Het verzamelen en presenteren van naturalia en kunst van 1500 tot heden

Kabinetten, galerijenen musea

Het verzam

elen en presenteren van naturalia en kunst van 1500 tot heden

Kabinetten, galerijenen m

usea

De bundel Kabinetten, galerijen en musea. Het verzamelen en

presenteren van naturalia en kunst van 1500 tot heden gaat over de

uiterst gevarieerde geschiedenis van het verzamelen in Europa van

1500 tot heden. De lezer ontmoet allerlei soorten collecties, niet

alleen van kunstobjecten maar ook van voorwerpen uit de natuur en

uit het domein van de natuurwetenschappen. Aan de orde komen

de motieven die vorsten, overheden en particulieren ertoe brachten

verzamelingen aan te leggen en de functies die deze collecties,

uitgegroeid tot kabinetten, galerijen en musea, werden geacht te

vervullen. Omdat de functies goed afgelezen kunnen worden aan de

wijzen waarop collecties worden geordend en tentoongesteld, loopt

de presentatiegeschiedenis als een rode draad door het boek. Nauw

hiermee verbonden is het proces van geleidelijke openbaarmaking

dat in de verzamel- en museumgeschiedenis getraceerd kan

worden.

In vijftien hoofdstukken worden aan de hand van representatieve

voorbeelden de opvattingen over en de praktijk van het verzamelen

en presenteren beschreven en onderzocht in samenhang met

ontwikkelingen in het denken over zowel de kunst als de natuur. Zo

wordt de geschiedenis van het verzamelen opgevat als een aspect

van de wetenschapsgeschiedenis. De eerste zes hoofdstukken zijn

gewijd aan het tijdperk van de encyclopedische verzameling, het

type collectie dat een breed scala aan voorwerpen omvatte met het

doel de totale kennis van de wereld te representeren. De overige

hoofdstukken behandelen de ontwikkeling van vier gespecialiseerde

instituten sinds de late achttiende eeuw: het natuurhistorisch

museum, het etnografisch museum, het kunstnijverheidsmuseum

en het museum voor beeldende kunst. Verdere verdieping wordt

aangebracht door in de laatste zes hoofdstukken de nadruk te

leggen op het kunstmuseum.

Kabinetten, galerijen en museaHet verzamelen en presenteren van naturalia en kunst van 1500 tot heden

RedactieEllinoor BergveltDebora J. MeijersMieke Rijnders

2013Open UniversiteitWBOOKS, Zwolle

InlEIDIng

Kabinetten, galerijen en musea. Uit de geschiedenis van het verzamelen 7 Mieke Rijnders

DE EnCYClOPEDISCHE VERZAMElIng 1500-1800

1 De vorstelijke Kunst- und Wunderkammer 31 Elisabeth Scheicher2 Samuel Quicchebergs Inscriptiones vel tituli theatri amplissimi: uitgangspunten en achtergronden van de 59 encyclopedische verzameling in de zestiende eeuw Dirk Jacob Jansen3 Italiaanse verzamelingen van de late middeleeuwen tot het einde van de zeventiende eeuw 85 Giuseppe Olmi4 Vorstelijke en burgerlijke verzamelingen in de nederlanden vanaf het einde van de zestiende 117 eeuw tot omstreeks 1700 Jaap van der Veen5 Institutionele verzamelingen in de tijd van de wetenschappelijke revolutie (1600-1750) 145 Klaas van Berkel6 Het encyclopedische museum van de achttiende eeuw 169 Debora J. Meijers

HET gESPECIAlISEERDE MUSEUM 1750-HEDEn

7 De ontwikkeling van het natuurhistorische museum sedert 1750 195 Rob Visser8 Het negentiende-eeuwse openbare etnografische museum 219 Mary Bouquet9 Kunstnijverheidsmusea: van techniek naar esthetiek 249 Lieske Tibbe

Het kunstmuseum

10 naar een systematische presentatie 279 Debora J. Meijers11 Museumconcept en geschiedopvatting. Het Alte en neue Museum in Berlijn 305 Elsa van Wezel12 De Britse Parlementaire Enqute uit 1853. De modernisering van de national gallery in londen 335 Ellinoor Bergvelt13 Tussen geschiedenis en kunst. nederlandse nationale kunstmusea in de negentiende eeuw 359 Ellinoor Bergvelt14 De museumhervormingsbeweging in Duitsland en het ontstaan van het moderne kunstmuseum 389 Alexis Joachimides15 Presentatie in kunstmusea na de Tweede Wereldoorlog 431 Fieke Konijn

lijst van gebruikte literatuur 475 Register van personen 491 Register van kabinetten, galerijen en musea 497 Chris Schreurs

Inhoud

1 Tous Lens, affiche bij de opening op 12 december

2012 van Louvre-Lens, het

satellietmuseum van het

Muse du Louvre in het

Noord-Franse Lens.

Het schilderij is Le 28

Juillet. La Libert guidant

le peuple (28 juli. De

Vrijheid leidt het volk) dat

Eugne Delacroix

schilderde naar aanleiding

van de opstand in Parijs

van 27, 28 en 29 juli 1830.

.

