7e jaargang

nummer 3

maart 2010

Special: Ventilatie > Luchtdichtheid, een kritisch

punt > In vijf stappen naar een beter systeem >

‘Vraaggestuurd’ renoveren

IZ0310_cover.indd 1IZ0310_cover.indd 1 9-3-2010 13:44:429-3-2010 13:44:42

Acto maakt decalculatie eenvoudig

A C C U R A A T

Z E K E R

S N E L

G E M A K

I N Z I C H T

W I N S T G E V E N D

B E W E Z E N

Maak snel en betrouwbaar de passende offerte

Nieuwe module ActoService | Onderhoudscalculatie

Het calculeren van onderhoudscontracten was nog nooit zo eenvoudig !

Vraag een vrijblijvende demonstratie aan!

ActoService | Onderhoudscalculatie,

enkele voordelen op een rij :

importmogelijkheden,

o.a. vanuit Excel op basis van

Stabu, NL/SfB enz., én inlezen

van bestekken van derden.

voor een efficiënt offerteproces.

voor minder fouten.

Managementrapportages en

Bel voor meer informatie en een

vrijblijvende demonstratie naar

Acto Informatisering:

(033) 422 68 00

www.acto.nl

Ad AS 100204 SMS OH l l ti 1 tb I t ll t Z k i dd 1 2010 02 08 15 29 08IZ0310_acto_02.indd 2IZ0310_acto_02.indd 2 11-3-2010 9:38:1011-3-2010 9:38:10

>>Betrouwbaar in warmte

Intergas Verwarming, Postbus 6, 7740 AA Coevorden, tel.: (0524) 51 23 45 www.intergasverwarming.nl

Steeds meer installateurs kiezen voor de HR(E)-ketels van Intergas. Geen wonder, want deze energiezuinige ketels bieden niet alleen uitstekende gebruikseigenschappen, ze zijn ook nog eens in een handomdraai geplaatst en geïnstalleerd. Ontdek het zelf!

www.intergasverwarming.nl

...is het installeren van een HR(E)-ketel van Intergas

Zo simpel als het indraaien van een nieuwe lamp...

IZ0310_intergas_03.indd 3IZ0310_intergas_03.indd 3 11-3-2010 9:45:1711-3-2010 9:45:17

De Top – Topvex voor compact installeren

Nieuwe platte toestellen - optimaal energiegebruikDe Topvex FR is de nieuwste telg uit de Topvex familie. Het apparaat is ontworpen voor installaties in compacte ruimtes, bijvoorbeeld tussen verlaagde plafonds, gangen of lokalen met zichtbare installaties. De Topvex FR heeft een laag geluidsniveau - warmteterug-winning met dubbele parallelle warmtewiel wisselaars, weinig interne druk en energiezuinige EC-ventilatoren, dit geeft een optimale prestatie met een minimaal energieverbruik. Bij het ontwerpen van de Topvex FR hebben we ons gericht op het creëren van een unit die eenvoudig is te selecteren, installeren en gebruiken. De Topvex FR wordt geleverd met een besturingssysteem en eenmaal geïnstalleerd is het gewoon een kwestie van inschakelen en instellen.

Systemair BV • Kilweg 10 - 16, 3336 LL Zwijndrecht Tel 078 610 73 30 • Fax 078 610 73 35info@systemair.nl • www.systemair.nl

Topvex FR heeft is zeer plat en is verkrijgbaar in vier maten voor luchtstromen tot 6.000 m³/h

Systemair’s meest energiezuinige producten, bijvoorbeeld de Topvex FR, zijn gemarkeerd met dit Green Ventilation symbool.

Systemair is opgericht in 1974 en heeft momenteel dochterondernemingen in 38 landen over de hele wereld, rond 2150 werknemers. Het brede pro-ductgamma omvat buisventilatoren, dakventilatoren, axiaal ventilatoren, RWA ventilatoren, luchtbehandelingskasten, luchtverdeelapparatuur, luchtgordijnen en accessoires. Wij verkopen op regelmatige basis aan 100 landen. Sinds oktober 2007 is Systemair genoteerd op de Nasdaq OMX Nordic Exchange in Stockholm.

