Literatuur en moderniteit, college 1
94
Literatuur en moderniteit (MNL 2) College 1 – Moderniteit en globalisering Thomas Vaessens
-
Upload
thomas-vaessens -
Category
Education
-
view
64 -
download
2
Transcript of Literatuur en moderniteit, college 1
Literatuur en moderniteit (MNL 2)
College 1 – Moderniteit en globalisering
Thomas Vaessens
Disclaimer: tijdbalken
Type the footer here 2
Moderne literatuur?
Type the footer here 3
Jacob van Lennep (geb. 1802) Mustafa Stitou (geb. 1974)
4
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’
Jacques Rancière:
‘Het tijdperk bracht niet alleen Thomas
Mann, James Joyce en Marcel Proust
voort, het zorgde er ook voor dat wat
zij te zeggen hadden ertoe deed’
William Marx:
‘Creatief talent koos bij uitstek voor de
literatuur om hun visie op de wereld
vorm te geven’
Susanne Janssen:
‘Het soortelijk gewicht van literatuur
was hoog’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
5
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’
Jacques Rancière:
‘Het tijdperk bracht niet alleen Thomas
Mann, James Joyce en Marcel Proust
voort, het zorgde er ook voor dat wat
zij te zeggen hadden ertoe deed’
William Marx:
‘Creatief talent koos bij uitstek voor de
literatuur om hun visie op de wereld
vorm te geven’
Susanne Janssen:
‘Het soortelijk gewicht van literatuur
was hoog’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Institutionele infrastructuur
6
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’
Jacques Rancière:
‘Het tijdperk bracht niet alleen Thomas
Mann, James Joyce en Marcel Proust
voort, het zorgde er ook voor dat wat
zij te zeggen hadden ertoe deed’
William Marx:
‘Creatief talent koos bij uitstek voor de
literatuur om hun visie op de wereld
vorm te geven’
Susanne Janssen:
‘Het soortelijk gewicht van literatuur
was hoog’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Institutionele infrastructuur
•Boekhandels•Bibliotheken•Literatuurkritiek•Prijzen•Subsidies
7
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’
Jacques Rancière:
‘Het tijdperk bracht niet alleen Thomas
Mann, James Joyce en Marcel Proust
voort, het zorgde er ook voor dat wat
zij te zeggen hadden ertoe deed’
William Marx:
‘Creatief talent koos bij uitstek voor de
literatuur om hun visie op de wereld
vorm te geven’
Susanne Janssen:
‘Het soortelijk gewicht van literatuur
was hoog’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Institutionele infrastructuur
•Boekhandels•Bibliotheken•Literatuurkritiek•Prijzen•Subsidies•Literatuuronderwijs
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Rudolf van den Berg, De avonden, 1989
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Rudolf van den Berg, De avonden, 1989
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Rudolf van den Berg, Tirza, 2010.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Rudolf van den Berg, Tirza, 2010.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur 18
Motto Geschiedenis van demoderne Nederlandse literatuur
There has always been, it would seem, poems, stories, fictions of various kinds, but there has not always been Literature.
Alvin B. Kernan
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur 19
Motto Geschiedenis van demoderne Nederlandse literatuur
There has always been, it would seem, poems, stories, fictions of various kinds, but there has not always been Literature.
Alvin B. Kernan
‘Post-literature’
20
Het ‘gouden tijdperk van de literatuur’: what’s left?
Hoog ‘soortelijk gewicht’ en institutionele
infrastructuur, maar ook:
-‘Graven in de grond waarop we staan’: het
is de schrijver niet allen vergund kritisch te
zijn t.o.v. Moderne wereld, het is hem zelfs
geraden
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Moderniteit?
