Kwartaalbladmaart 2011no. 69

Muskuskruid

69

3 Eruitgelicht — bestuursberichten

4 Natuur in Drenthe — boekbespreking B e n H o e n t j e n e n H a n s D e k k e r

8 Veenhuizen, een spiegel voor de menselijke natuur — terreinbeschrijving E r i c v a n d e r B i l t

12 Kleine watersalamander — fauna G e e r t d e V r i e s

14 Project ‘Vernieuwen Knapzakroutes’ afgerond — interview S o n j a v a n d e r M e e r

17 Speciale activiteiten

18 Hart voor de natuur — beleid E r i c v a n d e r B i l t

20 Eesinge: historische poort naar het Reestdal — terreinbeschrijving K e e s S c h o o n d e r w o e r d

24 Wandelroute Dalerpeel — wandelroute B e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

26 WMD

27 SODK

28 Torenvalk — fauna J o a n D . D . H o f m a n

30 Exposities

31 Erfgoed te huur

32 Parels voor de zwijnen — opinie E r i c v a n d e r B i l t

34 Schoonebeker schapen

35 Wervingsactie

36 De schilderachtige landschappen van Aa en Hunze — cultuur R o e l S a n d e r s

39 Waarvan akte — aankopen M e l l e B u r u m a

40 Kortweg — berichten

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap

Uitgave Stichting Het Drentse LandschapBezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD AssenPostadres: Postbus 83 - 9400 AB AssenTel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89e-mail: mail@drentslandschap.nlWeb-site: www.drentslandschap.nlBankrek. nr. 30.28.75.751

Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. ZoerVormgeving Albert Rademaker BNO, AnnenGrafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen

Omslag Muskuskruid / foto: Hans Dekker

ISSN 1380-3263

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Drentse Landschap.

Het Drentse Landschap is een uitgave van Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein-bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– .

Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze:

Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbij-drage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrek-bare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap.

Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen.

Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen.

Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen.

Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

3Bestuursberichten

Ali Edelenboschvoorzitter Stichting Het Drentse Landschap

Een nieuwe lente, een nieuw geluid

Natuurlijk zijn we bezorgd over hoe alle aangekondigde bezuinigingen gaan uitpakken. Daarover wordt nog stevig onderhandeld. Maar ondertussen wordt er op alle fronten druk gewerkt. Het onderhoud van natuur en landschap, maar ook van de vele historische gebouwen vraagt alle hens aan dek. Volop wordt er gerestaureerd en we zullen u van de voortgang op de hoogte houden.Uit het jaarlijkse onderzoek naar bekendheid van de Landschappen blijkt dat we zowel wat betreft onze bekendheid als onze waardering op de lijst zijn gestegen. Daar kunnen we blij mee zijn.Gelukkig hoeven we niet met veel collega-beheerders te constateren dat we begunstigers verliezen. We gaan zelfs een wervingsactie beginnen. De kunstenaar Han van Hagen maakt vier nieuwe etsen. Hij noemt ze de pubers van het Landschap. Wanneer u een nieuwe begunstiger aanbrengt ontvangt u zo’n ets. Na het succes van de vorige keer ter gelegenheid van onze 75ste verjaardag, hebben we besloten weer Het festival van het Landschap te houden. Opnieuw in één van de mooiste dorpen van Drenthe, Orvelte, en wel op zondag 3 juli.

In maart wordt de laatste knapzakroute vernieuwd. Dan is de hele serie compleet en kunt u aan de hand van boeiende beschrijvingen in heel Drenthe weer gaan wandelen in de omgeving van de dorpen.

Al jaren wordt er met de Provincie, de Gemeente, het Rijk, de ondernemers en vele anderen gewerkt aan de ontwikkeling van Veenhuizen en wijde omgeving. Een van onze ingrijpendste restauraties daar is die van Klein Soestdijk. Op 12 april wordt het werk daar opgeleverd en zal de heer Pieter van Vollenhove de opening verrichten. Daarmee wordt aan Veenhuizen weer een parel toegevoegd.

U ziet, de nieuwe lente brengt weer volop nieuws.

4 Boekbespreking

Natuur in DrentheB e n H o e n t j e n e n H a n s D e k k e r *

Aan het begin van de zomer in 2010 verscheen

het boek ‘Natuur in Drenthe, zicht op biodiversi-

teit’. Dit rijk geïllustreerde boek is een uitgebreide

samenvatting van een fors rapport (400 pagina’s)

over hoe het gesteld is met de flora en fauna in

Drenthe. Het onderzoek vloeide voort uit een

symposium dat in 2007 werd gehouden over 15

jaar samen werken aan natuur en landschap in

onze provincie. Hier werd geconcludeerd dat er

geen actueel overzicht was van hoe de Drentse

natuur ervoor stond. Ruim 3 jaar later kon er een

nieuw rapport door Ivo de Wijs aan gedeputeerde

Munniksma worden gepresenteerd.

In het rapport ‘Natuur in Drenthe, zicht op biodiversiteit’ is geprobeerd de beschikbare informatie overzichtelijk, syste-matisch en met oog voor de samenhang op een toegan-kelijke manier te presenteren, zodat een breed publiek er kennis van kan nemen. Het accent ligt op de karakteristieke en belangrijke natuurwaarden in Drenthe: de soorten, soort-groepen en natuurtypen waarvoor Drenthe landelijk en in sommige gevallen zelfs internationaal gezien een belangrijke rol vervult. Ook aan lokaal aanwezige natuurwaarden die binnen Drenthe bijzonder zijn, wordt veel aandacht besteed. De informatie concentreert zich op de verspreiding van planten- en diersoorten en de factoren die deze bepalen. Bovendien zijn ook gegevens opgenomen over toe- en afna-me (trends) in de afgelopen decennia en, voor zover bekend, de oorzaken daarvan.

BiodiversiteitPer biotoop passeren alle relevante planten- en diergroe-pen in een vaste volgorde de revue, zoals vegetatie en flora, mossen en korstmossen, paddenstoelen, sieralgen en kiezel-wieren, zoogdieren, vogels, amfibieën en reptielen, vissen en insecten. Voor de kenmerkende soortgroepen aan bod komen wordt de biotoop afgebakend, evenals het ontstaan en de geschiedenis. Ook presenteert het rapport informatie over de belangrijkste (milieu)factoren.In totaal zijn er veertien biotopen onderscheiden: bossen, houtwallen en singels, hoogvenen, heiden en stuifzanden, vennen en veentjes, beken en bronnen, meren en moerassen, graslanden, akkers, wegbermen, lijnvormige wateren (slo-ten, wijken, kanalen en vaarten), poelen, zandwinplassen en bebouwd gebied.

Zicht op ontwikkelingenBladerend door het rapport en het boek komt uit de vele foto’s allereerst naar voren dat Drenthe nog steeds een rijke planten- en dierenwereld kent. Binnen ons land neemt Drenthe vooral voor de levensgemeenschappen die het moeten hebben van voedselarme en schrale omstandigheden een steeds belangrijker plaats in: onze heiden, hoogvenen en ‘veenties’ herbergen tal van soorten die alleen in onze provincie voorkomen of waarvoor Drenthe een belangrijk bolwerk is. Maar ook andere biotopen herbergen soorten, fo

to: H

ans

Dek

ker

foto

: Han

s D

ekke

r

Onder: Veenbesblauwtje - rechts: Gasterse Holt

1975 - 20071990 - 2008 (23)

1970 - 1996 (27)

6

die uitsluitend of vrijwel uitsluitend in Drenthe voorkomen. Een voorbeeld van zo’n voor Drenthe karakteristieke soort is de Schedegeelster. Drenthe is voor deze plantensoort, naast Noordoost-Twente, het belangrijkste verspreidingsgebied in ons land. Dit al in maart bloeiende bolgewasje is een kenmerkende soort van randen van rijke loofbossen op pot-klei en is binnen Drenthe alleen te vinden in de buurt van Roden, in het Drentse Aa-gebied, in Assen en hier en daar op de Hondsrug. Het aantal groeiplaatsen is de laatste decen-nia helaas nogal verminderd, onder andere door uitbreiding van bebouwing en aanleg van infrastructuur.

Wie in het rapport van biotoop naar biotoop het Drentse landschap doorkruist, zal constateren dat er geen eenduidig antwoord is op de vraag of het goed gaat met de Drentse natuur: sommige soorten of soortgroepen laten een positief beeld zien, met andere gaat het duidelijk niet goed, zoals met de Schedegeelster, of zelfs uitgesproken slecht, zoals met ver-schillende weidevogels.Gemiddeld genomen lijkt de biodiversiteit in natuur- en bosgebieden redelijk stabiel te zijn (er is toename en afname van kwaliteit), maar daarbuiten wordt de soortenrijkdom

nog steeds sterk bedreigd. Toch is nog altijd een belangrijk deel van de Drentse biodiversiteit buiten de bos- en natuur-gebieden in het agrarisch gebied en binnen de dorpen en steden te vinden. Hier vinden we ook de meeste nieuwko-mers.Belangrijke positieve ontwikkelingen zijn het resultaat van de inspanningen op het gebied van natuurontwikkeling (omvormen van landbouwgronden naar natuur) die hebben geleid tot een toename en terugkeer van enkele zeer bijzon-dere soorten. Ook het uitgevoerde heidebeheer heeft door het terugdringen van de vergrassing hieraan bijgedragen. Door effectgerichte maatregelen is in verschillende, vanouds waardevolle vennen de verzuring afgenomen. Daardoor zijn bijvoorbeeld lang niet meer gevonden sieralgen, kenmer-kend voor voedselarme Drentse vennen, weer vastgesteld. Herstel van hoogveengebieden heeft geleid tot toename en terugkeer van enkele zeldzame vogelsoorten zoals Grauwe klauwier, Blauwborst en (natuurlijk) de Kraanvogel in het Fochtelooërveen. Bosontwikkeling heeft geleid tot een grotere rijkdom aan bosvogels (Zwarte specht, Boomklever, Wespendief) en zoogdieren (Boommarter). Door de aanleg van tunnels onder doorgaande wegen heeft de dassenpopula-

Z i c h t o p b i o d i v e r s i t e i tDe verspreiding van Schedegeelster (Gagea spatacea) in Drenthe in de periode 1970-2008 en in Nederland (1975-2007). Gegevens Provincie Drenthe, Werkgroep Florakartering Drenthe en Floron.

foto

: Han

s D

ekke

r

tie zich weer goed kunnen herstellen.Enkele boerenlandvogels de zoals Geelgors en Putter lijken te profiteren van de aanleg van bloemrijke akkerranden. Voor deze soorten is de aanwezigheid van structuurrijke land-schapselementen daarnaast ook een belangrijke levensvoor-waarde. Met de Geelgors, goed herkenbaar aan zijn liedje – de Vijfde van Beethoven – gaat het in Drenthe duidelijk voor de wind. En dat is in de rest van hoog Nederland helaas anders.Dankzij ecologische inrichting en beheer van het openbaar groen zijn bijzondere plantensoorten naar voren gekomen, bijvoorbeeld orchideeën.

Tegenover deze pluspunten staan helaas ook zorgelijke ont-wikkelingen. Zo neemt de biodiversiteit in het agrarisch gebied nog steeds verder af als gevolg van intensivering en een hoge mestdruk. Vooral in de hier gelegen kleine natuurgebiedjes gaat de biodiversiteit sterk achteruit. De positieve inspan-ningen van agrarische natuurverenigingen, individuele boeren en vrijwilligers lijken de sterke achteruitgang van de weidevogels niet te kunnen stoppen: de Grutto is al bijna uit Drenthe verdwenen.Ook staan heide- en hoogveenterreinen nog steeds sterk onder druk door verdroging en stikstofdepositie, waardoor de levensomstandigheden voor de kenmerkende, vaak kwets-bare soorten verslechteren.

Natuurgegevens onmisbaarUit ‘Natuur in Drenthe, zicht op biodiversiteit’ blijkt dat natuurgegevens onmisbaar zijn om de ontwikkeling van de natuurkwaliteit in Drenthe vast te stellen. Hierbij is niet alleen gebruik gemaakt van de door de Provincie zelf al gedurende tientallen jaren verzamelde gegevens, maar ook van terreinbeheerders, onderzoeksinstituten en last but not least, vele Drentse vrijwilligers. Dankzij deze gegevens is de Provincie veel beter in staat om het beleid te ontwikkelen en bij te sturen. Dat geldt bijvoorbeeld voor begrenzing van de Ecologische Hoofdstructuur, het opstellen van beheerplan-nen voor de Drentse Natura 2000-gebieden, het uitvoeren van projecten gericht op de bescherming van bedreigde soorten, uitvoering van de Flora- en Faunawet en de Natuurbeschermingswet. Ook voor beleidsvoorbereiding op

gebied van water en milieu is goede natuurinformatie van groot belang. Dat geldt ook voor ruimtelijke projecten, zoals bij de keuze van stads- en dorpsuitbreiding, de aanleg en aanpassing van wegen, fietspaden en andere infrastructuur.

Het omvangrijke basisrapport is in beperkte oplage verspreid onder gemeenten, waterschappen, terreinbeherende instan-ties, zoals Het Drentse Landschap, en onderzoeksinstellingen. In het boek ‘Natuur in Drenthe, zicht op biodiversiteit’ is het volledige rapport op DVD toegevoegd, zodat de lezer toch de beschikking heeft over alle informatie.

* B.J. Hoentjen en H. Dekker werken bij de Provincie Drenthe.

Z i c h t o p b i o d i v e r s i t e i t

Bestellen?Zolang de voorraad strekt, kunt u bij de Provincie Drenthe een exemplaar van het boek bestellen. Stuur daarvoor een e-mail naar secretariaatro@drenthe.nl met vermelding van naam en adres, en natuurlijk het aantal gewenste exemplaren. Het boek kost € 15,--.

Geelgors

(Fot

o: A

lber

t H

enck

el)

8 Terreinbeschrijving

Veenhuizen, een spiegel voor de menselijke natuurE r i c v a n d e r B i l t *

Niet één van de geringste juwelen in de schatkamer van het Drentse

erfgoed zijn de bijzondere dorpen Veenhuizen en Frederiksoord. Het

mag dan ook geen wonder heten dat de Gemeenten Noordenveld

en Westerveld en de Provincie Drenthe zich sterk maken om ze als

Unesco werelderfgoed aangemerkt te krijgen. Stichting Het Drentse

Landschap steunt dit initiatief van harte.

