deze tekst voorkomen.b. Verklaar de begrippen die jij niet kent.c. Wat wil de schrijver, Erno Eskens, ons duidelijk maken.d. Wat is jou mening over Mulisch en zijn site. Motiveer je antwoord.

4. Probeer voor iemand die het boek niet gelezen heeft, de redenering die Mulisch (Herter) opzet rondom de persoon Adolf Hitler samen te vatten: wat is het kenmerkende aan Hitler; hoe moeten we hem zien? Vond je de theorieën over Hitler als ‘het Niets’ interessant of vond je het nogal vergezocht? Ben je hierdoor nieuwsgierig(er) geworden naar bepaalde filosofen en hun opvattingen?

5. Verklaar de titel en de ondertitel van het boek

6. Beschrijf de (hoofd-) personen die voorkomen in dit boek (karakter, uiterlijke kenmerken,…). Wat vind je van de manier waarop de personages neergezet worden? Welke rol krijgen de vrouwen in dit boek toebedeeld? Wat vindt je hiervan?

7. Vanuit welk perspectief wordt het verhaal verteld?

8. In welke tijd speelt dit boek zich af?

9. In welke plaats speelt dit boek zich af?

10. Vertaal en verklaar het motto van het boek: “Warum holt mich der Teufel nicht? Bei ihm ist es bestimmt schöner als hier.” Eva Braun, Dagboek, 2.III. 35.

11. Wat zijn belangrijke thema’s in dit boek?

12. Schrijf een kernachtige samenvatting van dit boek?

13. Mulisch zegt in een interview met Herman Jacobs: "In een historische roman volg je de werkelijkheid zoals die was. Maar ik volg de werkelijkheid zoals ze had kunnen zijn." Leef jij je makkelijk in in een boek dat op ware gebeurtenissen gebaseerd is? Waarom wel of waarom niet?

14. Herter haalt een oud discussiepunt uit de literatuurtheorie aan: in de kunst gaat het volgens hem slechts om het hoe en nooit om het wat. In de kunst is de vorm de eigenlijke inhoud. Wat vind je van deze stelling?

15. Lees het volgende: Harry Mulisch heeft de Inktaap, de Vlaams-Nederlandse literatuurprijs van jongeren, gewonnen. Tijdens een feestelijke bijeenkomst op zondag in de Kunstmin in Dordrecht werd zijn boek Siegfried door de duizendkoppige jongerenjury, afkomstig uit Nederland en Vlaanderen, uitgeroepen als de absolute favoriet van de jongeren in de leeftijdscategorie 15-18 jaar. Mulisch ontving de prijs, bestaande uit een olieverfschilderij van Lovis van Poeteren, uit handen van een van de juryleden.

Voor deze prijs waren genomineerd Een soort Engeland' van Robert Anker (Querido), winnaar van de Libris Literatuurprijs 'De Mensheid zei geprezen. Lof der zotheid 2001' van Arnon Grunberg (Athenaeum, Polak & Van

Gennep), winnaar van de Gouden Uil. 'Siegfried' van Harry Mulisch (de Bezige Bij), zowel genomineerd voor de AKO- als ook voor de

Libris-literatuurprijs titel/publiekswinnaar van de Gouden Uil 'Memoires van een luipaard' van Peter Verhelst (Prometheus), genomineerd voor en publiekswinnaar

van de Gouden Uil.

Uit het juryrapport over 'Siegfried' van Harry Mulisch: 'Toen ik dit boek las had ik geen besef van de tijd, alles rondom me verdween en alleen ik en mijn

fantasie waren nog aanwezig.' Sint Franciscuscollege - Nele - Heusden-Zolder 'Af en toe ga je echt stilstaan. dan lijkt het zó werkelijk dat je je echt afvraagt of het niet echt is

gebeurd... Met die vraag blijf je achter.' Vrije School Den Haag, Den Haag 'Het boek is zo geschreven dat je alles als het ware voor je ogen ziet gebeuren: meeslepend.' Vrije

Schoolgemeenschap Rudolf Steiner, Leiden 'Zelfs al had je een instinctieve haat voor de man, dan slaagt Mulisch er toch in om hem als een

fascinerend personage voor te stellen.' Sint Jan Berchmanscollege, Mo

Mulisch kwam als uiteindelijke winnaar van de Nederlandse en Vlaamse jongeren uit de bus. Aan het project 'de inktaap' werd deelgenomen door circa duizend scholieren van 70 scholen uit beide landen. De inktaap is de prijs verbonden aan het gelijknamige Vlaams-Nederlands leesbevorderingsproject voor de hoogste klassen van het secundair onderwijs / voortgezet onderwijs en is een initiatief van de Nederlandse Taalunie, Stichting Lezen en CANON Cultuurcel van het departement Onderwijs en de administratie Cultuur van het departement WVC van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.Tijdens de slotbijeenkomst gingen de aanwezige genomineerde schrijvers Harry Mulisch, Peter Verhelst en Robert Anker en een aantal vakjuryleden van de Libris Literatuurprijs, AKO Literatuurprijs en de Gouden Uil in debat met de jeugdige juryleden.De website www.inktaap.com werd meer dan vijftienduizend keer geraadpleegd in de twee maanden dat ze in de lucht was en heeft dus duidelijk in een behoefte voorzien. De helft van de jonge juryleden nam actief deel aan het internetforum op deze site.

