Kansen in de keten - RVO.nl3 | Kansen in de keten In deze brochure vindt u voorbeelden van...

Kansen in de ketenWinstkansen door energie-e�ciencyverbetering in de keten

met praktijkvoorbeelden

090265 / E52034 Brochure_Ketenef1 1 15-07-2010 14:41:44ANL-610324_OM_Kansen-in-de-keten.indd 1 24-04-12 14:22

2 | Kansen in de keten

Samenwerken binnen de keten biedt bedrijven winstkansen, bijvoorbeeld door besparing van energie. In deze brochure leggen we u uit hoe het werkt, met concrete voorbeelden. Niet alleen voor de industrie, maar ook voor de voedings- en genotmiddelenindustrie en de dienstensector. Kortom: kansen in de keten, ook voor uw bedrijf.

Kansen in de keten



In deze brochure vindt u voorbeelden van samenwerking in de keten die hebben geleid tot energie-efficiencyverbetering. Deze voorbeelden komen uit de praktijk; het zijn in de meeste gevallen projecten onder coördinatie van Agentschap NL. We hopen u hiermee te inspireren om op zoek te gaan naar kansen en mogelijkheden in úw keten.

Wat is energie-e�ciency?Energie-efficiencyverbetering is vaak binnen de poorten van een onder-neming te realiseren. Dat heet procesefficiency. Maar efficiencyverbetering stopt niet bij de bedrijfspoort. Daarbuiten is vaak ook verbetering van energie-efficiency te realiseren. Dit noemen we ketenefficiency. Denk hierbij aan het fabriceren van producten uit minder energie-intensief materiaal. Of aan efficiënter georganiseerd transport.

De keten is de omgeving van het bedrijf of instelling

Bij ketenefficiency komt dus niet alleen uw bedrijf of instelling zelf in beeld, maar ook uw omgeving. Hiermee bedoelen we uw klanten, toeleveranciers en distributeurs. Maar ook andere bedrijven, zoals de omliggende bedrijven op uw bedrijventerrein.Om te bepalen wie tot de omgeving van uw bedrijf behoren en waar kansen in energie-efficiencyverbetering in de keten liggen, is het belangrijk om uw hele keten in kaart te brengen.Hoe de keten eruit ziet, verschilt van geval tot geval. Welke keten de meeste kansen biedt, kunt u het beste zelf onderzoeken. Soms zijn meerdere ketens interessant om nader te bekijken.

De productieketenIndustriële bedrijven onderzoeken vaak als eerste hun productieketen: van grondstof via productie, distributie en gebruik tot (her)gebruik. Verderop in deze brochure bespreken we de besparingsmogelijkheden per productiefase.

De keten van collega-bedrijvenDoor samen te werken met collega-bedrijven ontstaan interessante besparingsopties. Denk bijvoorbeeld aan gezamenlijk transport. Dat bespaart niet alleen energie, maar vooral ook geld. En het levert tijd op, door een vermindering van files.

Mogelijke ketens in de dienstensectorDe dienstensector, bijvoorbeeld ziekenhuizen of onderwijs-instellingen, kent meestal geen grondstoffen of fysieke producten. Toch zijn ook voor deze instellingen ketens denkbaar met interessante efficiencyverbeteringen. Bijvoorbeeld door efficiënter transport, betere vervoers-plannen voor medewerkers, verbeteringen aan het computer- en serverpark, of het formuleren van kansrijke product-dienstcombinaties.

Andere ketensHet bepalen van de keten met de meeste kansen op energie-efficiencyverbetering is vaak maatwerk. Het kost inspanning en creativiteit om een keten in kaart te brengen. Agentschap NL kan u daarbij helpen, waardoor u meer zicht krijgt op de ketenpartijen en de besparingsopties. (zie kader op pagina 11)

De Nederlandse ziekenhuizen krijgen elk jaar ruim 9 miljoen patiënten voor een eerste poli-kliniekbezoek. Door op dezelfde dag meerdere behandelingen/onderzoeken te plannen hoeven patiënten minder vaak op en neer. Dat hee� op allerlei manieren een positief e�ect op de energie-e�ciency. Zo daalt bijvoorbeeld het li�gebruik. Op de foto Ger Colen van het VUMC Ziekenhuis in Amsterdam met naast hem internist mevrouw S. Zweegman.