Letterlijk iedereen die Veenhuizen bezoekt, raakt onder de indruk van de mysterieuze schoonheid die van het landgoed Veenhuizen uitgaat. Enerzijds voelt het als een eiland in de tijd, een vergeten territorium waar de 19e eeuw nog steeds niet geëindigd is. Met een in gebouwen versteende afspiegeling van de toen heersende maatschappelijke

orde en gelegen in een streng ontgon-nen landschap. Anderzijds vormt het een brandpunt van twee eeuwen sociale geschiedenis, een pelgrimsoord voor verlichte geesten, een uit oogpunt van armoedebestrijding indrukwekkend voorbeeld van beschaving. Veenhuizen doet je wat.Van een simpele boerennederzetting tot

foto

: Han

s D

ekke

r

Veenhuizen, een spiegel voor de menselijke natuureen bruggenhoofd van de beschaving. Van utopie tot verbeteringsgesticht. Van gevangenisdorp tot kunstenaarsko-lonie.Van open naar gesloten en weer terug – Veenhuizen heeft het allemaal doorleefd. Veenhuizen is dan ook veel meer dan een bijzonder landschap met historische bebouwing. Veenhuizen is het erfgoed van de politieke en maat-schappelijke stromingen die de Europese samenleving de afgelopen eeuwen heb-ben beroerd. Voor het verderop gele-gen Frederiksoord geldt hetzelfde. De bijna 200 jaar oude Maatschappij van Weldadigheid ontfermt zich met name over het erfgoed in dit dorp.Het is inmiddels de hoogste tijd om niet alleen de mondiaal unieke beteke-nis van beide dorpen met een plaatsing op de Werelderfgoedlijst van Unesco te onderschrijven. Tevens is het de hoogste tijd om daadwerkelijk een organisatie-structuur in het leven te roepen, die op heldere wijze en met mandaat van de verschillende overheden de noodzake-lijke gebiedsontwikkeling gaat realiseren. Door op ‘moderne’ wijze het behoud van de meer dan 100 rijksmonumen-ten en het 3000 ha beslaande landgoed Veenhuizen op een duurzame wijze inhoud te geven.

Nuttige arbeidHet begon bijna 200 jaar geleden met de oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid in 1818. Door Johannes van den Bosch, een generaal die in Nederlands-Indië fortuin had gemaakt. Vanuit zijn sociale bewogenheid, zijn geloofsovertuiging en een weinig geluk-kig privéleven wilde hij daadwerkelijk iets doen voor de vele armen in het ver-

pauperde post-napoleontisch Nederland.Het reglementaire doel van de Maatschappij was duidelijk omschreven: men wenste de toestand der armen en lagere volksklassen te verbeteren door hen arbeid, onderhoud en onderwijs te verschaffen. Om hen uit ‘dien toestand der verbastering op te beuren tot een hogere beschaving, verlichting en welda-digheid’. Geen gratuite liefdadigheid dus. Een tegenprestatie in de vorm van nut-tige arbeid vormde de essentie van dit sociale experiment op nationale schaal.In 1822 kocht de Maatschappij 3000 ha woeste grond bij het gehucht Veenhuizen. Vanuit een streng ortho-gonaal ontwerp ontgon men de woeste gronden, bouwde kerken, tehuizen, boerderijen voor de talloze bedelaars, dronkaards, vondelingen, weeskinderen,

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

landlopers en publieke vrouwen. Met als doel ze te leren zichzelf te onderhouden. Er gold een leerplicht, als eerste plek in Nederland was men haar tijd hier ver vooruit en met zaken als discipline en hygiëne hoopte men deze mensen “uit hun toestand der verbastering te verheffen.” Omstreeks 1850 woonden er al 10.000 mensen, maar de prachtige droom ontaardde in een moreel en financieel faillissement. De ondergang van het verlichtingsideaal was compleet.In 1859 kocht de Staat Veenhuizen en veranderde weldadigheid in correctie. Veenhuizen werd een penitentiaire instelling. Vanaf 1859 werd er volgens een strenge hiërarchie enorm veel gebouwd. Huizen voor armlastigen, ambachtslieden, hogere en lagere ambte-naren, directeuren en natuurlijk gevan-

genissen. Voor elk soort mens een eigen type huis, een eigen stichtelijke spreuk.

Veenhuizen anno nuVeenhuizen is uitgegroeid tot een mon-diaal uniek complex met een overvloed aan rijksmonumenten in een groots landschap met een fascinerende orde-ning. Omgeven door het prachtige esdorpenlandschap van Norg en het immense Fochtelooërveen. Een van de mooiste en meest betekenisvolle identiteiten van Nederland. Met een enorm schaalniveau en een opdracht van behoud door ontwikkeling waar we nog maar nauwelijks ervaring mee hebben opgedaan.In de negentiger jaren van de vorige eeuw werd Veenhuizen abrupt openge-steld en door het Rijk, dat hier met vrij-

wel alle ministeries vertegenwoordigd is, op de markt gebracht. Veel van de huizen en wat kleinere complexen wer-den verkocht aan particulieren. Van een centrale regie op de ruimtelijke proces-sen was geen sprake meer. Tezamen met leegstand en verval van ca 20.000 m2 vloeroppervlak aan gebouwen gaf het Veenhuizen een aura van teloorgang. Rond de millenniumwisseling werd, mede op grond van toenemende kri-tiek uit de samenleving, door de Rijksgebouwendienst, Justitie, de Gemeente Noordenveld en de Provincie Drenthe besloten tot een revitalise-ringbeleid. Gelukkig zijn er niet alleen stapels rapporten geproduceerd, er is inmiddels ook ontzettend veel gerestau-reerd. De beide kerken bijvoorbeeld, het nu al meer dan 100.000 bezoekers per jaar trekkende Gevangenismuseum is er gekomen, Erfgoedlogies Oud Bergveen, het hospitaal voor Goede Zorg en recent de aankoop van Klein Soestdijk, de directeurswoning. Verder is er een plan om de hoofdweg te veranderen en er nieuwe groene poorten langs te rea-liseren.

Behoud door ontwikkelingHet bruist dus van de initiatieven en ontwikkelingen. Ondernemerschap groeit in vele vormen. Tientallen kleine ondernemingen hebben zich de laatste jaren gevestigd in Veenhuizen. Maar het is nog niet genoeg. Er moet een integra-le gebiedsgerichte ontwikkeling komen die de fysieke en mentale aspecten met elkaar verbindt. Hiervoor wordt een sterk concept ontwikkeld, dat onder een langjarige, planmatige regie uitgevoerd moet worden. Hiervoor zijn nieuwe partners (ook private), nieuwe functies

foto

’s: M

artin

Hie

min

k

foto

: Han

s D

ekke

r

11

Open huis Klein Soestdijk

en nieuwe economische dragers nodig. Uit het veld van onderwijs, zorg, kunst en cultuur, recreatie, medische dienst-verlening, ondernemers uit midden- en kleinbedrijf. Behoud door ontwikkeling.Nergens ter wereld bestaan oorden als Veenhuizen en Frederiksoord, waar de ogenschijnlijke maakbaarheid van de menselijke natuur zo centraal stond en dat als cultureel erfgoed nog steeds zo sterk domineert over haar omgeving. Die unieke combinatie van fysiek en spi-ritueel, die weerslag van 200 jaar denken over mens en samenleving geven beide dorpen bijna een moreel recht op plaat-sing op de Unesco Werelderfgoedlijst.

Op 17 april a.s. is Klein Soestdijk tussen 13.00-16.00 uur te

bezichtigen. Het Drentse Landschap kon dit prachtige rijks-

monument met haar 1,6 ha grote tuin eind 2008 verwerven.

Vooral dankzij de steun van de Provincie Drenthe, de Europese

Unie en de Gemeente Noordenveld. De woning werd gebouwd

nadat de Rijksoverheid omstreeks het midden van de 19e eeuw

de verantwoordelijkheid voor de strafinrichting Veenhuizen

overnam van de Maatschappij van Weldadigheid. Ter onder-

streping van de streng hiërarchische verhoudingen werd in

1859 deze directeurswoning langs de Kolonievaart gebouwd.

Gezien de overeenkomsten in bouwstijl kreeg deze al snel in de

volksmond de bijnaam Klein Soestdijk. Na de verwerving door

Het Drentse Landschap is het pand vrijwel geheel gerestaureerd

en geschikt gemaakt voor gebruik in de vorm van wonen,

werken en erfgoedlogies.

Dit voorjaar wordt dit opvallende monument opnieuw in

gebruik genomen. Tijdens de open dag op 17 april kunnen

belangstellenden het vernieuwde interieur bewonderen.

foto

: Son

ja v

an d

er M

eer

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Kleine watersalamanderG e e r t d e V r i e s *

Salamanders verhuizen elk jaar drie keer. In maart verlaten ze hun win-terverblijf dat bestaat uit een vorst-vrije plek onder dood hout, een stapel stenen, vochtige kelders, et cetera. De mannetjes verhuizen in het voorjaar als eerste naar het water. Enkele dagen later volgen de vrouw-tjes. Na de voortplanting verhuizen ze in de zomer naar een landbiotoop, dat bestaat uit vochtige plekken in bij-voorbeeld houtwallen, vochtige gras-landen, slootkanten of wegbermen. In

de loop van de herfst vindt de derde en laatste verhuizing plaats naar hun winterverblijf. Al dat verhuizen klinkt vermoeiend maar de salamanders zor-gen er voor dat de verschillende bio-topen binnen een afstand van enkele honderden meters bij elkaar liggen zodat ze elke keer niet zo heel erg ver hoeven te verkassen...

Afstandelijke sexDe voortplanting vindt in het water plaats. Het vrouwtje legt bevruchte

eitjes zonder dat een man haar ooit heeft aangeraakt. Als in de voortplan-tingstijd een mannetje een vrouwtje ziet, besnuffelt hij haar om erachter te komen of ze geslachtsrijp is. Vervolgens voert het mannetje een indrukwek-kend baltsritueel op met fraaie danspas-jes. Helaas kunnen salamanders niet zo goed zien, dus alleen uiterlijk vertoon, hoe fraai ook, zal niet genoeg zijn om een vrouw te verleiden. Gelukkig is de reuk van salamanders wel goed ontwikkeld. Het mannetje

Salamanders behoren tot de amfibieën. In de voortplantingstijd zijn ze afhankelijk van water. Het groot-

ste deel van het jaar zijn salamanders landdieren. Om te voorkomen dat hun dunne huid uitdroogt, ver-

blijven ze in vochtige milieus en zijn voornamelijk ‘s nachts actief. Van de vier salamandersoorten die in

Drenthe voorkomen, is de Kleine watersalamander veruit het meest algemeen. Deze komt overal voor

waar kleine waterpartijen zijn in de vorm van sloten, poelen, vijvers en niet al te zure vennen.

foto

’s: G

eert

de

Vrie

s

13

heeft daarom in de paartijd verleide-lijke geurtjes om zich heen. Met zijn staart wappert hij deze bijna onweer-staanbare geuren richting het vrouw-tje. Als de balts en de geurtjes indruk maken zal ze met haar snuit de staart van het mannetje aanraken. Dat is voor hem een signaal om een zaadpakketje op de bodem af te zetten. Voor alle zekerheid legt hij nog wat extra geur-sporen rond het zaadpakketje zodat het bijziende vrouwtje weinig moeite hoeft te doen om het te vinden. Het werk van het mannetje zit er dan op. Het vrouwtje stopt vervolgens het zaadpakketje (spermatofoor) in haar achterlijf (cloaca). Het liefdesleven van salamanders is niet alleen afstandelijk, maar ook nog zeer kortstondig...

JongenGemiddeld legt de Kleine watersa-lamander 10 eitjes per dag. Ze legt elk eitje apart op een blaadje van bij-voorbeeld Waterpest of Hoornblad. Vervolgens vouwt ze met haar ach-terpoten dat blad dubbel en doet er een beetje lijm tussen waardoor het ei vrijwel onzichtbaar is voor vijanden. Jaarlijks legt de Kleine watersalamander tussen de 100 en 400 eitjes.

In de zomer verlaat ze het water. Haar jongen leven ongeveer twee maanden in het water. Bij de geboorte heb-ben ze meteen al voorpootjes, dit in tegenstelling tot kikkervisjes. Een ander belangrijk verschil met kikkervisjes is dat salamanderlarven roofdiertjes zijn. Ze eten graag watervlooien, en verder alles wat beweegt en in hun bek past. Zelfs klein uitgevallen soortgenoten verdwijnen zonder pardon in hun bek. Zowel larven als volwassen salaman-ders hebben geen tanden waardoor ze niet op hun prooi kunnen kauwen. De prooi wordt in zijn geheel naar binnen gewerkt.Salamanderlarven zijn een geliefde prooi van vele waterdieren. De grootste vijanden van de larven zijn vissen. In Drenthe leven in veel voortplantings-biotopen Tiendoornige stekelbaarsjes. Die zijn in staat een groot deel van de larven te elimineren. Watertorren en libellenlarven zijn ook geduchte vij-anden.In de zomermaanden zijn de larven volgroeid en gaan het land op. Hun uitwendige kieuwen zijn dan vervan-gen door longen. Wanneer ze na twee of drie jaar geslachtsrijp zijn komen ze voor eerst weer in het water.

ToekomstHet gaat goed met de Kleine water-salamander in Drenthe. Dat komt enerzijds door de verbeterde water-kwaliteit. Anderzijds is in Drenthe een actief beleid om kleinschalige landschapselementen zoals poelen te herstellen of opnieuw aan te leggen. De laatste tijd zijn er in Drenthe meer dan duizend poelen gegraven in onder meer het Hunzedal en het dal van het Oude Diep. Pas gegraven poelen zijn geliefd bij de Kleine watersalamander en worden vaak al binnen twee jaar ontdekt. Op de een of andere manier weten ze dat daar nog geen vis in zit, waardoor de overlevingskans van hun jongen sterk toeneemt. Ook profiteert de Kleine watersalamander van de vele aangelegde tuinvijvers, als daar ten-minste geen vis in zit. Vissen houden wel van salamanders, maar salamanders houden niet van vis.

* G.W. de Vries is projectleider bij het IVN Consulentschap Drenthe en zit in de weten­schappelijke adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Geelgerande watertor (larve)

Tiendoornige stekelbaars

14 Interview

Project ‘Vernieuwen Knapzakroutes’ afgerond

Wandelnetwerk

van ruim

1400 kilometer

geactualiseerd

S o n j a v a n d e r M e e r *

Het is 23 december 2010. Het is winter in

Nederland. Samen met de werkgroepleden

van het Knapzakproject, Roelof Huisman,

Theo Brugman, Bertus Boivin en Hanna

Schipper, ben ik op weg naar Amen om een

Knapzakroute te lopen. We zouden vandaag

naar Oosterhesselen gaan. Dit is de allerlaatste

Knapzakroute en bovendien een spiksplinter-

nieuwe route. Echter sneeuwstormen verhinde-

ren deze reis. Het blijkt op deze barre winterse

dag sowieso al moeilijk genoeg om in Amen te

komen…

Roelof Huisman en Theo Brugman zijn twee vrijwillige ‘Knapzakkers’ van het allereerste uur. Door weer en wind lopen ze door Drenthe. Ze laten zich niet zo snel een wandeling ‘ontnemen’. Het winterse weer vinden ze hele-maal een cadeautje want ‘dan ziet het landschap er wéér heel anders uit’. Al vanaf het begin van de jaren negentig hebben Roelof en Theo hun sporen nagelaten in de Knapzakroutes. Tijdens de autorit op 23 december naar Amen wordt ook al snel duidelijk dat beide heren niet alleen goed zijn in het uit-zetten van routes, maar ook veel weten te vertellen over de omgeving. “Elke Knapzakroute heeft een eigen verhaal”, zegt Roelof Huisman. “Voor de routes kiezen we de mooiste plekjes uit maar ze worden nog mooier als je weet wat er in een gebied is gebeurd”. Bertus Boivin, auteur van de boekjes, onder-schrijft dat. In de afgelopen vijf jaar herschreef hij ze allemaal. “Elke keer ben ik verrast door de rijke geschiede-nis die Drenthe heeft”, licht hij toe. “Elk dorp of streek heeft prachtige verhalen en niet één verhaal is het-zelfde. Het kostte me soms best veel moeite om zaken weg te laten want er zijn veel te veel verhalen om ze alle-maal te vertellen”.