Photo: Scanpix

IZ0310_systemair_04.indd 4IZ0310_systemair_04.indd 4 11-3-2010 9:48:2711-3-2010 9:48:27

“Luchtdichtheid is een installatieconcept”Bouwfysica en installatietechniek

“Handbediening zet geen zoden aan de dijk”Verbeteren van een ventilatiesysteem

“Zie onderhoud als kans; niet als bedreiging”Duidelijke rolverdeling gewenst

“We over-ventileren behoorlijk in ons land”Ventileren op vraag en behoefte

Het Ademend Raam, een fris conceptDecentrale ventilatie met WTW

Ingetogen installatietechniekWoonzorgcentrum Stiens

En verderVan de redactieIn de pijplijn, incl. IZAPColumn PubliventAf fabriekColumn Mañana, mañana

Wellness in een vliegtuigsuiteBadkamer Design Award

IZ ZAKELIJK“De installateur is een onmisbare schakel”(Oud-) Minister Eberhard van der Laan

Is het installateursvak een zwaar beroep?Zoveel mensen, zoveel meningen?

Verplichte keuring van installatiesJa of nee?

En verderZakennieuwsColumn OTIBColumn KEMA

14

16

18

20

22

30

79

114249

IZ SANITAIR

IZ TECHNIEK

26

36

38

40

343545

maart 2010 5

COLOFONInstallateursZaken (ISSN:1872_6607)Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én (commerciële) bedrijfsvoeringOplage: 8.000 exemplarenAandachtsgebieden: gas, water, verwarming, luchtbehan-deling, koeling, sanitair, dakbedekking, energie en milieuEen uitgave van: Merlijn Plus BV, Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen T: (0182) 63 17 17, F: (0182) 61 78 15 E: info@merlijnplus.nl I: www.merlijnplus.nlRedactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur), Ruthger te Marvelde, Wietse Buma (redactie Techniek), Katja van Roosmalen (coördinatie Zakelijk katern), Martijn Bennis, Look Boden, Herman Kleijntjes, Martijn Jorritsma, Jesse Budding, Theo Tangelder (fotografie)E: redactie@merlijnplus.nlVaste medewerking: Ton Meijer (cartoon), Publivent, VLA, Elly Verburg (OTIB), KEMA.Advertentie-exploitatie: Ruud Struijk T: 0182 63 17 17 E: verkoop@merlijnplus.nlUitgever: Frank StouthartSecretariaat: info@merlijnplus.nlAbonnementen: Benelux € 19,50. Buitenland € 58,50. Losse nummers € 5,-. Prijzen per jaar en incl. BTW. Abonnementen lopen automatisch door tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk bij de uitgever wordt opgezegdE: abonnementen@merlijnplus.nlVormgeving: Yolanda van der NeutBasis vormgeving: DUO-ontwerp, UtrechtDruk: Ten Brink, Meppel

© Merlijn Plus BV, 2009 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schrifte-lijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

7e jaargang

nummer 3

maart 2010

Special: Ventilatie > Luchtdichtheid, een kritisch

punt > In vijf stappen naar een beter systeem >

‘Vraaggestuurd’ renoveren

Installateurs zijn blij met ClimaRad. De decentrale

WTW van ClimaRad biedt niet alleen henzelf maar

ook hun opdrachtgevers toegevoegde waarde. Op-

drachtgevers hebben voordeel bij eenvoudige mon-

tage. Het is relatief eenvoudig om met decentrale

WTW (ClimaRad) een school goed te ventileren,

een woning op de gewenste EPC te krijgen of een

EPA-label te stijgen. Installateurs hebben bovendien

bedrijfseconomisch voordeel. Zij factureren in het

geval van een ClimaRad decentrale WTW voorname-

lijk materiaalkosten en relatief weinig manuren.

Juist met het materiaal is nu eenmaal winst te

be halen, nietwaar?

IZ0310_inhoud.indd 5IZ0310_inhoud.indd 5 12-3-2010 10:26:2712-3-2010 10:26:27

Powered by Rucon

Rucon is veelal onzichtbaar overal aanwezig. Het resultaat en het effect van onze ventilatoren

vindt u terug in de vele toepassingen binnen de utiliteitsbouw, industrie, woningbouw,

scheepsbouw en parkeergarages. Dat heeft niet alleen te maken met onze gedegen kennis en

jarenlange ervaring of met het gegeven dat wij vrijwel alle bekende Europese ventilatormerken

vertegenwoordigen! Nee, vooral de wijze waarop wij vanuit ieder specifi ek probleem voor een

projectmatige benadering kiezen, zodat ieder werkgebied en iedere klant een eigen oplossing

krijgt aangedragen, geeft ons een duidelijke voorsprong. Niet zo verwonderlijk dat het grootste

Europese Skydiving Center ook kiest voor de kracht van Rucon!