090265 / E52034 Brochure_Ketenef3 3 15-07-2010 14:41:52


Ketene�ciency biedt grote kansen!

E�ciencyverbeteringen in de keten leveren u veel op:

geld Energie-e�ciencyverbetering in de keten gaat vaak samen met �nanciële

besparingen.

energiebesparing De gerealiseerde e�ciencyverbetering in een ketenproject leidt direct of

indirect tot energiebesparing en CO2-reductie.

een positief imago Vaak hee� energie-e�ciencyverbetering in de keten een positieve uitstraling

naar uw leveranciers, klanten en afnemers. Maar ook naar de directe

omgeving van uw bedrijf (denk aan omwonenden en overheden). U laat

immers zien dat u zich bezighoudt met het terugdringen van energieverbruik,

ook buiten de poort.

•

•

•

Raakvlakken met duurzaamheidsinitiatieven

Ketenefficiency is niet nieuw. Ketenefficiency hee� raakvlakken (en soms een gedeeltelijke overlap) met:

Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO)Duurzame productontwikkeling (DPO)Milieugerichte productontwikkeling (MPO) of EcodesignCradle-to-cradle (C2C)Duurzaamheid en innovatie Kwaliteit, arbo en milieu (KAM)

Vaak is het zinvol om de personen in uw organisatie die zich met bovenstaande aspecten bezighouden, te betrekken bij het zoeken naar mogelijke efficiencyverbeteringen in de keten.

••••••



Voorbeelden van ketene�ciencyDe productlevenscyclus

In de industrie wordt meestal een bepaald product geproduceerd. Elk product doorloopt daarbij verschillende fasen in de productlevenscyclus.Elke fase van deze productlevenscyclus hee� verschillende besparingsopties. In de onderstaande tabel staan per fase de besparingsopties. Op de volgende pagina’s van deze brochure staan voorbeelden hiervan.

Fase in de

productlevenscyclus

Besparingsopties

Grondsto�ase Materiaalbesparing

• Wat is de functie van de grondsto�en?

• Wanneer moeten deze worden geleverd?

• Kan ergens in de keten worden bespaard op deze grondsto�en?

• Kan de grondstof dichterbij worden ingekocht?

Productiefase Samenwerking op locatie

• Vinden in de buurt vergelijkbare processen plaats?

Zo ja: is samenwerking mogelijk?

• Wat gebeurt er in de volgende schakel met dit onderdeel?

• Zijn reststromen nu�ig in te ze�en in de omgeving van het bedrijf?

Distributiefase Optimalisatie distributie

• Welke andere goederenstromen of transporten komen van de

leveranciers of gaan naar de klanten? Is bundeling mogelijk?

• Is de logistieke organisatie meegegroeid met de technische

mogelijkheden; is de planning en belading optimaal?

Gebruiksfase Vermindering energiegebruik tijdens productgebruik

• Wat is de functie van het product bij de uiteindelijke klanten?

Kan dat energie-e�ciënter?

Optimalisatie levensduur

• Kan de levensduur van het product worden verlengd?

Afdankings- of

hergebruikfase

Optimalisatie van productafdanking en -herverwerking

• Is invloed mogelijk op de recycling van het product?

• Kunnen herbruikbare onderdelen makkelijker demonteerbaar

worden?

• Kunnen onderdelen worden vervangen die makkelijker

verwerkbaar zijn?

Optimalisatiefunktievervulling

Materiaalbesparing

Samenwerking op locatie

Optimalisatiedistributie

Grondstoffase

Productiefase

Distributiefase

Gebruiksfase

Vermindering energiegebruik tijdens productgebruik

Optimalisatielevensduur

Optimalisatie van productafdanking en -herverwerking

Afdankings- ofhergebruiksfase

Productlevenscyclus Besparingsopties



G r o n d s t o f f a s e :

MateriaalbesparingDoor de samenstelling van een product te wijzigen, verbetert u vaak de energie-efficiency. Dit kunt u doen door minder materiaal te gebruiken (dematerialisatie) of door een ander materiaal te gebruiken (materiaalsubstitutie).

DematerialisatieVermindering van grondstof per eenheid product leidt tot energiewinst. Bijvoorbeeld bij het maken van een suiker-zakje. Het is fabrikanten gelukt om de hoeveelheid papier voor een zakje terug te brengen met 40 procent. Minder papierverbruik betekent ook een lagere papierproductie, met energiebesparing tot gevolg.