Vernieuwd conceptHet succes van de Knapzakroutes begint in de jaren tachtig. De ver-eniging Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe (BOKD) neemt het initiatief voor het Knapzakproject waarmee een nieuwe stijl van plat-telandstoerisme wordt ontwikkeld.

Door de sterke opkomst van het recreatief wandelen in die tijd worden de Drentse routes elders veelvuldig nagevolgd. In de jaren negentig blijken de Knapzakroutes hun innovatieve karakter verloren te hebben. Bovendien moeten ze concurreren met een divers aanbod aan wandelroutes.Verrassend genoeg echter lijkt het concept nog steeds niet uitgewerkt want bij de geringste vorm van vrije publiciteit neemt de vraag weer toe. De BOKD benadert daarom Stichting Het Drentse Landschap met de vraag om gezamenlijk de Knapzakroutes nieuw leven in te blazen. Het Drentse Landschap en de BOKD maken samen een revitaliseringplan om de routes een eigentijdsere uitstraling te geven en in te bedden in een efficiënt en duurzaam marketing- en distributie-systeem. De eerste 20 routes werden in 2006 onder andere met steun van de Provincie Drenthe in een nieuw jasje gestoken. Al snel stijgt de verkoop. Dit leidt er onder meer toe dat in 2008 de Provincie opnieuw steun geeft aan het verbeteren van de overgebleven 43 routes. De Europese Unie, een groot aantal Drentse en Duitse gemeenten, de Nationale Postcode Loterij, Regio Groningen-Assen en Het Drentse Landschap worden andere belangrijke financiers van het project. In 2010 moeten ze allemaal zijn vernieuwd.

GezelligheidDe omgeving van Amen is op 23 december verpakt in een mooie laag sneeuw. Dit levert tijdens mijn wan-deling met de Knapzakkers langs het

Project ‘Vernieuwen Knapzakroutes’ afgerond

Amerdiepje prachtige sprookjesachtige taferelen op. En dan wordt ook snel duidelijk hoe de wandeltochten van Roelof en Theo er meestal uitzien. Roelof ontdekt bijvoorbeeld een bevroren blaadje dat mooi gestoffeerd op de sneeuw ligt. “Dat is nou typisch Roelof”, reageert Theo. “Hij is een man van de natuur. Roelof heeft oog voor dingen die de gewone wandelaar niet opvallen. Dat maakt onze toch-ten ook zo bijzonder. Omdat we zo verschillend door het landschap lopen, vullen we elkaar goed aan en houden we het al zo lang samen vol”.De eerste werkzaamheden voor het Knapzakproject bestonden voor Theo Brugman en Roelof Huisman uit het controleren van bestaande routes. Hier trokken ze vaak een hele dag voor uit want het nalopen moest niet alleen goed gebeuren; het moest vooral ook gezellig zijn. Dus koffiedrinken voor vertrek, lunchen op zitlappen op een mooi plekje in het veld en nakletsen met een borreltje in de plaatselijke kroeg. Toen ze alle routes nagelopen hadden, startte het grote project om alle Knapzakroutes te vernieuwen. “Het mooiste van wandelen is stil-staan”, stelt Theo. “Omdat er onderweg zoveel te zien is”, vult Roelof aan. “Maar ook komen we vaak mede-wandelaars of bewoners tegen. En dat levert steevast mooie verhalen op. Daar genieten we beide van”.De kennis van hun controlerondjes bleek bij het vernieuwen van de routes ineens erg waardevol. Op het verzoek om te helpen de 63 routes opnieuw te maken, reageerden beiden positief.

Roelof: “Wandelen vind ik heerlijk. En als ik er dan ook nog eens voor kan zorgen dat anderen op plekken komen waar ze normaal gesproken nooit zou-den komen, dan is dat natuurlijk hele-maal prachtig”.

Nieuwe padenOok in Amen eindigt de wandel-tocht met een borreltje in de kroeg, De Amer. De koude gure wind zorgt ervoor dat we deze eerder opzoeken dan gepland. En ook nu blijkt dat de contacten van de heren met de plaat-selijke horeca goed zijn. De Amer is eigenlijk vandaag gesloten maar voor de Knapzakwandelaars opent de kroeg graag nog even zijn deuren… Onder het genot van de drankjes wordt

met trots terugkeken op de afgelo-pen vijf jaren. Wie had toen kunnen denken dat eind 2010 alle 63 nieuwe Knapzakroutes gereed zouden zijn. Het was hard werken want er moest niet alleen gelopen worden maar er was ook veelvuldig overleg met de dorpen over de routes. Voor veel routes gold namelijk dat ze nog aantrekkelijker konden worden gemaakt als er andere paden zouden worden bewandeld. En dat werd niet meteen in elk dorp positief ontvangen. Toch kwam het uiteindelijk allemaal goed en zijn de dorpsbewoners ontzettend blij met hun nieuwe routes. En de Knapzakkers?. Zij vinden de collectie Knapzakroutes een ‘bijbel’ van de cultuurhistorie van Drenthe. “De Knapzakroutes zijn

foto

: Sak

e El

zing

a

V.l.n.r. Bertus Boivin, Theo Brugman, Hanna Schipper en Roelof Huisman

* Drs. S.S. van der Meer is hoofd communicatie van Stichting Het Drentse Landschap.

16 Interview

Drents erfgoed”, vindt Bertus Boivin. “Ze zijn in Drenthe uitgevonden en genieten landelijk een grote bekend-heid. Net als onze hunebedden en heidevelden, kennen veel mensen ze. De routes bevatten heel veel informa-tie over de cultuurhistorie van onze provincie. Dat is een heel waardevol bezit...”.

BetrouwbaarheidNu alle Knapzakroutes zijn vernieuwd, betekent het niet dat de heren op hun lauweren gaan rusten. Bertus en Roelof zijn alweer met een nieuw pro-ject bezig: De Loop van de Drentsche Aa, een langeafstandsroute van 150 kilometer van Assen naar Groningen. En bovendien moeten ook de nieuwe Knapzakroutes regelmatig gecontro-leerd worden. Want nog dagelijks blijkt hoe waardevol het is om over goed geactualiseerde routes te beschikken. Theo Brugman: “Na 25 jaar zijn de Knapzakroutes er nog steeds, terwijl heel veel routes allang het loodje heb-ben gelegd omdat ze niet meer klop-pen. De kracht van de Knapzakroutes is dat we steeds goed contact met de dorpen hebben. Zodra we horen dat er iets mis is met een route, gaan we erop af en verhelpen het probleem. Waar maak je dat tegenwoordig nog mee…”.

Op 11 maart heeft gedeputeerde Munniksma van de Provincie Drenthe alle 63 nieuwe Knaproutes in ontvangst genomen. Naast het herzien en het opnieuw vormgeven van de routes, zijn er ook routes aan de serie toegevoegd die nog niet eerder zijn uitgebracht. De gedeputeerde had bovendien de eer om de eerste digitale Knapzakroutes in werking te stellen. Er is een applicatie, zogenaamde ‘App’, ontwikkeld waarmee de Knapzakroutes via de iPhone of Android telefoon kunnen worden gelopen! In eerste instantie geldt dit voor de popu-laire routes Gasteren, Oosterhesselen, Veenhuizen en Ansen. Daarnaast zijn bij de startpunten van álle Knapzakroutes bord-jes aangebracht met een zogeheten QR-code. Door deze code te scannen met uw telefoon ontvangt u beknopte informatie over de betreffende route.

Tenslotte zijn er speciaal voor kinderen twee Kinder Knapzakroutes gemaakt; in Orvelte en op het Hijkerveld. Met deze vrolijke wandelkaarten kunnen uw kinderen zélf speuren naar de paadjes waar ze langs moeten lopen. En onderweg ontdekken ze van alles!

In de afgelopen jaren is hard gewerkt om de Knapzakroutes klaar te maken voor een nieuwe toekomst. Wij denken dat we hierin geslaagd zijn. Uiteraard zijn we ook benieuwd naar uw wandelervaringen. Kijk op www.knapzakroutes.nl voor alle routes.

Knapzakroutes gereed voor nieuwe toekomst

17

Vogelkenner Johan Vos geeft een prachtige lezing over het mystieke leven van uilen. Daarbij laat hij mooie foto’s zien uit zijn eigen collectie. In de pauze kunt u de tentoonstelling over de mystieke uil bekijken. Kosten: € 5,-- (incl. koffie/thee).Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552. Locatie: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, 7957 NB De Stapel (bij De Wijk).

Vanmiddag kunt u kennis maken met de prachtige boerderij in Nieuw-Annerveen, een randveenontginning langs de Hunze. Egberts lent is gebouwd op een zandrug. Voordat deze boerderij er stond zou er al gewoond zijn in een andere boerderij. De bewoningsgeschiedenis gaat terug tot 1630.Er zijn deskundigen aanwezig om te vertellen over de geschiedenis en de toekomst van deze imposante boerderij.Locatie: Hunzeweg 30, 9657 PD Nieuw-Annerveen.

Johan Schuinder verzorgt op een bijzondere locatie een boeiende lezing over de prinses van Zweeloo. Zij heeft in de vroege middeleeuwen in deze omgeving geleefd en haar grafvondsten spreken erg tot de verbeelding. Na de lezing is er om 15.15 uur een boeiende wandeling naar het pittoreske beekdalletje De Stroeten. Onderweg wordt ook verteld over de rijke geschiedenis van deze omgeving en de prinses van Zweeloo.Deelname aan beide activiteiten is gratis. Opgave is niet nodig.Locatie: hervormde kerk, De Wheem 10, Zweeloo.

Net als in 2009 houdt Het Drentse Landschap in Orvelte het Festival van het Landschap. Een dag voor jong en oud waar veel te beleven is. Aan het programma wordt nu nog hard gewerkt maar er zijn in ieder geval weer muziek- en theateroptredens, kinderactiviteiten, lezingen, groene snuffelmarkt etcetera. Mis het niet en noteer de datum alvast in uw agenda. In het juninummer van het kwartaalblad vindt u het volledige programma.

Activiteiten eruit gelichtKijk voor meer activiteiten in de agenda april t/m september 2011 of op www.drentslandschap.nl

zo 5 juni 14.00-15.00 uur

De geheimen van de Prinses van Zweeloo

zo 3 juli 11.00-16.00 uur

Festival van het Landschap

di 19 april 19.30-22.00 uur

Lezing: Het mystieke leven van de uil

zo 15 mei 13.00-16.00 uur

Kijkdag boerderij Egberts lent

foto

: Joh

an V

osfo

to: S

onja

vd

Mee

rfo

to: B

ertil

Zoe

rfo

to: J

oop

van

de M

erbe

l

Hart voor de natuurAlles wat we hebben en gebruiken valt te herleiden tot de aarde. De

lucht die we ademen, ons voedsel, alle grondstoffen voor alle pro-

ducten, hout, vlees van de dieren, de planten. Alles komt voort uit

dat dunne schilletje tussen de dode aarde en de oneindige kosmos

die ons omringt. Een fragiel evenwicht. Niet voor niets maakt drie-

kwart van de Nederlanders zich zorgen over klimaatverandering.

Een heleboel mensen zijn gebiologeerd door de natuur. Haar schoonheid, het onverwachte, de wonderlijke aanpassin-gen van het leven. Het fluiten van een Merel, het bos, de rivier, de zee.Maar ook het cultuurlandschap, ons oudste erfgoed, vormt een oneindige bron van genoegen.Om in te wandelen, te trimmen, gezond te worden, te recreëren, om in

te wonen. De natuur is onze hoedster. Zij kan gemakkelijk zonder ons, maar wij niet zonder haar.

RoofbouwSinds kort zijn we met 7 miljard men-sen en men verwacht dat hier nog veel meer bij komen in de nabije toekomst. We merken steeds sterker de grenzen aan de gebruiksmogelijkheden van

de aarde. Grondstoffen zoals olie, ura-nium, fosfaat of edelmetalen worden schaarser. De milieudruk groeit. Denk aan klimaatsverandering en de CO2 discussie hier in Noord-Nederland. De verwachte schaarste aan voedsel maakt dat de productieve landbouw een veel hogere plek op onze prioriteitenlijst zal krijgen dan de afgelopen jaren.De ecologische voetafdruk van het Westen is nu al zo groot dat als ieder-een die nu op onze aarde leeft dezelfde welvaart zou willen genieten, we drie keer de aarde nodig zouden hebben. De strijd om de leefruimte tussen de mogendheden lijkt begonnen. Kijk maar naar de geopolitiek van China in Afrika.

E r i c v a n d e r B i l t *

Vele honderden mensen lopen warm voor natuurOp zondag 20 februari werd er op verschillende plaatsen in Drenthe warm gelopen voor de natuur. De meeste hiervan bezochten, ondanks de ijzig koude wind, de slotmanifesta-tie op het Dwingelderveld. Gedeputeerde Rein Munniksma deed de aftrap van de bijeenkomst en tekende als eerste de petitie Warmlopenvoornatuur. Daarna kon het publiek o.a. luisteren naar Waggel Jan die vertelde over zijn liefde voor de natuur en Axel Wiewel die zijn natuurcolumns voor-droeg. Voor kinderen waren er allerlei leuke natuuractivitei-ten georganiseerd. Nagenoeg alle politieke partijen waren aanwezig. Zij vroe-gen op eigen wijze aandacht voor de natuur. Zo speelde de SP muziek in het bezoekerscentrum en Groen Links over-handigde een bord aan de natuur- en milieuorganisaties met de tekst ‘Ons Hart heb je’.De hele week voorafgaand aan de slotmanifestatie stond in het teken van natuuracties. Niet alleen in Drenthe, maar overal in Nederland liet men zien een hart voor natuur te hebben. Kijk voor een uitgebreid verslag en meer achtergrondinfor-matie op www.warmlopenvoordenatuur.nl

19Beleid

Het natuurbeleidSinds 1990 praten we over de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), het samenhangend netwerk van natuur-gebieden waarvan de betekenis voor dieren en planten groter is dan die van de onderscheiden delen. Bij de realisa-tie ervan is duidelijk geworden hoezeer ook andere maatschappelijke wensen met natuurontwikkeling te combineren zijn. Waterberging, drinkwaterwinning, waterzuivering, recreatie, verbetering woon- en leefklimaat, voedselproduc-tie (slow-food) en biodiversiteit. In de afgelopen jaren hebben terreinbehe-rende organisaties samen met heel veel andere partijen zoals waterschappen, provincies, gemeenten en ondernemers zich succesvol ingezet voor deze inte-grale plattelandsontwikkeling.Gezien de zich aftekenende druk op onze leefomgeving en gezien het suc-ces van plattelandsontwikkeling zou je van onze regering een stevige inzet op een goed natuur- en milieubeleid ver-wachten. Niets is echter minder waar. Een bezuiniging van 60% op het plat-telandsbeleid (8x meer dan de gemid-delde bezuiniging) valt eerder als een kille sanering te kenschetsen.Weg met de EHS, weg met natuuraan-kopen, weg inrichtingsprojecten, weg met beheervergoedingen. Geen geld voor de Kader Richtlijn Water, ver-drogingbestrijding en een deugdelijk milieubeleid.