Hoe beoordeel jij dit boek? Wat zou er volgens jou in het juryrapport moeten staan? Motiveer je antwoord

Analyse per hoofdstuk: Hoofdstuk 1

1. Wie is Rudolf Herter? (Beroep, karakter, uiterlijk,…)

2. “Begroet in mij de voltooier van Adam, die de namen gaf! Hij keek haar aan. Maria is trouwens niet zo gek ver verwijderd van Eva.” - Wie spreek deze zin uit… wie ziet zich als de voltooier van Adam?- Waarna verwijst hij/zij als hij/zij dit zegt?- Wie is Adam en wie is Eva (opzoeken en niet zomaar wat opschrijven)- Welke Maria is niet zo ver verwijderd van Eva?

3. Waarom begroet Thérèse Röell Rudolf Herter met de opmerking: “Ik ben de tweede man” Waar wordt dan naar (letterlijk en figuurlijk) verwezen. Waarom denk je dat Harry Mulisch zo’n opmerking in zijn boek opneemt.

4. De hotelkamer van Rudolf Herter in Wenen wordt beschreven. Het wordt o.a. beschreven als te vergelijken met die van Keizerin Sissi. Wie is dat? En zoek een afbeelding die goed past bij de beschrijving van Keizerin Sissi.

5. Herter beschrijft Wenen: de renaissancistische Staatsopera, Albertina museum en de Hofburg. Zoek van alle drie de gebouwen informatie en voeg er ook de afbeeldingen bij.

6. A. Hoeveel jaar geleden was het dat Rudolf Herter zijn eerste bezoek aan Wenen bracht? B. Hoe oud was hij toen? C. In Welk jaar? D. Waarom moest hij toen naar Wenen? E. Welke route nam hij naar Wenen (voeg een kaartje toe van zijn trip en teken de route uit). F. Welke twee herinneringen waren hem het duidelijkst bijgebleven?

7. “Hij keek weer omlaag naar het plein. De aapjeskoetsiers verzorgden hun paarden, en achter een balustrade liet ook de bronzen aartshertog op zijn bronzen paard zijn blik over de stad dwalen. Op een leeg deel van het plein stond een groot, modern monument op de plaats waar tijdens een bombardement honderden weners waren omgekomen. Ook dat hadden zij te danken aan hun verloren zoon, die zij een paar jaar eerder zo verliefd in de armen waren gevallen op de Heldenplatz.”A. Mulisch verwijst hier naar een parabel uit de Bijbel “De verloren zoon (Lc. 15, 11-32). Lees deze tekst

uit de Bijbel eerst maar eens rustig door.Een parabel is een vergelijking, door Jezus gebruikt, om het sleutelwoord van zijn leer inhoud en vorm te geven. Voor een parabel gelden over het algemeen de volgende kenmerken:

- Parabels hebben een alledaagse situatie als uitgangspunt.- In een parabel gebeurt altijd iets onverwachts (schokeffect).- Elke parabel laat iets zien van het koninkrijk van God. In die zin bezit elke parabel een les.

Werk nu de parabel van “De verloren zoon” uit aan de hand van deze drie kenmerken.

B. Wie bedoelt Mulisch hier eigenlijk met de verloren zoon? Moet we dan ook hier niet eerder spreken over “te wijten aan” dan “te danken aan”.

C. Schrijf een eigen parabel (aan de hand van de drie kenmerken) maar dan met de verloren zoon van Mulisch (zie B) in de hoofdrol.

Hoofdstuk 2

1. “ Alles Vergängliche ist nur ein Gleichnis,’ das Unzulängliche, hier wird’s Ereignis; das Unbeschreibliche, hier ist’s getan…’ ‘Das Ewig-Weibliche zieht uns hinan.’

A. Vertaal deze tekst.B. Wat is de reden van deze tekst.C. Wie is Goethe en waar gaat zijn “Faust” over?

2. Sabine vergelijkt het boek “De uitvinding van de Liefde” van Rudolf Herter met “Tristan und Isolde”. Wie schreef dat laatste boek dan en waar gaat dat verhaal over.

3. Rudolf Herter verwijst in zijn antwoord op Sabines verwijzing naar Tristan en Isolde naar Shakespeares Hamlet. A. Waarom?B. Wie is Shakespeare (biografie)? C. Waar gaat zijn Hamlet over?

4. A. Wie is Sigmund Freud?B. Wat is het verschil in denken tussen Freud en Herter over dromen en kunstzinnige fantasie?

5. A. Waarom spreekt Herter de naam van dr. Mengele niet uit?B. Wie was dr. Mengele?

6. Waarom is Hitler volgens Herter “Een onbegrijpelijke dode, die hij haat”?

7. Sabine bedankt Herter voor het interview maar hij keert dit om:“In tegendeel, ik dank U. U hebt mij op een idee gebracht.” Welk idee is dat? (formuleer dit in maximaal 7 woorden) en leg dit verder uit.