MateriaalsubstitutieDoor te kiezen voor een energiezuinige grondstof is vaak minder materiaal nodig. Grondstofvervanging is mogelijk door toepassing van gerecyclede materialen, zoals kunststof recyclaat. De cementindustrie vervangt momenteel het portlandcement door hoogovencement. Portlandcement komt van uitputbare grondstoffen. Hoogovencement bestaat daarentegen voor driekwart uit een restproduct van de hoogovens, namelijk slak. De productie kost minder energie, terwijl het product zelf een vergelijkbare kwaliteit hee�.

Projectvoorbeeld: Geen massieve betonnen vloeren meerHet bedrijf VBI is Europa’s grootste producent van kanaalplaat-vloeren. Deze betonnen systeemvloeren hebben veel toepassingen in de woningbouw en utiliteitsbouw. De kanalen in de platen leveren een aanzienlijke materiaalbesparing ten opzichte van massieve vloeren: 40% minder beton en 50% minder staal. Door een laag eigen gewicht in combinatie met de voorspanwapening kunnen grote overspanningen worden gebouwd, met minder dragende wanden. Het resultaat: minder funderingspalen en lichtere structuren. Een ander voordeel is dat de prefab-kanaal-platen ‘custom made’ zijn; daardoor hebben ze direct de juiste afmetingen. Op de bouwplaats hoe� daarom niet meer op maat gezaagd te worden. Ook sparingen voor kruipluiken en trapgaten zijn niet meer nodig. De nieuwe vloer hee� geen hijsogen meer nodig, die je er na gebruik af moet zagen. Afval ontstaat daardoor niet meer op de bouwplaats, maar in de fabriek. Het afval krijgt direct een nieuwe bestemming.

Projectvoorbeeld: Bioplastics Bioplastics zijn kunststo�en op basis van bijvoorbeeld maïs. De milieubelasting van bioplastics is doorgaans lager dan die van ‘traditionele’ kunststo�en. Overschakelen van ‘traditionele’ kunststo�en op bioplastics bespaart meestal energie. Oerlemans Plastics, AEP Flexible Packaging, maakte bioplastics met enkele aanpassingen geschikt voor verwerking op blaas- en vlakfolie-machines. Daardoor kunnen bioplastics worden geproduceerd met verschillende stij¥eid, sterkte en transparantie. Zo ontstaan meer verpakkingstoepassingen voor deze bioplastics.

Bioplastics zijn kunststo�en op basis van bijvoorbeeld maïs. Vergeleken met de milieubelasting van ‘traditionele’ kunststo�en leveren bioplastics doorgaans een aanzienlijke (energie) besparing op. Bioplastics zijn onder meer als verpakkingsmateriaal te gebruiken. Op de foto manager Patrick Verscharen van Oerlemans Plastics.



P r o d u c t i e f a s e :

Samenwerking op locatie

Van ketenefficiency is ook sprake als de productieprocessen verbeteren bij de andere bedrijven uit de keten. Bijvoorbeeld door energiebesparing bij een bedrijf ‘downstream’ (een afnemer) of ‘upstream’ (een toe-leverancier). Of door gezamenlijk gebruik van energie-utilities. Ook kunt u bijvoorbeeld gebruikmaken van de restenergie van andere bedrijven.

Projectvoorbeeld: Dierlijke ve�en en eiwi�enDoor vestiging van bedrijfsmatig aan elkaar gerelateerde bedrijven op één terrein (een ‘eco-cluster’) worden transportafstanden kleiner en zijn sommige processtappen overbodig. Een voorbeeld is de samenwerking tussen Ten Kate Groningen, Gelita Nederland, AFB en Avebe. Deze bedrijven liggen op hetzelfde bedrijventerrein en leveren elkaar onderling eindproducten, hal�abricaten en energie. Dit eco-cluster maakt transport-, scheidings-, invries- en ontdooistappen overbodig. Met energiebesparing als gevolg. Het werkt als volgt: Ten Kate Groningen smelt varkensspek en haalt hieruit hoogwaardige ve�en en eiwi�en. De ve�en verwerkt Ten Kate zelf. De eiwi�en gaan via een pomp naar Gelita. Dit bedrijf isoleert de gelatine uit de nog warme eiwitstroom. Alle rest-producten gaan vervolgens terug naar Ten Kate. Een deel van de