Nederland belandt in de achterhoede van het Europese natuur- en milieu-beleid. Terwijl aan de andere kant de verwachte uitgave van 10 miljard euro voor 85 straaljagers geen probleem lijkt. En ook de 21 miljard die de komende 10 jaar voor infrastructuur in de Randstad wordt uitgetrokken, roept weinig weerstand op. Ook voor veel

burgers twijfelachtige investeringen als het Forum in Groningen, het Atalanta project in Emmen of de Florijnas in Assen waarvoor apart voor het TT-circuit een treinstation Assen-Zuid moet worden gebouwd, lijken geen probleem.Opvallend is het contrast met de ont-wikkelingen in het bedrijfsleven. Een gigantische multinational als Unilever met een omzet van 40 miljard wil binnen 8 jaar haar milieubelasting halveren. Zij neemt de CO2-uitstoot wel serieus. In ons land hebben 30 natuurorganisaties samen met VNO-NCW het Platform Biodiversiteit en Bedrijfsleven gevormd. Met als inzet economie en natuur meer harmonieus samen te laten gaan. Men streeft naar verkleining van onze ecologische voet-afdruk.

Wat te doenDeze afbraak van tot voor kort een dynamisch plattelandsbeleid zal de noordelijke provincies buitenge-woon treffen. We zullen samen met de Provincie en het Interprovinciaal Overleg deze irrationele afbreuk pro-beren tegen te gaan. Samen met de andere terreinbeherende organisaties hebben we de afgelopen periode op diverse momenten laten weten dat we het niet eens zijn met deze rigoureuze wijziging van het beleid. De Drentse campagne ‘Warm lopen voor natuur’ die voorafgaand aan de statenverkie-zingen plaatsvond, kon rekenen op grote steun vanuit de samenleving. Terwijl ook alle aanwezige politieke partijen ook in de toekomst voor de plattelandsontwikkeling een duidelijke rol zien.Misschien zullen we zelfs met het EU-beleid in de hand rechtszaken tegen de Staat moeten voeren.

Bij sterke bezuinigingen zullen we taken moeten afstoten, informatiecen-tra sluiten, gescheperde schaapskudden opheffen, het beheer laten versloffen (bankjes, toezicht, onderhoud wegen en paden).In alle gevallen zullen we meer dan ooit de steun van onze begunstigers en de Drentse samenleving in zijn geheel nodig hebben.Onze inzet is dat u in goed gastheer-schap onbeperkt van onze natuurge-bieden kunt blijven genieten. Gewoon omdat de natuur in al haar eenvoud mooi is en het leven voor velen een stuk aangenamer maakt...

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Het Drentse Landschap.

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

20 Terreinbeschrijving

“We zijn niet gelovig, maar je zou het bijna worden!” Zo blij is de fami-lie Sondaar dat de boerderij van de buren is aangekocht door Het Drentse Landschap. Het pand staat op geen enkele monumentenlijst. “Wat had er niet allemaal kunnen gebeuren als het in handen was gevallen van een min-der gevoelige koper?”. De Sondaars

zelf wonen in het rijksmonument Hoogeveenseweg 26, dat samen met de andere boerderij de buurtschap Eesinge vormt. Ze hadden al stappen gezet om nr. 27 ook tot monument te laten verklaren, maar daar hebben ze nu niet zo’n haast meer mee. De grote boerde-rij wordt keurig gerestaureerd en dan komt er hopelijk een nieuwe huurder

in: Stichting Hospice Meppel. Eesinge mag gelden als etalage van de ruit tussen de A32, de Hoogeveenseweg, de Omgelegde Hoogeveense Vaart en de Reeststouwe. Het esgehucht is volgens diverse bronnen al meer dan duizend jaar bewoond. Het is een van de vijf oor-spronkelijke hoeven van Meppel en stond al in de dertiende eeuw bekend als Evesinghehus. En dat maakt het tot één van de oudste en meest historische plekken van het oorspronkelijke ker-spel Meppel. Sportpark en woonwijk Ezinge hebben er hun naam aan te danken.Zo dichtbij het geraas van de snelweg en het spoor zo’n authentiek stuk Meppel! Jammer dat het toegangsweg-getje daar op die esbult doodloopt,

foto

: Elly

Jan

sen

Eesinge: historische poort naar het ReestdalOp het eerste gezicht is de Meppeler stadsrand in het Reestdal

maar een lawaaiig en benauwd hoekje, zo ingeklemd tussen A32,

Omgelegde Hoogeveense Vaart en Hoogeveenseweg. Maar wie nog

eens kijkt, ontdekt een schat aan cultuurhistorisch waardevolle plek-

ken, waaronder een van de oudste van de kerspel Meppel. Misschien

moeten we het beter etaleren, vond de Gemeente en zij startte het

project Stadsrandzone Meppel-Reestdal met als doel ‘de beleving

van het Reestdal al direct bij Meppel te laten beginnen’.

K e e s S c h o o n d e r w o e r d *

Hoogeveenseweg 27, eigendom van Het

Drentse Landschap, wordt gerestaureerd.

21Terreinbeschrijving

maar misschien kan het oude wandel-pad langs de houtwal naar het oosten in ere worden hersteld. Het is een van de suggesties die het onderzoeksbureau Drents Plateau aandraagt in het rapport ‘De cultuurhistorie van de stadsrand-zone Meppel-Reestdal’. Met dit rap-port in de hand lopen en fietsen we er ‘bij langes’.

MonumentenIn de 13e eeuw was sprake van vijf hoeven in Meppel. Hiervan lagen er drie in het huidige centrum van Meppel en verder waren daar Dingstede en Evesingehus. De laatste boerderij ging later Eefsinge of Eesinge heten. De betekenis van de naam is wellicht, net als bij Overcinge en Eursinge, ‘woonplaats, aan gene zijde van de es gelegen’. Mogelijk stond de oudste hofstede iets meer naar het westen, op de iets hoger gelegen delen waar nu het sportpark Ezinge ligt. In ieder geval lag Eesinge op een dek-zandrug, die naar het oosten doorloopt tot het huidige Opregghers, de boerde-rij aan de Reggersweg 4. De boerderij Hoogeveenseweg 27, Eesinge, heeft tot 2008 nog als boerde-rij dienst gedaan, met alle gevolgen van dien. Er ligt nog een echte aardappel-kelder, een van de weinige in Drenthe die bewaard zijn gebleven. Achter de boerderijen, tussen Eesinge en de snel-weg, treffen we de contouren van de Kruidentuin aan, tot halverwege vorig jaar in gebruik als volkstuinencomplex. Voor de aanleg van de rijksweg 32 in 1939 liep hier de 1e Eesingersteeg, de weg die de meest westelijke hoeve en de twee hier met elkaar verbond. De blik naar het oosten: de Eesinger

es. Tot de jaren zeventig van de twin-tigste eeuw liep hier een voetpad, van Eesinge tot een vonder, waar het pad zich splitste in een pad langs de es, onder langs het tolhuis en een pad langs Reggersweg 4 naar de toenma-lige Rumptigerbrug. De kinderen van Eesinge gingen hierlangs naar school in Oosterboer.

Een ‘halve stuver’We zagen dat andere monument al vanaf Eesinge, het tolhuis bij de hou-ten Reggersbrug. Rond 1780 is het gebouwd door Reggers, nadat hij eerst voor veel geld een weg had aange-legd waarover ook ‘s winters verkeer mogelijk was. Nog tot 1948 is hier tol geheven, als één van de drie laatste tol-len in Drenthe. Omdat iedereen hier de tolbrug moest passeren werd dit het ‘Halvestuversweggien’ genoemd. Rotjochies probeerden wel eens over de tolboom te klimmen, om zo een halve stuiver uit te sparen. Meestal tevergeefs, want de kettinghond heulde met de tollenaar. Als de Gemeente nou eens dat sluip-verkeer op de Reggersweg tegengaat, dan kan die weg, vroeger veel gebruikt voor een ommetje, zijn kalme karakter terugkrijgen. Dan kijken we ook wat rustiger naar dat andere rijksmonu-ment, ernaast: de hoeve Opregghers, een nieuwe naam voor de oorspron-kelijke hoeve van Reggers uit 1755. Gebouwd op een erf dat in elk geval al in 1641 bewoond was. In 1972 kocht de Meppeler ijzerhandelaar Arnold Lakke de boerderij. Hij liet hem grondig verbouwen, maar door een wonderlijke samenloop van omstan-digheden brandde het pand tien dagen

na oplevering af. Het woonhuis werd weer gerestaureerd en de schuren wer-den op oude grondslagen herbouwd; ze dateren dus uit 1972-1973. Zoals zoveel mensen in het Reestdal zette Lakke naast de boerderij een ooie-vaarsnest op. Dat was hij ook wel aan zijn stand verplicht als bestuurslid van ooievaarsstation De Lokkerij.

Weinig waterLaten we eens verder kijken, terug naar het westen. Aan het begin van onze tocht, onderweg naar Eesinge, hadden we ze al van de andere kant gezien: de weilanden boven de Eesinger es. Net als de es zelf liggen ze er al eeuwenlang vrijwel onaangetast bij, tot jubelvreug-de van de weidevogels. De afwatering van deze weilanden is altijd een punt van aandacht gebleven.

Eesinge: historische poort naar het Reestdal

De A32 geprojecteerd in een topografische kaart uit 1910. Vanaf 1939 zorgt de rijksweg 32 ervoor dat Eesinge niet meer via de 1e Eesingersteeg te bereiken is, alleen nog via de Hoogeveenseweg. De spoorlijn doorkruiste het kerkepad al in 1870.

22 Terreinbeschrijving

Van oorsprong waterde het gebied naar het westen af in de Reest, tegen-woordig gaat het water in oostelijke richting onder de Reggersweg door. Afwatering naar het oosten? Dat gaat dwars tegen het gevoel van de boeren in; dat hoort stroomafwaarts, naar het westen dus! Hoe dan ook, in tegenstelling tot de graslanden aan de oostkant van de Reggersweg, waar-onder de voormalige ijsbaan, staan deze weilanden ‘s winters niet zo snel onder water. Sterker nog: in vroeger tijden werden ze kunstmatig met Reestwater bevloeid, om de hooiop-brengst te vergroten.

Langs de madelandenWe steken de Reggersweg over, gaan achter het ziekenhuis langs. Op een kaart zie je duidelijk de rand tussen de weilanden en de madelanden. Deze laaggelegen graslanden direct naast de Reest waren niet begaanbaar voor het vee, het was hooiland. Tussen de wei-landen zie je een paar houtwallen, die dienst hebben gedaan als veekering. Langs deze rand en over het zandpad zou misschien een wandelpad kunnen komen.Als je even doorgaat naar de Hoogeveenseweg kun je aan de over-kant uit het stratenpatroon opmaken waar vroeger de Rumptigerbrug heeft gelegen. Daar, vanaf de Oosterboerweg, zou je zo de Hoogeveensche Vaart in fietsen als er niet een vissteiger met een stevig hek was getimmerd. Tot 1437 lag hier bij de brug de markegrens tus-sen Meppel en Oosterboer. Misschien kunnen we daar binnenkort op een bord meer over lezen.

Tolhuis De KnijpeWe nemen de fiets naar het meest oos-telijke puntje van de stadsrandzone, het voormalig tolhuisje De Knijpe. Vanuit Meppel werd hier vroeger tol gehe-ven, zowel naar Rogat en Koekange, als naar De Wijk. Sinds de omlegging van de Hoogeveensche Vaart wordt die laatste weg niet meer als zoda-nig gebruikt. In plaats daarvan is er een viaduct gekomen met een heel doolhof van op- en afritten, waardoor De Knijpe min of meer geïsoleerd is komen te liggen. Gelukkig is er enkele jaren geleden een fietsbrug over de (oude) Hoogeveensche Vaart gelegd, waardoor er een prettige verbinding is met de Oosterboer.De naam De Knijpe (of Kniepe) komt van een kunstmatige vernauwing in de voormalige Wetering, in de zeventien-

de eeuw omgevormd tot schutsluis. Na 1850 is bij de modernisering van het kanaal de sluis weer verdwenen.

Dwars door de ReestTerug gaan we langs de Omgelegde Hoogeveense Vaart. Prima fietspad daar: als je wind mee hebt, zoef je zo de provinciegrens over. Niet te hard! Sta eens stil waar het kaarsrechte kanaal sinds de jaren tachtig van de twintigste eeuw hardvochtig de argeloos mean-derende Reest doorsnijdt. Zo lijkt het. In werkelijkheid wordt het riviertje onder de snelweg en het kanaal door geleid, via een duiker. Niemand die er erg in heeft, de Reest lijkt hier wel een stilstaande sloot.Kort voor die ontregelende scène heb je rechts goed zicht op De Vaert, een middeleeuwse hoeve aan de tweemans-

Het tolhuis aan de Reggersweg op een aquarel van Aad Zwart (Archief Oud Meppel)

es waar in 1641 Claes Ter Vaert en Egbert Roelofs boerden. De es is bij de omlegging van de Hoogeveensche Vaart ook doorsneden en de woning (Hoogeveenseweg 45) ligt nu bijna aan het kanaal.

Uit de 14e eeuwWe zijn nu bijna rond, bij de Reeststouwe, bijgenaamd het Meidoornlaantje. Tegenover Eesinge ligt het weggetje in de gemeente Staphorst (Ov.), aan de andere kant van de A32 in Meppel. Deze 14e-eeuwse dijk is op initiatief van het klooster Ruinen aangelegd om de toen al inge-klonken veenontginningen te bescher-men tegen het water van de Reest. Deels als zandweg ligt de dijk er nog grotendeels ongeschonden bij, afge-zien van de vele meidoorns die er zijn gesneuveld. Je hebt er een mooi uit-zicht op Eesinge en een laatste puntje van het Staphorster slagenlandschap aan de zuidkant. Om de oude wan-delroute, ‘De Stouwe Rond’, vanaf de Werkhorst in ere te herstellen, zouden het westelijke en het Staphorster deel weer verbonden moeten worden. Een tunneltje onder de A32 door...; dromen mag toch, zeker in het Reestdal?