Rucon Ventilatoren B.V., Postbus 263, 3840 AG Harderwijk. T 0341- 439100 I www.rucon.nl

Rucon, ventilatoren voor elke toepassing

IZ0310_rucon_06.indd 6IZ0310_rucon_06.indd 6 11-3-2010 9:49:5911-3-2010 9:49:59

maart 2010 7

VAN DE REDACTIE

Wie zijn klanten een goed binnenklimaat wil bezorgen maar niet met een hoge energierekening wil opzade-len, moet beschikken over een brede blik. Neem nu dat telefoontje van mevrouw Jansen. Ze heeft vochtpro-blemen in de badkamer. Het plafond beschimmelt. Of u dat kunt verhelpen. Natuur-lijk kunt u dat. Sterker, u bent al op weg om het falende systeem eens stevig onder handen te nemen of zelfs te vervangen. “Wacht even”, waarschuwt een deskundige die wij con-sulteerden. “Let op het grote geheel. Bij het zoeken naar oplossingen voor problemen met het binnenmilieu, zoals comfortklachten of vocht en schimmelplekken, kijken we vaak het eerst naar het ventilatiesysteem. Maar dat is lang niet altijd terecht. Je kunt een perfect werkende installatie hebben, maar door bijvoorbeeld de houten vloer op de begane grond niet te

isoleren, kunnen vochtpro-blemen toch de kop opste-ken.” Van een geheel andere orde is het probleem van teveel ventileren. Wist u dat in Nederland op grote schaal kostbare energie naar buiten verdwijnt? Deels komt dat door de aanwezigheid van kieren, deels door ‘woonver-dunning’: het aantal bewo-ners per huis is afgenomen, maar de ventilatie houdt daar (nog) geen rekening mee. In deze uitgave reikt een adviseur de oplossing aan: vraaggestuurde ventila-tie. “Willen we in de komen-de jaren echt een trendbreuk in het gebouwgebonden energiegebruik realiseren, dan zullen we alle woningen waarin nu volledige natuur-lijke ventilatie of natuurlijke toevoer met mechanische afvoer aanwezig is, moeten renoveren met vraagge-stuurde ventilatiesystemen”, zegt hij. Die stap dient dan wel te worden voorafgegaan

door woningen waar nodig te isoleren en beter lekdicht te maken, zouden we eraan willen toevoegen.Die integrale aanpak, of bre-de blik, is belangrijk om het beste evenwicht te vinden tussen comfort en energie-gebruik. Het is zelfs zo dat

de wisselwerking tussen de toegepaste installaties en de eigenschappen van het pand zwaarder telt naarmate er meer aan energie bespaard moet worden. Alle reden dus om het vizier zo breed mogelijk af te stellen •

Brede blikTHUIS UIT

Als u vandaag voor 16.00 uur

belt, hebt u hem morgen in huis:

onze uitgebreide cata logus. Een

over zichtelijk boekwerk van 36

pagina's waarin u een compleet

leverings programma van koperen

en bronzen pro duk ten en half-

fabrikaten aantreft. Vooral ook in

grote maten! Wij kunnen meestal

uit voorraad leveren.

www.gizom.nl

U I T O N Z EK O P E R / B R O N S

C A T A L O G U SAan de leiding in aluminium, koper en brons.Tel. (0598) 61 57 38. Fax (0598) 61 23 52.

IZ0310_vanderedactie.indd 7IZ0310_vanderedactie.indd 7 9-3-2010 13:53:379-3-2010 13:53:37

Climate-Air BV Industrieweg 4-b 9363 TB Marum Tel. 0594-641453 Fax 0594-642829 info@climate-air.com www.climate-air.com

Nieuwe generatie HDR ventilatoren

Directgedreven High Efficiency Backward Curved ventilatoren in de bouwgrootte 280 t/m 710 mm

Luchthoeveelheden tot 43.000 m³/uur bij 200 Pascal directgedreven.

Ideaal voor het “Upgraden” van Installaties.

Hoog energetisch rendement door toepassing van schijfankermotor.

CMK levert professioneel luchtinstallatiewerk:

Zo onzichtbaar als een luchtdistributiesysteem is, zo essentieel is verse lucht voor het

werkcomfort. De realisatie daarvan vertrouwt u dan ook toe aan een specialist.

LUCHT IS LEVEN, LUCHT IS WERKEN

Luchtbehandeling systemen

Luchtkanalen

Geluidtechniek

Akoestische isolatie

Thermische isolatiematrassen

Ventilatoren

uw partner voor een schoon,

fris en stil klimaatDe Wieken 23, NL-8801 RA FRANEKER T +31 (0)517 398 038 M +31 (0)6 415 651 98 F +31 (0)517 383 553 E info@fri-tec.nl

W W W . F R I - T E C . N L

IZ0310_hrsolar_fritec_cmk_climatair_08.indd 8IZ0310_hrsolar_fritec_cmk_climatair_08.indd 8 15-3-2010 12:32:2815-3-2010 12:32:28

maart 2010 9

Flits ! IN DE PIJPLIJN www.installatienet.nlLEES MEER OP

Eerst even IZappen...

