Kwartaalbladsept. 2004no. 43 43Veen

• Koninklijke BOOM UITGEVERSMeppel (0522) 26 61 11

• Aannemingsbedrijf VEDDER BVEext (0592) 26 26 20Grond-, weg- en waterbouw

• Bouwbedrijf H. POORTMANVeeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw

• ROYAL HASKONINGNijmegen (024) 328 42 84Adviesbureau voor water en milieu

• GRONTMIJ DRENTHEAssen (0592) 33 88 99Advies- en ingenieursbureau

• ORANJEWOUD BV - HEERENVEENHeerenveen (0513) 63 45 67Ingenieursbureau

• ABN AMRO BANK N.V.Assen (0592) 33 33 00De bank voor Drenthe

• ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen

• NAM B.V.Assen (0592) 36 20 74Aardoliemaatschappij

• Havesathe ‘DE HAVIXHORST’De Wijk (0522) 44 14 87Hotel - Restaurant

• NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’Assen (0592) 85 45 00Als je de kraan opendraait...

• Buro HOLLEMARolde (0592) 24 13 13Tuin- en landschapsarchitekten BNT

• HOLLAND CASINO GroningenGroningen (050) 317 23 17Een mooie gelegenheid om uit te gaan

• ARCADISAssen (0592) 39 21 11Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur,

milieu en ecologie)

• HULZEBOSCH Grondwerken B.V.Beilen (0593) 52 21 39Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk,

leverantie van zand en grind

• KADASTER DIRECTIE NOORD Assen (0592) 30 48 88Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk

verkeer in vastgoed

• CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50De ecologische aanpak in waterbodemsanering

• QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07Uw bomen, onze zorg

• N.V. Waterbedrijf GRONINGENGroningen (050) 368 86 88Wees wijs met water

• BUNING Wegenbouw B.V.Zuidwolde (0528) 37 31 64Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand

• NATIONALE POSTCODE LOTERIJAmsterdam (0900) 300 15 00Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uurLoterij voor mens en natuur

• RTV DrentheAssen (0592) 33 80 80Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad

• Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHEPostbus 1 – 7860 AA OosterhesselenNamens de gezamenlijke notarissen in Drenthe

• KONINKLIJKE VAN GORCUM BVUitgeverij/grafisch bedrijf

Assen (0592) 37 95 55• Bureau B + O ARCHITECTEN

Rheebruggen (0521) 35 10 14• BORK B.V.

Stuifzand (0528) 33 12 25Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling

• DE ROO DRENTE BVStadskanaal (0599) 61 28 52Cultuurtechniek en groenvoorzieningen

• ERDMAN SCHMIDTHoogeveen (0528) 27 72 66Lichtgewicht tenten en slaapzakken

• HARWIG InstallatiegroepEmmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging

• DAGBLAD VAN HET NOORDENGroningen (050) 584 44 44

• BARSINGERHORN CONSULTANCYDelfzijl (0596) 61 22 66Training en coachen van personeel en organisatieadvies

• BTL UITVOERINGVestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nlAanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen

en historische buitenplaatsen

• Architectenbureau WOUDA & VAN DER SCHAAFMeppel (0522) 25 57 96

• DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V.Veendam (0598) 61 45 64Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties

• OCTANORM®

Bunne (050) 309 51 33Leverancier van aluminium interieurbouw-, standbouw-

en displaysystemen

• RANDSTAD DRENTHEAssen (0592) 39 77 11Tijdelijk en vast personeel mede mogelijk gemaakt door Randstad

• JBF MULTI MEDIA COMMUNICATIEGroningen (050) 313 59 20De Verhalenvertellers

• CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDELMeppel (0522) 25 36 31Hout- en bouwmaterialenhandel

• OOSTERHUIS BVNijeveen (0522) 49 16 86Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk

• VAN DER ZEE VLEESGROOTVERBRUIKEmmen (0591) 63 70 01Leverancier van vlees, vleeswaren, kaas, wild en gevogelte

• WOONCONCEPTMeppel (0800) 61 62Meer dan wonen

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ zet zich in voor het behoud van deDrentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed.

Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten.

Stichting ‘Het Drentse Landschap’behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen

• Stichting Oude Drentse Kerken

• Stichting Orvelte

• Stichting Lemferdinge

De gevolgen van een reis door China

Nog niet eerder ben ik zo tevredengeweest in een land te wonen waareen aantal goede en degelijkenatuur- en landschap-, milieu- enmonumentenorganisaties actief zijn,dan tijdens onze reis deze zomerdoor China.

Tot dusver brachten we doorgaansonze vakanties door in landen rijkaan (soms zelfs nog ongerepte)natuur en rijk aan cultuur.

In het deel van China dat wij bezochten, het oosten, was daarvannauwelijks sprake. Tijdens de periodedie Mao Zedong aan de macht was,is er ontstellend veel cultureel erf-goed vernietigd. Een verbijsterendeervaring in een land dat als baker-mat van cultuur en beschaving geldt.

De laatste 10 jaar maakt datzelfdeChina een economische inhaalslagdie zijn weerga niet kent. De reus-achtige steden Hong Kong, Pekingen Shanghai, met ieder afzonderlijk

bijna evenveel of meer inwoners danheel Nederland, bouwen in eenrazend tempo steden waarvan deskyline doet denken aan die vanNew York en Chicago.

Science fiction-achtige wolken-krabbers van meer dan 400 meterhoog zijn geen uitzondering. En datover enorme oppervlaktes.

De gevolgen van deze ongebreideldegroei van woonwijken, kantoren,bedrijven en de daarvoor benodigdeinfrastructuur op de natuur, laat zichraden.

In het tijdschrift National Geograficstond een alarmerend artikel over demilieuproblematiek in China. De lucht-vervuiling is nu al ziekmakend voormiljoenen kinderen en ouderen, de biodiversiteit holt achteruit enschoon drinkwater zal binnen enkelejaren het grootste probleem van dit land met 1.2 miljard inwonersworden.

Nederland is ook dichtbevolkt. Maar bij ons is net op het juisteogenblik ingegrepen met wetten,verordeningen en regels die ervoorgezorgd hebben dat iedereNederlander zich na een half uurtjein de auto kan ontspannen in denatuur. In Hong Kong hebben 6 Chinezen samen een boom tot hun beschikking.

Een Stichting als ons Drentse Land-schap waakt dagelijks over hetbehoud van natuur en cultuur inonze naaste omgeving. Na de reisdoor China besef ik nog beter hoeontzettend wezenlijk dat is.

Aleid RensenVoorzitter Stichting ‘Het DrentseLandschap’

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Kom er even voor zitten . . .Bestuursberichten 3

4

Veen: “aard- of grondsoort die grotendeels is samengestelduit gedeeltelijk verkoolde planten (grondstof voor turf)”. Zo luidt de omschrijving van veen in de dikke Van Dale.De clou van veen is dus dat het eigenlijk samengedrukteplantenresten uit een ver verleden zijn. Als je er een stukuitsteekt en laat drogen, noemen we het turf. En dat isprima brandstof. Hoewel steenkool en olie beschikbaarwaren, werd door sommigen nog tot in de vijftiger jaren van de vorige eeuw met turf verwarmd en gekookt. Nog maar enkele eeuwen geleden bestond het oppervlak

van Drenthe voor meer dan 60 procent uit deze door denatuur gevormde “aard- of grondsoort”. Het grootste veen-gebied lag aan de oostkant van de provincie en strekte zichuit van de Dollard tot Schoonebeek, grotendeels inGroningen en Duitsland, het zogenoemde Bourtanger Veen(of Moor). Ook elders in Drenthe, zoals bij Hoogeveen,Dalen en Smilde, lagen uitgestrekte veengebieden en daar-naast nog verscheidene kleinere. En dan hebben we het indit verband over hoogveen. In het noorden en zuidwestenvan de provincie lagen en liggen laagveengebieden, die wenu buiten beschouwing laten.

VeenkoloniënIn de Middeleeuwen ontdekte men de mogelijkheden omhet veen kleinschalig voor eigen gebruik te exploiteren.Daarmee werd de aanzet gegeven dit grootse pure natuur-gebeuren te doen verdwijnen. De slappe, sompige veen-bodem was moeilijk toegankelijk en te bewerken. In dezeventiende eeuw was men technisch zover dat men hetveen kon ontwateren om het vervolgens te kunnen vergraven.Een stelsel van kanalen, vaarten en wijken werd stapje voorstapje ontwikkeld. Via deze kanalen kon behalve water de turf worden afgevoerd. Een bloeiende handel met hetdichterbevolkte Holland kwam tot stand. De schaarste aanhout deed de vraag naar turf groeien. Investeerders uit vooralhet rijke Holland kochten grote veengebieden aan en richttenkanaal- en verveningsmaatschappijen op. Tienduizendengoedkope arbeidskrachten kwamen van heinde en ver, zelfsuit Duitsland waar zich overigens dezelfde ontwikkeling af-speelde. De aanleg van de kanalen vond in handkracht plaats,net als het vergraven van de metersdikke veenpakketten, hetstapelen van de miljoenen turven, het laden van de schepenetc. Mannen, vrouwen en kinderen werden ingezet. Er wasenorm veel volk bij nodig dat het voor een schamel loontjedeed. Maar zoveel activiteit en zoveel mensen gaf ook eenimpuls aan handel en nijverheid. Er ontstonden langs dekanalen langgerekte veenkoloniale dorpen met huizen, winkeltjes, schooltjes, bedrijfjes, bruggen en sluizen.

MechanisatieDit alles kwam in een geweldige stroomversnelling toeneind negentiende eeuw de bevolking explosief groeide en de

Cultuurhistorie

Tot in de tachtiger jaren van de vorige eeuw dolven grote

grommende machines het bruine goud uit de Drentse bodem:

turf, zoals veen gaat heten op het moment dat het vergraven

wordt. In het veen ligt een stuk geschiedenis van duizenden jaren

besloten. De exploitatie van veen is zeer ingrijpend geweest voor

de Drentse economie, de natuur en het landschap. Een keerpunt

tussen verleden en toekomst.

VeenSleutel naar Drenthe’s verleden

J o a n D . D . H o f m a n *

Arc

hief

Bei

jeric

k/H

DL

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Cultuurhistorie6

industrialisatie zich – dankzij ontdekking van elektriciteit enstoommachine – razendsnel ontwikkelde. De sterk toe-nemende vraag naar turf als brandstof voor bevolking enindustrie ging gelijk op met de ontwikkeling van mechanisatiein de veenderijen en de verbetering van water-, spoor- enwegtransport. In alle veengebieden bruiste het, gigantischemachines versneden het veen en stapelden de turven. Nadat de winning van steenkool mogelijk was geworden,nam de vraag naar turf als brandstof in de eerste helft van detwintigste eeuw af. De markt kromp in tot turfmolm en pot-grond.

Nieuw landschapNadrukkelijker dan voorheen kwam er in de twintigste eeuwnaast de turfwinning een andere doelstelling: vergroting vanhet areaal landbouwgrond. Om de verveende gebieden daar-voor geschikt te laten zijn, eiste de overheid dat een deelvan het veen met de zandondergrond werd gemengd. Dealdus ontstane bodem wordt dalgrond genoemd. De verveners en veenarbeiders maakten plaats voor boeren enarbeiders van de aardappelmeel- en strokartonfabrieken. Er

ontstond een nieuw, volledig gecultiveerd landschap; vlak,weids en met lange strakke lijnen. Op de sociale armoedevolgde ecologische armoede. De overheid realiseerde zich (te) laat dat er van de karakteristieke hoogvenen vrijwel niets meer resteerde enzette in op het behoud van de restanten, die overigens allereeds in afgetakelde toestand verkeerden. Pas in de tachtigerjaren reden de laatste verveningsmachines het veld uit.

Verkoolde planten“Verkoolde planten” meldt Van Dale. En dan tot zes ofzeven meter dik. Dat ligt er niet zomaar. Uitgezocht is datde aanzet tot veenontwikkeling ongeveer 8000 jaar geledenbegon; kort na de laatste ijstijd. We hadden hier toen eenwarme, vochtige periode. Het grondwater stond hoog.Laagtes in het Drentse dekzandplateau waren nat; de af-stroming aan de buitenranden stagneerde door zeespiegel-stijging. Plantengroei vulde deze ondiepe nattigheid met uit-gestrekte moerassen. Dode planten zakten naar de bodem,nieuwe begroeiing hield het moeras in stand. De aangroeiverliep sneller dan de afbraak. De laag dood materiaal werd

Turfschip in Hoogeveen 1897

foto

:Dre

nts

Arc

hief

Cultuurhistorie 7

foto

’s: G

eert

de

Vrie

s

Arc

hief

Bei

jerin

ck/H

DL

dus dikker en dikker. Dit pakket noemen we veen. Hetgrondwater en het uit de wijde omgeving via beken toe-stromende water was matig voedselrijk (mesotroof). Van plaats tot plaats waren de omstandigheden anders enkwamen verschillende typen moeras tot ontwikkeling.Ongeacht het type moeras duiden we het mesotroof ontstane veen aan als moerasveen of laagveen.

RegenwaterOp een gegeven moment was het moerasveen zo dikgeworden dat de begroeiing het contact met de waterspiegelverloor. Slechts regenwater kon nog voorzien in de water-behoefte van planten. Water met maar heel weinig mineralen(voedingsstoffen). Er is een groep mossen die heel goed met dergelijk water uit de voeten kan. Sterker nog, die het juist daarvan moethebben: de veenmossen van het geslacht Sphagnum. Zij vestigen zich in de regenwaterlaag. Het zijn mossen zonderwortels met een heel dun stengeltje met wat blaadjes enbovenop een groeikopje. Hun blaadjes zijn maar één cel diken bestaan behalve uit groene cellen ook uit open ruimten,

waarin ze water kunnen opslaan. In (voedselarm, oligotroof)regenwater drijven ze rechtop stijf tegen elkaar; soms zo stijfdat je er voorzichtig overheen kunt lopen. Bovenin blijvenze groeien, onderin sterven ze af. De miljarden overtolligeblaadjes zakken naar beneden. Daar is het extreem zuur enontbreekt zuurstof. Afbraakbacteriën hebben hier geen kansen het afgestorven veenmos stapelt zich hier samen met resten van andere planten laagje voor laagje op om vooreeuwig bewaard te blijven. Nou, eeuwig...Het levende veenmosdek groeide geleidelijk naar boven entrok door zijn sponswerking een ‘waterheuvel’ mee om-hoog. Hierdoor breidde het zich ook in de breedte uit enwerd steeds meer Drents dekzand met veen bedekt.

BodemarchiefDit proces is duizenden jaren doorgegaan. Elk jaar groeidede bodemlaag met halfverteerde (“gedeeltelijk verkoolde”)plantenresten enkele millimeters en werd hoogveen (regen-waterveen) gevormd. Van elk stukje hoogveen is tamelijknauwkeurig de ouderdom te bepalen. Bij analyse zijn veelplantenresten nog te identificeren. Net als stuifmeel (pollen)van hogere planten die daar gegroeid hebben, maar ook datis ingewaaid van planten uit de (verre) omgeving. Stuifmeel-korrels hebben een vorm en grootte die specifiek is voor eenplantensoort. In het veen kan worden vastgesteld welkesoorten toentertijd aanwezig waren, en grofweg in welkeverhouding. Dit alles geeft ons een globaal beeld van hoe devegetatie, het landschap en het klimaat er op een bepaaldmoment in het verleden uitzagen en hoe er in de loop vantijd veranderingen optraden. Ook de gewassen die onzeverre voorouders teelden, hebben in de vorm van stuifmeelsporen nagelaten in het veen. Het hele veenpakket is een bodemarchief van natuur en cultuur van duizenden jaren. En dat archief hebben we inenkele eeuwen in rook doen opgaan...

Noot van de redactie: meer informatie over hoogveen als levensgemeenschap

en de flora en fauna is gepubliceerd in kwartaalblad nr. 32, dec. 2001.

Veenmos,Lavendelheide enKleine zonnedauw

Kanalen- en wijkenstelsel, Smilde

* Drs. J.D.D.Hofman is bestuurslid en redacteur van

‘Het Drentse Landschap’.

8 Cultuurhistorie

‘Beelden uit het veen’ is een onderwerp dat

zo breed is, dat iemand er op zou kunnen

promoveren. Dit artikel brengt slechts enkele

beelden naar voren, begeleid door een drietal

foto’s.

M a r k G o s l i n g a *

Beelden ui t het veen

Oeroud is het idee dat de natuur omons heen bezield is, bezield door godenof door geesten. Ook van veengebiedenen bijbehorende moerassen hebben onzeverre voorouders een beeld gehad vanbezieling. We kunnen ons voorstellen,dat veengebieden respect afdwongen: zekonden namelijk verraderlijk en zelfsdodelijk zijn. In overgeleverde volks-verhalen zien we regelmatig dat de

duivel actief is in het veen. En natuur-lijk waren er de ‘witte juffers’ of ‘witte wieven’ en dwaallichtjes, die mensenvan de begaanbare paden aflokten, diepde moerassen in om nimmer weer tekeren. Het kon een schimmenrijk zijn,een rijk der doden. Veengebiedenwaren echter niet alleen gevaarlijk, maarook bijzonder nuttig. Zo vormden zeeen natuurlijke bescherming in tijdenvan onlusten en oorlogen. Nog belang-rijker was dat het veengebied voorzag inmenselijke basisbehoeften: het was errijk aan bijvoorbeeld vis, reeën en gevogelte. De in veengebieden terug-gevonden oeroude kano’s zijn ongetwijfeld gebruikt voor visvangst enjacht. En het uitgestoken en gedroogdeveen, de turf, kon uitstekend branden.Het veen was dus heilig omdat hetleven nam en tevens leven schonk, vergelijkbaar met bijvoorbeeld de zeevoor kust- en eilandbewoners. Dat besefvan heiligheid kreeg door de loop dertijd diverse verschijningsvormen. Uit archeologisch onderzoek is gebleken, dat er veelvuldig geofferd is in het veen. Gebruiksvoorwerpen,wapens, sieraden, wellicht zelfs mensenwerden moedwillig afgestaan om godenen geesten gunstig te stemmen.