* C.J.J. Schoonderwoerd is freelance journalist.

(Dit artikel verscheen eerder in een uitgebreidere versie in het kwartaalblad ‘Oud Meppel’ van de gelijknamige stichting.)

Meer natuur dankzijNationale Postcode Loterij

Met steun van de Nationale Postcode Loterij heeft Het Drentse Landschap de afgelopen jaren een groot aantal natuurgebieden kunnen inrichten. Het meest aansprekende is misschien wel het Hunzedal, maar ook het Reestdal en het Oude Diep zijn mooie voorbeelden die we hebben kunnen toevoegen aan de Drentse natuur.

Tijdens het Goed Geld Gala op 9 februari j.l. werd bekend dat de twaalf provinciale landschappen ook dit jaar weer € 11.250.000,- ontvangen. Ze zijn zeer verguld met dit substantiële bedrag want het stelt hen in staat meer natuur en landschap veilig te stellen.

De steun van de Postcode Loterij betekent winst voor de natuur, cultuur en voor de mens. Maar u wint ook, want bij de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Als u meedoet aan de Postcode Loterij wint u dus eigenlijk altijd. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Drenthe extra steun.

Bel (0900) 300 1500 voor meer informatie.

foto

: Kee

s Sc

hoon

derw

oerd

Wandelroute44

Dalerpeel

1

2

3

4

56

7

8 9 10

11

24 Wandelroute 44

B e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

DalerpeelHet vergeten landschap van

Tussen de dorpen Nieuwlande en Dalerpeel ten zuiden van de A37 ligt een weids landschap. Kaal en een-

tonig, zou iemand zeggen die deze streek langs de grens van Overijssel niet beter kent. Na vandaag zult

u dat zeker niet zeggen. Aan weerszijden van de Steigerwijk liggen de 170 hectares van het voormalige

hoogveengebied Dalerpeel. Eens zag de hele streek tussen Hoogeveen en Coevorden er zo uit. Dat was

de tijd vóór de turf er werd weggespit en het gebied in één grote aardappelakker veranderde. Hier in

Dalerpeel niet, hier hielden de turfgravers er gewoon mee op. Van de ene dag op de andere leek men

Dalerpeel te zijn vergeten, zo lijkt het...

VeenhuizerveenOp de oude topografische kaart uit 1905

ziet u het Veenhuizerveen als een soort

taartpunt afgebeeld. Op de kaart zijn de

wijken ingetekend die de Maatschappij

Griendtsveen er wilde aanleggen: de

Steigerwijk en een rij van zuid naar noord

lopende dwarswijken.

De oorzaak van deze merkwaardige vorm

is niet moeilijk te verklaren, want het was

een uitloper van de toenmalige gemeente

bieden maakten gebruik van de verbin-

dingen door het Hollandsche Veld richting

Hoogeveen.

Toen de Maatschappij Griendtsveen met

de aanleg van de Steigerwijk en de dwars-

wijken begon, was het grootste deel van

de omgeving al verveend. Halverwege het

concessiegebied van de maatschappij ont-

stond het veenarbeidersdorp Dalerpeel.

Het woord ‘peel’ in de dorpsnaam verwijst

naar de Brabantse Peel waar Griendtsveen

zijn thuisbasis had.

Al spoedig werd duidelijk dat het

Veenhuizerveen van relatief slechte kwali-

teit was. Het veenpakket was niet erg dik

en bovendien zat er veel kienhout in het

veen hetgeen het afgraven lastig maakte.

Griendtsveen zag in de loop van de tijd

kans delen van de concessie van de hand

te doen aan kleinere verveners en boeren

Dalen. Op de kaart zijn de toenmalige

gemeentegrenzen rood ingetekend. Ten

noorden van Dalen lag het grondgebied

van de gemeente Oosterhesselen, ten zui-

den ervan de gemeente Coevorden. Deze

drie gemeenten grensden met hun west-

grens aan de gemeente Hoogeveen.

Vervening DalerpeelOp de kaart is goed te zien dat ten zuiden

en ten noorden van het Veenhuizerveen

rond de vorige eeuwwisseling al flink

ontgonnen was. Zowel in de Zaadvenen

(Coevorden) als op het Zwindersche Veld

(Oosterhesselen) zijn in de loop van de

negentiende eeuw wijken gegraven en

is er volop turf geproduceerd. Een deel

van het ontgonnen gebied werd met bos

ingeplant of groeide spontaan met opslag

dicht, zo blijkt uit de kaart. Beide veenge-

Wandelroute44

Dalerpeel

1

2

3

4

56

7

8 9 10

11

25

uit de buurt.

Deze omstandigheden zorgden ervoor

dat aan het begin van de jaren zestig bij

Dalerpeel nog een aantal flinke veenres-

tanten lagen. In 1964 kwam het beroemde

Kroonbesluit dat het voortaan verbood om

in Nederland woeste grond te ontginnen.

Een deel van het turfland van Dalerpeel

bleef dan ook onaangeroerd liggen.

Kleine StaarmanVanaf 1974 is Stichting Het Drentse

Landschap met aankopen in Dalerpeel

begonnen. Het begin van de wandeling

brengt u door het gebied Kleine Staarman

(vanaf punt 2 in de route). Mooi is te zien

dat hier indertijd alleen een perceel direct

grenzend aan de Steigerwijk ontgonnen is

en een agrarische bestemming gekregen

heeft. Het gebied dat een stukje verder

van de wijk af lag, is alleen oppervlakkig

verveend. U ziet dat aan de randen aan

weerszijden van het veld.

In haar beheer van dit deel van het veld

staat voor Het Drentse Landschap de

cultuurhistorie voorop. Het betekent dat

indertijd de opslag van berken verwijderd

is. Er grazen runderen op het terrein die

onder andere de pollen Pijpenstrootje

kaalvreten. De landbouwgrond langs de

Steigerwijk kreeg een kleinschalig karakter

door de aanleg van boomsingels (punt 3 in

de route).

Door de lage grondwaterstand in de

omgeving is het veen hier voor een

belangrijk deel verdroogd en vergaan. De

kans dat de snippers voormalig hoogveen

als Kleine Staarman en het tegenover

gelegen Scheersche Veld (punt 12 in de

route) ooit weer tot leven kunnen wor-

den gebracht, is uitgesloten. Het Drentse

Landschap houdt zich in dit gebied

daarom vooral bezig met het behoud van

het cultuurlandschap om de verveningsge-

schiedenis zichtbaar te houden.

WaterbergingEen groot deel van de route loopt u over

de kade van een 65 hectare groot water-

bergingsgebied (vanaf punt 7 in de route).

Waterschap Velt en Vecht heeft het in

2008 aan weerszijden van de Steigerwijk

aangelegd. Waterschappen hebben de

taak bergingsgebieden aan te leggen om

in geval van nood water te kunnen vast-

houden vóór het water op kwetsbare plek-

ken schade kan aanrichten.

Bij hevige regenval komt deze voormalige

landbouwgrond tussen Kleine Staarman

en het wandelbosje bij Nieuwlande vol

te staan met 450 duizend kubieke meter

water. Na de inrichting heeft Velt en Vecht

het gebied verkocht aan Het Drentse

Landschap. Het gebied zal zich tot een

moerasbos ontwikkelen. De tientallen

spontaan opgekomen elzen zijn een veel-

belovend begin.

Bij punt 10 in de route liggen twee zoge-

heten retentiestuwen die gebruikt wor-

den als de ‘stop’ van het bergingsgebied.

Verderop bij punt 11 komt u langs een in

1949 gebouwde veldschuur die de herin-

nering levendig houdt aan de ‘aardappel-

jaren’ van het veld.

1 In de oude aardappelschuur aan de Steigerwijk (punt 11 in de route) huist sinds jaar en dag een paartje Kerkuilen. In 2000 bleken in een uilenbal botjes van de Veldspitsmuis te zitten. Een verrassende vondst, want tot dan toe was het dier nog nooit in Drenthe gesigna-leerd. Het diertje blijkt in opmars vanuit Duitsland via Twente. De uiltjes van Dalerpeel waren kennelijk de eer-sten die hun oog lieten vallen op de Veldspitsmuis...

2 Sinds 1999 woont er een dassenpaartje in Dalerpeel. Hier en daar zijn regelmatig sporen te zien van het wroeten van de dieren naar wormen en insec-tenlarven. De kans dat u een Das in levenden lijve zult zien, is vrijwel uitgesloten, omdat ze tot na zonsonder-gang onder de grond in hun burcht blijven. Onze das-senfamilie moet het zeer goed bevallen in Dalerpeel. Volgens de laatste waarnemingen zijn er tegenwoordig minstens acht exemplaren aanwezig.

3 De N.V. Griendtsveen Turfstrooisel Maatschappij was een Brabantse onderneming die in het laatste kwart van de negentiende eeuw met de productie van turfstrooisel begon. In 1888 kwam het bedrijf naar Drenthe en stichtte onder andere een grote fabriek aan het Dommerskanaal bij Weiteveen. Turfstrooisel bleek heel geschikt om op stalvloeren te worden gestrooid. Jarenlang stalde de London Omnibus zijn paarden op Drents turfstrooisel. Na de beëindiging van de activi-teiten in Drenthe werd het fabriekscomplex aan het Dommerskanaal in gebruik genomen door het Industrieel Smalspoor Museum (www.smalspoorcentrum.nl).

32foto

: Her

o M

oorla

g

foto

: Dre

nts

Arc

hief

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Uitneembaar routekaartje in dit nummer.Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

1

foto

: Ber

til Z

oer

Duurzaam water In de waterwingebieden streven we naar een zo goed mogelijke balans tussen het winnen van water, de ontwikkeling van natuur, en ruimte voor bezoekers om te genieten. K 45145/01

HeideherstelWaterwingebied Gasselte

WMD herstelt, in samenwerking met de Bosgroep Noordoost Nederland, een perceel langs de Borgerweg in waterwingebied Gasselte dat in 1968 nog een echt heideterrein was. Het merendeel van de bomen is weggehaald en de humusrijke bovenlaag is afgeplagd. Eind 19e eeuw lag Gasselte te midden van woeste heidegronden. Gedurende de vorige eeuw is het areaal heide fors geslonken. Op de resterende heidepercelen komen diverse planten en dieren voor die op de rode lijst zijn vermeld. Herstel van heideterreinen biedt voor veel soorten ontwikkelingsmogelijkheden.Door het gebied bijvoorbeeld te plaggen keren veel plantensoorten terug. De typische heidevegetatie zoals Struikhei, Dophei en Zonnedauw krijgen weer een kans om zich uit te breiden of te vestigen. En daarvan kunnen ook andere bedreigde en kwetsbare soorten profiteren. De vegetatie is van groot belang voor verschillende amfibieën, reptielen en insecten. De Bruine kikkers en de Gewone padden die de afgelopen jaren in het nabij gelegen heideterrein zijn waargenomen, krijgen mogelijk weldra gezelschap van hagedissen of Adders.

Kijk voor meer informatie over drinkwater op wmd.nl.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Bruine kikker

27Stichting Oude Drentse Kerken

di 19 april 09.30 - 18.30 uur Tour des Cimetières: Zuidoost DrentheEen mooie bustocht langs bijzondere kerken en begraafplaatsen in Zuidoost Drenthe. U bezoekt o.a. een bovenveenkerkhof en maakt een uitstapje ‘net over de grens’. Tussen de middag wordt er geluncht in het Veenpark. Kosten: € 42,50 (incl. bustocht, koffie/thee en lunch). Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552.Startlocatie: NS-station Emmen (Assen of Groningen is ook mogelijk als startlocatie).

di 10 mei 09.45 - 17.30 uur Tour des Cimetières: Van Assen tot HunzeDeze bustocht langs bijzondere kerken en begraafplaatsen begint in Assen, waar u de prachtige Noorderbegraafplaats bezoekt. Via de hunebedden van Rolde en de kerk van Anloo gaat de tocht naar Nieuw-Annerveen en Zuidlaren. Onderweg bezoekt u verschillende prachtige kerken en begraafplaatsen. Kosten: € 39,50 (incl. bustocht, koffie/thee en lunch). Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552.Startlocatie: NS-station Assen (Groningen is ook mogelijk als startlocatie).

do 7 juli 09.45 - 17.30 uur Tour des Cimetières: Kop van DrentheDeze bustocht brengt u langs de mooiste en bijzonderste kerken en begraafplaatsen in de kop van Drenthe. Zo komt u onder andere in Assen, Veenhuizen en de mooie dorpskerk in Vries. Na de lunch bezoekt u bijzondere locaties in de omgeving van Eelde en Paterswolde. Enthousiaste gidsen hebben u veel te vertellen tijdens deze tocht. Kosten: € 39,50 (incl. bustocht, koffie/thee en lunch). Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552.Startlocatie: NS-station Assen (Groningen is ook mogelijk als startlocatie).

di 30 augustus 09.30 - 18.00 uur Tour des Cimetières: Zuidwest DrentheDeze bustocht brengt u langs bijzondere kerken en begraafplaatsen in de omgeving van Meppel. Zo komt u onder meer in Meppel, Ruinerwold en Havelte. Tussen de middag wordt er gezamenlijk geluncht. Kosten: € 42,50 (incl. bustocht, koffie/thee en lunch). Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552.Startlocatie: NS-station Meppel (Assen of Groningen zijn als startlocaties ook mogelijk).

foto

: Ber

til Z

oer

foto

: Han

s D

ekke

rfo

to: M

elle

Bur

uma

foto

: Han

s D

ekke

r

Stichting Oude Drentse Kerken biedt ook voor 2011 weer een aantal zogenaamde Tour des Cimetières aan. Deze busreizen langs de meest karakteristieke begraafplaatsen, grafheuvels, hunebedden en kerken van Drenthe mogen zich al jaren verheugen in een grote belangstelling. Dit jaar hebben we weer een nieuwe tocht in de omgeving van Meppel uitgezet. Boek uw busreis op tijd zodat u zeker bent van een plaats.

Torenvalk

J o a n D . D . H o f m a n *

Beleef de lente en kijk mee in de intimiteit van het vogelleven.

Al vier jaar heeft Vogelbescherming cameraatjes geplaatst in de

nesten van enkele vogels. Nooit eerder konden we zien wat er

zich afspeelde in het nest van onder meer Kerkuil, Boomklever,

Steenuil en Torenvalk. Nu kunnen we een onbescheiden blik wer-

pen tijdens de nestbouw, het broeden, het voeren en het uitvlie-

gen van de jongen. Geniet mee op www.beleefdelente.nl.