CONTEST

THEMA

ACTUEEL

PRODUCT

THEMA

PPP

AGENDA8 aprilEvoluon, Eindhoven‘Domotica voor duurzaam, veilig en comfortabel wonen’www.smart-homes.nl

13 aprilIJsselsteinTVVL symposium: Invloed mens en zijn omgevingop sanitaire techniekenwww.tvvl.nl

20-22 aprilGorinchemInstallatie Vakbeurs ofKlimaatvakwww.evenementenhal-gorinchem.nl Wellness in een vlieg-

tuigsuiteOnlangs zijn de Badka-mer Design Awards 2010 uitgereikt, in de categorieën Home en Hotel. De Home-Award ging naar Jeroen Dellensen en Jaspar Jan-sen, voor het ontwerp van een ‘groene’ badkamer in een Amsterdams grachten-pand. Marjolein Garritsen won in de categorie Hotel. Zij creëerde een luxueuze badruimte in een voormalig DDR-regeringsvliegtuig. P

Handbediening zet geen zoden aan de dijkHet verbeteren van een ventilatiesysteem in de

De installateur is een on-misbare schakelNederland moet duurzaam worden, zegt het kabinet. Een belangrijke rol in dit tra-ject is weggelegd voor de in-stallateur. Als adviseur moet hij duurzaamheid duidelijk en helder onder de aandacht brengen. Een uitdagende taak, erkent ook minister Eberhard van der Laan, want het vergt samenwerking en verdieping. P < … >

Zie onderhoud als kans, niet als bedreigingHet uitvoeren van onder-houd aan een ventilatie-systeem blijkt lang niet vanzelfsprekend. Terwijl de meeste huishoudens regelmatig onderhoud laten plegen aan hun cv-ketel, kijken de meeste woningeigenaren niet of nauwelijks om naar hun ventilatiesysteem. Hoewel het comfort, maar vooral ook de gezondheid van bewoners, wel degelijk af-hankelijk is van periodieke aandacht voor dit installa-tieonderdeel. P < … >

Het Ademend Raam, een fris conceptHet heeft even geduurd, maar nu is hij bijna markt-rijp: het Ademend Raam, een vinding van de weten-schappers prof. ing. Jón Kristinsson en dr. ir. Noor van Andel. Brink Climate Systems B.V. bouwde het bijzondere concept uit tot een product met potenti-eel. Hart van het systeem is een ingenieuze warm-tewisselaar die bestaat uit 6,1 km fijn koperdraad.P < … >

maart 2010 9

bestaande bouw is een nauwkeurig proces waarbij de uitvoerders verschillende stappen moeten doorlopen. Wil je in een bestaande woning daadwerkelijk de luchtkwaliteit en het comfort verbeteren en het energiege-bruik verminderen, dan moet op gestructureerde wijze aan de slag worden gegaan. P

Luchtzijdig inregelen De ISSO publicatie 52 Lucht-zijdig inregelen van klimaat-installaties is verschenen. De publicatie heeft tot doel de technicus van een installatie-bedrijf of een installatiebe-heerder een overzichtelijke en praktische methode te bieden voor het luchtzijdig inregelen van klimaatinstalla-ties in utiliteitsgebouwen •

Rijk wil besparenDe rijksoverheid gaat de klimaatinstallaties in haar gebouwen efficiënter gebrui-ken. Dat moet ertoe leiden dat het Rijk in 2015 ten minste 10 procent minder energie gebruikt. De maatre-gel levert de komende jaren een besparing op van 50,5 miljoen euro •

Waar is het energiela-bel?De helft van alle publieke gebouwen in Nederland ontbeert een energielabel.