resterende eiwi�en gaat naar AFB. Dit bedrijf zet de eiwi�en om in smaaksto�en voor honden- en ka�enbrokjes. Elke levering gebeurt zonder het terrein te verlaten. Daardoor zijn er geen transportkosten, wat jaarlijks een besparing oplevert van ongeveer 500.000 vrachtwagenkilometers. Er is geen tijdverlies. Ook blij� de kwaliteit constant en goed controleerbaar. De warmtekrachtcentrale van Avebe voorziet daarbij het hele cluster van energie. Het stroomgebruik is met ruim de hel� teruggelopen en de gezamenlijke energierekening daalde met 35%.

D i s t r i b u t i e f a s e :

Optimalisatie distributieBij distributie is veel energie-efficiencywinst te behalen. Hoe efficiënter de logistiek, des te lager het energieverbruik. U kunt een andere transportvorm overwegen (per boot of trein) of een reductie van het aantal transportkilometers.

Projectvoorbeeld: FrisdranksiroopDoor frisdrank als geconcentreerde siroop te vervoeren, gaat minder water mee met het transport. Bovendien nemen de verpakkingen met de siroop minder ruimte in dan frisdrank©esjes in kra�en. Het transportvolume en het gewicht nemen af, waardoor de energie-e�ciency verbetert. Fabrikanten en distributeurs die overstapten van ©esjes naar siroop, bespaarden al 649 MJ per 1000 liter frisdrank. Dit is een besparing van maar liefst 70%.



G e b r u i k s f a s e :

Vermindering van het energieverbruik tijdens productgebruik

Een lager energieverbruik tijdens het gebruik van het product, en dus lagere energiekosten, is aantrekkelijk voor veel consumenten.

Projectvoorbeeld: Een kopieerapparaat zonder opwarmtijd Het bedrijf Océ ontwikkelde een apparaat dat minder energie gebruikt in vergelijking met andere breedformaat elektrofoto-gra�sche kopieerapparaten en printers. De machine hee� namelijk geen opwarmtijd nodig, zodat de machine uit staat als zij niet in gebruik is. Het energieverbruik is daarmee aanzienlijk lager dan bij andere grote kopieerapparaten. De energiewinst is circa 3,8 GJ per apparaat per jaar. Andere voordelen zijn de lagere gebruikskosten en een reductie van 30% van het verpakkingsmateriaal. Waar mogelijk gebruikte Océ gerecycled kunststof en aluminium. De toner is hervulbaar en de machine is helemaal geschikt voor hergebruik en recycling van de materialen.

G e b r u i k s f a s e :

Optimalisatie levensduurVerlenging van de levensduur van een product betekent minder energie per gebruikstijd. Door bijvoorbeeld onderdelen met een hoge slijtage makkelijk vervangbaar te maken, verlengt u de levensduur van producten.

Projectvoorbeeld: Asfaltcollector Ooms Avenhorn, WTH Vloerverwarming en Tipspit werken samen aan een asfaltcollector: een energiebesparend leidingensysteem in de asfaltweg en in de bodem. Door de collector zijn er minder temperatuurwisselingen in het asfalt, wat gunstig is voor de levensduur van het wegdek. Vervanging van en onderhoud aan de weg zijn minder snel nodig. Ook is bij vorst minder pekel nodig omdat de asfaltweg sneeuw- en ijsvrij wordt gehouden door de warmte. De energie uit het asfaltwegdek kan woningen en gebouwen verwarmen. De gemiddelde jaaropbrengst is ongeveer 0,8 GJ/m2. Stel: een wegvak van 1 kilometer lang (18.000 m2) krijgt warmtewisselaars en wordt voor 70% benut. In dat geval is de gemiddelde opbrengst 10.000 GJ per jaar en per kilometer. Naast besparing leidt het nieuwe wegdek tot minder gladheid. De kans op �les bij koud en slecht weer is daardoor kleiner. In de ondergrondse leidingen kunnen ook detectiekabels komen, voor metingen van bijvoorbeeld verkeersbewegingen.



A f d a n k i n g s - o f h e r g e b r u i k f a s e :

Optimalisatie productafdanking en - herverwerking

De verwerking van afgedankte producten kost energie, maar kan u ook energie opleveren.