Het veen als onlandDe ontzieling van het veen vond vooralplaats vanaf de rationele, marktgerichtezeventiende eeuw, toen vele veen-gebieden op grote schaal tot turf en vervolgens tot energie en as werdenomgezet. Het veen was niet langer heilig. Een nieuw beeld uit het veenkreeg gestalte: het veen als onland,onnuttige natuur, dat tot nut werd na

ingrijpende beheersing en exploitatie. Al in vele eeuwen daarvóór had hetchristelijke geloof de oude goden vanhet veen verdreven of – inspelend opoude ideeën over een dodenrijk – om-gevormd tot slechts één kwade, duivelseziel. Wellicht niet geheel toevallig warenhet kerkelijke machten die al in detwaalfde en dertiende eeuw begonnenmet systematische turfwinning: diversekloosters verbrandden het veen dankbaarin hun bierbrouwerijen en steenbakkerijen.Hierop werd later voortgebouwd doorstedelingen, kooplieden en compag-nieën van investeerders. Veengebiedwerd gereduceerd tot de economischewaarde van turf. Het begeleidende beeldis er één van totale ontzieling: zelfs de

De ontzieling vanhet veen

Werk voor velen – kanaalgravers

foto

: Col

lect

ie g

emee

nte

Borg

er-O

door

n

foto

: Dre

nts

Arc

hief

9Cultuurhistorie

duivel wordt verdreven door de menselijke beheersing. Het veen was‘onland’, vooral in tijden dat veen-exploitanten er wel heil in zagen.

Amerika en het veenDe turfwinning bood mogelijkhedenvoor tal van mensen. Seizoensarbeidersuit Nederland en Duitsland konden hunwerkzaamheden op het boerenland uitbreiden met een aantal weken ofmaanden turfsteken; jonge boerenstellenkonden een bestaan opbouwen opplaatsen waar het hoogveen vergravenwas en nieuwe landbouwgrond werdgecreëerd; koloniën met inwoners vanuit allerlei streek en geloofsrichtingschoten uit de grond. Het veen werdeen land van nieuwe kansen, eenAmerika, welkom voor iedereen die

elders weinig uitzicht had. Overheden,investeerders, dominees hadden vaakeen zware dobber aan deze nieuwegemeenschappen, die de naam kregenlosbandig en goddeloos, maar ook zekervrijgevochten te zijn. Harmen vanHouten, die zijn levensverhaal als veen-bewoner optekende, roemde de vrijheiddie het leven in het veen voor hembetekende: geen baas die je - bij wijzevan spreken vanuit zijn panopticum -constant in de gaten houdt en boven-dien de vrijheid die steekt in de beleving van de eenzaamheid en uit-gestrektheid van de natuur. Het leven in het veen was voor velen te verkiezenboven het leven in de fabriek.

Rusland en het veenMaar natuurlijk was het hard werken inhet veen. Er viel een goede boterham teverdienen, maar er waren ook magerejaren waarin mensen snel onder dearmoedegrens schoten. Dergelijkemagere jaren, soms gepaard met mis-standen als gedwongen winkelnering enoneerlijke veenbazen, boden een goedebodem voor de opkomst van socialistischetendensen. In de zeventiende, achttiendeen deels negentiende eeuw was dewerkstaking het enige middel om hogerelonen en betere sociale voorzieningen afte dwingen. Met de opkomst van hetsocialisme kregen de mensen in het veeneen meer structurele, georganiseerdestem. Toch waren er nog vaak stakingenen onlusten, vooral in de bijzondermagere jaren twintig van de twintigsteeeuw. Uit deze tijd stamt ook het stereo-type beeld van armoede, plaggenhutten,kinderarbeid en alcoholmisbruik; eenbeeld dat tot in zeer recente tijd stand

houdt. Enkele jaren terug vond er hier inDrenthe een heus armoededebat plaatsmet als inzet de vraag of extremearmoede in het veen een mythe of werkelijkheid was.

Het veen als natuurreservaatIn de tweede helft van de twintigste eeuwwas de turfwinning zo goed als verledentijd. De veengebieden behielden langetijd het beeld van een achtergeblevenstreek en bovendien van een regio waarweinig aantrekkelijks te vinden was.Veenkanalen verloren hun nut en werdengedempt. In recente tijd komt men steedsmeer terug op dit beeld. De veenkoloniënblijken wel degelijk cultuurhistorischewaarden te hebben. Steeds vaker vindentoeristen hun weg over bijvoorbeeld dekanalen die gespaard zijn gebleven.Kanalen die gedempt zijn wil men weeropenleggen. En de weinige restantenhoogveen worden nu gewaardeerd alsunieke natuurreservaten. Zo heeft hetveen toch weer iets van zijn oudeheiligheid teruggekregen.

* Drs. M.Goslinga is historicus en

werkzaam bij het Drents Archief als

conservator beeld en geluid.

foto

: Dre

nts

Arc

hief

Zwaar werk

10 Fauna

KraanvogelAls je een vogelaar vraagt naar zijn eerste kraanvogelwaarneming, dan vertelt hij zonder te

aarzelen precies de plek en de emoties die bij zo’n spectaculaire waarneming horen.

Kraanvogels zijn imposante vogels die met een hoogte van 1,15 m de grootste vogel-

soort van Europa zijn. Het gaat heel goed met de Kraanvogels. In de jaren ’80 van de vorige eeuw trokken er in de

herfst zo’n 25.000 Kraanvogels over West-Europa. Nu zijn dat er maar liefst zo’n 125.000. Ook hebben ze hun broed-

gebied uitgebreid. Ze broeden inmiddels in Denemarken en in het westen van Duitsland. Het was slechts een kwestie

van tijd dat in Nederland het eerste kraanvogeljong zou worden geboren. Dat gebeurde in 2001.

G e e r t d e V r i e s *

De Kraanvogel is een vrij algemenebroedvogel in het noorden en oostenvan Europa. Deze vogels trekken in delate herfst naar het zuiden. Ze hebbeneen vaste trekroute die slechts zo’n 300 km breed is. Op deze tochtschampen ze net de oostkant vanNederland. Daarom wordt slechts een klein deel van al die tienduizendentrekvogels in Nederland waargenomen.De belangrijkste Nederlandse pleister-plaats ligt in De Groote Peel (NBr.).Hier tanken de vogels even bij omdaarna hun weg naar het zuiden te vervolgen. Onderweg stoppen zesteeds vaker bij een nieuw aangelegdmeer in Noord-Frankrijk: het Lac duDer-Chantecoq. Dit meer ligt preciesop hun trekroute. TienduizendenKraanvogels blijven daar pleisteren.Zo’n 40.000 daarvan overwinterendaar zelfs. De rest zet de reis voort naarSpanje of Afrika.In het winterhalfjaar smullen ze lekkervan de op de akkers achtergeblevengraankorrels en maïs. Ook doen zezich tegoed aan de eikels van Kurk- en Steeneik, met name in het vanoudsbekende Spaanse overwinteringsgebiedExtremadura. In maart arriveren zeweer in hun broedgebieden.fo

to: K

laus

Nig

ge/F

N

foto

: Flip

de

Noo

ijer/

FN

11Fauna

Broedvogels in NederlandDe Kraanvogel is in Nederland al zolang als broedvogel verdwenen dat hetmoeilijk is om historische bewijzen tevinden of, waar en wanneer ze hierhebben gebroed. Vanaf 2001 hebbenenkele echter het Fochteloërveen uit-verkoren om daar voor het eerst sindseeuwen te gaan broeden. Kraanvogelsprefereren vooral hoogveenmoerassen.Het nest wordt op kletsnatte plekkenin het moeras gebouwd. Rust tijdens hetbroedseizoen is een belangrijke voor-waarde voor een goed broedsucces. Buitengewoon spectaculair is hun balts:een dansritueel waaraan meerderevogels deelnemen. Rondlopen enspringen, gehurkt en gestrekt, vleugel-flapperend en pikkend, begeleid doorhun kenmerkende, verdragende roep. Ervaren vrouwtjes leggen twee eieren.Jonge paren leggen dikwijls maar éénei. Vanaf 2001 hebben elk jaar één ofmeer paartjes met wisselend succes inhet Fochteloërveen gebroed. De eersteweken verblijven de paren met jongenin het hoogveengebied. Zodra de jongen kunnen vliegen, worden zeveelvuldig op de aangrenzende akkersen weilanden gezien. In novembertrekken ze richting het zuiden.

VoedselKraanvogels zijn alleseters. Zoalsgezegd, eten ze in de winter graag restanten van graan en maïs maar ookaardappels en bieten worden gegeten.In het broedseizoen wordt veel dierlijkvoedsel genuttigd. Waarnemers zagendat Kraanvogels in het Fochteloërveeninsectenpoppen, libellen, hagedissen,slangen en kikkers tot zich namen. Inmei en juni doen de Kraanvogels zichvooral te goed aan libellen. In hetFochteloërveen is de landelijk gezienzeldzame Noordse witsnuitlibel vaakde klos. Sinds de vernatting komt delibel met vele tienduizenden exemplarenvoor in dit natuurreservaat. Vanaf julistaan de bessen van de Trosbosbes ophet menu. Deze bes is rond 1930 uitNoord-Amerika geïmporteerd naar deomgeving van Smilde. Vanuit kweke-rijen is deze smakelijke bes door vogelsverspreid naar vele hoogveenrestantenen veentjes in de wijde omtrek.

ToenameDe toename van de Kraanvogel wordtvooral toegeschreven aan een beterebescherming van de broedgebieden, depleisterplaatsen en de overwinterings-gebieden. Ook is de voedselsituatie inde winter verbeterd in de vorm vangraan en maïs. De recente aanpassingin het trekgedrag, het overwinteren inbijvoorbeeld Noord-Frankrijk in plaatsvan in Noord-Afrika, scheelt heel veelenergie. Daardoor komen veel broed-paren in een betere conditie in hunbroedgebied aan.

Kansen Dat Kraanvogels in ons overvolle land

toch nog rustige plekken hebbengevonden is een compliment aan denatuurbeheerder. Natuurbeherendeinstanties ervaren in toenemende mateeen maatschappelijke druk om hun terreinen open te stellen voor eensteeds mondiger en kritischer publiek.Wat dat betreft zou het leuk zijn als deKraanvogels in de toekomst de nieuwemoerassen van het Hunzegebied als

broedgebied zouden uitkiezen. Hetzou een eerbetoon zijn aan Stichting‘Het Drentse Landschap’ die steeds eengoede balans zoekt tussen het belangvan de natuur en de recreant, maar uiteindelijk het natuurbelang laat prevaleren.

BaltsendeKraanvogels

Rechts:De Trosbosbes isbelangrijk voedselvoor de broedendeKraanvogels

foto

: Kla

us N

igge

/FN

foto

: Gee

rt d

e V

ries

* G.W. de Vries is werkzaam bij het

IVN Consulentschap Drenthe en is

bestuurslid van Stichting ‘Het Drentse

Landschap’.

12 Erfgoed

Een vervenerswoning in Valthermond

Omstreeks 1830 was vanaf de plekwaar Valthermond begint, daar waarnu de brug de IJzeren Klap ligt, alleenhoogveenmoeras te zien, het Ooster-moer. Het Stadskanaal was nog zeskilometer van die plek verwijderd,ongeveer daar waar het Stadskanaal inhet Musselkanaal overgaat. Dit kanaalwerd door de stad Groningen langs degrens tussen Groningen en Drentheaangelegd om het Oostermoerse veente ontwateren ten behoeve van de turf-winning. Op regelmatige afstandenwerden loodrecht op het Stadskanaalzijkanalen, diepen of mondengenoemd, gegraven die behalve voorafwatering ook voor de afvoer vangegraven turf dienden.Per jaar vorderde het graafwerk aan het kanaal met een ruime 300 meter.In 1833 is het plan voor afgraving vande Valther Veenen vastgesteld. In 1849bereikte het Stadskanaal de grens vandit veengebied. De eigenaren hiervanwilden zo snel mogelijk met de winning van turf beginnen en beslotenin overleg met de stad Groningen demond van Valthe niet loodrecht op hetStadskanaal aan te sluiten, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, maar,schuin via het Kavelingerdiep. Doordeze vervroegde kanaalverbinding kon

men eerder beginnen. Na enkele kilometers boog men af naar het oorspronkelijk bedoelde tracé, maar – anders dan elders – met twee (!)parallelle diepen met een tussenzonevan 200 meter (zie kader).In 1853 was het veen voldoende ontwaterd om de eerste turf te kunnensteken. Het afgraven van de eerste turfwas het begin van het dorp Valther-mond. Bebouwing in de vorm vanketen en huizen volgde.

Tijdelijke huizenAanvankelijk werden de graafwerk-zaamheden en het steken van turfvooral verricht door seizoenarbeidersuit Friesland en Lippe in Duitsland.Voor huisvesting werden op het veenop de ‘vooraf’ – het voorste stukje van de af te graven veenplaats – zo-genaamde Lipsterketen gebouwd, half-steens huizen van ongeveer vier bijzeven meter. De keten werden weerafgebroken zodra het betreffende voor-af aan de beurt was om afgegraven teworden. Later werden wat groteregezinswoningen op de vooraffengebouwd, die twintig à dertig jaardienst deden.Als een veenplaats was afgegraven,werd de ondergrond geschikt gemaaktvoor landbouw door deze te mengenmet de opzij gelegde bovenste laag vanhet veen, de bonkaarde of bolster.Vervolgens kon de permanente bebouwing opgericht worden. Deboerderijen werden gebouwd aan debuitenzijde van de diepen, twee aantwee ontsloten via een draaibrug. Hetgebied tussen de diepen was bestemdvoor arbeiderswoningen, bedrijven,

foto

: Har

ry C

ock

foto

: Har

ry C

ock

Aan het Zuiderdiep in het 10 kilometer lange lintdorp Valthermond

staat een op het oog vrij onopvallend huis. Dit huis is een typische

vervenerswoning, zoals er in ‘de Drentse monden’ vele gebouwd

zijn. Bijzonder aan dit pand is dat de huidige bewoner, de heer

Freerk Hollander, een kleinzoon is van de bouwer ervan, Freerk

Kamst. Verder is het opvallend dat het interieur wonderwel nog

vrijwel volledig intact en oorspronkelijk is, zelfs met de eerste verf.

L e e n d e G r a a f *

Zuiderdiep 22,situatie ca. 1930 >

openbare voorzieningen en dergelijke.Naarmate de vervening vorderde,kwamen er meer boeren en kondenveenarbeiders ook aan het werk alslandarbeiders.

BedrijvigheidLangzamerhand vestigden zich bedrijfjes in het dorp. Het eerste wasvan bakker Nicolaas Krak in 1856 inde Kavelingen op de eerste plaats vanafhet Stadskanaal. In 1880 waren er al43; 3 aannemers, 8 bakkers/molenaars,7 café’s/logementen, 1 kleermaker, 7 koopmannen, 1 schipper, 2 schoen-makers, 2 smeden, 1 stelmaker, 1 spek-slager en 10 winkeliers/kruideniers.Vaak waren kruideniers ook vervener.Voor hen was vervening het hoofd-bedrijf, de winkel nevenbedrijf, vaakmet een ‘stille knip’ of kniepe, een cafézonder vergunning... Ook was er vaakgedwongen winkelnering: een eis vande vervener om alle inkopen in dedoor hem gedreven winkel te doen opstraffe van verwijdering... In 1920waren er 125 bedrijven, in 1950 warendat er 173. In 1950 telde Valthermondongeveer 4500 inwoners.

Zuiderdiep 22In 1916 liet vervener Freerk Kamst een

woning met winkel en kantoor bouwenaan het Zuiderdiep, plaats 93, nugenummerd Zuiderdiep 22. Freerkhield zich bezig met de vervening, zijnvrouw Henderika Beekman dreef dewinkel, zonder verplichte winkel-nering, wel met stille knip. Bij eengrote veenbrand in 1917 kon het pandternauwernood gered worden door hetflink nat te houden. Alle ruiten warengesprongen, de boel van binnen nat enberookt. Negentig andere huizen enketen gingen in vlammen op. Zeventien mensen kwamen om hetleven.Kamst had twee plaatsen aan deValtherblokken in eigendom, meerveen werd bij de jaarlijkse verhuurgehuurd van de grote eigenaren alsTonckens, Hadders en Kevelingen.Voor de winning van turf had hij tweemachines, zogenaamde locomobielenen huurde hij zo’n twintig arbeiders in.Freerk en Henderika hadden ééndochter, Jantje, die na het overlijdenvan haar vader in 1926, met haar manPieter Hollander bij haar moederintrok. Hollander nam de verveningover, Jantje zorgde voor de huis-houding en moeder Henderika bleefde winkel beheren. In 1943 stopteHenderika met de winkel. In het

Veenplaatsen

Valthermond is bijzonder door zijn dubbel-mondensysteem. Dat hield in dat in deValther Veenen twee evenwijdige kanalengegraven werden haaks op het Stadskanaal,het Noorder- en het Zuiderdiep. Een enkel-kanaalstuk, de Kavelingen, met 14 veen-plaatsen, vormde de beschreven schuine verbinding tussen het Stadskanaal en hettweekanalenstelsel. De 96 veenplaatsenlagen dwars op de diepen en werden zo intwee stukken gehakt; de Noorder- en deZuiderdwarsplaatsen. Deze werden in hetmidden tussen de kanalen gescheiden dooreen tijdelijke veenweg, de middenweg diewerd aangelegd van Valthermond naarValthe. De veenplaatsen waren 87,5 m breeden werden twee aan twee gescheiden dooreen wijk. Tussen de kanalen lagen de voor-affen. Deze waren bestemd voor tijdelijkebebouwing. Vanaf 1853 werden de Kavelingen en vanaf1865 het Noorderdiep en het Zuiderdiep telkens met twee plaatsen verlengd. In heteerste jaar werd een ‘nauwdiep’ gegraven.Het jaar daarop werd dat tot ‘wijddiep’ verbreed. De zandwegen erlangs werdengelijk aangelegd. De overbodige stukkenmiddenweg werden dan afgesloten. Nu ligt op die plek een scheidingssloot.

Zoon Freerk in hetnagenoeg origineleinterieur

Zoon Freerk in hetnagenoeg origineleinterieur

14 Cultuurhistorie

foto

: Har

ry C

ock

gedoe met bonnen had zij geen zin.Moeder Henderika overleed in 1951,Pieter Hollander in 1958 en Jantje in 1981. Pieter en Jantje kregen drie kinderen,een dochter en twee zoons, die geenvan drieën in de vervening gingen. De jongste, Freerk Hollander, geborenin 1927, bewoont thans nog het pand,dat qua interieur nog vrijwel in originele staat verkeert.

BouwstijlDe woning is gebouwd door aannemerKleinenberg in een traditionele bak-steenarchitectuur met expressionistischeelementen, die aan de AmsterdamseSchool doen denken. Het expressio-nistische bleef voornamelijk beperkttot de voorgevel; een zwaar aangezette

winkelpui en idem pui van de voor-kamer/kantoor, een belangrijkgemaakte winkeldeur en een bijzonderebovenbeëindiging van de voorgevelmet een doorbroken kroonlijst. In dedirecte omgeving en elders in deVeenkoloniën zijn meer uitgesprokenvoorbeelden te zien van deze expressionistische opvatting. Woning en winkel werden in bij-passende stijl ingericht en gedecoreerd.Getimmerde winkelkasten, een toon-bank, geschilderde plafondbalken metdaartussen gesjabloneerd schilderwerk,gedecoreerde schoorsteenmantels, bij-passend behang enz. De rechts uit hetmidden geplaatste voordeur gaf toe-gang tot de winkel, die aan de rechter-zijde van het pand lag. Links was demooie kamer. Meer naar achterenlagen de woonkamer en de keuken,waar Henderika ook de stille kniphield, en de andere vertrekken, daar-achter de opslagruimte.In 1929 heeft Hollander het pand aande achterzijde uitgebreid om meeropslagruimte te krijgen en in de winterde machines onder dak te kunnen zetten. De oorspronkelijke achtergevelis nog goed herkenbaar.

Bij een zware storm in 1961 waaide de schoorsteen van het dak tegen deopbouw van de voorgevel. Bij het herstel is deze opbouw niet terug-gebracht en is de kroonlijst recht door-getrokken. In 1962 is de rechter zij-gevel gewijzigd. Het raamkozijn vande keuken is verbreed. Na 1962 is er,voorzover bekend, niets meer aan hetpand veranderd.

Op 10 juli 2003 heeft de heer LambertSchomaker, als vertegenwoordiger vande stichting i.o. “Cultuurhistorischewaarden in de Drentse Veenkoloniën”een verzoek ingediend bij de Rijks-dienst voor de Monumentenzorg omte onderzoeken of het pand Zuiderdiep22 te Valthermond op de lijst vanbeschermde monumenten geplaatst kanworden. De Rijksdienst heeft degemeente om advies gevraagd. Dezeop haar beurt vroeg advies aan demonumentencommissie, die in beginselpositief geadviseerd heeft, met de aan-beveling eventuele bescherming in eenbreder kader van vergelijkbare pandenin Valthermond te plaatsen. Een besluitover bescherming is, juni 2004, nogniet genomen.

* De heer L. de Graaf is als adviseur

monumentenzorg werkzaam bij het

Drents Plateau.

Noot: Voor de beschrijving van de ontwikkeling van Valthermond is gebruik gemaakt van het boek “BedrijvigValthermond” onder redactie van Anja Schuring. Uitgeverij Edymion Groningen, ISBN 90-76535-03-5.

De oorspronkelijke kastenwand van de winkel,inclusief het schilderwerk, is nog intact en wordtintensief gebruikt als boekenkast

15Archeologie

Veen heeft goede conserverings-kwaliteiten, niet alleen omdat voor-werpen afgesloten zijn van zuurstof dathet rottingsproces in gang zet, maarook door de aanwezigheid van zurestoffen in het veenmos. Deze bindenhet calcium waardoor de bacteriegroeigeremd wordt. Een ingewikkeld systeem van hydro-chemische reactieszorgt zo voor fantastische omstandig-

heden voor de conservering van organisch materiaal zoals haar, huid,nagels, organen, been, hout, wol, leeren bont. In het verleden werden vondsten inhet veen vaak verzameld in rariteiten-kabinetten of opgekocht door handelaren. Veel is echter voorgoedverdwenen. Sieraden en munten vangoud en zilver hadden duidelijk waar-

de en werden veelal omgesmolten.Organische voorwerpen van hout oftextiel werden niet zelden gewoonweggegooid. Veenlijken werden nogaleens vermalen tot poeder en onder denaam Mumia verkocht als genees-middel voor allerlei kwalen.

MoerasgeestenToen vanaf het midden van de 19e eeuwher en der musea ontstonden, kondende archeologische ontdekkingen in dediverse museumcollecties wordenopgenomen. Daar lagen ze decennia-lang keurig in de vitrines gerangschiktals getuigenissen van vroegere beschavingen. Al die tijd vroeg niemand zich af hoe de voorwerpennu eigenlijk in het moeras terechtwaren gekomen. Eigenlijk is datvreemd. De oude nederzettingen en begraafplaatsen waren immers gelokaliseerd op de hogere zandgrondenen de mens had uit economisch oog-punt niet veel te zoeken in de gevaar-lijke en onbewoonbare moerassen. Ze waren moeilijk toegankelijk enangstaanjagend, zeker bij nacht. Hetwaren plaatsen die liever gemedenwerden. Niet voor niets waren vennenen moerassen omgeven door mysterie

foto

’s: D

rent

s M

useu

m

Archeologische vondsten in het veen

Bij de turfwinning deden turfgravers al vroeg archeologische ontdekkingen. In een publicatie uit

1658 wordt melding gemaakt van het vinden van munten, ongewone en oude stenen, juwelen met

inscripties en delen van wapens. Deze veenvondsten vallen vaak op door de uitmuntende kwaliteit

van conservering. Voorwerpen die in andere bodemarchieven zouden vergaan zoals

organische materialen, blijven in het veen vaak bewaard alsof de tijd heeft stil gestaan.

B e n o î t M a t e r *

Leren schoenen,Munstersche Veld,450-650 na Chr.,geconserveerd inhet veen

Goudschat vanBeilen, 395 na Chr.,de tand des tijdsdoorstaan dankzijhet veen

16

en gevaar. De frequent voorkomendegrondmist droeg nog bij aan het griezelige karakter. Vroeger leidde dittot bijgeloof over moerasgeesten enmythische figuren, zoals de ‘witte wieven’. Toch laten de vondsten vanhouten veenpaden zien dat vanaf hetbegin van de boerensamenlevingen inhet Neolithicum (4400-2100 v.Chr.)deze gebieden deel uitmaakten van hetterritorium van de prehistorische mens.De veenvondsten werden tot voor kortgeïnterpreteerd als per ongeluk verlorenvoorwerpen of bewust weggegooidafval. Langzaam begon echter dewetenschap zich te realiseren dat demens sinds de prehistorie ook allerleiactiviteiten ontplooide in die moerassen,activiteiten die wel eens een heel andere interpretatie konden hebbendan tot dusverre gedacht.

VeenlijkenVondsten in het veen blijven nietbeperkt tot stenen bijlen, bronzen sieraden of andere waardevolle voor-werpen. Met enige regelmaat werdenbij het turfsteken ook menselijke resten gevonden. In die gevallen werdveelal onmiddellijk de lokale politieerbij gehaald, omdat men in eersteinstantie uitging van een recente mis-daad. Pas veel later begon men zich terealiseren dat het heel wel mogelijk isdat de doodsoorzaak in het verre verleden moet worden gezocht. Bij deinterpretatie van de veenlijken zijnarcheologen er lang van uit gegaan dat het hierbij ging om mensen die in het moeras verdwaald waren en verdronken. Een van de meest bekendeis wel het ‘meisje van Yde’, een van de ‘kroonjuwelen’ van het Drents

Museum. Ze is gevonden in mei 1897.C14-datering heeft uitgewezen dat zeleefde tussen 54 voor Chr. en 128 naChr. Haar leeftijd is vastgesteld opongeveer 16 jaar en ze had blond haar.Ze had een afwijking in de wervel-kolom, scoliose genaamd, een ziektedie vooral meisjes kunnen krijgen.Toen het meisje van Yde gevondenwerd, was haar hoofd voor de helft kaalgeschoren en had ze een koord datmeerdere malen om haar nek gewondenwas. Met deze wollen band, die in eenschuifknoop was vastgebonden, is zijgewurgd. Bovendien had ze bovenhaar linker sleutelbeen een wond, diewaarschijnlijk veroorzaakt is door eenmessteek.

Offers in het veenEen gewelddadige doodsoorzaak zoalsbij het meisje van Yde is ook bij veelandere veenlijken geconstateerd. Somsblijken ze gewurgd, neergestoken ofvastgebonden, soms zelfs onthoofd ofin stukken gesneden. Het is mogelijkdat deze moorden een straf waren vooroneerbaar gedrag. In het literaire werkGermania van Tacitus, waarin degebruiken en gewoonten bij deGermanen in 98 na Chr. vanuit eenRomeins blikveld zijn beschreven,

foto

’s: D

rent

s M

useu

m

Archeologie

Het meisje van Yde:gewurgd achtergelaten in het veen

Impressies van landschappen in de gelijktijdige tentoonstelling“Veenlandschappen – een onwerkelijke werkelijkheid”

lezen we “Verraders en overlopers hangt

men op aan bomen; lafaards, deserteurs en

perverten verdrinken ze in een modderige

poel onder het gewicht van vlechtwerk”

c.q. “...duwen ze in het zompige moeras

en gooien er dan vlechtwerk overheen. Het

verschil in de vorm van de executie heeft tot

doel om misdaden tegen de samenleving

openbaar te maken, de schanddaden daar-

entegen aan het oog te onttrekken”.

Bestraffing van misdaden moest inhet openbaar gebeuren, maarhet slachtoffer moest uit hetzicht worden begraven.Moerassen en vennen warendaarom perfecte plaatsen omvan zulke lichamen af tekomen. Er was een wereldwijdgeloof dat het in deze gebieden spookte, dat ze deingang naar de onderwereld vande vervloekten en geesten warenen dat er duivelse geesten rond-waarden. De terechtstellingen vande later als veenlijken teruggevondenpersonen kunnen goed als offersworden gezien. Er is in feite geenenkele aanleiding om de vondsten vanveenlijken anders te interpreteren danstenen bijlen of bronzen zwaarden. Dewaarde van een mensenleven is daarbijnatuurlijk een wezenlijk onderscheid,maar de achterliggende gedachte isniet anders. Het terechtstellen vaniemand kan op deze wijze gezien worden als het ultieme offer dat eensamenleving aan de goden kan brengen.

Met trots presenteert het Drents

Museum in Assen vanaf 18 september

2004 tot en met 9 januari 2005 de grote

internationale tentoonstelling The

Mysterious Bog People – Schatten uit

het veen. Het is de meest uitgebreide

tentoonstelling ooit over offerrituelen

in de Noord-Europese veen- en moeras-

gebieden. Dat begon al in de vroege

prehistorie en liep door tot de late

Middeleeuwen. De bezoeker zal zich

verbazen over de grote verscheidenheid

aan spectaculaire voorwerpen die door

onze verre voorouders als offergaven

in de moerassen werden gedeponeerd.

Ruim 450 van deze vondsten, met als

meest ultieme offer een mensenleven,

geven niet alleen inzicht in de gods-

dienstige praktijken, maar geven te-

gelijkertijd een schat aan informatie

over het dagelijkse leven in de pre-

historie en de Middeleeuwen in Noord-

west-Europa.

De tentoonstelling, een initiatief van het

Drents Museum in Assen, is een uniek

samenwerkingsproject van het Drents

Museum, het Niedersächsisches Landes-

museum in Hannover (Duitsland), het

Canadian Museum of Civilization (CMC)

in Ottawa/Gatineau en het Glenbow

Museum in Calgary (beide in Canada).

Nog nooit eerder werd op deze wijze

een internationaal museaal project

gerealiseerd. De bijzonder vormgegeven

tentoonstelling heeft inmiddels in

Duitsland en Canada al bijna een half

miljoen bezoekers getrokken. Na Assen

gaat de expositie nog naar Engeland,

naar vier musea in de Verenigde Staten

en mogelijk naar enkele musea in

Australië en Nieuw-Zeeland.

PublicatieBij de tentoonstelling is een

prachtig geïllustreerde

publicatie verschenen, waarin

op aantrekkelijke wijze het

verhaal verteld wordt van de

veelzijdige schatten uit het

veen. Het boek kost € 17,50

en is verkrijgbaar in de

Museumwinkel.

Het Drents Museum is

geopend van dinsdag tot met

zondag van 11.00-17.00 uur.

Het museum is gevestigd aan

de Brink 1 in Assen.

* Drs. B. Mater is conservator archeologie

van het Drents Museum.

Schatten uit het veen

18 september2004

–9 januari

2005

Noot van de redactie: Over het ‘meisje van Yde’ is eerder gepubliceerd in kwartaalblad nr. 9, maart 1996.

< Zo zag het meisje van Ydeer uit tijdens haar leven

Deze twee mannenvonden samen de dood in het veen bij Weerdinge

18 Stichting Oude Drentse Kerken

J o a n D . D . H o f m a n *

De verveningsgeschiedenis vanDrenthe is vooral bekend als degeschiedenis van kapitaalkrachtigeondernemers die vanaf de zeventiendeeeuw, maar vooral eind negentiende-begin twintigste eeuw het land grootschaligontgonnen. Minder bekend is dat al inde Middeleeuwen veenontginningenter hand waren genomen. Zoals doorAduarder monniken bij Zuidlaarder-veen, dat toen nog Everswolde heette.Een randveenontginning, waarbij deaan een zandrug grenzende betrekke-lijk dunne rand van een uitgestrektveengebied in cultuur werd gebracht.De meeste randveendorpen ontstondeneind vijftiende eeuw en werden in eerste instantie bevolkt door overloopvanuit de zanddorpen. Uit de namen

Arc

hief

HD

L

< Kolderveen >

Veenkerken in Drenthe“Wild en woest en ledig lag het ruwe veen. Slechts de heide vlocht er kransen overheen”. Met deze

zinnen begint het bijna anderhalve eeuw oude Veenkoloniale Volkslied van Antony Winkler Prins,

de Veendammer predikant die nog steeds bekend is vanwege zijn encyclopedie. Menig Drent uit de

Gronings-Drentse Veenkoloniën kent de tekst, drie strofen lang. Overigens kennen we in Drenthe meer

veenkoloniën, zo liggen er ook concentraties rond Emmen, Hoogeveen en Smilde. Tijdens de veen-

ontginningen ontstonden in deze gebieden ‘veenkerken’, gebouwtjes voor de gelovige veenarbeiders

waardoor zij geen uren hoefden te lopen naar een gebedshuis in een vergelegen dorp.

19Flora

blijkt vaak nog bij welk zanddorp ze‘hoorden’: Oud-Annerveen, Eexter-veen, Gieterveen bijvoorbeeld. OokZuidwest-Drenthe kent randveen-dorpen, maar dan vaker met eigennamen, zoals Nijensleek, Kolderveenen Nijeveen.In de nieuwe dorpen moesten allerleivoorzieningen komen, waaronder eenkerk(je). De afstand naar de moeder-kerk was niet alleen vaak groot en urenlopen, maar meestal ook moeilijkbegaanbaar tijdens natte perioden. Een houten schuurtje of een stenengebouwtje kon al gauw als Godshuisdienst doen. Door groeiende bevolkingen toenemende welvaart kon men dergelijke bouwsels vervangen doorgrotere, meer solide kerken. De huidigegotische kerk van Kolderveen dateertvan 1471, maar men vormde daar alvóór 1362 een zelfstandig kerspel meteen eigen kerk! Meppelers kerkten tot1422 in Kolderveen, want Meppelwerd pas toen een kerspel. De kerkvan Nijeveen is van 1477. Ook eengotische kerk, maar met een bijzondereconstructie: het schip is gebouwd alseen Drentse boerderij met gebinten diede kap dragen. De huidige kerk vanhet nabijgelegen Wapserveen is

gebouwd in 1803, een bakstenen zaal-kerk. Bij de bouw zijn stenen gebruiktvan een eerdere in 1461 gebouwdekerk. Bij de kerk van Wapserveen staateen meer dan twee eeuwen oude klokkenstoel. Al is er in de loop vanlatere eeuwen het nodige verbouwd,toch zijn alle drie genoemde kerkeneen bezienswaardigheid.