Dat blijkt uit een steekproef van de VROM-Inspectie. Volgens de Europese richtlijn voor de energieprestatie van gebouwen (EPBD) moeten alle publieke gebouwen met een oppervlakte van meer dan 1.000 vierkante meter een zichtbaar energielabel hebben •

Passiefhuis-hoogbouw-projectBAM Woningbouw Deventer is onlangs gestart met de bouw van 54 Passiefhuis-appartementen in ’t Kot-manpark te Enschede. Het appartementencomplex telt negen woonlagen en is het eerste hoogbouwproject in Nederland dat zo extreem goed wordt geïsoleerd. Hier-door is het grootste deel van de winter de warmte van de zon die door de ramen komt en de warmte van personen in huis, voldoende om de temperatuur aangenaam te houden •

Kwaliteitskeurmerk ven-tilatiesystemenZeven installatiebedrijven ontvingen tijdens de vak-beurs VSK 2010 de nieuwe certificaten BRL 6000-10 en BRL 8010. Kiwa verzorgde het hele certificatietraject. Drie bedrijven ontvingen het certificaat BRL 6000-10, dat het ontwerp en de installatie van ventilatievoorzieningen toetst. Vier installateurs namen het certificaat BRL 8010 in ontvangst, dat in het verlengde hiervan ligt en de daadwerkelijke prestatie van een systeem meet. Daarmee voldeden deze vier onderne-mers aan de nieuwe Ventila-tie Prestatie Keuring (VPK), ofwel de APK voor ventilatie-voorzieningen •

IZ0310_idp_izap_agenda_re.indd 9IZ0310_idp_izap_agenda_re.indd 9 9-3-2010 13:54:289-3-2010 13:54:28

M e e r i n f o r m a t i e o v e r B r i n k C l i m a t e S y s t e m s v i n d t u o p w w w . b r i n k c l i m a t e s y s t e m s . n l . B r i n k C l i m a t e S y s t e m s i s g e c e r t i f i c e e r d v o l g e n s I S O 9 0 0 1 e n I S O 1 4 0 0 1 .

Brink Climate Systems is de laatste jaren uitgegroeid tot totaalleverancier op het gebied van mechanische

ventilatie, zowel centraal als decentraal, met en zonder warmteterugwinning. De systemen van Brink Climate

Systems dragen in alle typen gebouwen bij aan een gezond, energiezuinig en comfortabel binnenklimaat. Dat

onze producten hierbij voldoen aan de hoogste kwaliteitseisen spreekt voor zich. Maar we willen meer. Daarom

komen we met Climate OK. Climate OK is een initiatief van Brink Climate Systems om de kwaliteit van het

binnenklimaat hoger op de agenda te plaatsen bij architecten, ontwikkelaars, installateurs en eindgebruikers.

Hecht u net zoveel belang als wij aan een binnenklimaat dat gezond, energiezuinig en comfortabel, oftewel

Climate OK is? Kijk op www.brinkclimatesystems.nl of bel (0522) 46 99 44 en neem plaats aan de Climate OK

tafel om gezamenlijk aan een Climate OK binnenklimaat te werken.”

“Neem plaats aan de Climate OK tafel.”

“

100073 Adv. Brink Climate OK - InstalateursZaken thema Ventilatie.indd 1 04-03-2010 15:29:00IZ0310_brink_10.indd 10IZ0310_brink_10.indd 10 11-3-2010 9:51:5011-3-2010 9:51:50

COLUMNwww.installatienet.nlLEES MEER OP

maart 2010 11

“Eigenwijs”Onlangs eindigde een conversatie tussen een installateur en ondergetekende met de woorden: “ja sorry André, je hebt gelijk, maar ik ben nu eenmaal eigenwijs”. Voor mij aanleiding eens even te Googelen op de betekenis van de kwalificatie ‘eigenwijs’. Dat leerde mij het volgende: Betekenis Eigenwijs: -betweterig -curieus -eigengereid -eigenwillig -hoofdig -koppig -ongezeglijk -ontoegankelijk voor raad -ontoegeeflijk -onverzettelijk iemand -steilorig -stijfkoppig -verwaand -waanwijs -onvatbaar maken voor goede raad -ongehoorzaam -niet toegankelijk voor raad-gevingen -niet bijdehand -neuswijs -hardnekkig –hardleers. Dit lezende moest ik wel toegeven, dat er hier absoluut sprake was van een behoorlijke dosis zelfkennis… Het zal u niet verbazen dat er een heel proces vooraf is gegaan aan deze ontboezeming, van overigens een gewaardeerde relatie. De aanleiding was een verschil in meetresultaten, bij de controle van de ventilatiecapaciteit van een woning. In dit geval gold een ventilatie-eis van 250 m3/h. Tegen-over ons meetresultaat van 180 m3/h stond een meting van de installateur van 275 m3/h. Voorwaar geen kinderachtig verschil. Gezien de verschillen in meetapparatuur echter verklaarbaar. Dat hadden we al vaker meegemaakt. Wij meten ventilatiecapaciteiten met zogenaamde nuldrukcom-pensatie, conform de NEN 1087. Hiertegenover stond een meting met een vleugelradanemometer. Het is niet zonder reden dat er een meetmethode met nuldrukcompensatie is vastgelegd in de norm, aangezien bij alle alternatieve methoden de meetapparatuur zelf in meer of mindere mate de meting beïnvloedt. Soms levert dat dus zelfs een ver-schil op van maar liefst 40%! Enfin, na 3 meetsessies in de woning, even zoveel schriftelijke rapportages en uiteindelijk een meetsessie met de verschillende apparatuur op een geijkte windtunnel, kreeg ik te horen dat ik hier te maken had met een ‘eigenwijze’ relatie (dat had hij wel eens eerder mogen vertellen…). Plezierig natuurlijk dat we het uiteindelijk eens zijn geworden over het meetresultaat. Ver-velend echter dat de bewoners het ruim een half jaar met een ventilatiesysteem met een te lage capaciteit hebben moeten doen. Na het vervangen van de 2 meter flexibele slang, van de ventilator naar de dakdoorvoer, door een vast kanaal kwamen we –gemeten met nuldrukcompensatie- ruim aan de beoogde capaciteit. De monteur had één uur nodig om het op te lossen……..