Een van de camera’s zit in een nest-kast waarin Torenvalken broeden. Torenvalken gebruiken graag nestkas-ten omdat ze zelf geen nest kunnen bouwen. Ze slepen zelfs geen nestma-teriaal aan. Een hooggelegen, beschutte plek is al gauw geschikt. Hoge, vaak oude gebouwen zoals torens bieden daarvoor vaak mogelijkheden. Je ziet ze dan ook regelmatig in steden en dor-pen als er ook voedselgebieden zoals parken in de nabijheid liggen. In het buitengebied maken ze vaak gebruik van oude kraaien- of eksternesten in hoge bomen, houtsingels of bosranden. Dat verklaart waarom ze in boomarme gebieden zoals de Veenkoloniën veel minder voorkomen. Hier worden soms wel nestkasten op hoge palen geplaatst om de Torenvalken te laten helpen bij de bestrijding van muizen en – voor de boer – ander schadelijk gedierte.

MuizenjagersDe Torenvalk is een uitgesproken mui-zeneter met een sterke voorkeur voor woelmuizen (Veldmuis en Aardmuis) en in mindere mate ware muizen (Bosmuis en Huismuis). Maar ook kikkers, hagedissen, grote insecten als kevers en sprinkhanen zijn niet veilig voor hem. In de winter als het aanbod aan bodembeestjes minder is, verschalkt hij ook wel op de grond foeragerende vogels als mussen en spreeuwen. De Torenvalk is de enige valk in ons land die zijn voedsel uitsluitend op de bodem zoekt. De Slechtvalk bijvoor-beeld pakt behendig een vogel in de vlucht, net als de Boomvalk die zich sterk op grote vliegende insecten richt.Voor het opsporen van zijn prooien heeft de Torenvalk een speciale tech-niek. Het beeld van een ‘biddende’ Torenvalk kent iedereen wel. Met snelle vleugelslag en een gespreide fo

to: J

oop

van

de M

erbe

l

29Fauna

staart ‘staat’ een Torenvalk op tientallen meters hoogte in de lucht. De kop in de wind en de vleugelslag zo aangepast aan de windsnelheid dat hij niet van zijn plaats komt. Dit wordt wel ‘wieke-len’ genoemd en dat heeft hem de bij-naam Rode wiekel bezorgd. Het rode slaat dan op de heldere roodbruine kleur van rug en vleugels, die vooral bij het mannetje opvalt.Zijn ogen hebben een ongelooflijk scherp zicht. Geen enkele beweging op de bodem ontgaat hem. Zelfs het bewegende zand van een net onder de oppervlakte gravende Mol wordt opgemerkt. En dan is de kans groot dat zo’n argeloze Mol in de klauwen van de Torenvalk belandt. De meeste prooien worden bemachtigd door zich vanaf de bidhoogte in een razendsnelle stootduik op de prooi te laten vallen. Het vergt minder energie als de valk vanaf een paal of vanuit een boom de omgeving afspeurt. Dit zie je ook vaak.

Open landschapDoordat Torenvalken hun voedsel uit-sluitend op de grond kunnen bemach-tigen, zijn ze aangewezen op open landschappen met korte begroeiing. Graslanden, heide, slootkanten en ber-men zijn hun voedselgebieden. Naast het voedselaanbod is ook de aanwezig-heid van geschikte nestgelegenheid een voorwaarde om zich er met een ter-ritorium te kunnen vestigen. Dit laatste is zelfs belangrijker, want het voedsel-aanbod is maar zelden beperkend. Wel zijn er de laatste decennia voed-selproblemen ontstaan door de sterke intensivering van de landbouw, waar-door er minder en minder gevarieerd bodemleven is. Dit nog afgezien van het feit dat het intensieve gebruik van bestrijdingsmiddelen ook vele Torenvalken het leven heeft gekost.

Maar dit probleem ligt inmiddels gro-tendeels al enkele decennia achter ons. Het voedselaanbod heeft grote invloed op het tijdstip van broeden en de leg-selgrootte. Als de conditie van de vogels niet optimaal is door bijvoorbeeld een lange, strenge winter of beperkt voed-selaanbod, dan gaan de vogels niet of wat later broeden. Ook leggen ze bij onvoldoende voedselaanbod minder eieren, zodat ze wat minder bekkies te verzorgen hebben. Het aantal broeden-de Torenvalken en het aantal jongen houdt vooral verband met het aanbod aan woelmuizen. En dat wil nog wel eens wisselen. Woelmuizen kennen min of meer regelmatig muizenrijke jaren en muizenarme jaren.

TerritoriaIn de loop van maart beginnen Torenvalken aan hun baltsvluchten. Sierlijke dansen met luid kiekiekie-‘gezang’. Het mannetje heeft de nestplaats dan

al gekozen. Meestal het nest van vorig jaar. Eind april liggen er ongeveer vijf eieren en dan gaat het vrouwtje een maand broeden. Het mannetje verzorgt intussen de catering. Als de jongen zijn uitgekomen, worden ze door beide ouders verzorgd. Het duurt ook weer een maand totdat de jongen kunnen uitvliegen. Dan blijft de familie nog enkele weken bij elkaar en dan gaan de jongen hun eigen weg in de wereld zoeken.De meeste van onze Torenvalken blij-ven ’s winters in ons land. Uit koudere regionen trekken ze wel weg naar Zuid-Europa en Afrika. Het aantal Torenvalken in ons land schommelt nogal door wintersterfte en wisselende muizenjaren. Landelijk vari-eert het van 5000 tot 8000, in Drenthe kennen we goede jaren met meer dan 800 broedparen en daljaren met hoog-uit 400.Natuurontwikkeling en extra zorg voor het landschap zullen er aan bij-

dragen dat de toekomst van de Rode wiekel verzekerd is.

* Drs. J.D.D. Hofman is redacteur van Het Drentse Landschap.

foto

: Joh

an V

os

Exposities

foto

: Mel

vin

Gre

t / F

N

foto

: Joh

an V

os

foto

: TO

PFO

TONachtbrakers en muizen

in Drenthe1 april t/m 30 oktober 2011

De tentoonstelling gaat over de soorten uilen en muizen die in Drenthe

en daarbuiten voorkomen. Ransuilen, Bosuilen, Kerkuilen, Steenuilen maar

ook dwaalgasten als de Oehoe en Sneeuwuil worden uitgelicht.

Ook wordt er aandacht besteed aan enkele soorten die niet in Nederland

voorkomen. In Drenthe zijn muizen het hoofdvoedsel van de uil. Iedere uil

heeft zo zijn eigen voorkeur.Locatie: informatiecentrum ’t Ende,

Stapelerweg 20, 7957 NB De Stapel (bij De Wijk).

Openingstijden: dagelijks van 10.00 – 17.00 uur.

Het mystieke leven van de Vleermuizen22 april t/m 30 oktober 2011

In het informatiecentrum de Drenthehof van Stichting Het Drentse Landschap is de tentoonstelling Het mystieke leven van de Vleermuizen te zien. De tentoonstelling besteedt uitgebreid aandacht aan het uiterlijk en het gedrag van deze fascinerende nachtdieren. De vleermuizen die in Drenthe voorkomen, krijgen extra aandacht. Locatie: informatiecentrum Drenthehof, Dorpsstraat 1a, 9441 PD Orvelte.Openingstijden: dagelijks van 11.00 – 17.00 uur.

Drie vrouwen van het Groningse land13 maart t/m 8 mei 2011

Galerie Lemferdinge laat werk zien van drie vrouwen uit Groningen. De beelden van keramiste Sibrich Veenland zijn de vertalingen van die enorme ruimte van het kleiland met prachtige wolkpartijen en de altijd aanwezige wind. Ook Monika Stadler wordt bij haar werk gestuurd door alles wat oneindigheid, beweging, lucht en ritme in zich heeft en is gefascineerd door kleuren en kleurcombinaties. Voor het werk van Angelique de Waard is het uitgangspunt altijd het vertalen van beeld of het verbeelden van taal. Soms resulterend in een schilderij, soms in een tekst, steeds vaker in een combinatie van beiden. Een bezoek kan goed gecombineerd worden met een prachtige wandeling in de omgeving. Zie ook: www.CultureleRaadEelde.nlLocatie: Galerie Lemferdinge, Lemferdingelaan 2, 9765 AR Paterswolde.Openingstijden: vrijdag, zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

31

foto

’s: S

ake

Elzi

nga

Erfgoed te huurHet Drentse Landschap heeft de onderstaande panden nog beschikbaar voor de verhuur. Prijzen zijn indicatief en kunnen nog worden bijgesteld.

Veenhuizen Hoofdweg 118 (Klein Soestdijk) Functie: wonen, werken, erfgoedlogies – 490 m2Huurprijs: € 3.000,-- p/mnd

AnsenRheebruggen 6 Functie: wonen, erfgoedlogies – 330 m2Huurprijs: € 1000,-- p/mnd

ValthermondZuiderdiep 22 (Vervenerswoning)Functie: wonen – 230 m2Huurprijs: € 900,-- p/mnd

OrvelteDorpsstraat 1 Functie: wonen en werken – 390 m2Huurprijs: € 1.600,-- p/mnd

GieterveenBroek 62 (Molenaarswoning)Functie: wonen – 210 m2Huurprijs: € 700,-- p/mnd

LindeSchrapveen 13 (keuterij De Kiefte) Functie: wonen, erfgoedlogies – 300 m2Huurprijs: € 900,-- p/mnd

Broek 62 - Gieterveen

Schrapveen 13 - Linde

32 Opinie

Parels voor de zwijnenE r i c v a n d e r B i l t *

33Opiniefo

to: G

eert

de

Vrie

s

Met toenemende regelmaat verschij-nen er Wilde zwijnen in onze provin-cie. Meestal afkomstig uit Duitsland. Af en toe zien we ook kleine groep-jes Damherten, bijvoorbeeld rond Doldersum. De oorzaak is bij deze her-ten vrijwel steeds een ontsnapping uit een hertenkamp. Deze prachtige dieren voelen zich prima thuis in het bosrijke Drentse landschap anno nu. Een genot om te zien. Het huidige beleid van de Provincie Drenthe is er echter één van zero-tolerance. Wild zwijn, Damhert en ook Edelhert worden ter plekke afgeschoten als ze ergens in Drenthe verschijnen. Als schadelijk en onge-wenst wild.

Waarom niet?Stichting Het Drentse Landschap is het met deze insteek in het geheel niet eens. In onze ogen horen deze dieren thuis in Drenthe en zouden ze onder zekere randvoorwaarden gewoon geaccepteerd kunnen worden in onze natuurrijke cultuurlandschap-pen. Een poging om in een omrasterd gedeelte van het Drents-Friese Wold het Edelhert te introduceren stuitte op weerstand bij de landbouw en een wat dubbele houding bij terreineigenaren en overheden. Niemand wilde aan zo’n introductie zijn vingers branden. Maar

Hoe om te gaan met wildernis en wilde dieren in Nederland is gemeten aan de landelijke aandacht voor

bijvoorbeeld de grazers van de Oostvaardersplassen, een politieke discussie van groot maatschappelijk

belang. Ook in Drenthe speelt op kleinere schaal zo’n discussie, wat terloops viel op te maken uit de

nieuwjaarstoespraak van de Commissaris van de Koningin Jacques Tichelaar. Hij wenste het eerste zwijn

voor Rein in 2011 (is gedeputeerde Munniksma, red.). Wat is er in onze provincie op dit punt aan de

hand.

wat zijn nu concreet de voor- en nade-len van zulke grote grazers in onze leefomgeving.Allereerst kunnen we constateren dat er voldoende grote natuurgebieden zijn om gezonde populaties van Wilde zwijnen, Dam- en Edelherten te dra-gen. Denk aan de grote boswachterijen, het Dwingelderveld, het Drents-Friese Wold, Fochtelooërveen etc. Wel moet nagedacht worden over een adequaat populatiebeheer zodat de risico’s beheersbaar kunnen worden t.a.v. land-bouwschade, verkeersongelukken en agressie naar mensen. Wildbeheer kan het beste in de vorm van beheersjacht worden gerealiseerd. Mede gezien het ontbreken van grote predatoren in Drenthe.

EcotoerismeDe voordelen van de aanwezigheid van groot wild in Drenthe zijn evident. Op dit moment is vooral het toerisme de banenmotor van Drenthe. Maar liefst 1 op de 10 banen valt aan het toe-risme toe te schrijven en dit groeit nog steeds. In veel plattelandsgemeenten ligt dat nog veel hoger en is tot 25% van de werkgelegenheid tot het toe-risme te herleiden. Toerisme wordt ook gezien als een reële tegenkoppeling op de gevolgen van de aankomende krimp

op het voorzieningenniveau op het platteland. De wens om wild te beleven bevordert het ecotoerisme aanwijsbaar. Dit is inmiddels goed aangetoond op de Veluwe en de Amsterdamse Waterleidingduinen. Dat zou ook voor Drenthe kunnen gelden. Het bevor-dert de kwaliteit van ons natuurbeheer maar genereert ook inkomsten via de ontwikkeling van streekeigen culinaire producten gebaseerd op de noodzake-lijke ‘oogst’ van wild.Een meerderheid van onze Drentse bevolking is ervoor om aangelopen Wilde zwijnen met rust te laten. Wordt het niet eens tijd om onder regie van de Provincie Drenthe met de land-bouw, terreinbeheerders, gemeenten, jagers en wegbeheerders de condities vast te stellen waaronder groot wild wel in Drenthe kan verblijven? Met alle voordelen voor een groeiend eco-toerisme, een beter natuurbeheer en verbreding van onze plattelandsecono-mie?

* Drs.E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Van ouds was de Schoonebeker hèt heideschaap in oostelijk Drenthe. Op de zandgronden in de rest van de provincie liep het Drentse hei-deschaap. Deze laatste is het enige heideschaap in Nederland dat horens draagt en is alleen al daarom niet te verwarren met de Schoonebeker. Wat de Schoonebeker een beetje bij-zonder maakt, is dat het het grootste Nederlandse heideschapenras is. Zijn lange, kortbehaarde poten maken hem erg geschikt om door de ruige hei te banjeren. Ook zijn flink bewolde staart is lang. De vacht is langharig en doet grof aan. Niet geschikt om een dekbed mee te vullen.Een heideschaap moet wel over bijzon-dere eigenschappen beschikken. Het ruige, schrale terrein is geen vetpot. De Schoonebeker is een schapenras dat het juist van dergelijk terrein moet hebben. Een sterk ras. Ook omdat het aflammeren in de regel probleemloos verloopt, hoef je er nauwelijks naar om te kijken. Veel Schoonebekers worden in kuddes gehouden onder toezicht van een scheper. Dat doen we om de schapen te kunnen sturen naar plekken die voor het beheer stevig begraasd moeten worden. Tot begin 20e eeuw gebeurde dat vooral om hun mest te verzamelen in potstallen. Dankzij die mest konden de akkers op de essen worden benut. Verder leverden ze natuurlijk vlees en wol.