VeenkoloniënSystematische vervening van hoog-veengebieden ten behoeve van turf-winning begon in de zeventiendeeeuw, maar had zijn hoogtepunt in denegentiende tot in de twintigste eeuw.Door de manier van werken met langekanalen ontstonden kilometerslangebewoningsreeksen, de veenkolonialedorpen. De bevolking bestond vooral

uit veenarbeiders en neringdoenden.De herkomst van de bewoners verschilde van plaats tot plaats. Velenkwamen uit Friesland, maar er draafdenzelfs Zeeuwen op. Veel boeren die het land naderhand in gebruik namenals landbouwgrond kwamen uitGroningen. In Zuidoost-Drenthewaren het vooral Duitsers, die er vaak al daarvoor lange tijd gevestigdwaren om op het veen boekweit teverbouwen.Vandaar dat je in die streeknog zoveel Duitse namen aantreft.Kortom, een allegaartje aan mensenmet uiteenlopende achtergrond en religie. De Friezen brachten vooral degereformeerde geloofsbeleving mee, de Duitsers de rooms-katholieke. In jongere veenkoloniale dorpen alsValthermond en Tweede Exloërmondwerd het in begin twintigste eeuw eenveelkleurig palet: kerken voor hervormden, baptisten, gereformeerden,vrijzinnig hervormden en apostolischen...De veenkolonisten waren gelovig,maar wel ieder op zijn eigen wijze. In de negentiende en twintigste eeuwwerden de veenkoloniën een land vankerken en kerkjes; de stichting vankerken ging vrijwel gelijk op met devoortgaande verveningen. Het bouwenvan een kerk was echter een kostbare

Arc

hief

HD

L

Arc

hief

HD

L

Wapserveen

20

* Drs. J.D.D.Hofman is

bestuurslid en redacteur van

‘Het Drentse Landschap’.

InterieurWapserveen

Arc

hief

HD

L

foto

: Dre

nts

Arc

hief

zaak. Zo’n gebouw kon alleen metbehulp van stevige financiële bijdragenworden verwezenlijkt, want door de kerkelijke gemeente alleen – gevormd door voornamelijk armoedige arbeiders – viel dat niet opte brengen. Meestal werd het meestegeld voor de bouw van de kerk danook bijeengebracht door de overheid,de synode en welgestelde gulle gevers,niet zelden de – belanghebbende –verveners.

WaterstaatskerkenKoning Willem I vond dat het volk ineen stevige (hervormde) religie moeststaan en gaf de minister van Openbarewerken en Waterstaat opdracht debouw van kerken te bevorderen. De waterstaatsingenieurs ontwierpen(sobere) kerken en begeleidden debouw ervan. Het wordt een classicis-tisch-eclectische bouwtrant genoemd.In Drenthe zijn tussen 1815 en 1870vele kerken naar dat model gebouwd,soms ter vervanging van oudere. Hetwaren zaalkerken. Ook bijbehorende pastorieën en eventuele catechisatie-gebouwtjes werden desgewenst mee-genomen. Vele kerken op het zandwerden naar dit model herbouwd. In

de veenkoloniën verrezen waterstaats-kerken in onder meer Gieterveen(1840), Annerveenschekanaal (1835),Gasselternijveen (1859), Hollandsche-veld (1851), Bovensmilde (1869) enHoogersmilde (1845).

Eigen kerkVeenontginner en landmeterLambartus Grevijlink nam het initiatief tot het stichten van Anner-veenschekanaal vanaf 1770, de eersteveenkolonie in dat gebied. De gelovigen uit dit gebied, ook dieuit Annerveen en Eexterveen, moestenwel anderhalf uur lopen naar de kerkvan Anloo. De weg was niet alleenlang, maar ook zwaar te belopen,zoals overal in de veenstreken. Voorveenarbeiders en hun vrouwen diezes dagen voor dag en dauw op-stonden en tot de late avond bezigwaren, was kerkgang op zondag eenextra belasting. Het vroege opstaanen de lange tippel, zorgden er regel-matig voor dat de gelovigen tijdensdienst in slaap vielen. Een eigen kerkwas dus echt hard nodig. De nieuw te bouwen kerk kosttezevenduizend gulden. De kerkelijkegemeente kon niet meer dan 1500 piekopbrengen, de rest kwam van de provincie en de synode. TimmermanKliphuis bouwde in 1835 een zaal-kerkje naar waterstaatsmodel, metde pastorie eraan vast. De domineekreeg ook grond voor een moestuinen een schuur om koeien te houden,want van het traktement kon hij nietleven. In 1860 kwam er een toren bij.In 1982 werd een restauratie door-gevoerd, waarbij veel werd bewaardmaar ook enkele vernieuwingenonvermijdelijk bleken.

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ behartigt ook de belangen van Stichting Oude Drentse Kerken.

FietstochtB e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l tEen eindje om met Het Drentse Landschap 9

Langs de grensvan het veen

foto

: Gee

rt d

e V

ries

Langs de grens van het veen

© T

opog

rafis

che

Die

nst

Emm

en /

No.

12C

Sm

ilde

en 1

2D A

ssen

Rij via de Torenlaan (schuin

tegenover de ingang van het

Drea naar het Asserbos. U blijft

rechtdoor rijden over het fietspad

langs de Hoofdlaan. Het fietspad

gaat naast het Provinciehuis

onder de Europaweg door.

Blijf in de wijk Baggelhuizen

het fietspad rechtdoor richting

Witten volgen. Het fietspad gaat

onder de A28 door.

Vóór het dorp Witten neemt

u het fietspad linksaf. Aan het

eind van het fietspad de Haarweg

oversteken en naast het café het

fietspad vervolgen.

Het fietspad brengt u langs het unieke

Witterveld. Eigenlijk is het meer geluk

dan wijsheid dat het er nog is, want ook

voor het Witterveld lagen aan het eind

van de negentiende eeuw de plannen

klaar om het te vervenen en te ontginnen.

Tot de gemeente Assen besloot om de

extra werkgelegenheid van de vestiging

van nieuwe kazernes binnen te halen

en daarom een plan bedacht om het

ministerie van Oorlog – zoals dat toen

nog heette – over de streep te krijgen.

Assen kocht het ongeveer 475 ha grote

Witterveld in 1891 als oefenveld voor

bijna 50 duizend gulden, maar men had

dit voor die tijd enorme bedrag er graag

voor over...

Dankzij de functie van schietterrein en

oefenterrein kon het Witterveld zich

sindsdien in een natuurlijk isolement

blijven ontwikkelen en is het tegen-

woordig een van de weinige plekken in

Drenthe waar de waterhuishouding van

dien aard is dat er nog levend hoogveen

voorkomt. Uniek is het terrein met name

ook omdat alle overgangen tussen droge

heide, natte heide en hoogveen er voor-

komen. Destijds vormde het veld de

overgang van de Smildervenen en het

Drentse zand.

Tot op de dag van vandaag is het terrein

in gebruik bij het ministerie van Defensie

als ‘achtervanger’ van de schietbanen en

moet u het Witterveld dus vanaf het

fietspad bekijken.

Het fietspad eindigt op de

Eekhoutswijk. Daar gaat u rechts-

af. In Smilde steekt u de Hoofd-

vaart over en neemt u rechtdoor

de Jonkerswijk.

Toen het Drentse provinciaal bestuur

besloten had de Drentsche Hoofdvaart

grotendeels opnieuw aan te leggen en in

1776 door te trekken naar Assen kwamen

de uitgestrekte venen van ‘de Smilde’ aan

snee. De Eekhoutswijk en de Jonkerswijk

aan de overkant van de vaart zijn

1

2

3

4

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Tijdens deze fietstocht maakt u kennis met alle facetten van het veen.

Het maakt de tocht tot een reis door de tijd die vele duizenden jaren

beslaat. U komt op plekken waar het veenmos zich heel voorzichtig

aan het vestigen is. U ziet de schier eindeloze veenmoerassen die het

veenmos vult met wat uiteindelijk kostbare turf wordt. En u ziet het

landschap zoals het eruit gaat zien als de turf weggespit is, het veld

ontgonnen en de boeren bezit nemen van de grond. ‘Onlaand dat

anmaokt weur’, noteerde de dichter Gerard Nijenhuis.

Veenhuizen

1

Start

23

4

5

8

9

11

12

1314

16

1715

10

67

foto

: Ber

tus

Boiv

in

gegraven om het veenmoeras te

ontwateren. Later konden ze dan voor

het vervoer van turf worden gebruikt.

Een veenkoloniaal landschap als dit is

een echt ‘productielandschap’ dat land-

bouw volledig naar zijn hand heeft

gezet. Het waterpeil is steeds onder

controle en de grond is productiegereed

voor die gewassen waar men op ‘de

Smilde’ dat jaar het meest van verwacht.

De natuur lijkt zich te hebben terug-

getrokken in de wegbermen en aan

de slootkant.

Voorbij de Jonkershof gaat u

linksaf het fietspad op. U kruist

de landweg en komt uit bij de

verharde weg (Lycklamavaart)

waar u rechtsaf slaat.

Meteen na boerderij Williger-

made gaat u voorbij de bocht

rechts het schelpenpad op

richting Veenhuizen.

Na een paar honderd meter

neemt u bij het informatiepaneel

rechts het bospad. U gaat een

smal bruggetje over waarna het

pad in het Plantsoen eindigt bij

de opvallende uitkijktoren aan

de rand van het Fochteloërveen.

Als u terugrijdt en terug over het

bruggetje meteen rechtsaf gaat,

komt u weer op het schelpenpad

uit.

Het Fochteloërveen op de grens van

Drenthe en Friesland is één van de

grootste hoogveenmoerassen die

Nederland nog kent. Op allerlei plaatsen

is nog te zien hoe ook hier kanalen en

wijken gegraven werden om de turf op

grote schaal te kunnen exploiteren.

Op de uitkijktoren ziet u nog tal van

kanaaltjes en slootjes het veen in lopen.

Dankzij de inspanningen van de

Vereniging Natuurmonumenten is in

het ruim 2500 hectare grote gebied de

laatste jaren de veenvorming weer op

gang gekomen. Dit bereikte men vooral

door het verhogen van het waterpeil

met dammetjes en stuwen en door de

aankoop van landbouwgronden erom-

heen die als buffer gingen dienen.

Kroon op het werk van Natuur-

monumenten was de vestiging van

Kraanvogels in het Fochteloërveen. In

2001 kroop hier het eerste kraanvogel-

jong uit het ei en dat was in Nederland

sinds de Middeleeuwen niet meer het

geval geweest! Het Fochteloërveen was

kennelijk weer groot en rustig genoeg

om de vogels zich er thuis te laten

voelen. Bovenop de uitkijktoren is een

informatiepaneel over deze bijzondere

gasten van het Fochteloërveen.

Het schelpenpad langs de

Lycklamavaart brengt u naar

de doorgaande weg langs het

Fochteloërveen. U gaat hier rechts-

af en in de flauwe bocht begint

rechts het fietspad over het veld.

Het schelpenpad volgt de zandrug

Bonghaar die u naar de Drentse kant

van het Fochteloërveen brengt. Sinds

mensenheugenis was dit een van de

weinige verbindingen waarlangs je van

Friesland naar Drenthe kon reizen.

Na een paar honderd meter kunt u rechts

een met rode paaltjes aangegeven wandeling

over dijkjes en knuppelpaden maken.

Na ongeveer 3,5 kilometer bent u weer

bij uw fiets terug.

Langs de grens van het veen

Benodigde tijd 4 à 5 uur

Openbaar vervoer NS-station

Assen

Fietsverhuur Stationsrijwiel-

stalling Assen, Stationsplein 1,

9401 LB Assen, (0592) 31 04 24,

info@grootjans.com (zie ook

www.fietsverhuurdrenthe.nl)

5

6

7 8

Startpunt de Brink in het

centrum van Assen

Lengte route Circa 50 km

Iets minder ver? U kunt de route

met zo’n 7 km bekorten door bij

de Kolonievaart in Veenhuizen

(punt 9) niet linksaf maar rechtsaf

te slaan. Nog eens 8 km bespaart

u zich door bij punt 15 meteen

rechtsaf naar Assen terug te

rijden.

foto

: Brt

us B

oivi

n

foto

: Ber

tus

Boiv

in

Uitkijktoren

Fochteloërveen

Als de Binnenweg de Minister

Cremerstraat kruist, slaat u

rechtsaf. Het fietspad brengt

u via de Asserweg en Ter Aard

terug naar Assen.

Voorbij het viaduct gaat u

twee keer rechtsaf terug naar het

kanaal. Daar neemt u linksaf de

kanaaldijk. Vervolgens gaat u bij

de brug links en rijdt u langs de

Oude-Hoofdvaartsweg en de

Vaart terug naar het centrum van

Assen.

© Stichting ‘Het Drentse Landschap’ (september 2004)

Bezoekadres: Kloosterstraat 5 – 9401 KD Assen – Postadres: Postbus 83 – 9400 AB Assen

Tel. (0592) 31 35 52 – e-mail: mail@drentslandschap.nl

Langs de grens van het veen

foto

: Gee

rt d

e V

ries

Kijken naar het veen

Aan het eind van het fietspad over het Fochteloërveen moet u zeker even afstappen. Links loopt een

bruggetje het veen in dat boven een kleine veenplas eindigt. De plas is omgeven door Lavendelhei,

Kleine veenbes en Eenjarig wollegras en ontstond toen Natuurmonumenten het waterpeil op dit deel

van het veld verhoogde. U ziet dat het Pijpenstrootje hier duidelijk aan de verliezende hand is.

Het veenmos groeit onder water in snel tempo, sterft af en groeit weer aan en zal op den duur zo’n

dik pakket vormen dat het boven de waterspiegel uitgroeit. Een nieuw stukje Fochteloërveen in

wording dus!

Het fietspad eindigt bij de

Kolonievaart in Veenhuizen.

Daar gaat u linksaf.

Bij de piepkleine buurtschap Veenhuizen

kocht de Maatschappij van Weldadig-

heid in 1822 grond aan voor drie

gestichten om bepaalde lieden een tijdje

uit het zicht van de beschaafde samen-

leving te houden. In 1859 werd

Veenhuizen aan het Rijk overgedragen

en ontwikkelden de gestichten zich

meer en meer tot gevangenissen. Aan

het eind van de negentiende eeuw

kreeg het huidige Veenhuizen zijn

vorm dankzij ‘Hoofdingenieur van het

Gevangeniswezen’ W.C. Metzelaar.

Veenhuizen bleef tientallen jaren lang

een ‘verboden wereld’ waar alleen de

gestraften en degenen die er werkten,

toegang hadden. Dit isolement zorgde

voor het behoud van het monumentale

karakter van het dorp. Sinds de

penitentiaire inrichtingen zich terug-

getrokken hebben achter hun streng

bewaakte muren en in het dorp het

‘gewone’ leven kon beginnen, zijn de

meeste huizen in particuliere handen

overgegaan. Onderweg zult u zien hoe

groot het gevaar is dat het monumentale

karakter van het dorp ten onder gaat

aan de persoonlijke smaak en verander-

zucht van zijn bewoners.

Neem bij het sluisje rechts de

Generaal Van den Boschweg.

Ga bij het ‘Carré’ rechtsaf

de Meidoornlaan op, langs

gevangenis Esserheem en dan

aan het eind van de verharde

weg rechtdoor de Meidoornlaan

vervolgen. Langs het zandpad ligt

een smal fietspaadje dat u naar

de Norgerweg brengt.

U neemt rechtsaf het fietspad

langs Norgerweg en rijdt terug

naar de Kolonievaart waar u

linksaf uw weg vervolgt.

Links in een flauwe bocht van de weg ligt

het Gevangenismuseum (Hoofdweg 8) waar

u veel over het gevangeniswezen en het leven

in het dorp vroeger te weten komt. In de

nabije toekomst zal het museum verhuizen

naar het ‘Carré’ (punt 11). Het museum is

een groot deel van het jaar dagelijks geopend

van 13 tot 17 uur, zie www.gevangenis-

museum.nl.

Na het Gevangenismuseum

uw weg vervolgen via het fiets-

pad langs de doorgaande weg en

aan het eind van het dorp het

fietspad aan de stille kant van de

Kolonievaart nemen.

In Huis ter Heide gaat u

rechtsaf langs de Norgervaart.

Ga dan bij het café de brug over.

U bent nu op de Koelenweg.

15 Aan het eind van de Koelen-

weg even links en vervolgens

rechtsaf de Binnenweg op.

De weg naar links vervolgen.

In 1908 kocht oud-minister van

Koloniën Cremer van de boeren van

Zeijen het 620 hectare grote Zeyerveld

en liet hij de Heidemij het ontginnen.

Ontginning op dergelijke schaal was

volstrekt nieuw in Drenthe. Op het

Zeyerveld kwamen vijftien grote

boerenplaatsen en een aantal arbeiders-

woningen. Cremer bedacht zelf de

namen van de boerderijen. Zo noemde

hij de Annie-Hoeve, waar u op de

Binnenweg als eerste langs komt, en de

Dolly-hoeve naar zijn dochters.

De animo in Zeijen om zich op het

Zeyerveld te vestigen was overigens

minimaal. Men vreesde op het dorre

veld geen droog brood te kunnen

verdienen en de eerste generatie boeren

kwam dan ook uit ‘Holland’. Al

spoedig zou blijken dat de Zeijenaren

zich vergist hadden…

11

12

13

14

15

9

10

16

17

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Deze pagina wordt verzorgd door

NV Waterleidingmaatschappij

Drenthe

Plantenleven van Breevenen in ontwikkeling

Breevenen had decennialangeen landbouwbestemming.Door ontwatering en intensief agrarisch gebruikzijn de oorspronkelijkebegroeiingen verdwenen. De WMD brengt het gebiedterug in meer natuurlijkestaat; een gebied met schralegraslanden op de hogeredelen en moerasachtigebloemrijke hooilanden op delager gelegen natte gronden.

Een belangrijke vereiste voor de terugkeer van de oorspronkelijke kwelwater-afhankelijke vegetaties is dathet gebied weer natterwordt. Daarom zijn de slotengedempt en heeft de WMDenkele ondiepe slenken aan-gelegd. Daarnaast moet hetgebied verschralen. Op veelplaatsen is de bodem nu nogte voedselrijk. Dit heeft totgevolg dat vooral grassen alsTimoteegras en Engels raai-gras domineren. Ze groeien er volop. Door verschralingkrijgen andere plantensoorteneen kans en ontstaat er eengrotere diversiteit aan planten- en dierenleven. De terreinbeheerders voerenhet gewas na het maaien af.Zo wordt de bodem elk jaarwat armer.

In Breevenen komen in-middels weer veel soortenzeggen voor, zoals Moeras-zegge en Snavelzegge. Maarook de Koekoeksbloem,Moerasrolklaver en Holpijphebben hun weg teruggevonden naar het gebied.Rondom de slenken hebbenGrote ratelaar en Zwartezegge hun habitat gevonden.

Het plotselinge verschijnenvan Liggend hertshooi op eenafgeplagde strook en Veen-pluis in één van de slenkengeeft aan dat het gebied inde toekomst nog meer bijzondere verrassingen kan opleveren.

In waterwingebied Breevenen combineert Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) waterwinning met ontwikkeling van natte natuur. Omdat de WMD wil weten of de natuur in het gebied zich in de gewenste richting ontwikkelt, wordt het plantenleven ieder jaar in kaart gebracht. De ontwikkelingen zijn boeiend, maar er is geduld nodig voordat in Breevenen weer uitgestrekte moerassen en natuurlijke graslanden te bewonderen zijn.

foto

: Gee

rt d

e V

ries

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Arc

hief

HD

L

Holpijp

VeenpluisMoerasrolklaver

Schaapskudden horen bij Drenthe. Op duizenden schilderijen en foto’s van vroeger tijd zien we kudden

heideschapen onder leiding van een herder en een hond op de Drentse heidevelden grazen. Ook in het

toerisme en in het natuurbeheer spelen schaapskudden vanouds een belangrijke rol. Het lijkt wel alsof

heideschapen altijd bij het Drentse landschap hebben gehoord. Nieuw onderzoek wijst echter in een

andere richting. De Drentse schaapskudden zijn minder oud dan we tot voor kort dachten.

T h e o S p e k *

Drentse schaapskudden jonger dan gedacht

Schaapskooi Kraloo, ca. 1950

27

Onze tamme schapen stammen oorspronkelijk af van de Aziatischemoeflon, een ondersoort van het wilde schaap uit het Midden-Oosten.De oudste sporen van schapen inNederland zijn gevonden in het kust-gebied en het rivierengebied. Maarook op de Drentse zandgronden zullendeze dieren al rond 3000 vóór Christustot de veestapel hebben behoord. UitDenemarken is namelijk bekend dat deboeren van de Trechterbekercultuur(hunebedbouwers) al schapen hielden.Ze graasden op kleine open plekken inhet onmetelijke oerwoud. Met hetontstaan van wat grotere open plekkenin het bos en zeker toen in de Brons-tijd de eerste heidevelden ontstondenin Drenthe, zullen de mogelijkhedenvoor de schapenteelt sterk zijn verbeterd. Toch worden bij archeo-logische opgravingen maar weinig resten van schapen gevonden. Somseen aantal schapenbotten, soms watschapenwol die was geofferd in deDrentse venen, een enkele keer ookeen verdiepte stal die misschien eenschaapskooi is geweest. Ook in de vele honderden archief-stukken over de middeleeuwse land-bouw in Drenthe worden schapennauwelijks genoemd. Daarentegenwemelt het van de vermeldingen vanrunderen, paarden en varkens en worden ook ganzen, kippen en bijenzeer geregeld vermeld in de archievenvan vóór het jaar 1450. Kijken we naarde reglementen die in die tijd werdenopgesteld voor de beweiding van develdgronden in de marken Schipborg(1332), Ruinen (1407) en Roden(1437), dan gaat het opnieuw alleen

maar over beesten (=runderen), peerden

en verkenen en nooit over schapen. Dekans is dan ook groot dat schapen in deveestapel van de middeleeuwseDrenten een zeer ondergeschikte rolvervulden. Hoewel er zeker schapenzullen zijn geweest ten behoeve van deeigen wolproductie voor de Drentsebevolking, was hun aantal vele malenkleiner dan in latere eeuwen.

Commerciële schapenteeltHoe anders werd dit in de periode na1450. Vanaf die tijd zien we schapenmassaal optreden in de historischebronnen. Binnen tal van Drentse marken stelden de ‘buren’ (de dorpe-lingen verenigd in een buurschap)regels op voor het maximale aantalschapen dat per bedrijf mocht wordengehouden; een teken dat zij vreesdenvoor overbegrazing. En ook het aantalrechtszaken over het eigendom vanschapen en het recht om schapen teweiden nam sterk toe. Klaarblijkelijkzijn de Drentse boeren tussen 1450 en1550 massaal overgegaan op het houdenvan schapen. De oorzaken hiervoorlagen bij de zich snel ontwikkelendemarkteconomie van die dagen. De snelgroeiende textielindustrie in de stedenlangs de Zuiderzee (Naarden, Elburg,Harderwijk) en in Holland (ondermeer Leiden en Haarlem) had eengrote behoefte aan inlandse wol. De Drentse boeren, die tijdens deMiddeleeuwen voor een belangrijk deelop zelfvoorziening waren ingesteld,grepen hun kans en gingen in die tijdmassaal over op de commerciële schapenteelt. Deze was gericht op hetproduceren van grote hoeveelheden

wol. Deze wol werd opgekocht doortussenhandelaren die het op boeren-wagens naar de textielsteden vervoerden.Een archiefstuk uit 1572 vermeldt bij-voorbeeld een jaarlijkse levering van150 wagens wol door een handelaar uitDiever aan de textielstad Naarden.Wanneer we ons bedenken dat er opeen boerenwagen vele tientallen schapenvachten (wolvliezen) kunnen

Arc

hief

HD

L

Cultuurhistorie

foto

: Jaa

p de

Vrie

sº

Lezing van Theo Spek

Op maandagavond 22 november houdt Theo Spek om 20.00 uur in het informatie-centrum in Orvelte een lezing over de DrentseEsdorpen. Belangstellenden moeten zich hier-voor opgeven bij het rentambt van Stichting Het Drentse Landschap, telefoon (0592) 31 35 52.Deelname is gratis, maar het aantal plaatsen isbeperkt dus meldt u tijdig aan. Het informatie-centrum bevindt in de Dorpsstraat 1a in Orvelte.

28 Cultuurhistorie

worden geladen, dan wordt duidelijkdat de toenmalige wolhandel eenbehoorlijke omvang moet hebbengehad. We kunnen er dan ook vrijzeker van zijn dat in de periode 1450-1550 voor het eerst grote kuddenDrentse heideschapen over de heide-velden en groenlanden van deze provincie hebben rondgelopen. Hetvormde de start van een grote bloei-periode van de commerciële schapen-teelt in Drenthe, die rond 1660 zijnhoogtepunt bereikte en tot aan hetbegin van de twintigste eeuw zeerbelangrijk zou blijven voor de Drentse economie.

Een ander Drents landschapDe komst van vele tienduizenden schapen had grote gevolgen voor hetDrentse landschap. Vooral de veld-gronden en groenlanden kregen eengeheel ander karakter. Vóór de komstvan de commerciële schapenhouderijwerden de veldgronden en stroom-dalen vrij extensief begraasd door kudden runderen en in mindere mateook door varkens, paarden en schapen.De begrazingsdruk was in de Middel-eeuwen dan ook veel geringer dan nadie tijd. Bovendien was ook de plaggenbemesting in deze tijd nog

weinig intensief. Hierdoor was hetlandschap veel minder uitgemergelddan in latere tijd. Zowel de veld-gronden als de hogere delen van destroomdalen hadden in de latereMiddeleeuwen een zeer afwisselendhalfnatuurlijk landschap met eenmozaïek van kleine bosjes, struwelen,heischrale graslanden en heideveldendie veel meer grassen en kruidenbevatten dan in latere tijd. De hogereflanken van de stroomdalen waren indie tijd nog ongeperceleerd. De kudden runderen konden over de helelengte van het beekdal vrij grazenonder leiding van een beesteharder

(koeherder), meestal een jongen uit hetdorp. De bossen en struwelen werden eveneens begraasd. In de herfstjoegen de boeren hun varkens het bosin om ze vet te mesten met eikels, het

bekende akeren. Belangrijk is ook omte beseffen dat in het middeleeuwselandschap de overgangen van het enelandschapsdeel naar het andere zeergeleidelijk verliepen: van open viahalfopen naar gesloten begroeiingen,van intensief bewerkt naar zeer extensief bewerkt en van zwaar bemestvia licht bemest naar helemaal nietbemest. Door deze rijkdom aan ecologische gradiënten zal de diversiteitaan planten en dieren maximaalgeweest zijn. Hoe anders werd dit toen na 1450 degrote schaapskudden in Drenthe hunintree deden en ook het plaggen vande heide steeds intensiever werd. Doorde grootschalige afvoer van voedings-stoffen werd de bovengrond armer enarmer en veranderden de vroeger zorijk geschakeerde veldgronden in een

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

29Reisverslag

vrijwel boomloze paarsbruine heide-vlakte. Op plaatsen waar te intensiefwerd beweid en geplagd ontstondenkleine zandverstuivingen die bij verwaarlozing allengs groter werden.Merkwaardigerwijs is het juist dit uit-gemergelde en volledig door de mensafgeroomde heidelandschap dat in denegentiende eeuw als ideaalbeeld vanhet oude Drenthe ging fungeren en

waaraan sindsdien de mythe kleeft dathet hierbij om een zeer oud landschapzou gaan dat al vanaf de Bronstijd inDrenthe zou hebben bestaan. Niets isminder waar: zowel de schaapskuddenals de boomloze paarse heidevlaktenzijn feitelijk zeer jonge landschappen.Vóór die tijd waren er andere land-schappen, die minstens zo interessantzijn als dat van het al te zeer geromantiseerde landschap van denegentiende eeuw. De werkelijkheid isin Drenthe gelukkig mooier dan demythe. En wellicht kunnen we in hetbeheer van het Drentse landschap noginspiratie ontlenen aan het veel rijkergeschakeerde landschap van weleer.

Als bioloog was Willem Roelofsgewend om natuur en landschap zeer nauwgezet te bestuderen. De boerderij op de achtergrond van zijn Herder met schaapskudde en andere figuren bij een schaapskooi uit 1861, vertoont het typisch Drentse uiterlijk van een hoofdgebouw met schuin daarachter een hooischuur.

foto

: Uitg

ever

ij M

atrij

s

* Ir. T. Spek werkt als historisch

geograaf bij de Rijksdienst voor het

Oudheidkundig Bodemonderzoek in

Amersfoort en promoveert op 1 oktober

aan de Universiteit Wageningen op

zijn proefschrift over het ontstaan van

het Drentse esdorpenlandschap.

Ter gelegenheid van het 70-jarigjubileum van onze Stichting verschijnt dit najaar een zeer bijzonder boek over het Drentseesdorpenlandschap. Het boekwordt samen met uitgeverijMatrijs geproduceerd en uit-gegeven.

Begunstigers van Stichting ‘Het Drentse Landschap’ krijgennu de kans om dit mooie boek-werk te bestellen tegen de voorintekenprijs van € 89,95 (na 1 januari 2005 geldt een prijsvan € 119,95).

U kunt hiervoor de bon uit de bijgevoegde folder toesturen aanUitgeverij Matrijs. In oktober2004 ontvangt u samen met hetboek een acceptgiro waarmee u kunt betalen. Het boek zal ook verkrijgbaar zijn in de boekhandel.

Uniek boek over het Drentse esdorpen-landschap

30 Erfgoed

Onder de noemer “Dahlia’s&1000-schonen” heeft de werkgroep Boeren-erven in 2003 aandacht gevraagd voorhet traditionele boerenerf en proberenaan te geven welke mogelijkheden erzijn om een oud erf in te richten naarhedendaagse wensen. Het (boeren)erfis een belangrijke schakel tussen deboerderij en het landschap. De werk-groep wil vooral deze drie-eenheid –

boerderij, landschap, erf – benadrukken.De meeste bomen in de dorpen staanimmers op het erf. Er is altijd veel aan-dacht voor de boerderij, de gebinten, degevelstenen en de metselverbanden. Dewerkgroep vindt dat mensen ook oogmoeten hebben voor de traditionelebeplanting en gebruiken op het erf. De oude linden voor de gevel, deeiken, essen, elzen rond de boerderij.

Het hoogstamfruit, de karakteristieke meidoornhagen en de schaarse sier-beplanting op het erf zoals een boeren-hortensia met bloemen als ‘schapen-koppen’ en een randje met dahlia’s enduizendschonen...Het boerenbedrijf verdwijnt langzaammaar zeker van het oude boerenerf.Nieuwe of oude bewoners toveren heterf om in hun persoonlijke paradijs,compleet ingericht naar steeds wisselende en elkaar snel opvolgendetuin-trends. Boerenerven verwordentot wezensvreemde eilanden in heteenvoudige, harmonische Drentselandschap. Het verdwijnen van hoog-stamfruit en het te pas, maar meestal teonpas, toepassen van (lei)linden op heterf spreekt, wat de werkgroep betreft,boekdelen. Daarom heeft de werk-groep in 2004 een actie opgezet metde titel: “Bevrijd de Leilinde” (enmaak er een traditioneel in Drenthevoorkomende Knotlinde van!).

Onder dakDe werkgroep besefte dat het Jaar vande Boerderij slechts een aanzet was omhaar doelstellingen te verwezenlijken.Daarom is zij begin dit jaar op zoekgegaan naar een nieuw onderkomen.

Werkgroep op de bres voor 2003 was het Jaar van de Boerderij. Een jaar waarin de boerderij volop in de belangstelling heeft gestaan en een jaar

waarin er heel veel gebeurd is met, in en rond deze oude gebouwen. De boerderij leeft en is niet los te zien van het

Drentse landschap. Kennen we Drenthe van uitgestrekte heide- of aardappelvelden? Daarachter liggen in de dorpen

de boerderijen van waaruit de velden van oudsher bewerkt worden. Het Drents Boer-boek verhaalt er uitgebreid over:

7000 jaar verwevenheid tussen boerderij en landschap. De werkgroep Boerenerven zet zich in om ervoor te zorgen

dat die relatie met het landschap (weer) duidelijk zichtbaar wordt.

J a c q u e l i n e M u f f e l s *

foto

: Har

ry C

ock

We zijn blij dat we bij ‘Het DrentseLandschap’ een plek hebben kunnenkrijgen. De groeiende belangstellingvan de organisatie voor het culturele(boeren)erfgoed sluit aan bij onze doel-stelling. We willen het publiek zo goedmogelijk voorlichten over de bijzondere waarde van het Drentseboerenerf, maar ook willen we hetDrentse boerenerf in alle facetten enverscheidenheid leren kennen en onzekennis verbreden en verdiepen.Daarvoor willen we in contact komenmet oude bewoners, die de erven noggekend hebben; liefst nog van voor deoorlog. Daarnaast willen we mensenmet raad en daad bijstaan het oude erfte respecteren en het goede van hetverleden te combineren met de eisenvan vandaag de dag. Daar ligt de groteuitdaging.

De werkgroep heeft volop plannen.Allereerst komt half september eennieuwsbrief uit over hoogstamfruit ophet erf. Tijdens de Pomologendagen,16, 17 en 18 oktober in Frederiksoord,zal deze volop onder de aandachtgebracht worden. Tevens openen weeen website, waarop u binnenkortonze publicaties, acties, manifestatiesen nieuwsbrieven kunt vinden.

Voor meer informatie kunt u contactopnemen met de werkgroep via boerenerven@hetnet.nl of telefonisch(0516) 43 32 92. U kunt ook een fax sturen naar (0516) 43 21 91.

boerenervenfo

to: H

arry

Coc

k

foto

: Gee

rt d

e V

ries

* Mevrouw J. Muffels is tuin- en landschaps-

architect en vrijwilliger van de Werkgroep

Boerenerven Drenthe.

Stichting ‘Het Drentse Landschap’behartigt ook de belangen vanStichting Drentse Boerderijen enondersteunt de WerkgroepBoerenerven Drenthe.

Kamsalamanderbehouden dankzij de

Met steun van de Nationale PostcodeLoterij heeft Stichting ‘Het DrentseLandschap’ in diverse natuurgebieden engraslanden in Zuidwest-Drenthe het leef-milieu (biotoop) van de Kamsalamanderkunnen behouden of zelfs verbeterd. Het betreft een groot project waarbijparticulieren en terreinbeheerders enLandschapsbeheer Drenthe samen oudepoelen hebben opgeschoond en uit-gediept, uiteraard zonder aanwezigeleemlagen te beschadigen. Ook zijn erverschillende nieuwe poelen gegraven.

Het werk op Landgoed Vledderhof betekent winst voor de natuur, cultuuren voor de mens. Maar u wint ook, wantbij de Postcode Loterij maakt u elkemaand kans op duizenden prijzen. Als u meedoet aan de Postcode Loterijwint u dus eigenlijk altijd. Pak die kansen geef zo de natuur en cultuur inNederland extra steun.

Meedoen is eenvoudig, bel (0909) – 0033 (15cpm).

32

Snippereters

E e f A r n o l d s *

Steeds meer snoeihout van bomen en struiken wordt verpulverd met behulp van een

hakselmachine, een apparaat dat met veel kabaal takken verzwelgt en uitspuugt in

de vorm van platte stukjes hout en schors. Deze houtsnippers worden meestal ter

plaatse op de bodem achtergelaten. Ze bieden onverwachte mogelijkheden voor veel

houtpaddestoelen, maar de toepassing houdt soms risico’s in voor andere soorten.

foto

: Eef

Arn

olds

Sinds mensenheugenis worden bomenen struiken gesnoeid. Dat gebeurt intuinen en plantsoenen, langs wegen enplaatselijk ook in natuurgebieden. In veel bossen worden dunningen uit-gevoerd waarbij de minder kansrijkebomen worden verwijderd. Een dikkeeeuw geleden was vrijwel alle houtnog nuttig als brandhout. Met takken-bossen werden bijvoorbeeld de bakkersovens gestookt. Dit gebruik is,net als het sprokkelvrouwtje, vrijwelverdwenen. Tot twintig jaar geleden werd veelsnoeihout op hopen verbrand. Nuwordt dat nauwelijks meer gedaan omveiligheidsredenen en vanwege milieu-belasting. In bossen blijven takken vaakgewoon liggen om langzaam te ver-gaan, maar langs wegen en in plantsoenen is dat meestal geen optie.

Het is plaatselijk zinvol om snoeihoutop te stapelen tot takkenhopen. Rood-borst en Winterkoning nestelen ergraag en kleine roofdieren als deBunzing vinden er een goed onder-komen. Het grootste deel van het snoeihoutwordt door groenbeheerders tegen-woordig echter machinaal verhakseld.Ook steeds meer particulieren schaffenzo’n energievretend en lawaaiig apparaat aan. De houtsnippers wordenvaak in een dunne laag op paden, in wegbermen en onder struiken gedeponeerd, waar ze tijdelijk de groeivan kruiden en grassen kunnen onder-drukken. Soms worden ze in grotehopen gedumpt.

Paddestoelen op houtsnippersEr zijn veel paddestoelen die op hout

groeien; in Nederland alleen al meerdan 1000 soorten. Sommige soortengroeien alleen op grote stammen,andere op dikke takken, weer andereop dunne twijgen. Al die paddestoelenvervullen een uiterst belangrijke rol inhet bos. Ze breken het hout af tothumus en mineralen die voor de planten weer opneembaar zijn. Alleendankzij deze houtrotters blijven dekringlopen van energie en stoffen instand.Op houtsnippers vinden we vooralpaddestoelen die van nature op kleinehoutfragmenten groeien welke met debodem in contact staan. Algemeen zijnbijvoorbeeld Gewoon donsvoetje,Hazenpootje, Sierlijke franjehoed enBleek nestzwammetje. In bossen komenzulke soorten gewoonlijk heel lokaalvoor in groepjes rond een afgevallentak of stukjes schors. Door de groteconcentratie van houtfragmenten opsnipperplekken kunnen deze padde-stoelen hier in enorme aantallen groeien,soms honderden per vierkante meter.Dat is in de herfst een feestelijk gezicht.Maar het zijn niet alleen gewone bos-paddestoelen die hun weg naar snipper-paden gevonden hebben. Er zijn ookspecialisten die vrijwel uitsluitend opbedden houtsnippers groeien, zoals despectaculaire Oranjerode stropharia ende Blauwplaatstropharia.

Spectaculaire toenameVrijwel alle snipperpaddestoelen zijn in de loop van jaren steeds talrijkergeworden door de toename vangeschikte milieus. De Oranjerodestropharia en het Blauwwordend kaal-kopje waren voor de komst van de

Psilocybe aurantiacaOranjerode stropharia, een sieraad voor snipperpaden

33Stichting Oude Drentse Kerken

foto

: Eef

Arn

olds

foto

: Eef

Arn

olds

houthakselaar in Nederland vrijwelonbekend. Soms gaat de uitbreidingrazendsnel. Het meest spectaculairevoorbeeld is de Geaderde leemhoed,een karakteristieke, grote paddestoelmet een sterk geaderd hoedoppervlak.Deze soort werd pas in 1999 ontdektop een snipperhoop in Rotterdam. Erwas in de wetenschappelijke literatuurgeen passende beschrijving te vinden.Pas dit jaar is hij voorzien van eenwetenschappelijke naam, Agrocybe

rivulosa. Inmiddels heeft de soort zichal over ons hele land uitgebreid en ookin Drenthe is ze vorig jaar op enkeleplaatsen gevonden, altijd op bulten vanhoutsnippers.

Import of evolutie?Je vraagt je af waar die voorheen

onbekende soorten op houtsnippers zoplotseling vandaan komen. Het is aan-nemelijk dat sommige soorten uit verrestreken komen aanwaaien.Schimmelsporen zijn tenslotte ultra-licht en kunnen over honderden kilo-meters door luchtstromingen wordenmeegevoerd. Maar ook import methout of grond is mogelijk. De Oranje-rode stropharia is bijvoorbeeld uitAustralië bekend en het Blauw-wordend kaalkopje is mogelijk uitNoord-Amerika ingevoerd. DeGerimpelde leemhoed is tot nu toeniet uit andere continenten bekend. In dit geval zou je ook kunnen denkenaan een succesvolle mutatie, een plotselinge verandering in genetischmateriaal, aangepast aan een speciaalmilieu. De soort lijkt veel op deinheemse Vroege leemhoed, diegewoon op de grond groeit.

Winst en verliesHoutsnippers vormen dus een idealevoedingsbodem voor allerlei padde-stoelen en sommige soorten zijn zelfsspeciaal aangewezen op dit substraat.Er is echter ook een keerzijde aan demedaille. Met de vertering van despaanders komen voedingsstoffen in debodem terecht. Het deponeren vanhoutsnippers, maar ook van anderhoutafval, is dus te beschouwen als eentamelijk subtiele, langzaam werkendevorm van bemesting. In voedselarmemilieus kan dat leiden tot verruiging

van de ondergroei. In plaats van mossen, bosbes en schapengras vindenwe dan na verloop van tijd bramen enbrandnetels. Padranden en wegbermenop schrale zandgrond vormen inNederland een waardevol biotoopvoor mycorrhizapaddestoelen, die insymbiose leven met boomwortels, bijvoorbeeld boleten, de Hanekam ende stekelzwammen waarover ik vorigjaar in dit tijdschrift geschreven heb.Die soorten verdwijnen als op degroeiplaatsen snoeihout of snippersworden gedumpt. In tuinen en stedelijk groen kunnenhoutsnippers dus een verrijking betekenen voor de paddestoelenfloraen de natuurbeleving in de herfst.Beheerders van natuurgebieden enwegbermen moeten echter oplettenwaar ze hun snippers laten. In voedsel-arme, schrale milieus kunnen door versnippering belangrijke natuur-waarden verloren gaan.

* Dr. E.J.M. Arnolds is voorzitter van de

Stichting Paddestoelenwerkgroep Drenthe en lid

van de Wetenschappelijke Adviescommissie van

Stichting ´Het Drentse Landschap´.Psilocybe cyanescensBlauwwordend kaalkopje, een wilde ‘paddo’

Psathyrella amarescensBittere franjehoed,alleen bekend uitHolthe

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ en de elf andere Provinciale Landschappen houden op zondag

26 september tientallen excursies in hun terreinen. ‘Het Drentse Landschap’ heeft vier locaties in Drenthe

uitgekozen van waaruit excursies starten om 11.00 en 14.00 uur, te weten de informatiecentra ’t Ende,

Orvelte, Hijkerveld en Doldersum. Ook zijn er in en rond de centra diverse kinderactiviteiten.

Hieronder volgt per locatie een overzicht van het programma.

‘Lopen in het landschap’op zondag 26 september

’t Ende

Luisteren naar verhalen in het Reestdal

Op stap in het Reestdal met ver-halenvertelster Gerda Noordam.Onderweg vertelt ze sprookjes-achtige natuurverhalen voor jong en oud.

Sinds mensenheugenis is deReest het grensriviertje tussenDrenthe en Overijssel. Het Reest-dal is het resultaat van een unieke samenzwering tussen demens en de natuur. De boerenzijn de Reestlanden eeuwenlangop dezelfde manier blijven beheren door ze regelmatig tehooien en niet te bemesten. Zo ontstonden er aan weers-zijden van de beek bloemrijkehooilanden. Aan de Reest liggenverschillende havezaten en boerderijen. Het informatiecen-trum ’t Ende behoort tot de oudste boerderijen van hetReestdal. Haar ontstaans-geschiedenis gaat terug tot in de Middeleeuwen.

Start: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk).

Andere activiteiten:

• Vanaf bezoekerscentrum De Wheem (Oud-Avereest)zal ook een verhalentochtdoor het Reestdal (en deelsop Drents grondgebied) worden georganiseerd.Beide programma’s wordenom 14.00 uur herhaald.Geïnteresseerden kunnendus aan beide activiteitenmeedoen.

• Er is een promotiestand van‘Het Drentse Landschap’.

Orvelte

Wandelen door het verleden

Wandeling in en rond het hetprachtige esdorp Orvelte. Onder-weg wordt onder meer eennagebouwde prehistorischeboerderij bekeken en een oudees (akker) bezocht.

Het dorp Orvelte met zijn bijzondere oude boerderijen ishet mooiste en meest gaafbewaard gebleven esdorp vanNederland. Een bezoek aanDrenthe is dan ook niet compleetzonder een bezoek aan Orvelte.Wie door het dorp loopt, kanzich een redelijk goede voor-stelling maken van hoe er in een Drents negentiende-eeuwsesdorp geleefd en gewerkt werd.

Start: informatiecentrum HetDrentse Landschap/SBB/VVV,Dorpsstraat 1a, Orvelte.

Andere activiteiten:

• Kinderen kunnen meedoenaan de speurtocht ‘Groeiende Drentse keien in degrond?’

• Gratis de Multimediashow ‘Het Orvelte Dagboek’ bekijken.

• Er is een promotiestand van‘Het Drentse Landschap’.

Huenderhoeve

Dwalen over de stilleheide van hetDoldersummerveld

Vanaf de schaapskooi bij deHuenderhoeve vertrekt een schit-terende wandeling over hetDoldersummerveld. Onderwegzal zeker een bezoek wordengebracht aan de uitkijktoren dieaan de rand van dit bijzonderenatuurgebied staat.

Het Doldersummerveld is een uit-gestrekt heidereservaat op deflank van het beekdal van deVledder Aa, ten noorden vanDoldersum. Het gebied maaktdeel uit van het Nationaal ParkDrents-Friese Wold. Het staatbekend als één van de best ontwikkelde natte heideveldenvan Nederland.

Start: schaapskooi aan deHuenderweg nabij Doldersum.

Andere activiteiten:

• Demonstratie schapend-rijven.

• Bezoeken van het informatiecentrum.

• Er is een promotiestand van‘Het Drentse Landschap’.

Hijkerveld

Speuren naar sporen uit het verleden

De gids laat tijdens deze wandeling de veelzijdigheid van het Hijkerveld zien.

Het Hijkerveld behoort tot degrootste heidevelden van Drenthe.Een kudde Schoonebeker heide-schapen houdt de heide open. Ze behoren tot de zeldzame huis-dierrassen. In de loop van dezomer bestaat de kudde inclusiefde lammeren uit zo’n 700 dieren.Ook Schotse hooglanders begrazen het gebied. Verspreidover het Hijkerveld zijn over-blijfselen te vinden van pre-historische bewoning. Zo zijn ergrafheuvels uit de Bronstijd enceltic fields uit de IJzertijd.

Start: schaapskooi Hijkerveld.Deze is te bereiken vanaf Hijkenvia de Leemdijk. Vanaf Hijkenstaat de route met bordjes aangegeven.

Andere activiteiten:• Demonstratie schapen-

drijven.

• Bezoeken van het informatiecentrum.

• Speurtocht voor kinderen.

• Er is een promotiestand van‘Het Drentse Landschap’.

foto

’s: J

aap

de V

ries

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Het kleine reservaat Stroeten kon dooreen spectaculaire aankoop worden uit-gebreid, waardoor de oppervlakte meerdan verdubbelde. In 1970 werd als eersteaankoop een perceeltje ter grootte van 0,8 ha aangekocht om de daar voorkomende orchideeën te kunnen behouden. In de loop der tijd werden allelaaggelegen graslandpercelen in deze‘stroet’ (in vroeger tijden het begin vaneen beekdal, als laaggelegen plek in deheide) met een gezamenlijke oppervlaktevan 20 ha aangekocht. In de jaren ’80 vande vorige eeuw werd duidelijk dat herstelvan de oorspronkelijke waterhuishoudingnoodzakelijk was om de orchideeën tekunnen behouden. Hydrologisch onder-zoek toonde aan dat verwerving van dehoger gelegen gronden in het Stroeten-veld noodzakelijk was. Door het dempenvan alle sloten zou het water, onder-gronds als toestromend kwelwater, hetschraalland weer kunnen gaan voeden.Na lange discussie in de ruilverkavelingMars- en Westerstroom werd uiteindelijkbesloten dat deze uitbreiding in hetkader van de ruilverkaveling gerealiseerdzou worden. De teleurstelling van deStichting was groot toen aan het eindevan de ruilverkaveling onvoldoendegrond beschikbaar bleek om dit reservaatte realiseren. Vlak nadat de ruilverkaveling was afge-sloten bleek het gelukkig alsnog mogelijkom dit gebied aan te kopen. Door hetstoppen van een landbouwbedrijf kregengrondeigenaren in het Stroetenveld de

mogelijkheid om grondruilen aan te gaan.Hieraan werd constructief meegewerkt.Via het Bureau Beheer Landbouwgrondenkon het gehele Stroetenveld worden aan-gekocht. Hiermee is de weg vrijgemaaktdeze hoge gronden in te richten alsnatuurgebied, zodat de laaggelegengronden als kansrijke schraallanden optimaal kunnen worden ontwikkeld. Na vele jaren uiteindelijk een mooi eind-resultaat voor alle betrokken partijen.Een reservaat dat klein is begonnen, kan zich na vele jaren tot een waardevolgebied van 62 hectare ontwikkelen.

ZuidlaardermeerEen aantal bijzondere aankopen zorgtervoor dat de Stichting betrokken is bijhet beheer van het Zuidlaardermeer. HetGroninger deel van het Zuidlaardermeeris in beheer bij de Stichting ‘Het GroningerLandschap’. Het Drentse deel is eigendomvan de Boermarke Midlaren. Een Boer-marke is een fenomeen dat al lange tijdbestaat en is een typisch Drents verschijnsel.Boermarken stammen uit de tijd dat nog niet alle grond was opgedeeld in verschillende particuliere eigendommen.Belangrijke delen van Drenthe waren inhet verleden gezamenlijk eigendom.Sommige gebieden staan nog steeds nietop naam van een particulier, maar opnaam van de Boermarke die dit als gezamenlijk eigendom beheert. Vanoudshebben de meeste bewoners van hetdorp een ‘aandeel’ in de Boermarke.Deze aandelen worden waardelen

genoemd. Alle waardeelhouders samenvormen dus feitelijk de Boermarke. HetDrentse deel van het Zuidlaardermeerstaat op naam van de BoermarkeMidlaren. Binnen deze Boermarke is de vroegere gemeente Zuidlaren (nugemeente Tynaarlo) met meer dan dehelft van de waardelen een van debelangrijkste waardeelhouders. Uit decontacten met de Boermarke en deGemeente bleek dat een aantal waar-deelhouders hun waardelen wel wildenverkopen. Dankzij de inzet van hetNotariaat Zuidlaren zijn 29 van de totaal144 waardelen aan de Stichting overge-dragen. Dit betekent dus niet dat deStichting rechtstreeks eigenaar is van eendeel van het Zuidlaardermeer, maar datzij ”gerechtigd is in de Boermarke”.Samen met de andere waardeelhouderskan nu gesproken worden over hetbeheer van het Zuidlaardermeer en deoeverlanden. De Stichting hoopt zo metalle betrokken partijen de waarde vanhet Zuidlaardermeer nog beter te kunnen behouden.

De aankopen uit de afgelopen periode

Hunzedal– Waardelen Zuidlaardermeer– 11,95.60 ha cultuurgrond Gieterveen – 2,03.10 ha cultuurgrond de Branden– 4,98.00 ha cultuurgrond– 0,49.00 ha bos nabij Gieten

Reestdal– 0,54.60 ha Reestland en Reest

Het Zwarte Gat / De Slagen– 7,33.20 ha cultuurgrond

Stroeten– 3,20.75 ha cultuurgrond – 9,45.30 ha cultuurgrond– 22,41.25 ha cultuurgrond

Stroeten

Aankopen

37Berichten

Woudaapje

ASSEN

EMMEN

HOOGEVEEN

MEPPEL

45

62

1

3

3

Kortweg

foto

: FFl

ip d

e N

ooije

r/FN

2 – Uffelter Binnenveld

Wie Heideblauwtjes wil zienmoet eens een bezoekje aan hetUffelter Binnenveld brengen.Deze zomer vlogen er velehonderden rond op de heide.Een spectaculair gezicht. De vennen op dit veld

ontwikkelen zich goed. Vooralde luidruchtige Groene kikkerszijn hier nadrukkelijk aan-wezig. Ook huisvesten zich in de vennen dit jaar 3 paarWintertaling en 2 paar Dodaars.

1 – Boerenveensche Plassen

Afgelopen voorjaar werd er inhet terrein een nieuwe groei-plaats van de Gevlekte orchisaangetroffen. Op een groei-plaats van Klokjesgentiaan waarrecent handmatig geplagd is,verschenen dit jaar Kleine en

Ronde zonnedauw. Tijdenseen excursie van de WerkgroepFlorakartering Drenthe werdenveel bijzondere plantensoortenaangetroffen waaronderLiggend hertshooi en tweesoorten vleugeltjesbloem.

3 – Hunzedal / Annermoeras

Maar liefst 3 paar Kluten hebben in het Annermoerassuccesvol jongen groot-gebracht. In juni werd er openkele dagen een groep van 13 Lepelaars waargenomen.Ook waren er broedgevallenvan Visdiefjes, Bergeenden,Grutto’s en Tureluurs in ditmoerasgebied in ontwikkeling.Bastiaan van Leth, stagiair vanhet waterschap en fanatiek karpervisser, trof er een uit-zonderlijk forse karper aan. DeSchubkarper woog ongeveer14 kg en was waarschijnlijk

30 à 40 jaar oud. Een indruk-wekkende leeftijd voor eenkarper. Het dier is weer vrij-gelaten en mag zijn oude dagdoorbrengen in de nieuwenatuur van het Annermoeras.

4 – Hijkerveld / Diependal

Bij de vogelkijkhut is het ookdeze zomer weer feest. Dit jaarzorgde een Woudaapje voor denodige opwinding onder deaanwezige vogelliefhebbers.Het Woudaapje is een kleinereigersoort die, vandaar denaam aapje, behendig in riet-ruigtes en struiken weet te

klimmen. De soort overwintertin tropisch Oost-Afrika en is inNederland een zeer zeldzaamvoorkomende broedvogel. Hetis dan ook nog even spannendom te zien of de soort een vastebewoner van Diependal wordt.De Roodhalsfuten waren ditjaar met 8 paartjes aanwezig

waarvan in ieder geval 5 kanszagen een nest jongen groot tebrengen. Ook was dit jaar deIJsvogel als broedvogel present. In het Noord-Hijkerzand werdbij toeval het nest van eenNachtzwaluw gevonden.

38 Berichten

Vroege glazenmaker

Autosticker

foto

: J. V

isse

r

5 – Doldersummerveld

Op het Doldersummerveld wasdit voorjaar regelmatig de roepvan de Draaihals te horen. DeDraaihals is een beetje een buitenbeentje in de familie vande spechten. In tegenstelling tothun verwanten roffelen ze nieten beitelen ze geen hol uitvoor zichzelf. Ze makengebruik van bestaande holtes inbomen. Draaihalzen zijn bij-zonder zeldzaam en laten zichbovendien moeilijk bekijken.In de buurt van de uitkijktorenwaren deze zomer ook regel-matig Nachtzwaluwen enHoutsnippen waar te nemen.Beide vogelsoorten laten zich vooral ’s avonds laatbewonderen. Vanwege dedroogte hebben watervogelszoals de Wintertaling het dit

jaar moeilijk op de vennen.Daar staat tegenover dat dedroogvallende oeverzones alsbroedplaats kunnen wordengebruikt door de Kleine plevier. Een laatste restje watermidden op het veld leverdetoch nog een territorium vaneen Porseleinhoen op. In dekruidenrijke akkers achter debeheersboerderij werden enkeleKwartels gehoord.De hooilanden langs deVledder Aa lijken zich als eenstabiel broedgebied voor dePaapjes te ontwikkelen. Evenalsvoorgaande jaren waren er ditjaar zeker 10 paren aanwezig.Door pas laat in de zomer temaaien krijgen deze bijzonderegraslandvogeltjes volop de kanshun jongen groot te brengen.

• NieuwefietsrouteVolgensCordaad, de Drentsevereniging van (ex-)hart-patiënten,kunnen mensen hunconditie veel

effectiever weer oppeil krijgen als zij actief zijn inde vrije natuur. Ze zouden dusmeer moeten gaan fietsen. Datleverde een intensieve samen-werking met Stichting ‘HetDrentse Landschap’ op dieimmers veel van die vrijenatuur voorhanden heeft. Deze voor Nederland uniekesamenwerking leidde tot eenfraai ‘klaverblad’ van vier aanelkaar gekoppelde fietstochtenwaarvan u ook delen kuntwandelen of met de rolstoelkunt afleggen. Criteria bij hetsamenstellen waren dat de routes niet te lang (en ook niette kort) mogen zijn, ze moetenbereikbaar zijn voor ‘als er ietsgebeurt’ en ze moeten onder-weg mogelijkheden bieden omeven uit te rusten. Ook moeter voldoende beschutting zijnbij slecht weer. Op al dezepunten is bij de samenstellinggelet. En uiteraard spreekt hetvoor zich dat deze fraaie tochtenniet voorbehouden zijn aan dedoelgroep van Cordaad. Vooriedereen is fietsen immers evengezond! De fietsroute kost € 1,00 en is bij de VVV’s ofhet rentambt van ‘Het DrentseLandschap’ in Assen te verkrijgen.

• Nieuwe autostickerStichting ‘Het Drentse Land-schap’ heeft weer autostickerste koop. Ze kosten € 0,50 enkunnen bij het rentambt aan deKloosterstraat 5 in Assen worden afgehaald. NicoletteWever ontwierp de stickers. De illustratrice heeft vorig jaarook de kinderstickers voor deStichting gemaakt.

• Afscheid bestuursledenIn de vergadering van hetAlgemeen Bestuur op 24 meijl. heeft onze Stichting om statutaire redenen afscheidgenomen van een vijftalbestuursleden. Alle hebben zijzich tien, vijftien jaar of zelfsnog langer ingezet voor ‘Het Drentse Landschap’. De bestuursleden, mevrouwdrs. J.N. Bottema-Mac Gillavryen de heren mr. O.W.E. Berg,drs. B.J.S.Helming en H.A. Moorlag, zijn na een toespraak met vele lofuitingendoor de voorzitter, mevrouwRensen, in de bloemetjes gezet.Ook kregen zij nog een prachtige ets overhandigd vooral hun getoonde inzet. Helaaskon de heer J.R. Beuker, ookaftredend bestuurslid, hier nietbij aanwezig zijn. De heer Bergtrad ook terug als lid van hetDagelijks Bestuur, waarin hijvijftien jaar (tot 2001) als secretaris heeft gefungeerd. Na het ‘officiële’ gedeelte waser nog de mogelijkheid om watna te praten onder het genotvan een hapje en een drankje.Al met al een ontspannen engepast afscheid.

6 – Rheebruggen

Op Rheebruggen werd eenVroege glazenmaker waar-genomen. Dit is een zeldzaamvoorkomende libellensoort diemaar zelden in Drenthe is waarte nemen. De jaarlijkse broed-vogelkartering door Arend Janvan Dijk leverde onder meerop dat het aantal Geelgorzenop het landgoed weer eensgestegen is. Dit jaar werden ermaar liefst 95 paar ingetekendwat weer 10% meer is dan hetjaar ervoor. Verder werden eronder andere 2 paar Grauweklauwier, 3 paar Wulpen eneen waarschijnlijk broedgevalvan Wespendief geconstateerd.

Diversen

• Boekje over veranderingenin het landschapOp initiatief van Staatsbos-beheer is onlangs het prachtigvormgegeven boekje Landschap

in verandering verschenen. Hetboekje is in nauwe samen-werking met de VerenigingNatuurmonumenten enStichting ‘Het Drentse Land-schap’ tot stand gekomen. Landschap in verandering schetstop een heldere en aantrekkelijkewijze de geschiedenis en deactuele achtergronden en doel-stellingen van het beheer vanhet nationaal park Drents FrieseWold. De auteur en illustratorUlco Glimmerveen is er optreffende wijze in geslaagd deunieke waarden van het parken de kansen voor de toekomstte verbeelden. Landschap en biodiversiteit, tweebelangrijke sleutelbegrippen inons beheer, zijn zichtbaar vooriedereen. Maar een groot deelvan de beheersmaatregelen vannu en straks is gericht op deprocessen die hieronder liggen:een noodzakelijk herstel van de

relaties tussen bodem, water,planten en dieren. Maatregelendie soms vragen oproepen,maar wel noodzakelijk zijnvoor het uiteindelijke doel. Hetis aan de terreinbeheerders omdeze maatregelen uit te leggen.Deze brochure is mede om diereden vanuit het terreinbeheergeschreven.Landschap in verandering kost € 4,00 en is te verkrijgen bij de bezoekerscentra van hetnationaal park Drents FrieseWold in Diever en Appelscha.U kunt het ook afhalen ofbestellen bij het rentambt vanStichting ‘Het Drentse Land-schap’ in Assen. Indien we uhet boekje moeten toesturenbrengen we wel verzendkostenin rekening.

• Legaten, schenkingenIn juni ontving ‘Het DrentseLandschap’ een legaat vanmevr. Hogewind-de Nijs uitDen Helder ter grootte € 45.000,–. Een geweldiggebaar waar we haar heel dankbaar voor zijn.

Toekomstbeeld uit ‘Landschap in verandering’, met op deachtergrond het Doldersummerveld

39Berichten

In het vorige kwartaalblad werd aandacht besteed aan hetvoornemen van de Provincie Drenthe om te bezuinigen op deGroene organisaties. Naar aanleiding van een motie van dePvdA, door de meeste andere partijen gesteund, werd het college van Gedeputeerde Staten opgeroepen om met de organisaties in gesprek te gaan. Om op basis van taken enbeleidsdoelen te bepalen of, hoeveel en op welke zaken bezuinigingen doorgevoerd zouden kunnen worden. Dit biedtin ieder geval de mogelijkheid om op basis van een meer in-houdelijke benadering afspraken te maken. De reactie van ‘Het Drentse Landschap’ op de voorgestelde Algemene SubsidieVerordening (ASV) is in onze ogen ambtelijk door de Provincieerg negatief opgevat. Men beseft blijkbaar niet dat ‘Het DrentseLandschap’ niet op basis van een jaarlijks te bepalen subsidie decontinuïteit van het beheer van bijna 7000 ha natuurgebied en250 monumenten kan realiseren. Zo worden ook scholen, ziekenhuizen en provinciehuizen niet gefinancierd. Onze natuur-gebieden zijn verworven met steun van de Provincie Drenthe enhet Rijk. Ze zijn van iedereen en voor iedereen en beogen onzeprovincie mooi te houden. ‘Het Drentse Landschap’ moet danook de mogelijkheid krijgen deze taken naar behoren voor u enons allemaal te blijven uitvoeren. Dat was de essentie van onzereactie op de ASV.

Breuk personele relatieNa 40 jaar wil de Provincie Drenthe een einde maken aan depersonele relatie die er met ‘Het Drentse Landschap’ bestaat.Sinds de jaren zestig zijn er medewerkers van de Stichting inprovinciale dienst. Dat is iets wat de Provincie wenste en waarmen ook tot zeer recent mee is doorgegaan. Nog in 2003 werder een nieuwe medewerker op deze basis aangetrokken. Het betreft 10 medewerkers. In al die 40 jaar heeft deze relatienooit tot bestuurlijke, personele of financiële problemen geleid.Het was voor ‘Het Drentse Landschap’ een solide basis voor decontinuïteit van haar werk en bood de Provincie Drenthe demogelijkheid om snel van de kennis en kunde van de mede-werkers van de Stichting gebruik te kunnen maken. Denkt umaar aan het overnemen van Orvelte of het beheer van deProvinciale hunebedden.Deze personele relatie schijnt ondanks het succes echter nietmeer in dit tijdbeeld te passen. Mede op basis van een discussiemet de Drentse staten moet deze blijkbaar beëindigd worden.Dus bevinden we ons plotseling in een complexe onderhandelingmet de Provincie hoe dit proces doorlopen kan worden zonderde belangen van de betrokken medewerkers en ook ‘Het DrentseLandschap’ te schaden. De medewerkers willen de situatie lieverhouden zoals deze is en zien op tegen deze.

Andere relatie met Provincie Drenthe

• Bijzondere waarnemingIn één nestkast jonge Kool-mezen, de donkere kopjes metwitte streep op de voorgrond,met op de achtergrond de watlichtere kopjes met een duide-lijk gele rand van jongePimpelmezen. De familieVeldman uit Uffelte heeft dit broedseizoen deze fotogemaakt tijdens nestkast-controles. Uit landelijke gegevens blijktdat dit verschijnsel wel eensvaker is geconstateerd maartoch wel erg zeldzaam is. In ditgeval is niet duidelijk of beideouderparen de jongen voerenof dat slechts een van demezensoorten zowel de eigenjongen als de pleegkinderengrootbrengen.

• Opening Informatie-centrum HijkerveldOp vrijdag 11 juni is het informatiecentrum Hijkerveldop feestelijke wijze geopenddoor de gedeputeerde AliEdelenbosch. Jaarlijks bezoekenvele tienduizenden wandelaarsen fietsers dit prachtige heide-terrein. Een prachtige locatievoor een informatiecentrumwaar de bezoekers meer teweten kunnen komen over degeschiedenis en het beheer vanhet terrein. In het centrum istevens een kleine expositieingericht over de dodencultuurvan Drenthe. Tijdens de opening werd ookeven stilgestaan bij het 70-jarigjubileum van de Stichting ende onlangs aangeplante 35 habos. Het aan te leggen bos ophet Hijkerveld is gefinancierd

de voorzitter van ‘Boeren-natuur’, de heer Cazimier, alsdoor individuele boeren werdwanhoop over de huidigeregelgeving en de geringe vergoedingen voor het natuur-beheer uitgesproken. EenFriese boer, betrokken bij delandinrichting in Zuidoost-Friesland, zei dat hij zelfs zijneigen zoon niet kon overhalenom deel te nemen aan agrarischnatuurbeheer. Laat staan derden.Misschien dringt het te zijnertijd bij LNV door hoezeer ze,door de huidige beleidslijn, de oude partners van de particuliere natuurbeschermingna bijna een eeuw trouwedienst, in de steek laat. Demiddag eindigde positief doorte herinneren aan de blijvendeinspanning van het Rijk om de EHS voor 2018 te willenrealiseren, de planologischebescherming ervan te verbeterenen het Hunzedal als RobuusteVerbindingszone te helpenrealiseren. Dat laatste is vanonschatbare waarde, mede voorde aanpassing van de waterhuis-houding in het Hunzedal aande eisen van de 21e eeuw. De excursie van ‘Het DrentseLandschap’ in het Annermoerasaan het einde van de middagwerd door iedereen zeergewaardeerd. Na alle onbegripen onduidelijkheid op zo’n bijeenkomst, snapt blijkbaariedereen dat slechts één doeltelt: de natuur.

• Ecologische Hoofd-structuur in beeldHet Hunzedal is door hetMinisterie van Landbouw,Natuur en Voedselkwaliteit(LNV) gekozen als één van de13 landelijke voorbeelden vanhet succesvol realiseren van deEcologische HoofdStructuur(EHS), in samenhang met eenaantal andere functies. Succesheeft blijkbaar vele vaders geziende grote betekenis die velen tijdens de bijeenkomst op 30 juni in Spijkerboor hechttenaan hun rol in het Hunze-project. Het feit dat deProvincie Drenthe, het Water-schap Hunze en Aa’s en ook‘Het Drentse Landschap’ maarzijdelings in het verhaal voor-kwamen, deed onvoldoenderecht aan hun langjarige in-breng. Opvallend was het sterke pleidooi van LNV voorhet agrarisch natuurbeheer. Er werd uitgesproken dat er minder aan verwerving dan aanbeheer zal worden bijgedragen.Een nieuw beleid dat eenprachtig project als het Hunze-dal in de toekomst echteronmogelijk zal maken. Frappant was de inbreng vanuitde landbouw zelf. Zowel door

door het Nationaal Groen-fonds. Dit fonds maakt zichsterk om de bosaanleg inNederland te bevorderen enwil daarmee het broeikasgevaarhelpen te bestrijden. Het Nationaal Groenfondsheeft specifiek voor de bos-aanplant op het Hijkerveld een bijdrage gekregen vanKikkoman Foods Europe. Metde bijdrage van Kikkoman is7,5 ha bos aangeplant. Het informatiecentrum is medemogelijk gemaakt door mede-financiering van subsidie vanEOGFL, Nationale PostcodeLoterij, VSBfonds en ANWB-fonds. Het ontwerp voor de in-richting is gemaakt door BertusBoivin en Albert Rademaker.Zij maakten ook de teksten envormgeving van de tentoon-stelling. Von Hebel bv uitGroningen en Destic Kunst-stoffen uit Veendam verzorgdende productie ervan. Het DrentsMuseum en de familie Smit uitEmmen hebben materiaal voorde tentoonstelling over deDodencultuur ter beschikkinggeschikt. Onze hartelijke dankvoor de inzet en betrokkenheidvan allen. Het is prachtiggeworden.

40 Berichten

foto

: Fam

. Vel

dman

• Schatrijk door DrentheOnder de titel “In het spoorvan Drentse cultuurschatten”geeft Drents Goed een reeksmagazines uit over de rijkdomdie Drenthe biedt aan cultureelerfgoed. Ook natuur en land-schap komen ruim aan bod,omdat de Drentse cultuur daarmee van oudsher nauwverweven is. De meest recenteuitgave gaat over Orvelte enDrentse esdorpen. De tijdschriften zijn rijk geïllustreerd en laten de lezerwegdromen naar het verledenof naar onbekende streken.Want in Drenthe zijn noghoekjes te vinden waar weinigmensen komen en waar veelvalt te beleven. In de magazineszijn naast veel wetenswaardig-heden ook gedichten en verhalen over Drenthe op-genomen. De rubriek “Met de gids op stap” bestaat uitwandel- en fietsroutes die ulangs de onderwerpen van hetbetreffende nummer voeren. De tijdschriften kosten € 2,25per stuk en kunnen afgehaaldof besteld worden bij het rentambt van Stichting ‘HetDrentse Landschap’. De verzendkosten bedragen € 1,50.U kunt de tijdschriften ookkopen bij de VVV in Orvelte.

• Vlees van het LandschapEr is nog een beperkt aantalvleespaketten Schoonebekerlammerenvlees verkrijgbaar.ook kan er nog gehakt besteldworden. Bestellen kan via hetrentambt van ‘Het DrentseLandschap’ op di. t/m vr. van09.00-12.00 uur, tel. (0592) 31 35 52.

Waterschapsverkiezingen 2004

Van 1 t/m 12 november kunt u schriftelijk stemmen op kandidaten voor het bestuur van uw waterschap: Hunze en Aa’s, Noorderzijlvest, Reest en Wieden of Velt en Vecht. Maakgebruik van uw stemrecht en kies voor kandidaten die de belangen van natuur, milieu enlandschap een warm hart toedragen! Deze ‘groene’ kandidaten worden ondersteund door de terreinbeherende organisaties en de milieufederaties in Drenthe, Groningen en Overijssel.

Water is van groot belang voor natuur en land-schap. Een goed waterbeheer is daarom eenbelangrijke voorwaarde voor een vitale natuuren een aantrekkelijk landschap in Drenthe. Eenbelangrijke taak van het waterschap is hetbeheer van het waterpeil in kanalen, beken ensloten. Dit peil bepaalt of natuurgebieden de optimale grondwaterstand hebben of verdroogd zijn. Het waterschap bepaalt ook hoeoevers van waterlopen er uitzien: recht en steilmet een saaie grasmat of kronkelend en volbloeiende wilde planten. Het waterschap is daar-naast verantwoordelijk voor de zuiverheid vanhet water in elke beek en sloot in Drenthe. Het is niet vanzelfsprekend dat bij het beheernadrukkelijk rekening wordt gehouden metgevarieerde plantengroei en goede leefom-standigheden voor vissen, salamanders en libellen. Het waterschapsbestuur maakt steedsafwegingen tussen diverse belangen. Het ‘zachte’ belang van een gevarieerde natuur enhelder water moet daarbij wel voldoendegewicht hebben. Daarom vindt ‘Het DrentseLandschap’ het belangrijk dat er voldoende mensen in de besturen van de waterschappenzitten die oog hebben voor het behoud vannatuur, milieu en landschap. Wij ondersteunen

daarom de groene bestuurskandidaten, onderhet motto: ‘Kies natuur in uw waterschaps-bestuur’.

Groene kandidatenGroene bestuurskandidaten zijn deskundige en gemotiveerde mensen met bestuurservaring. Ze houden rekening met alle belangen binnenhet waterschap. Bij de belangenafweging zullenze vooral kijken of er kansen benut kunnen worden voor natuur en milieu. De groenebestuurders zijn mensen die inzien dat zorg-vuldig waterbeheer en verantwoord omgaanmet natuur, milieu en landschap goed kunnensamengaan. Wilt u meer informatie over de groene kandidatenen hun gezamenlijke campagne? Kijk dan opwww.kiesnatuur.nl. De groene kandidaten worden ook bekend gemaakt via speciale foldersdie zij zelf in oktober ruim verspreiden. De groene kandidaten zullen ook als zodanigherkenbaar zijn in de verkiezingsfolders die dewaterschappen in oktober naar alle kiezers sturen.En…zet de stemperiode in uw agenda: van 1 t/m 12 november a.s.!

Kies voor natuur in uw

waterschapsbestuur!

Arc

hief

HD

L

Agenda

Algemeen

Vogelkijkhut DiependalDe vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalveals het gevroren heeft. Van 1 april tot eind september is erop zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die ugraag het een en ander vertelt over het vogelleven op devloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranje-kanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in teslaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten moet een verrekijker meenemen!

Schaapskudde HijkerveldDe kudde vertrekt met de herder om 09.30 uur naar deheide en komt om 16.30 uur terug bij de kooi. De schaaps-kooi is te bereiken vanaf het dorp Hijken via de Leem-dijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes.

Informatiecentra

De Blinkerd Vamweg te Wijster

• Het hele jaar open van 10.00 uur tot zonsondergang

HijkerveldBij de schaapskooi. Route: zie boven

• Het hele jaar open van 9.30 tot 16.30 uur

’t EndeStapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk)

• van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

• van 1 november tot en met 31 maart alleen op zondag van 11.00-17.00 uur

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte

• van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

Huenderhoeve Huenderweg 5 te Doldersum

• van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

• van 1 november tot en met 31 maart alleen op zondag van 11.00-17.00 uur

Voor alle activiteiten geldt dat hondenhelaas niet mee mogen; ook niet aangelijnd!

zo. 19 sept. 13.00 uurFietsen langs het Annermoeras en

omgeving

Op de fiets langs de nieuwenatuurnetwerken van de Hunze.Start: café ’t Keerpunt, Oostermoer 1, Spijkerboor.

zo. 26 sept. 11.00 en 14.00 uurDag van het Landschap

Vier mooie excursies op terreinenvan ‘Het Drentse Landschap’. Startplaatsen: informatiecentra inOrvelte, Hijkerveld, Dolder-summerveld en ’t Ende. Zie vooreen uitgebreid programma vandeze dag elders in dit blad.

zo. 3 okt. 11.00 uurDe paddestoelen van Landgoed

Rheebruggen

De functie van paddestoelen in denatuurlijke kringloop. Op zoeknaar bijzondere soorten.Start: bij de beheersboerderij van‘Het Drentse Landschap’,Rheebruggen 8, Ansen.

zo. 3 okt. 14.00 uurHerfst op de Gasterse Duinen

De gidsen gaan met u op zoek naarpaddestoelen en vertellen alles overde kringloop in de natuur en dejaargetijden. Start: de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg tussenGasteren en Oudemolen.

za. 9 okt. 14.00 uurHerfstwandeling over Landgoed

Vledderhof

‘Het Drentse Landschap’ veranderthet bos op het landgoed van eeneentonige ‘sparrenakker’ in eennatuurlijker gemengd bos. Start: dagcamping Solweg, tussenVledder en Doldersum.

zo. 10 okt. 14.00 uur Herfstverschijnselen op De Kleibosch

De gidsen willen laten zien hoe dekringloop van voedingsstoffen in denatuur in z’n werk gaat.Start: boerderij Tichelwerk,Moleneind 4, Foxwolde.

42

43Agenda

zo. 5 dec. 14.00 uur Sinterklaaswandeling over

Het Groote Zand

Een wandeling met als thema ‘De

grote stille heide krijg je niet cadeau’.Start: het centrale informatiepuntop de parkeerplaats bij hetHerinneringscentrum KampWesterbork, gelegen aan de weg Hooghalen-Amen.

zo. 12 dec. 14.00 uur Verkenningstocht op Landgoed

Lemferdinge

Een excursie door het huis en detuin van het landgoed.Start: gebouw Lemferdinge,Lemferdingelaan 2, Paterswolde.

zo. 19 dec. 14.00 uurWinterwandeling over Landgoed

Rheebruggen

Een wandeling met een smakelijkeverrassing.Start: Beheersboerderij van ‘HetDrentse Landschap’, Rheebruggen8, Ansen. Opgave: Hugo Spitzen,tel. 06-55535457. Kosten € 2,00.

za. 25 dec. 14.00 uurMidwinterhoornblazers op het

Hijkerveld

Een Kerstwandeling over hetHijkerveld, begeleid door mid-winterhoornblazers.Start: schaapskooi Hijkerveld. Dezeis te bereiken vanaf Hijken via deLeemdijk.

di. 28 dec. 14.00 uurDe zandheren van Drouwen

De gidsen nemen u mee over hetDrouwenerzand naar de zichtbaresporen van de vroegere land-eigenaren. Start: parkeerplaats vanbungalowpark Drouwenerzand,Gasselterweg, Drouwen.

zo. 7 nov. 14.00 uur Mysterieuze Jeneverbessen van

De Palms

Een excursie langs de geheim-zinnige Jeneverbessen die sindsmensenheugenis ‘op wacht’ staan.Start: ingang reservaat, gelegen aanhet verlengde van de Middendorp-straat in Meppen.

zo. 14 nov. 14.00 uurReeën en andere dieren van het

Hijkerveld

De gidsen vertellen over welkezoogdieren het Hijkerveld bevolken. Start: schaapskooi Hijkerveld. Dezeis te bereiken vanaf Hijken via deLeemdijk. Vanaf het dorp Hijken isde route met bordjes aangegeven.

za. 20 nov. 14.00 uurGevleugelde wintergasten op Diependal

Honderden vogels besluiten elk jaarop Diependal te overwinteren. Start: bij de vogelkijkhut. Deze iste bereiken door in het dorp Oranje, vlakbij ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan.

zo. 28 nov. 10.30 uurDwalen over het Orvelterzand

De gids neemt u mee door ditschitterende natuurgebied.Start: de picknickplaats vanStaatsbosbeheer. Vanaf Orvelte deOrvelterbrug over en vervolgensrechtsaf langs het Oranjekanaal rijden. Eerste weg links nemen enna ongeveer 500 m ziet u aan delinkerkant de picknickplaats.

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Laarzen gewenst!

Verrekijker aan te bevelen.

Spiegeltje en loep aanbevolen.

Activiteiten speciaal gericht op kinderen.

zo. 17 okt. 14.00 uurOp zoek naar de oerbewoner van het

Hijkerveld

Een ‘Tijdpad’ voor kinderen van 7 t/m 12 jaar. Opgave bij ElsHurkmans: 0592-262829.Start: schaapskooi Hijkerveld. is te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf Hijken is de route aangegeven met bordjes.

za. 23 okt. 14.00 uurPaddestoelen zoeken op De Wildenberg

Een gezamenlijke excursie metLandschap Overijssel waarbij opzoek wordt gegaan naar mysterieuzeschimmels. Start: informatiecentrum de Wheem, Oud-Avereest(Overijssel).

za. 30 okt. 14.00 uurPaddestoelen en kabouters op het

Drouwenerzand

Een paddestoelenexcursie gecombineerd met kinderactiviteitenvoor kleine en grote kinderen.Start: parkeerplaats bungalowpark Drouwenerzand, Gasselterweg, Drouwen.

zo. 31 okt. 14.00 uurDe prehistorische grafheuvels van

het Hijkerveld

Amateur-archeologen vertellen u over de geschiedenis van hetHijkerveld en wat daar nu nog vante zien is. Ook eigen vondstenworden getoond, zoals pijlpuntenen vuistbijlen.Start: schaapskooi Hijkerveld. Dezeis te bereiken vanaf Hijken via deLeemdijk. Vanaf Hijken is de routemet bordjes aangegeven.

za. 6 nov. 10.30 uurLange Reestwandeling

De gidsen nemen u mee op eenlange wandeling door het Reestdal.We bezoeken zowel de Drentse alsde Overijsselse kant van de beek.We lopen over eeuwenoudepaden, langs mooie oude boerderij-en en houtwallen. Start: boerderij De Hofstee, NieuweDijk 26, buurtschap De Pieperij.

Speciaal arrangement rond tentoonstelling The Mysterious Bog People

Naar aanleiding van de tentoonstelling ‘TheMysterious Bog People – Schatten uit het Veen’ is speciaal voor de begunstigers van Stichting ‘HetDrentse Landschap’ en voor de Vrienden van hetDrents Museum, een exclusief arrangement samengesteld.Op zondag 3 oktober en op zondag 10 oktober 2004bestaat de mogelijkheid om deel te nemen aan het volgende dagprogramma:

Vanaf 11.00 uur wordt u ontvangen met koffie metde echte Drentse specialiteit: Drentse Turf.Vervolgens houdt conservator Vincent van Vilstereneen boeiende lezing over de tentoonstelling. Daarna wordt er een lunch aangeboden en heeft u de mogelijkheid om de tentoonstelling te bezichtigen. Om 15.00 uur wordt u verwacht bij het natuur-reservaat Hondstong, waar een excursie volgt naarde vindplaats van het meisje van Yde. De gids die ubegeleidt tijdens deze wandeling zal zowel over denatuur als de archeologie vertellen. Om ongeveer16.30 uur is het programma afgelopen.

De kosten van dit arrangement bedragen € 12,50p.p. (inclusief entree museum, koffie met DrentseTurf, lezing, lunch en excursie). U rijdt op eigengelegenheid naar de startplaats van de excursie.Voor meer informatie en opgave belt u vóór 1 oktober met het Secretariaat van het DrentsMuseum: (0592) 37 77 09, ma t/m do van 09.00-17.00 uur.Plaatsing geschiedt op volgorde van aanmelding.Opgave verplicht tot betaling!

• Koninklijke BOOM UITGEVERSMeppel (0522) 26 61 11

• Aannemingsbedrijf VEDDER BVEext (0592) 26 26 20Grond-, weg- en waterbouw

• Bouwbedrijf H. POORTMANVeeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw

• ROYAL HASKONINGNijmegen (024) 328 42 84Adviesbureau voor water en milieu

• GRONTMIJ DRENTHEAssen (0592) 33 88 99Advies- en ingenieursbureau

• ORANJEWOUD BV - HEERENVEENHeerenveen (0513) 63 45 67Ingenieursbureau

• ABN AMRO BANK N.V.Assen (0592) 33 33 00De bank voor Drenthe

• ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen

• NAM B.V.Assen (0592) 36 20 74Aardoliemaatschappij

• Havesathe ‘DE HAVIXHORST’De Wijk (0522) 44 14 87Hotel - Restaurant

• NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’Assen (0592) 85 45 00Als je de kraan opendraait...

• Buro HOLLEMARolde (0592) 24 13 13Tuin- en landschapsarchitekten BNT

• HOLLAND CASINO GroningenGroningen (050) 317 23 17Een mooie gelegenheid om uit te gaan

• ARCADISAssen (0592) 39 21 11Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur,

milieu en ecologie)

• HULZEBOSCH Grondwerken B.V.Beilen (0593) 52 21 39Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk,

leverantie van zand en grind

• KADASTER DIRECTIE NOORD Assen (0592) 30 48 88Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk

verkeer in vastgoed

• CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50De ecologische aanpak in waterbodemsanering

• QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07Uw bomen, onze zorg

• N.V. Waterbedrijf GRONINGENGroningen (050) 368 86 88Wees wijs met water

• BUNING Wegenbouw B.V.Zuidwolde (0528) 37 31 64Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand

• NATIONALE POSTCODE LOTERIJAmsterdam (0900) 300 15 00Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uurLoterij voor mens en natuur

• RTV DrentheAssen (0592) 33 80 80Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad

• Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHEPostbus 1 – 7860 AA OosterhesselenNamens de gezamenlijke notarissen in Drenthe

• KONINKLIJKE VAN GORCUM BVUitgeverij/grafisch bedrijf

Assen (0592) 37 95 55• Bureau B + O ARCHITECTEN

Rheebruggen (0521) 35 10 14• BORK B.V.

Stuifzand (0528) 33 12 25Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling

• DE ROO DRENTE BVStadskanaal (0599) 61 28 52Cultuurtechniek en groenvoorzieningen

• ERDMAN SCHMIDTHoogeveen (0528) 27 72 66Lichtgewicht tenten en slaapzakken

• HARWIG InstallatiegroepEmmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging

• DAGBLAD VAN HET NOORDENGroningen (050) 584 44 44

• BARSINGERHORN CONSULTANCYDelfzijl (0596) 61 22 66Training en coachen van personeel en organisatieadvies

• BTL UITVOERINGVestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nlAanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen

en historische buitenplaatsen

• Architectenbureau WOUDA & VAN DER SCHAAFMeppel (0522) 25 57 96

• DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V.Veendam (0598) 61 45 64Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties

• OCTANORM®

Bunne (050) 309 51 33Leverancier van aluminium interieurbouw-, standbouw-

en displaysystemen

• RANDSTAD DRENTHEAssen (0592) 39 77 11Tijdelijk en vast personeel mede mogelijk gemaakt door Randstad

• JBF MULTI MEDIA COMMUNICATIEGroningen (050) 313 59 20De Verhalenvertellers

• CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDELMeppel (0522) 25 36 31Hout- en bouwmaterialenhandel

• OOSTERHUIS BVNijeveen (0522) 49 16 86Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk

• VAN DER ZEE VLEESGROOTVERBRUIKEmmen (0591) 63 70 01Leverancier van vlees, vleeswaren, kaas, wild en gevogelte

• WOONCONCEPTMeppel (0800) 61 62Meer dan wonen

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ zet zich in voor het behoud van deDrentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed.

Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten.

Stichting ‘Het Drentse Landschap’behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen

• Stichting Oude Drentse Kerken

• Stichting Orvelte

• Stichting Lemferdinge