André Meester, Algemeen directeur Alusta

Natuurlijke Ventilatietechniek BV

Onder auspiciën van

ExtraatjeBedrijven die in 2010 inves-teren in energiebesparing kunnen via de Energie-inves-teringsaftrek (EIA) in totaal € 150 miljoen fiscaal terug krijgen. Het EIA-budget is daarmee € 5 miljoen hoger dan in 2009. In 2010 is het voor ondernemers aantrek-kelijk in energiebesparing in hun bedrijfsgebouwen te investeren. Zo staan bijvoor-beeld klimaatbesparings-systemen en warmteterug-winningsinstallaties op de Energielijst •

Trends in een notendopVan 20 tot en met 22 april vinden de Installatie Vak-beurs en Klimaatvak Go-rinchem plaats in de Eve-nementenhal Gorinchem. Branchegerichte informatie en producten op het gebied van onder andere verwar-mingssystemen, meet- en regelapparatuur, sanitair

en bevestigingsmaterialen zijn te vinden op de Instal-latie Vakbeurs Gorinchem. Klimaatvak Gorinchem, dat tegelijkertijd plaatsvindt, richt zich op airconditioning, luchtbehandeling en koude-techniek •

Energielabel slechte indicator Volgens het energieadvies-bureau SunSolutions is het energielabel (EPA-U) geen goede indicator voor de energiekosten. Het bureau baseert zich op een onder-zoek, dat het heeft uitge-voerd onder een grote groep basisscholen in Noord-Brabant. Daaruit blijkt, dat scholen met een energie-zuinig gebouw soms toch een hoge energierekening hebben. Andersom kunnen scholen met een minder energiezuinig gebouw relatief lage energiekosten hebben •

Samenwerking Uneto-Vni en SyntensAlgemeen directeur Titia Siertsema van brancheorgani-satie Uneto-Vni en directeur Piet van Staalduinen van Innovatienetwerk Syntens hebben tijdens de VSK-beurs een samenwerkingsovereenkomst gesloten. Doel van de overeenkomst is om innovatie in de branche te stimu-leren. De overeenkomst geldt voor vier jaar en wordt zowel strategisch als operationeel ingevuld •

IZ0310_idp_publivent_re.indd 11IZ0310_idp_publivent_re.indd 11 9-3-2010 14:25:289-3-2010 14:25:28

IZ0310_ubbink_12.indd 12IZ0310_ubbink_12.indd 12 11-3-2010 9:54:0011-3-2010 9:54:00

Online voordelig je materialen bestellen op warmteservice.nl

Efficiënt werken en voordelig inkopen: daar ligt uw winst. Met Warmteservice bespaart u tijd en geld! We bieden u een groot assortiment met een gunstige prijsstelling. U vindt bij ons geen zelfbedieningsconcept of vertegenwoordigers, maar vakkundige mensen aan de balie. Warmteservice onderscheidt zich door de persoonlijke benadering en het deskundige advies.

Warmteservice heeft 46 vestigingen in Nederland. Ook in uw regio zijn wij goed bereikbaar. Kom gerust langs en bekijk ons ruime assortiment, doordeweeks of op zaterdag.

Meer informatie: 0900 - 23 56 897 (0900-belnuWS / € 0,01 p.m.)