Schoonebeker heideschaap

Fijnproevers in het heidebeheer

foto

: Han

na S

chip

per

Wegens groot succes gaan we dit jaar uw inzet bij het werven van nieuwe begunstigers opnieuw belonen met een prachtige ets van beeldend kunstenaar Han van Hagen. Dit keer is het thema ‘Pubers van het Drentse landschap’. Zelf schreef hij over deze jonge dieren:

De pubers van het Drentse Landschap.Je kent ze wel. Pubers in de wei.Schoonebeker heideschapen, Schotse hooglanders, Limousines en Drentse heideschapen.Barstend van de energie lopen ze de volwassen viervoeters voor de voeten.Buitelen over elkaar, delen kopstoten uit. Bewegen zo onhandig, struikelen over eigen poten.Drinken nog immer verse melk uit moeders tap.Kijken welbewust de wereld in.Wie doet me wat?

De eerste ets die u ontvangt als u een nieuwe begunstiger werft is de jonge Schoonebeker. De ets heeft een afmeting van 160 mm x 110 mm en wordt in een A4 paspartout afgeleverd.

Gratis ets van Han van Hagen

Werf een begunstiger voor Het Drentse Landschap

Fijnproevers in het heidebeheer

Toen het belang van deze producten afnam, werd het schapenbestand sterk ingekrompen. Van de Schoonebeker resteerde eigenlijk alleen een kleine kudde in Westerbork. Bij het ophef-fen van deze kudde ging een deel naar Orvelte. Over de overige dieren heeft Het Drentse Landschap zich ontfermd. Deze worden o.a. ingezet op het Hijkerveld en het Doldersummerveld. De stichting heeft zich ten doel gesteld dit zeldzaam geworden schapenras weer te ontwikkelen. Samen met de Stichting Zeldzame Huisdierrassen wordt er gericht gefokt en geselec-teerd om het ras zuiver te houden. Inmiddels lopen er weer zo’n 2000 Schoonebekers in Drenthe. Een schit-terend resultaat.

Alvast heel hartelijk dank voor uw hulp!

Uw hulp bij het behoud van de Drentse natuur en cultuur is hard nodig. Maak daarom uw familieleden, vrienden en kennissen voor slechts € 17,50 per jaar begunstiger van Het Drentse Landschap. Vul de cadeaubon in dit kwartaalblad vandaag nog in en ontvang snel de eerste prachtige ets.

Evert Musch, Stroomdal Drentse Aa bij de Kymmelsberg, 1946-1955, olieverf, 55 x 205 cm

36 Cultuur

De schilderachtige landschappen van Hunze en AaR o e l S a n d e r s *

Als Evert Musch, schilder te Anloo, iets in zijn hoofd had, was hij daar

niet gemakkelijk vanaf te brengen. Toen er plannen bestonden om de

Schipborger Strubben plat te walsen om zodoende een beter oefen-

terrein voor het leger te verkrijgen, protesteerde hij hiertegen door

samen met collega’s de schoonheid van dit gebied door middel van

exposities van schilderijen en tekeningen onder de aandacht te bren-

gen. Het gewenste resultaat bleef niet uit, het plan ging niet door.

Evert Musch had al eerder op de barri-caden gestaan toen er stemmen opgin-gen om de stromen van de Drentse Aa te kanaliseren teneinde een betere uitoefening van de landbouw mogelijk te maken. Hij beklom de Kymmelsberg bij Schipborg en schilderde al zijn verontwaardiging voor het snode plan uit in een schitterend vergezicht

over de meanders van de voortkab-belende rivier. En ook hier keerde het tij. Oorzaak en gevolg? Ach, alleen het resultaat telt. Een schitterend eeu-wenoud landschap, waarin natuur- en landbouwgronden naast elkaar bestaan, bleef bewaard.Minder goed liep het af met de Hunze, die als het ware een tweeling vormt

met de Aa. Beide stromen, gescheiden door de Hondsrug, hebben hetzelfde doel, namelijk het afvoeren van het Drentse water in noordelijke richting. Door waterbouwkundige ingrepen zijn hun lopen in de buurt van de stad Groningen weliswaar niet meer oor-spronkelijk, maar nog steeds vloeien hun watermassa’s daar samen om ver-volgens hun weg naar de Waddenzee te zoeken.

InspiratieIn tegenstelling tot de Aa heeft de Hunze veel van zijn oorspronkelijke aanzien verloren. De kanalisatie heeft hier wel degelijk toegeslagen en delen van de bovenlopen van de rivier zijn zo goed als verdwenen als gevolg van vervening en landaanmaak. Toch zijn

Evert Musch, Stroomdal Drentse Aa bij de Kymmelsberg, 1946-1955, olieverf, 55 x 205 cm

Jan Zondag, Drentse Aa, 1936, olieverf, 80 x 100 cm

37Cultuur

De schilderachtige landschappen van Hunze en Aahier nog interessante resten te vinden voor wie er oog voor heeft. Bovendien heeft Het Drentse Landschap veel zaken ten goede gekeerd. Nieuwe inzichten met betrekking tot waterbe-heer en herstel van de natuur hebben geleid tot een gedeeltelijke hermean-dering. Behoud van het landschap en waterberging gaan hier hand in hand. Bij Spijkerboor is goed waar te nemen hoe het er uit kan gaan zien. Daar liggen nog veel halfverlande, aan de plantengroei te herkennen, meanders in een gebied met zeldzame rivierdui-nen. Het Annermoeras, de Duunsche Landen, de Breevenen, het zijn koste-lijke landschappen. Dat neemt niet weg dat de Aa tot nu toe meer schilders heeft geïnspireerd dan de Hunze. De Von Dülmens woonden hier en wie

kent niet de imposante Aa-gezichten van Berend Groen? Overigens schil-derde Groen ook speciaal voor Het Drentse Landschap in het Hunzedal.

Chinese invloedenJan Zondag, een kunstenaar die enigs-zins in de vergetelheid was geraakt, maar tegenwoordig weer meer in de belangstelling staat, werkte graag in het gebied van de Drentse Aa. Jan Zondag werd geboren in Annen. Zijn vader was boer en dreef een café, een situ-atie die in die dagen voor de zoon maar één vooruitzicht bood, namelijk een bestaan in het boerenleven. En dat zinde de zoon niet, hij wilde kunste-naar worden. Een uitweg uit die situ-atie vond hij in de beslissing om in het

onderwijs te gaan werken. Een succes werd dat niet en tenslotte zocht hij toch zijn werk in de schone kunsten. Hij werd kunstschilder, werkte eerst in Drenthe, woonde later in Frankrijk en kwam tenslotte weer naar Nederland waar hij zich in het Gooi vestigde. Zijn werk wordt daarom wel ingedeeld in een Drentse, Franse en Gooise periode, tijdperken waarin hij een duidelijke ontwikkeling doormaakte. Tijdens zijn verblijf in Frankrijk kwam Zondag in contact met de Chinese schilderkunst en hij raakte daardoor zeer geïnspi-reerd. Elementen daarvan zijn duidelijk te herkennen in het hierbij afgebeelde Drentse Aa, dat stamt uit het eind van die periode.

Geke Hoogstins,

Annermoeras in de

ochtend, 2008

acryl op linnen,

80 x 100 cm

38

Een landschap om te bewarenGeke Hoogstins woont en werkt in Eext op de rand van de Hondsrug, op de glooiing die afhelt naar het Hunzedal. In 2007 verscheen haar boek Kunstlandschap met daarin vijf-tig aquarellen uit het gebied van de Drentse Aa en de Hunze, waaraan ze twee jaar enthousiast had gewerkt.“Altijd al was de natuur een grote inspiratiebron voor mij. Maar nu ben ik nog meer en nog intenser van dit landschap in Drenthe gaan houden”, schrijft ze in haar inleiding. Haar zoek-tocht langs de Hunze leerde haar dat er naast de ontsierende kanalisatie toch ook nog resten van de oorspronkelijk sterk meanderende rivier waren te ontdekken of moerasachtige plekken,

waar nauwelijks een mens ooit komt, en die heimwee oproepen naar hoe het vroeger was. Ze kan er bevlogen over vertellen. Lyrisch wordt ze als ze het beeld oproept van een nog nevelige vlakte in de ochtend, waar de opko-mende zon zijn rechten opeist. Het doek Annermoeras in de ochtend geeft dat treffend weer. De lage horizon laat alle ruimte aan een forse luchtpartij met blauwe en grijze tinten, die overgaan in een wazig-warm ochtendrood met een zon die, net boven de kim, zijn eerste stralen over de waterpartij op de voor-grond het dal instuurt. “De geboorte van een nieuwe dag in het Hunzedal”, zegt de kunstenares, “Iets mooiers kan ik me nauwelijks voorstellen”.

Het landschap van de Hunze verandert nog steeds. Het is net als de Drentse Aa een landschap dat moet worden bewaard en gekoesterd, het moet wor-den beleefd en geschilderd. Laten we hopen dat het nog velen zal inspire-ren…

*Dr. R. Sanders is kunst­historicus en auteur van o.a. het boek Schildersdorpen in Drenthe.

M e l l e B u r u m a *

39Aankopen

In de laatste dagen van 2010 heeft een van de grootste grondaankopen uit de geschiedenis van onze stichting plaatsgevonden. Het 340 hectare grote Lofar natuurgebied bij Exloo werd door Lofar/Astron aan Het Drentse Landschap overgedragen. Een bijzondere gebeurtenis, zeker in deze tijd, nu het ontwikkelen van nieuwe natuur door het beleid van het huidige kabinet verleden tijd lijkt te gaan worden. De wens voor astronomisch onderzoek met moderne technieken leidde tot de realisatie van dit nieuwe natuurgebied tussen Exloo en Buinen. Om de grootste radiotelescoop van de wereld te kunnen maken met behulp van antennes was veel ruimte nodig. Ruimte die niet viel te combineren met het intensieve gebruik als landbouwgrond. Deze techniek bleek wel te koppelen aan een functie als natuurgebied. En zo ontstond een samenwerking die leidde tot een nieuw natuurgebied van genoemde omvang, terwijl de ogen van de internationale wetenschap op Nederland waren gericht. Gelukkig was er ook overheidsbeleid dat het mogelijk maakte dat er natuur mocht komen langs de Hunze en kwelmoeras aan de voet van de Hondsrug in het gebied Uilenbroeken. Uiteindelijk is door deze unieke samenwerking een natuurgebied ontstaan dat veel groter is dan in het overheidsbeleid was voorzien.

Het hele traject van verwerving van dit Lofargebied tot en met de inrichting, voor zowel voor de techniek als de natuur, werd mogelijk dankzij een combinatie van overheidsbeleid en private partijen: Provincie Drenthe, Lofar/Astron, het Waterschap Hunze en Aa’s en Stichting Het Drentse Landschap. De inrichting en overdracht als natuurgebied werd mede mogelijk gemaakt door de bijdragen van de Nationale Postcode Loterij en het VSBfonds. De uiteindelijke eigendomsoverdracht van Lofar/Astron aan Het Drentse Landschap getuigt van vertrouwen en zegt veel over de goede onderlinge verhoudingen. Onze stichting heeft de plicht op zich genomen om het gebied tot in lengte van jaren als natuurgebied te beheren. In de notariële akte is vastgelegd dat Astron het gebied voor de komende 20 jaar kan gebruiken voor het internationaal belangwekkende astronomische onderzoek. Hopelijk zal dit gebied de komende tijd nieuwe ontdekkingen opleveren voor de wetenschap.

Op 10 juli vindt voor de eerste keer de zogenaamde Lofardag plaats in Exloo. Er zal op deze dag veel te horen en te zien zijn over het Lofarproject. Meer informatie is t.z.t. op onze website www.drentslandschap.nl te vinden.

Waarvan akte...Belangrijke aankopen

• Hunzedal 0,05.90 ha. grasland nabij Spijkerboor 2,22.45 ha. bouwland nabij Westdorp 2,52.60 ha. bos bij Gieten Verkoop van 7,16.25 ha. ruilgrond

nabij Annen t.b.v. een kavelruil.

• Orvelte 1,47.60 ha. bos

• EsbosjesZuidwolde 0,45.61 ha. bos

• Drouwenerzand 0,08.35 ha. bos

* Ing. M.H. Buruma is rentmeester van Stichting Het Drentse Landschap.

foto

: Lof

ar

40 Berichten

Kortweg

Van Takkenhoogte en het aan-grenzende heidegebied De Wil-denberg werd de broedvogelbe-volking vorig jaar nauwkeurig in kaart gebracht. Het gebied blijkt maar liefst 60 soorten broedvogels te huisvesten.Karakteristieke soorten voor de heide die aangetroffen werden, waren ondermeer: Roodborst-tapuit (11 paar) en Kneu (21 paar). Ook Grauwe klauwier, Wulp en Kievit ontbraken niet als broedvogel. De aanwezig-heid van de Reestvervangende leiding met zijn natuurvrien-delijke oevers en de diverse waterpartijen droegen er toe bij dat er ook veel moerasvogels in het gebied blijken te broeden. Dit zijn soorten als Blauwborst, Rietgors, Bosrietzanger en zelfs de Kleine karekiet. Tak-kenhoogte is één van de eerste terreinen van de stichting waar de Grauwe gans zich vestigde als broedvogel. Dit jaar konden er acht paartjes ingetekend worden op de kaart.

De voorlichtingsbijeenkomsten voor de concept-natuurontwik-kelingsplannen van Oude Weer bij Gasselternijveen en Mande-landen bij Borger in november en december zijn goed bezocht. Beide plannen werden uitge-breid bediscussieerd en naar aanleiding van de inbreng van de aanwezigen ook aangepast. Vanzelfsprekend vormde mede-gebruik een duidelijke wens. In november vond in Exloo tevens een begunstigersavond over het Hunzedal plaats.

Elders in dit nummer wordt de overdracht van 340 ha ingericht natuurgebied gelegen in het LOFAR-gebied van Astron naar Het Drentse Landschap toegelicht. Samen met Astron en het lokale bewonersiniti-

1-Takkenhoogte

2-Hunzedal

atief genaamd de LOFAR-tafel, hebben we een prachtig ontwerp voor een mogelijk LOFAR-centrum gekozen. Het ontwerp is van architec-tenbureau B&O en gebaseerd op de Amerikaanse architect Lautner. Naast genoemde par-tijen steunen ook de Provincie Drenthe en de Gemeente Borger-Odoorn dit initiatief. De komende tijd moet gezocht worden naar financiering van dit baanbrekende initiatief. In het centrum willen we vooral de verbinding leggen tussen jeugd en techniek rond onder-werpen als astronomie, water-beheer, drinkwaterwinning en natuurontwikkeling.