Projectvoorbeeld: Jeans to jeansModemerk Dutch Spirit hee� het hergebruik van grondsto�en vergaand toegepast bij het recyclen van spijkerkleding (bio-cyclus). Recyclebedrijf S. Frankenhuis & Zoon haalt versleten spijkerkleding uit elkaar en vermaalt het textiel zodat alleen de vezels overblijven. Die vezels worden opnieuw gesponnen tot draden en daarna geweven tot stof voor nieuwe jeans en jasjes. Deze gerecyclede kleding bevat op deze manier geen nieuwe grondstof. De katoenteelt staat bekend om het hoge verbruik van water en het gebruik van bestrijdingsmiddelen ook polysther grondstof(olie) gee� een hoge klimaatdruk. Hergebruik van deze materialen bespaart dus veel energie en vervuiling. Elke nieuw kledingstuk op deze manier gemaakt bespaart 40% aan nieuwe grondsto�en.

O p t i m a l i s a t i e f u n c t i e v e r v u l l i n g :

Optimalisatie functievervulling

Naast de bovengenoemde fasen uit de productlevenscyclus is het ook mogelijk om eerst eens goed te kijken naar de precieze functie die een bepaald product moet hebben. Wellicht is het namelijk mogelijk om een geheel nieuw innovatief product op de markt te ze�en dat dezelfde functie vervult. Dit noemen we: optimalisatie van de functievervulling. Door innovatieve nieuwe producten te ontwerpen die dezelfde functie vervullen kunt u wellicht veel energie besparen. Deze optie wijkt af van alle andere besparingsopties omdat we hierbij verder kijken dan het product alleen. Voorbeelden zijn vooral te vinden in product-dienstcombinaties (PDC’s):

Projectvoorbeeld: AutodelenIn veel Nederlandse steden is het mogelijk om een auto te delen. Bijvoorbeeld via ConnectCar of Greenwheels. Autodelen is een product-dienstcombinatie: de dienst is mobiliteit en het product een deelauto. Het systeem is erg e�ciënt. Een abonnee kan 24 uur per dag en zeven dagen in de week via telefoon of internet een auto reserveren. Met een chipcard kan de gebruiker de gereserveerde auto openen. De boardcomputer registreert het gebruik. De gebruiker ontvangt automatisch een factuur.

Modemerk Dutch Spirit hee� het hergebruik van grondsto�en vergaand toegepast bij het recyclen van spijkerkleding. Oude vezels worden opnieuw gesponnen tot draden en daarna geweven tot stof voor nieuwe jeans en jasjes. Op de foto managers Erik Toenhake (links) en Rien O�o (rechts) van Dutch Spirit en Erik Cobussen (midden), hoofd magazijn bij Heigo.



Optimalisatie distributie

Projectvoorbeeld: TelewerkenSun Microsystems schakelde over op telewerken. Het bedrij� schat dat een thuiswerkdag per medewerker 500 kWh aan energie bespaart. Ook Cisco Systems houdt zich bezig met telewerkfacili-teiten. Het bedrijf bedenkt concepten waardoor mensen minder gaan reizen. Cisco biedt geavanceerde videoconferentie-voor-zieningen, waarbij het bijna lijkt alsof je bij elkaar aan de vergader-tafel zit. Tot nu toe zijn er op deze manier al zo’n 29.000 vergaderin-gen gehouden, gemiddeld meer dan 700 per maand. Dit bespaarde zo’n 6000 vlieg- en autoreizen, met een kostenvoordeel van 47 miljoen dollar. Plus een aanzienlijke CO2-reductie.Naast energiebesparing hee� telewerken ook nog andere voordelen. Zo zijn er minder �les. Door de verkorting van de reistijd wordt het gemakkelijker om werk en privé te combineren. Ook geven veel medewerkers aan dat ze door telewerken e�ectiever en e�ciënter kunnen werken.

Voedings- en genotmiddelenindustrie

Ook in de voedings- en genotmiddelenindustrie zijn volop kansen voor efficiencyverbeteringen in de keten.