Ontdek het gemak van warmteservice.nl

COMBI-KETELS ACTIEVOORDEEL!Informeer bij uw dichtstbijzijnde vestiging

IZ0310_warmteserv_raminex_13.indd 13IZ0310_warmteserv_raminex_13.indd 13 11-3-2010 10:24:3011-3-2010 10:24:30

maart 201014

Thema BOUWFYSICA ÉN INSTALLATIETECHNIEK

“Luchtdichtheid is een installatieconcept”Het is noodzakelijk om de selectie en de uitvoering van een ventilatie-

systeem te bekijken in samenhang met andere installaties, maar ook

met de bouwtechnische uitvoering van een woning of gebouw.

“Hoe groter de energetische besparingen die je wilt realiseren, hoe

sterker de samenhang tussen bouwfysica en installatietechniek”, zegt

Ad van der Aa, technisch directeur bij Cauberg-Huygen raadgevende

inge nieurs.

Bij het zoeken naar oplossingen voor problemen met het binnenmilieu, zoals comfortklachten of vocht en schim-melplekken, kijken we vaak als eerste naar het ventilatiesysteem. Maar dat is zeker niet altijd terecht. “Je kunt een perfect werkend ventilatiesysteem aanbrengen, maar door bijvoorbeeld de houten vloer op de begane grond niet te isoleren kunnen vochtproblemen erger worden. En een lagetemperatuur-verwarmingssysteem dat langs de gevel niet voldoende capaciteit biedt, werkt koudeklachten in de hand. Daar kun je met het beste ventilatiesysteem niets aan doen”, zegt Van der Aa. Zijn stand-punt: bij de renovatie van woningen moet een nieuw ventilatiesysteem, of aanpassingen daaraan, altijd in samen-hang zijn met de bouwfysica en andere installaties in het gebouw. Zowel bij de selectie, ontwerp als installatie van het ventilatiesysteem.

Samenhangende renovaties“Zodra we in de bestaande bouw gaan renoveren met als doel het energiege-bruik te reduceren, moeten we de Trias Energetica hanteren”, vertelt Van der Aa. “Eerst zal de energievraag zo ver

mogelijk moeten worden beperkt. Ver-volgens kun je kijken hoe de benodigde energie duurzaam kan worden opge-wekt. Laatste stap is het selecteren van de efficiëntste energieconversietech-nieken, waardoor er zo weinig moge-lijk fossiele energie hoeft te worden aangesproken. Bij het nemen van de eerste stap is het van groot belang om dak, gevel en andere kieren zo goed mogelijk te isoleren of dichten en de begane grond vloer te isoleren. Er zijn over het algemeen tamelijk vast gedefini-eerde strategieën beschikbaar. Zo zal na 15 jaar de woning moeten worden aangepakt om hem ‘gezond, veilig en netjes’ te houden. Keuken, douche, toilet, maar ook diverse installatie-units, zoals de cv-ketel, moeten na die peri-ode worden vervangen. Dit vergt een investering van ongeveer 35.000 euro. Na een periode van 25 jaar zijn over het algemeen diverse delen van het casco aan een opknapbeurt toe. Denk aan het dak, de raamopeningen en soms ook bepaalde gevelonderdelen. Ook kan op dat moment de isolatie aan verbetering toe zijn. En vaak wil men het wooncom-fort op onderdelen verbeteren tot op

nieuwbouwniveau. Deze renovatie vergt een investering van ongeveer 70.000 euro. De grootste renovatie vindt meestal plaats bij een levensduur van 40 jaar. Plattegronden worden dan aan-gepast, de woning wordt vergroot en de totale kwaliteit van de woning wordt opgetrokken tot nieuwbouwniveau. Een dergelijke, grootscheepse renovatie zal ongeveer 135.000 euro kosten. Kortom, bij elk verbouwingsmoment zijn er mogelijkheden voor verbeteringen. Daarom is het belangrijk om voor elk van die momenten ook een duidelijke ingreepstrategie op te stellen.”

Toolkit Bestaande BouwElke renovatie, groot of klein, vereist een integrale aanpak: bekijk het ven-tilatiesysteem in relatie tot alle andere aanpassingen. Maar in de praktijk blijkt dit bijzonder lastig. Van der Aa wijst daarom op de Toolkit Bestaande Bouw. Deze omvangrijke, technische publi-catie biedt een uitgekiend overzicht van concepten en werkwijzen om in de bestaande bouw op een integrale wijze renovaties aan te pakken. Daarbij kan de gebruiker van de toolkit kiezen uit vier verschillende uitgangspunten: zo veel mogelijk CO2-reductie, zo laag mogelijke energielasten, een korte of lange exploitatieduur en de hoogte van de investeringskosten. Hiermee kan elke opdrachtgever zelf bepalen welke motivatie voor hem of haar het be-langrijkst is en op basis daarvan keuzes maken voor het renovatieproject. Ver-volgens leidt de Toolkit de opdrachtge-ver en ontwerper stapsgewijs door alle opgaven die voor een dergelijk project gelden. Daarbij kan men nog voor elk onderdeel bepalen of de lat wat hoger of juist wat lager wordt gelegd. Bij de

IZ0310_TA_vanderAa.indd 14IZ0310_TA_vanderAa.indd 14 9-3-2010 14:27:459-3-2010 14:27:45

maart 2010 15

kritische factor in elk ‘neutrale’ keuze, kiest men voor eisen die op dit moment voldoen aan het mi-nimale eisenpakket uit het Bouwbesluit. Maar men kan ook een hogere ambitie hanteren. De Toolkit gaat uit van vijf re-presentatieve woningtypen. Het betreft hier de rijwoning van vóór 1946, de rij-woning gebouwd tussen 1946 en 1966 en de rijwoning uit de jaren tussen 1966 en 1976. De andere twee woningtypen zijn de portiekwoningen van vóór 1966 en de portiekwoning gebouwd tussen 1966 en 1988.

AandachtspuntenBij het doorlopen van alle bouwkundige en installatietechnische onderdelen in de Toolkit, komt ook de selectie van het ventilatiesysteem aan de orde. Hieruit blijkt dat er vele combinaties mogelijk zijn. Bij de keuze voor een hr-ketel is een natuurlijke toevoer met mechani-sche afzuiging mogelijk, maar ook ge-balanceerde ventilatie. Echter, ditzelfde

geldt wanneer men kiest voor een warmtepomp met lagetemperatuurver-warming. In dit laatste geval zal echter de keuze voor vraaggestuurde toevoer een belangrijke element vormen, omdat een concept met lagere temperaturen gevoeliger is voor tochtproblemen.Van der Aa benadrukt dat, ook in de Toolkit, alles begint met het bouw-kundig optimaliseren van schil. “Als uitvloeisel van de Trias Energetica moet men eerst zoveel mogelijk het weglek-ken van energie voorkomen. Vervolgens kiest men dan het installatieconcept dat het best bij de randvoorwaarden en ambities past. Als een opdrachtgever een lage energierekening wenst en/of een forse reductie van de CO2-uitstoot, dan kom je al snel uit bij de toepassing van duurzame energie of bij een vraag-gestuurd ventilatiesysteem. Dit kan een gebalanceerd ventilatiesysteem zijn maar evengoed een ventilatiesysteem met actief geregelde natuurlijke toe-

voer. Welk systeem het ook wordt, aan elke combinatie van maatregelen zijn knelpunten verbonden die de uiteinde-lijke kwaliteit bepalen. De Toolkit brengt daarom de relatie tussen kwaliteit en knelpunten voor elk woningtype en de bijbehorende keuzes helder in beeld.”

UitvoeringseisenDe Toolkit geeft verder heel duidelijk aan welke uitvoeringseisen van toepas-sing zijn. In feite kan men precies per onderdeel zien welke maatregelen men kan treffen of zelfs moet nemen, en welke aandachtspunten van belang zijn. Dit geldt voor zaken als het dak en de gevel, maar ook voor de installaties. Vervolgens kan men via de Toolkit een vrij nauwkeurige doorberekening maken van de kosten en opbrengsten van de verschillende maatregelen. “Omdat de Toolkit voor een brede doelgroep is geschreven, zijn er veel themabladen in deze publicatie opgenomen”, zegt Van der Aa. “Zo zijn er themabladen van alle ventilatieconcepten die momenteel in de markt verkrijgbaar zijn. Dit zorgt ervoor dat een ontwikkelaar, technisch beheerder of aannemer die niet dage-lijks met ventilatiesystemen werkt, te weten kan komen wat de toepassings-mogelijkheden zijn en waar de aan-dachtspunten liggen. Die aandachts-punten zijn overigens nader uitgewerkt in aparte pagina’s met gedetailleerde informatie.”Samenvattend stelt Ad van der Aa dat eigenlijk in elk concept de lucht-dichtheid van de woning een kritisch punt is, waarbij niet zelden de isolatie van de begane grond vloer over het hoofd wordt gezien. Als het gaat om de luchtdichtheid wordt de invloed van de draaiende delen, zoals ramen en deuren, vaak overschat. En voor de inbouwdetails van kozijnen in het metselwerk zou er passende aandacht moeten zijn •

oo t bestaa de bou

Toolkit bestaande bouw

IZ0310_TA_vanderAa.indd 15IZ0310_TA_vanderAa.indd 15 9-3-2010 14:27:469-3-2010 14:27:46