Hoofdstuk 3

1a Wie is Dűrer?1b Voeg een afbeelding van een aquarel van “Vogelvleugels” toe.1c Wat is volgens Thomas Mann de relatie tussen Dűrer en Hitler (leg in je antwoord ook uit wie Thomas Mann is en de inhoud van zijn boek “Doktor Faustus”).

2. Waarom kun je volgens Rudolf Herter alleen spreken over “hoe in de kunst” en niet over “wat in de kunst”?

3a Schrijf een korte biografie over Adolf Hitler3b ‘Ik begrijp ook iets niet,’ zei Maria. ‘Waarom juist Hitler? Je wilt hem in een extreme, gefantaseerde situatie plaatsen, maar hoe kun je een extremere situatie verzinnen dan die hij zelf heeft verzonnen en verwerkelijkt? Neem liever een gematigder iemand die je niet begrijpt. Zo iemand zal er toch nog wel zijn?’

Wat heeft hij dan verzonnen en verwerkelijkt?

3c Wat is het antwoord van Herter op de (bij 3b schuingedrukte) vraag?

4a Wat is het verschil tussen een concentratiekamp en een vernietigingskamp?4b Noem 3 voorbeelden van beiden (dus namen van concentratiekampen en vernietigingskampen).4c Wie was Himmler en wat was zijn rol in de Tweede Wereldoorlog in het algemeen en in relatie tot deze kampen in het bijzonder?

5a Mulisch schreef ook “Het Stenen Bruidsbed” waarin een Duitse stad is gebombardeerd. Welke stad is dat en zoek informatie over dit bombardement? 5b Goebbels bezocht deze gebombardeerde steden i.t.t. Hitler. Wie was Goebbels en wat was zijn rol in de Tweede Wereldoorlog?

6a Waarom had Hitler personen als Himmler en Goebbels nodig volgens Herters’ betoog?6b Hitler wou “het oog van de cycloon” zijn. Hoezo? “Wat houdt dit concreet in”?6c “Zijn villa Berghof in de Alpen was daar (zie 6b) het symbool van. Daar broedde hij al die verschrikkingen uit, maar niets er van drong door tot die idylle.” Hoezo was de villa Berghof een symbool voor zijn verlangen een oog van de cycloon te zijn? Wat kun je vinden over deze villa?

Hoofdstuk 4

1a Van welke componist is de opera “Gőtterdammerung”?1b Werk een korte biografie uit van deze componist met daarin zijn speciale relatie met Adolf Hitler?1c Wat is het geheim van deze componist volgens Ernst en wat bedoelt hij daarmee?

2a Wat is de inhoud van de opera “Gőtterdammerung”?2b Wat valt je het meest op aan de inhoud van de opera “Gőtterdammerung” in relatie tot het boek “Siegfried” van Harry Mulisch?

3a Wie was Schopenhauer?3b En waar gaat het “Aphorism zur Lebensweisheit” over?

4. Alexander Fleming is de ontdekker van de penicilline waardoor er een einde kwam aan de pest. Mara niet aan de pest van Camus “La peste”. Hoezo niet? Waar staat “La peste” bij Camus voor en wat was uiteindelijk het “antibioticum” volgens de geschiedenis?

5. “In de auto, naast de chauffeur, vertelde hij dat hij momenteel met de Wiener Philharmoniker een opvoering van Tristan und Isolde instudeerde… ‘Mooier kan het niet,’ zei Herter en keek even naar Maria, waarbij hij licht zijn hoofd schudde.” Hoezo? “Mooier kan het niet”?

6. Herter beweert dat Hitler door zijn raadselachtigheid de dominerende figuur van de twintigste eeuw was i.t.t. Stalin, Mao, Franco en Mussolini.6a Zoek korte beschrijving van deze vier personen.6b Wat heeft Hitler volgens Herter wat deze andere vier niet hebben (motiveer)?

7a Naar welke historische theorie en praktijk verwijst “Endlősung” der Hitlerfrage”?7b Hoezo kun je hierin de zelfspot van de alom bekende arrogantie van Harry Mulisch terugvinden?

8. Welke relatie is er te leggen tussen een “dirigent” en een “führer”, volgens Herter?

9a Wat probeert “Ernst” duidelijk te maken met het “drempelverhaal”?9b Schrijf een korte biografie over “Herbert von Karajan”.9c Waarom noemt Herter “Goethe en Dostojevski” als mensen die bij hem op de drempel staan? (Wie zijn dat namelijk?)9d Wie staat er bij jou persoonlijk op de “drempel”?

10 Wat betekent “Je maintiendrai”?

11. Werk in het kort de volgende drie opera’s uit en hun componisten: Orfeo van MonteverdiDon Giovanni van MozartTristan van Wagner