Optimalisatie distributie

Projectvoorbeeld: Reductie kwaliteitsverlies in de gesneden groentenketenHoe houd je gesneden groenten langer houdbaar? Producent Groentehof ontwikkelde hiervoor een computermodel, het ketensimulatiemodel. Dit model omschrij� precies de verantwoordelijkheid per ketenpartner bij het zo vers mogelijk houden van de gesneden groente. Zo kan de transporteur zien wat het e�ect is op de kwaliteit van de groente, als deze een half uur buiten de gekoelde vrachtwagen blij�. Naar aanleiding van het ketensimulatiemodel zijn de verpakking en de logistiek in de keten verbeterd. Hierdoor nam de houdbaarheid van gesneden groenten met 25-50% toe en daalde de a´eur met 35%.

Materiaalbesparing

Projectvoorbeeld: Circa 1500 tot 2000 kilo minder folie voor satébakjes Naast satés behoren kroke�en, bi�erballen, loempia’s en frikandellen tot de top tien van de Nederlandse snacks. Elk van deze snacks hee� zijn eigen verpakking. Voor de verpakking van saté maakt de Tilburgse snackfabrikant Ad van Geloven BV gebruik van dieptrekfolie. De onderneming hee� samen met haar leverancier de dieptrekfolie eens goed onder de loep genomen. Resultaat is een dunnere folie die qua samenstelling is veranderd, maar over dezelfde kwaliteiten beschikt als de oude folie. Op jaarbasis levert dat het bedrijf en het milieu een besparing op van bijna 10%.

DienstensectorIn de dienstensectoren zijn de fasen uit de productlevenscyclus vaak niet goed toepasbaar. Toch zijn ook in de dienstensectoren ketenefficiency-verbeteringen mogelijk. Denk hierbij aan verbeteringen bij transport en logistiek, bijvoorbeeld door slimmer gebruik van ICT-toepassingen. Of door gebruik van recyclebare kantoorbenodigdheden, zoals meubilair. Ook de inkoop van goederen en diensten kan duurzaam.



Agentschap NL biedt ondersteuning

Mogelijkheden energie-e�ciencyverbeteringBij het verkennen van de mogelijkheden tot verbetering van energie-eciency in de keten staat u niet alleen. Agentschap NL hee� instrumenten en diensten om te ondersteunen.

De keten in kaart brengen Vaak is onvoldoende duidelijk hoe de keten er precies uitziet. Laat staan welke mogelijkheden er allemaal zijn om in uw keten de eciency te verbeteren. Of om uw keten duurzamer of klimaatneutraler te maken. Agentschap NL biedt hulp om dit duidelijk in beeld te krijgen.

Het proces begeleiden Soms is het wenselijk dat partijen met elkaar om de tafel gaan en de mogelijkheden bespreken voor energie-eciencyverbetering. Agentschap NL kan u daarin faciliteren en het proces begeleiden.

Deskundige adviseurs inhuren Agentschap NL kan u ondersteunen door deskundige adviseurs in te huren. Deze helpen u inhoudelijk en/of procesmatig bij het onderzoeken van energie-eciencyverbeteringen in de keten.

Kennis en informatie Agentschap NL hee� veel kennis en informatie om uw vragen te beantwoorden over energie-eciencyverbetering in de keten.

Speci�eke Agentschap NL programma’s die u als bedrijf, branche-organisatie of instelling mogelijk kunnen ondersteunen met kennis of �nanciële instrumenten:

Meerjarenafspraken energie-eciency: www.agentschapnl.nl/mja

Reductie Overige Broeikasgassen: www.agentschapnl.nl/rob

Energieonderzoek Subsidie: www.agentschapnl.nl/eos

Energie Investerings A�rek:www.agentschapnl.nl/eia

Energietransitie keteneciency: www.energietransitie.nl

•

•

•

•


Dit is een publicatie van:

Agentschap NLNL Energie en KlimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE UtrechtT +31 (0) 88 602 2533www.agentschapnl.nl/mja

© Agentschap NL | juli 2010Publicatie-nr. 2MJAP1004

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.

De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.


© Agentschap NL | april 2012Publicatie-nr. 2MJAP1203

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.

De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.

ANL-610324_OM_Kansen-in-de-keten.indd 4 24-04-12 14:22

Kansen in de keten - RVO.nl3 | Kansen in de keten In deze brochure vindt u voorbeelden van...

Documents

Transcript of Kansen in de keten - RVO.nl3 | Kansen in de keten In deze brochure vindt u voorbeelden van...