Kabinetten, galerijen en musea. Uit de geschiedenis van het verzamelen

Mieke Rijnders

7

Verzamelingen zijn, volgens de definitie van de historicus en filosoof Krzysztof Pomian, groepen van voorwerpen uit de natuur of door mensen gemaakt die tijdelijk of definitief buiten het circuit van economische activiteiten worden gehouden, een bijzondere bescherming genieten en tentoon-gesteld worden.1 De aard van de voorwerpen die deel uitmaken van een verzameling, benoemt Pomian hier slechts in zeer algemene termen, terwijl hij het doel van het bijeenbrengen ervan geheel onbenoemd laat, en terecht: de meest uit-eenlopende voorwerpen werden en worden verzameld en om de meest uiteenlopende redenen.

Dit boek gaat over de geschiedenis van het verzamelen van zowel voorwerpen van kunst als objecten uit het rijk van de natuur. Het biedt een overzicht van de verschillende soorten collecties die in de loop van de eeuwen zijn gevormd, maar kan door de omvang van het terrein niet compleet zijn. De eerste begrenzing is een geografische: verzame-lingen buiten Europa blijven, op een enkele uit-zondering na, buiten beschouwing. Het museum, uitgegroeid tot het verzamelinstituut bij uitstek, is op Europese bodem ontstaan, in nauwe samenhang met de hier gangbare beoefening en benadering van wetenschap en kunst. Daarbij gaat de aandacht vooral uit naar verzamelingen van vorsten, burgers en instituten in Duitsland, Oostenrijk, Itali, Nederland, Frankrijk en Engeland. De tweede afba-kening betreft de tijd. De oudste verzamelingen die hier worden besproken, zijn die van twee vorsten uit het Huis Valois: Karel V, koning van Frankrijk, en zijn broer Jean, hertog van Berry.2 Hun collec-ties dateren uit de tweede helft van de veertiende eeuw. De meest recente gevallen die worden besproken, zijn de collectiepresentaties van het Museum of Modern Art in New York, het Muse National dArt Moderne in het Centre Georges Pompidou in Parijs en die van Tate Modern in Londen. Deze dateren van de laatste decennia. In deze inleiding komt voorts het op 12 december 2012 geopende Louvre-Lens kort aan bod (afb. 1).

In vijftien hoofdstukken passeren in chronologi-sche volgorde enkele mijlpalen van het verzamelen in West-Europa vanaf de middeleeuwen tot heden de revue. Aan de hand van representatieve voor-beelden worden de opvattingen over en de praktijk van het verzamelen en presenteren beschreven in

samenhang met ontwikkelingen in het denken over zowel de kunst als de natuur. Telkens zal gekeken worden naar de motieven die vorsten, overheden en particulieren ertoe brachten verza-melingen aan te leggen. Ook wordt aandacht besteed aan de functies die deze collecties, onder-gebracht in kabinetten, galerijen en musea, geacht werden te vervullen. Nauw verbonden met de ver-anderende visie op de functie van het museum is het proces van geleidelijke openbaarmaking dat in de verzamel- en museumgeschiedenis getraceerd kan worden. Omdat de functies niet alleen kunnen worden afgelezen aan de wijzen waarop collecties worden samengesteld, maar vooral ook aan hoe ze worden geordend en tentoongesteld, loopt de pre-sentatiegeschiedenis eveneens als een rode draad door dit boek.

Globaal zijn twee typen verzamelingen te onder-scheiden: de encyclopedische verzameling, die in de zestiende en zeventiende eeuw tot bloei kwam, en de gespecialiseerde verzameling die in de moderne tijd domineert. De encyclopedische ver-

2 Encyclopdie ou la suite & liaison de tous les Arts &

Sciences (Encyclopedie of de

reeks en band van alle kunsten en

wetenschappen), uit Christophe

de Savigny, Tableaux accomplis

de tous les arts libraux, Parijs

1587.

De in een keten verbonden

kunsten en wetenschappen zijn

van links midden met de klok

mee: Grammaire, Rhtorique,

Posie, Dialectique, Arithmtique,

Gomtrie, Optique, Musique,

Cosmographie, Astrologie,

Gographie, Physique, Mdecine,

Metaphysique, Ethique,

Jurisprudence, Chronologie,

Thologie.

1. Des ensembles dobjets naturels ou artificiels, maintenus temporairement ou dfinitivement hors du circuit dactivits conomiques, soumis une protection spciale et exposs au regard [], Pomian 1987, 20.2. Voor de motivering van dit begin zie hoofdstuk 1, p. 32.

zameling omvatte een breed scala aan voorwerpen met het doel de totale kennis van de wereld te representeren. Encyclopedia, that lernynge whiche comprehendeth all lyberall science and studies, zo definieerde de Engelse diplomaat en geleerde Thomas Elyot het begrip encyclopedie in 1538 in The Dictionary, zijn Latijns-Engelse woordenboek.3 De Franse geleerde Christophe de Savigny sloot daar in zijn Tableaux accomplis de tous les arts libraux (Parijs 1587) bij aan: Encyclopdie ou la suite & liaison de tous les Arts & Sciences (Encyclopedie of de reeks en verbinding van alle kunsten en wetenschappen) (afb. 2).4 De encyclopedie werd beschouwd als een samenhangende presentatie van al het kenbare in woorden. D