Berlin Kreuzberg, Cuvrystraβe
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
23
De moderne tijd Abraham Lincoln (1809-1865)
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
24
De moderne tijd
1737
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
25
Horlogefabrikanten Omega 1848 Waterbury Clock (Timex) 1850 Tag Heuer 1860 Junghans 1861 Audemars Piquet 1873 Cartier 1900 Oris 1904 Rolex 1905
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
26
Horlogefabrikanten Omega 1848 Waterbury Clock (Timex) 1850 Tag Heuer 1860 Junghans 1861 Audemars Piquet 1873 Cartier 1900 Oris 1904 Rolex 1905
Het horloge als symbool van de vooruitgang
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
27
Jean-Jacques Rousseau (1712-1798)
Hoe begerenswaardig ook: Rousseau, zoon
van een klokkenmaker, verkocht zijn horloge
omdat hij geen slaaf meer wilde zijn van de
tijd. Hij wilde terug naar de natuur, en
ontsnappen aan het gareel van de tijd en de
vooruitgang.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
28
Moderne letterkunde
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
29
‘Modern’
Het laatste nieuwe
Hedendaags
Het tegenovergestelde van
ouderwets
• De agenda is in het moderne huishouden onmisbaar voor het noteren van
alle afspraken• Het moderne voetbal vraagt om bewegende spelers die kunnen variëren in
spelvormen en posities• De moderne vrouw wil behandelingen die effectief, innovatief en
revolutionair zijn
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
30
‘Modern’
Het laatste nieuwe
Hedendaags
Het tegenovergestelde van
ouderwets
• De agenda is in het moderne huishouden onmisbaar voor het noteren van
alle afspraken• Het moderne voetbal vraagt om bewegende spelers die kunnen variëren in
spelvormen en posities• De moderne vrouw wil behandelingen die effectief, innovatief en
revolutionair zijn
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
31
Een voorval in 1619
Descartes vertelt in Discours de la
methode hoe hem in 1619 in een
droom de eenmaking en verlichting
van de totale wetenschap wordt
geopenbaard, de totale kennis zelfs,
door één enkele methode: de
methode van de rede.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
32
‘Modernity’ (eng) / ‘Modernité’ (fr)
Oxford English Dictionary:
‘Modernity’: 1627
Littré:
‘Modernité’: 1859
Calinescu 1987:42
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
33
‘Modern’: dimensies
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
34
De wetenschap: René Descartes
Discours de la methode (1637)bedoeld als grondslag voor al het denken op basis van een mathematisch model
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
35
De wetenschap: Isaac Newton
Principia Mathematica (1687):
Planeten bewegen door onderlinge
aantrekkingskracht: elk object in het
universum oefent zwaartekracht uit op elk
ander.
Maar ook: regels voor de nieuwe
wetenschap
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
36
De filosofie: Francis Bacon
The Advancement of Learning (1605) en
Novum Organum (1620):
Spoort wetenschappers aan dogma’s te
verlaten en zich toe te leggen op
empirische bestudering van de fysieke
wereld
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
37
De filosofie: Blaise Pascal
Pensés (1662):
Wetenschap en filosofie maken de
condition humaine misschien niet beter,
maar ze helpen ons wel onszelf beter te
begrijpen: de mens als denkend wezen.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
38
De filosofie: John Locke
An Essay Concerning Human
Understanding (1690):
Menselijke kennis vindt zijn oorsprong in
de ervaring van de zintuigen en in de
reflecties van de geest op zulke
ervaringen.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
39
De filosofie: Les Philisophes
Encyclopédie ou Dictionaire Raisonne
des Sciences, des Arts et des
Métiers(1750(?) – 1772)
Diderot Voltaire
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
40
De technologie: vervoer
± 1830: overal in Europa
worden spoorlijnen
aangelegd
1850:
UK: 9797 km
Frankrijk: 2915 km
Duitsland: 5856 km
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
41
De technologie: industriële revolutie
De machine neemt de mens een deel van
het werk uit handen
Alledaagse leven: ploegendiensten;
dagindeling
Sociale omstandigheden: vakbonden,
kinderarbeid
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
42
De technologie: gezondheid en milieu
Gezondheidszorg
Riolering
Waterleiding
Vervuiling
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
43
De technologie: gezondheid en milieu
1877: een Engelse toerist over de stank in de grachten:
“Iets verschrikkelijkers dan de werkelijkheid zou men zich niet
kunnen voorstellen”
1903: aanleg rioolgemaal, waardoor stank werd afgevoerd
Geschiedenis van Amsterdam, p.371-374Het uitwendig schrijverschap
Oudeschans, 1900
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
44
Moderne metaforen
‘De mechanisering van het
wereldbeeld’ (Dijksterhuis)
‘Entzauberung’ (Weber)
‘Stahlhartes Gehäuse’ (Weber)
‘Verwaltete welt’ (Adorno)
‘Geometry is the archetype of the
modern mind. The grid is its ruling
trope’ (Bauman)
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
45
Schaduwzijden van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
46
Schaduwzijden van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
47
Schaduwzijden van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
48
Schaduwzijden van de moderniteit
Secularisering
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
49
Schaduwzijden van de moderniteit
Secularisering
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
50
Schaduwzijden van de moderniteit
Het horloge als symbool voor de vooruitgang
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
51
Schaduwzijden van de moderniteit
“Si le progrès des sciences et des arts
a contribué à corrompre ou à épurer
les mœurs?” (Heeft de vooruitgang van de wetenschap
en de kunsten bijgedragen aan het
corrumperen of aan het zuiveren van de
zeden?)
Jean-Jacques Rousseau
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
52
‘Modern’: twee ‘tijden’
Waarden die corresponderen met de geobjectiveerde, meetbare tijd van de kapitalistische samenleving
‘Tijd is geld’ ‘Tijd is te koop’
De persoonlijke, subjectieve en imaginaire durée; de private tijd gecreëerd door zelfontplooiing
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
53
De paradoxen van de moderniteit
Antoine Compagnon, The Five Paradoxes of Modernity (1993)
H. van der Loo & W. van Reijen, Paradoxen van modernisering (1997)
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
54
Domesticering
Van der Loo en Van Reijen, p.39.Adorno en Horkheimer
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
55
Domesticering
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
56
Domesticering
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
57
Nogmaals: Decartes’ droom in 1619
Paradox: aan de basis van de
‘wetenschappelijke’, ‘rationele’,
onttoverde’ maatschappij staat een
droom, een visioen, een epifanie.
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
58
Charles Darwin (1809-1882)
Darwins evolutieleer was een regelrechte
aanval op de christelijke theologie en als
zodanig een onderdeel van de
‘onttovering’ van de wereld.
Maar:
“betoverende wetenschap’ (Ilse Bulhof)
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
59
‘De Goden zijn verdwenen, de gebeden gebleven’
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
60
‘De Goden zijn verdwenen, de gebeden gebleven’
William Blake, Newton (1795)
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
61
Schaduwzijden: paradoxen
&Belofte
Bedreiging
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
62
‘Modern’: twee ‘tijden’
Waarden die corresponderen met de geobjectiveerde, meetbare tijd van de kapitalistische samenleving
‘Tijd is geld’ ‘Tijd is te koop’
De persoonlijke, subjectieve en imaginaire durée; de private tijd gecreëerd door zelfontplooiing
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
63
Charles Baudelaire (1821-1867)
“Onder moderniteit versta ik het vergankelijke, het vluchtige, het toevallige, de ene helft van de kunst, waarvan de wederhelft het eeuwig onveranderlijke is”
“Schoonheid bestaat uit een eeuwig, onveranderlijk element waarvan de omvang uitzonderlijk moeilijk is vast te stellen en uit een betrekkelijk, van de omstandigheden afhankelijk element dat beurtelings, of zo men wil tegelijkertijd, de mode, de moraal en de hartstocht van het ogenblik kan zijn […]. Ik wil wedden dat niemand mij één enkel voorbeeld van schoonheid kan geven, dat deze twee elementen niet bevat”
Pichois 1995:57
Paradoxen van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
64
Modernity / Modernities
Matei Calinescu, Five Faces of Modernity (1987)
‘The clash between the two modernities’:
Moderniteit:•objectief, rationeel•heeft nagelaten een aansprekend alternatief voor religie te zoeken•‘the bourgeois idea of modernity’
Artistiek gezicht van de moderniteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
65
Modernity / Modernities
Matei Calinescu, Five Faces of Modernity (1987)
‘The clash between the two modernities’:
Moderniteit:•objectief, rationeel•heeft nagelaten een aansprekend alternatief voor religie te zoeken•‘the bourgeois idea of modernity’
Artistiek gezicht van de moderniteit
“At some point during the first half of the nineteenth century an irreversible split occured between modernity as a stage in the history of Western civilization – a product of scientific and technological progress, of the industrial revolution, of the sweeping economic and social changes brought about by capitalism – and modernity as an aesthetic concept” (p.41).
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
66
De paradoxen van de moderniteit
Eenheidsconcept (streven van scientia
universalis; alomvattende kennis)
Modernisering gaat gepaard met
differentiatie Classificatie benadrukt verschil
Technologie slecht grenzen
67Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Basisgedachte
‘Moderne literatuur’, dat wil zeggen het
literatuurbegrip dat sinds ongeveer 1800 tot heden
dominant was, gaat ervan uit dat literatuur bij
uitstek het medium is voor kritische reflectie op de
moderniteit. Het kan de paradoxen (en dus: de
schaduwzijden) van de moderniteit zichtbaar
maken zonder ze per se te willen oplossen.
Vooruitblik
Type the footer here 68
Vijf verschillende (literaire) verhoudingen t.o.v. de moderniteit•Schrijvers•Lezers
‘Frames’ en perioden
Samenhang literatuur en moderniteit
Literatuur bestuderen in haar wisselwerking met de wereld waarin ze
geschreven en gelezen wordt
Berlin Kreuzberg, Cuvrystraβe
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
70
Nederlandse literatuur?
71
Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Waarom ‘Nederlandse’ literatuur?
•Praktische inperking•Context ≠ ‘de Nederlandse literatuur’•Context = ‘moderniteit’
• Exemplarisch
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
72
Nederlandse literatuur?
Typ hier de footer 73
74
Nederland Een regelmatig patroon
van kleine groene vlakken, omzoomd door sloten en grotere ringvaarten om het water af te voeren
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
75
Nederland: de Cruquius (1850)
Gemaal de Cruquius
Amsterdamse Bos
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
76
Het Nederland van de Cruquius Mythe:
Polders: ontworsteld aan de zee
Self made
Natuur bedwongen
….
Johan Huizinga: de strijd tegen het water heeft tot op zekere hoogte een
democratische structuur van de bevolking tot gevolg gehad.De Rooij, p.11.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
77
Nederland: steden
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
78
Nederland: de Nachtwacht
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
79
Het Nederland van de Nachtwacht Mythe:
Ordelijk
Voor en door burgers
Georganiseerd
Geen staatsnatie maar cultuurnatie
Tolerantie
….
Remieg Aerts en Henk te Velde: In de steden heeft zich onder de burgers een stedelijk zelfbewustzijn ontwikkeld, gericht op het handhaven van de stedelijke zelfstandigheid. Dit leidde tot een subtiele balans tussen gezag en vrijheid, onderdrukking en tolerantie.
De Rooij, p.11 Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
80
Nederland als natie
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
81
Nederland als natie
1867: ‘Rij- en wandelpark’ wordt
‘Vondelpark’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
82
Nederland als natie
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
83
Nederland als natie
1e, 2e en 3e HelmersstraatP.C. HooftstraatBilderdijkstraatTen KatemarktTollensstraatJacob van LennepkadeBosboom Toussaintstraat….. Vaessens, Geschiedenis van de moderne
Nederlandse literatuur
84
Nederland als natie
Godfried Quack, secretaris van het
comité dat het Vondel-standbeeld
initieerde:
“Rembrandt en Vondel zagen
een hoogere orde der dingen.
Zij zijn niet zozeer de dragers
van onzen roem, maar van
onze beteekenis als natie”.
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
85
Literatuur (taal) en natie
Wel:•Beethovenstraat, Schubertlaan, Bachplantsoen,
Ravellaan…•Michelangelostraat, Rafaelstraat, Rubenslaan…
Niet:•Thomas Mannstraat, T.S. Eliotstraat, Proustplein…
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
86
Inbedding: ‘Nederlands’?
Overwegingen:
•Moderniteitsconcept is Eurocentrisch•Het literaire systeem is zelf niet (meer)
nationaal georiënteerd• Productie• Receptie• Inspiratie
•Nationaal model inspireert nieuwe lezers
niet meer
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
87
Argumenten voor nationaal model
• Historische argumenten• ‘Auteurs positioneerden zich (in het
verleden) vooral in lokale debatten’• Identiteitsargumenten
• ‘Literatuur als opslagplaats van
groepsidentiteiten’• Praktische argumenten
• ‘Er is nu eenmaal een studie Nederlands’
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
88
David Damrosch
Hypercanon ‘Major’ writers
Countercanon Subaltern voices
Writers of smaller languages
Shadowcanon ‘Minor’ writers
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
89
Actualiteit
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
90
Actualiteit
Identiteit?Eigenheid; de ‘Ander’?
Eenheid?Wie zijn ‘wij’?
Tentenkamp Osdorp Globalisering Europese eenwording en Eurocrisis
Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
de Volkskrant 20-2-2013 Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Typ hier de footer 92Vaessens, Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur
Kernpunten college 1
Type the footer here 93
• Literatuur is een moderne uitvinding• De term ‘modern’ verwijst naar een fase in de geschiedenis van de westerse
wereld (moderniteit)• Kern van het moderne zelfbeeld is de autonomie van het subject• De moderniteit ziet modernisering als risicovolle vooruitgang • Er is discussie over de vraag of de moderniteit inmiddels een afgesloten
periode is• De aanduiding ‘Nederlands’ verandert o.i.v. globalisering van betekenis
Volgend college (2)
Type the footer here 94
1. De moderniteit als afgesloten periode?•Het einde vanm de moderne literatuur?•Het einde van het moderne schrijverschap?
2. Wat is literatuurgeschiedenis?
Lezen:•Hoofdstuk 3•Hoofdstuk 4