In opdracht van Het Gronin-ger Landschap en Het Drentse

Landschap is onderzoek ver-richt naar de herstelkansen voor de Roerdomp in het Zuidlaardermeergebied. De laatste jaren broeden er nog slechts 1 of 2 paartjes in het gebied. De Roerdomp is een zeldzame reigersoort die speci-ale kwaliteitseisen stelt aan zijn broedgebied. Een belangrijke reden voor het lage aantal broedparen is het ontbreken van overjarig Riet op kletsnatte plekken. De rietlanden rondom het meer zijn te sterk ver-droogd. Het onderzoek brengt in kaart wat er zoal nodig is om het aantal broedgevallen te vergroten. Vanuit het Natu-ra2000-beleid wordt gesteld dat het gebied draagkracht moet kunnen bieden aan minimaal vijf paartjes Roerdompen.

foto

: Joh

an V

os

!ASSEN

EMMEN

HOOGEVEEN

MEPPEL

1

2

2

Klachten leesbaarheidHelaas leidde de combinatie van verkeerd kleurgebruik en lettertype in kwartaalblad 68 nogal eens tot moeilijk te lezen pagina’s. De redactie kreeg hierover meerdere klachten. Wij vinden dat uitermate verve-lend omdat leesbaarheid altijd een belangrijk aandachtspunt is. Onze vormgever Albert Rademaker heeft inmid-dels laten weten dat hij nog zorgvuldiger de lay out gaat beoordelen op leesbaarheid. We blijven uiteraard graag op de hoogte van uw bevindingen in deze.

MolensZowel met de Gemeente Aa en Hunze als met de Gemeente Coevorden worden gesprek-ken gevoerd over het beheer van molens. Deze onrenda-bele industriële monumenten vragen een zeer specialistisch beheer. Het Drentse Landschap wil zich op dit punt bekwa-men en staat ervoor open deze taak voor alle Drentse molens op zich te nemen. Daartoe is evenwel structurele steun van de gemeenten noodzakelijk. Professionalisering van het molenbeheer zou het behoud van onze 36 Drentse molens als toeristisch-recreatieve objecten zeer ten goede komen.

Diversen

Vogelbalans 2010SOVON Vogelonderzoek Nederland heeft recent de Vogelbalans 2010 uitgegeven, een themanummer over bio-diversiteit (SOVON 2010). De belangrijkste conclusies liegen er niet om. De Neder-landse vogelbevolking wordt steeds eenvormiger. Alge-mene broedvogels nemen toe, de kenmerkende en unieke broedvogels nemen af. Zoals bijvoorbeeld de heidevogels. Homogenisatie noemt men dit verschijnsel. Herstel van de Natura 2000 soorten blijft uit ondanks de inspanningen die natuurbeschermers plegen om de leefwereld van de zeld-zame Rode Lijst-soorten in de N2000 gebieden en daarbuiten te verbeteren. De watervogels profiteren echter wel degelijk van de verbetering van de kwaliteit van de Nederlandse wateren. De groeiende aantal-len ganzen maken echter niet iedereen gelukkig. Tenslotte wordt op vele manieren waar-genomen dat de effecten van klimaatverandering de biodi-versiteit beïnvloeden. Hierbij moet men denken aan verande-rende arealen, onveiliger bui-

tendijkse broedplaatsen, steeds vroeger maaien in weidevogel-landschappen en de vroegere start van het broedseizoen van bosvogels. Niet bepaald verheu-gende berichten.

100 jarig jubileum Vogel-trekstationIn 2011 is het 100 jaar gele-den dat de eerste Nederlandse vogelring werd aangelegd. Daarmee werd de basis gelegd van wat inmiddels is uitge-groeid tot een niet meer weg te denken onderzoeksmethode. In deze 100 jaar zijn 10,5 miljoen vogels van een metalen ring met een uniek nummer voor-zien. De verzamelde gegevens zijn van onschatbare waarde en bieden inzicht in zaken als vogeltrek en populatiedynami-sche processen als overleving, reproductie, dispersie en timing van broeden. De gegevens zijn niet alleen van belang voor de wetenschap maar tevens voor beleid en bescherming. Tijdens dit jubileumjaar wil het Vogel-trekstation haar werk breed onder de aandacht brengen (www.vogeltrekstation.nl).

Boek over het EnergielandschapDit boek laat op fascinerende wijze zien hoe onze energieproductie steeds van invloed is op ons landschap, zowel vroeger, als nu, als ook in de toekomst. Tom Bade, algemeen directeur van het kenniscentrum voor natuur en landschapTriple E, beschrijft op bijzondere wijze bekende en minder bekende landschapsvormen. Het verhaal wordt geïllustreerd met mooie foto’s van Ruud Lardinois. Voor de toekomst wordt uitgekeken naar nieuwe energielandschappen, die - net als Kinderdijk - worden aangewezen als Werelderfgoed of op z’n minst ideaal zijn voor een rustgevende wandeling op de vrije zondagmiddag.

Het boek telt 88 pagina’s en staat vol met bladvullende foto’s. Het is uitgegeven door KNNV Uitgeverij. U kunt het bestellen voor € 23,80 (inclusief BTW) + €2,76 verzendkosten bij Triple E: (026) 37 01 481 of info@tripleee.nl.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

42 Berichten

Bestuur en personeelOp 5 en 6 november is de Raad van Toezicht van Het Drentse Landschap en het managementteam op bezoek geweest bij Stichting Het Brabants Landschap. Hoofd-doel vormde de wens om een beeld te krijgen van de manier waarop Landschapsbeheer Bra-bant door hen is vormgegeven. Beide taken vallen onder Het Brabants Landschap. Land-schapsbeheer wordt daar zeer efficiënt georganiseerd en de Provincie Noord-Brabant stelt daarvoor ook veel middelen ter beschikking. De afhankelijkheid van de overheid is wel volledig en dat maakt zo’n taak finan-cieel erg kwetsbaar. Zeker in deze barre tijden.

Op 29 november werd afscheid genomen van ons lid van de Raad van Toezicht Albert Bruins Slot. In het dagelijks leven directeur van Alescon. Na 12 jaar moest zijn lidmaatschap statutair beëindigd worden. Hetgeen betreurd werd gezien zijn richtinggevende inbreng op het punt van de organi-satie, personeel en financiën. De stichting dankt Albert zeer voor zijn inbreng en wenst zijn opvolger Nico Vanderveen, directeur van het gelijknamige warenhuis in Assen, succes. Eind 2010 kwam Uko Veg-ter voor 2 dagen per week in dienst bij Het Drentse Land-schap. Uko is geen onbekende voor de stichting. Begin negen-tiger jaren van de vorige eeuw werkte hij ook bij ons. Nadien heeft hij als hydro-ecoloog bij IWACO (nu Haskoning) en het Waterschap Hunze en Aa’s gewerkt. Hij is bij de stichting gedetacheerd vanuit het water-schap en versterkt de afdeling Onderzoek en Planning. Het Drentse Landschap ervaart het als zeer positief om zo’n gekwalificeerde medewerker met het waterschap te mogen delen.

VleesaanbiedingHet is nog steeds mogelijk om vlees te bestellen. We hebben nog enkele pakketten beschik-baar. Bel met Aaltje Stroetinga op telefoon 0592-304135 of mail naar a.stroetinga@drents-landschap.nl. Op de website www.drentslandschap.nl kunt u meer informatie vinden.

Schenkingen, e.d.Uit een legaat van de heer en mevrouw Brouwer uit Roden werd € 5.000,-- ontvangen. Twee keer werd een vijfjarige periodieke schenkingsakte opgemaakt: van € 1.500,-- door de familie Nederhoed en voor iemand uit Amsterdam voor € 500,-- per jaar. Twee schen-kingen werden ontvangen door tussenkomst van de Stichting de Rentmeester. Bij deze stich-ting kan men goede doelen begunstigen en het bedrag als aftrekpost opvoeren bij de inkomstenbelasting. Via Landschapsveiling werd geld overgemaakt door de familie Berest uit Tilburg. Dit geld wordt ingezet om een leefmilieu voor de Bever te creëren. Losse giften, mogelijk einde-jaarsgiften van een 7-tal parti-culieren, voor totaal € 1020,--, werden eind december ont-vangen. We willen de schenkers allen hartelijk danken voor deze mooie gebaren. Ook gaat natuurlijk veel dank uit naar onze vaste begunstigers. In tegenstelling tot veel andere goede doelen organisaties is het begunstigersaantal van Het Drentse Landschap constant gebleven.

In memoriam Ad van der KuijlOnlangs hebben wij onver-wachts afscheid moeten nemen van onze vrijwilliger Ad van der Kuijl uit de beheerwerk-groep Hijken-Hooghalen. Enige jaren werkte hij met drie anderen in de terreinen van Het Drentse Landschap. Ad was zeer betrokken bij de natuur en onze stichting. Wij zullen hem missen.

Dagbesteding in de natuurPatiënten van Duurzaam Verblijf, onderdeel van GGZ Drenthe, steken sinds vorig jaar de handen uit de mouwen op verschillende locaties van Het Drentse Landschap. Gedurende het hele jaar gaat een vaste groep van ongeveer vijf patiën-ten twee keer per week vanaf de kliniek in Beilen naar bij-voorbeeld Westerbork, Smilde, Oranje of Wijster. Anko Oosting, hovenier, en Frits Groot, activiteitenbege-leider, werken beide bij Duur-zaam Verblijf en begeleiden de patiënten bij hun werkzaam-heden. Anko: “In de afgelopen maanden is er al veel werk gedaan. Zo hebben we een kabeltracé door het Scharreveld bij Westerbork aangelegd en de historische Veenbrug in Smilde hersteld. In het vogelreservaat Diependal bij Oranje hebben we onder meer houtwallen aangelegd, uitheemse beplan-ting verwijderd en windmolens vrijgemaakt”. “Het werken in de natuur doet de patiënten

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

43Berichten

goed”, zegt Frits. “We komen op prachtige plekken. Ze heb-ben een dagbesteding, doen iets nuttigs en zijn even buiten de kliniek. Dat maakt dat ze erg gemotiveerd zijn en hun best doen. De regelmaat is ook belangrijk; we gaan op vaste dagen in de week. Iedereen weet precies wat hij moet doen. We werken hard, maar er is ook voldoende ruimte voor een pauze”. De patiënten verblijven lang-durig in Duurzaam Verblijf vanwege een psychiatrische ziekte, zoals schizofrenie, of een alcohol- of drugsversla-ving. Daarnaast hebben ze vaak lichamelijke problemen. De werkzaamheden van de patiënten gebeuren op vrijwil-lige basis.

Kerstwandeling druk bezochtDe kerstwandeling die Het Drentse Landschap dit jaar in Orvelte hield trok maar liefst 1500 wandelaars. Het mooie winterse weer zorgde waarschijnlijk voor deze hoge opkomst. De sfeer in het dorp en tijdens de wandeling was goed. Helaas kon niet elke wandelaar de beloofde glüh-wein nuttigen omdat de orga-nisatie niet gerekend had op zoveel belangstelling. Gelukkig was er wel voldoende chocola-demelk zodat de meeste bezoe-kers met een warm gevoel weer huiswaarts konden keren.

Wandel mee met De 3 Provinciënwandeltocht Op 14 mei wordt opnieuw vanuit Bakkeveen de 3 Provin-ciënwandeltocht georganiseerd. Net als voorgaande jaren werkt Het Drentse Landschap ook dit jaar weer mee. Er zijn prachtige afwisselende routes uitgezet door Drenthe, Friesland en Groningen. De afstanden waar wandelaars of nordic walkers uit kunnen kiezen variëren van 5 tot 40 km. Daarnaast zijn er ook routes geschikt voor mensen met een rolstoel, scoot-mobiel of rollator. De 3 Provin-ciënwandeltocht wordt georga-niseerd door Sport Fryslân, de KNBLO-NL regio’s Drenthe,

Friesland en Groningen en De Friesland Zorgverzekeraar.

Op 3provincienwandeltocht.nl. vindt u meer informatie. Om mee te doen kunt u zich daar direct inschrijven. U ontvangt naast uw deelnamebewijs tevens een bon voor 15% kor-ting op het wandelsportassorti-ment bij Intersport vestigingen in Noord-Nederland.

EenerschansEindelijk kunnen we begin-nen met het wegwerken van het achterstallig onderhoud van de Eener- of Zwarten-dijksterschans. Met steun van de Provincie Drenthe en de

foto

: Han

s D

ekke

r

De Eener- of Zwartendijksterschans

Gebiedscommissie Noordwest Drenthe werd € 14.000,-- sub-sidie via het EU-programma POP/ELFPO 2 toegekend. Het Regiopark Groningen-Assen zegde € 10.350,-- toe en de Gemeente Noordenveld € 1.400,--. Veel dank voor deze toezeg-gingen waarmee deze restau-ratie een aanvang kan nemen. Ook voor de Emmer- en Katshaarschans, onze andere twee schansen, lijken middelen beschikbaar te komen.

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed.

Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen

• Stichting Oude Drentse Kerken

• Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds

• NAtIONALE POStcODE LOtERIj Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur• VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving• PBcF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland• jMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen• Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond­, weg­ en waterbouw• Bouwbedrijf H. POORtMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie­nieuwbouw­onderhoud­verbouw• GRONtMIj DRENtHE Assen (0592) 33 88 99 Advies­ en ingenieursbureau• ORANjEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau• AttERO Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie

duurzame energie uit afvalstromen.• NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij• Havesathe ‘DE HAVIxHORSt’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel ­ Restaurant• NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENtHE’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait...• Buro HOLLEMA Rolde (0592) 24 13 13 Tuin­ en landschapsarchitekten BNT• ARcADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies­ en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie)• QUERcUS Boomverzorging en Advisering Gasselte (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg• N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water• KONINKLIjKE VAN GORcUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling• HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen!

• DE ROO DRENtE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen• BARSINGERHORN cONSULtANcY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies• ARcHItEctEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96• cONcORDIA BOUWMAtERIALENHANDEL Meppel (0522) 25 36 31 Hout­ en bouwmaterialenhandel• OOStERHUIS BV Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf ­ Aannemersbedrijf g.w.w. ­ Landschapswerk• WOONcONcEPt Meppel (0800) 61 62 Meer dan wonen• AStRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl• WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop­in­shop totaalwarenhuis• ELtON BV Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen• MUELLER SALES Assen (0592) 36 16 00 Totaalconcept in Melkkoeling• VAN LIERE GRAFIScH BEDRIjF BV Emmen (0591) 611 099 Uw partner in communicatie• VNO NcW NOORD Haren (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden• ENSING ScHILDERS Assen (0592) 348 080 Onderhoud­ en protectiesystemen• VANDERSALM Bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie• DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31• FIEtEN & ROOS BV Hoogeveen (0528) 230 990 inbraak­ en brandbeveiliging ­ camerasystemen ­ pc netwerken ­ toegangscontrole• BUREAU B+O ARcHItEctEN BV Meppel (0522) 246 625• DE BONtE WEVER ASSEN 0592 - 356 000 / www.debontewever.nl Het meest complete all­in hotel van Nederland!• ExxENtA B.V. Assen (0592) 370 510 Meetbaar rendement van organisatie tot communicatie• ORANjA marketing communicatie reclame Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl• BOUWBEDRIjF MOES v.o.f. Dwingeloo (0521) 59 12 95

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van: