in dit nummer: 2009 nr. 3

in dit nummer:

Indien onbestelbaar retour zenden aan:

Postbus 12758001 BG Zwolle

Zwols TijdschriftJaargang 16 nummer 3, september 2009Verschijnt 4 keer per jaar in een oplage van 700 exemplaren.

Redactie Anja Bosman-de Haan, Bernadet van der Veen, Albert Versteegde, Nicole Vervoort

EindredactieAnja Bosman-de Haan, Nicole Vervoort

VormgevingNicole Vervoort

DrukDrukkerij Veldman, IJsselmuiden

RedactieadresKattenwinkelweg 128015 PW ZwolleT 0529-481488

e-mail: [email protected]

Aanleveren van kopij voor het ZNT:Liefst digitaal zonder opmaak via e-mail of op CD aan het redactieadres.

Geschreven, niet uitgetypte kopij sturen aan:IVN afdeling Zwolle e.o.Postbus 2728000 AG Zwolle

ontwerp omslag: Henni van Dijk

Het ZNT is het gezamenlijke tijdschriftvan IVN en KNNV, beide afdeling Zwolle

Onder andere..- Schubbig veenmostrechtertje na 21 jaar terug- Fotoverslag lindepijlstaart- Veel verslagen van excursies en cursussen: Havelterberg, Lauwersmeer, Algemene Veen Hattem, Vreugderijkerwaard, Vogelzangcursus, ...- En verder: Bargerveen, programma Paddenstoelenwerkgroep, Groendoeners, - en meer...

2009 nr. 3

ZNT-3_2009omslag.indd 1 26-8-2009 10:00:18

Bij de voorplaat Foto Mark Zekhuis

Weerhuisje (Astraeus hygrometricus) is een op-vallende paddenstoel en heeft net als de aardster een bolvormig vruchtlichaam, een soort stuifbal die bedekt is met een grijsbruin tot donker grauw-bruin vilt. De stuifbal staat op een leerachtige, stervormig uitgespreide voet, die bestaat uit vijf tot twintig slippen. De soort wordt weerhuisje ge-noemd omdat de vruchtlichamen reageren op ver-schillen in de luchtvochtigheid. Wanneer het voch-tig is, komen de vruchtlichamen uit een soort bol tevoorschijn. Deze barst dan open in een aantal slippen, die naar onder krullen. Hierdoor komt de stuifbal op het hoogste punt van de paddenstoel te staan. Bij droog weer krullen de slippen echter weer terug en bedekken de stuifbal opnieuw. Verse vruchtlichamen zijn tussen augustus en oktober te vinden op zonnige plaatsen in loofbossen en ge-mengde bossen, in heidevelden en wegbermen bij loofbomen (eik, beuk) op zure tot neutrale, voed-selarme droge zandgronden en op mijnstorten. Het is een soort die kalkmijdend is. In Nederland is de soort bedreigd. De soort is gevonden bij de Horte in Dalfsen.

Werkgroepen IVN en KNNV overzicht coördinatoren

IVNExcursies Vacant Vogelzangcursus Henriëtte Maan 038 - 444 76 12 Wilde plantencursus Marlène Vaessen 0522 - 24 15 32Groencursus Heike Tack 038 - 337 57 57 Natuurgidsencursus Alfred v/d Burgh 038 - 422 79 47Jeugdactiviteiten (Groendoeners) Tineke Burghard 038 - 444 72 27Stands en verkoop Fenna Westers 038 - 422 43 87Veldlessen Renée Cornelis 038 - 460 59 78Groen voor Ouderen Jan Westera 038 - 785 01 44

KNNVVogelwerkgroep Gerrit Gerritsen 038 - 422 81 22Werkgroep Hydrobiologie Marion Geerink 038 - 466 24 40Werkgroep Knoflookpadden Sybout Jaasma 038 - 453 75 73Mossenwerkgroep Elja van Dongen 038 - 376 26 96Plantenwerkgroep Elja van Dongen 038 - 376 26 96 Diet ter Stege [email protected] Leo Winter 038 - 851 94 70Natuurbeschermingscommissie Hans Nederhand 038 - 460 45 51 Dirk Maas 0529 - 42 72 55Werkgroep de Helmhorst Erik van Dijk 06 - 22441315

Gezamenlijke werkgroepPaddenstoelen Anna Adams-Catin 038 - 421 71 96

Verwante werkgroepenRoofvogelwerkgroep Jan van Dijk 038 - 465 70 50Steenuilenwerkgroep Bé Schilder 0529 - 49 74 28Kerkuilenwerkgroep Arnold Verhoeven 038 - 465 59 64Zoogdier werkgroep Overijssel Nico Driessen 038 - 425 09 60

KNNV Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, vereniging voor veldbiologie

KNNV Afdelingsbestuur

voorzitter Betty van LeeuwenMeidoornlaan 4, 7721 EZ [email protected] T 0529 - 43 39 69

secretaris Wietske van Santen-de VriesPrins Bernhardstraat 12, 8019 XK [email protected] T 038 - 422 04 50

penningmeester Erwin de VisserSloetmarke 41, 8016 CJ [email protected] T 038 - 465 96 07

PR en communicatie / coordinator activiteiten Anja Bosman-de HaanScheppinckmate 53, 8014 JR [email protected] T 038 - 465 47 35

bestuurslid Dirk MaasDe Doornweg 49, 8035 PD [email protected] T 0529 - 42 72 55

bestuurslid Henk van BlitterswijkWestenholterweg 7, 8042 AE [email protected] T 038 - 423 41 91 natuurhistorisch secretaris Erik van Dijk Donker Curtiusware 35 8014 TK [email protected] T 06-22441315

Ondersteunende functies

ledenadministratie Cor KauwSloetmarke 39, 8016 CJ [email protected] T 038 - 465 35 92 webmaster Johan BuitenkampGoudplevierstraat 219, 8043 JL Zwolle [email protected] T 038 - 420 21 51 website www.knnv.nl/zwollee-mailadres afdeling [email protected] KNNV Afdeling Zwolle Postbus 1275 8001 BG Zwolle

Contributie KNNVLeden € 26,25 per jaar, incl. toezending van Natura, het landelijke tijdschrift van de KNNV; Huisgenootleden € 11,75Regionale leden (afdelingslid) € 15,- Gironummer: 998242 t.n.v. KNNV Zwolle.Opzeggen lidmaatschap dient uiterlijk 15 december voorafgaand aan het betreffende kalenderjaar schriftelijk of per e-mail te geschieden bij de ledenadministrateur, Cor Kauw ([email protected]). U ontvangt hiervan bin-nen 10 dagen een schriftelijke bevestiging. Zo niet, neemt u dan opnieuw contact op.

IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie

IVN Afdelingsbestuur

voorzitter Heike TackStegginkmarke 20, 8016 MG [email protected] T 038 - 3375757 secretaris Ria MarteijnTiendschuurstraat 80, 8043 XS [email protected] T 038 - 444 61 07 penningmeester Janna DrewesDreessingel 85, 8015 CH [email protected] T 038 - 466 99 15

bestuurslid Krista EsselinkBlaaszegge 18, 8043 LA [email protected] T 038 - 420 06 26

bestuurslid Marieke van SlootenKoningin Emmalaan 2, 8051 PD [email protected] T 038 - 444 02 15

bestuurslid Marcel TonkesDreessingel 107, 8015 CJ [email protected] T 038 - 465 99 66 bestuurslid Roelof PolKortenhorststraat 24, 8015 BT [email protected] T 038 - 460 94 36


bestuurs-adviseur Albert Versteegde Thorbeckelaan 2a, 8014 AZ ZwolleT 038 - 465 42 70

bestuurs-adviseur Louis Zandbergen Drapenierlaan 27, 8043 AJ ZwolleT 038 - 420 10 83

ledenadministratie Roelof [email protected] T 038 - 460 94 36

tel. contactadres 038 - 444 61 07

website www.ivnzwolle.nle-mailadres afdeling [email protected] IVN Afdeling Zwolle e.o. Postbus 272 8000 AG Zwolle

Contributie IVNDonateurs minimaal € 7,95 per jaar; Leden (actief) € 13,60 per jaar, incl. toezending van Mens en Natuur; Huisgenootlid € 6,80.Gironummer: 124197 t.n.v. IVN ZwolleWijzigingen m.b.t. het donateurs- en lidmaatschap schrif-telijk doorgeven aan postadres of per e-mail: [email protected]

2 | Zwols Natuur Tijdschrift 16e jaargang nummer 3 16e jaargang nummer 3 Zwols Natuur Tijdschrift | 34

Planning voor 2009

ZNT nr.4Sluitingsdatum kopij: 16 okt. 2009Sluitingsdatum korte mededelingen: 6 nov. 2009Streefdatum verschijning: begin dec. 2009

Niets uit dit nummer mag worden gebruikt voor publicatie zonder uitdrukkelijke

toestemming van de redactie, de auteur of de fotograaf.

ZNT-3_2009omslag.indd 2 26-8-2009 10:00:19

ZNT

16e jaargang nummer 3 Zwols Natuur Tijdschrift | 3

Verder Kijken door Margriet van Kampen

ZNT

eigenlijke begin van onze pelgrimstocht – in negen dagen te voet naar Assisi, plusminus 20 km per dag met (soms) flink stij-gen en dalen door soms ruig en onbewoond gebied.Waarom in de voetsporen van Fransiscus?Wel, Fransiscus was een natuurmens, net zoals ik. Rondtrek-kend in het prachtige Umbrie en Toscane zag hij alles in de natuur als een afspiegeling van de Allerhoogste. Zijn liefde en respect voor de schepping hield ook liefde voor de medemens in. Door soberheid en eenvoud als essentie van het bestaan ge-stalte te geven in zijn eigen leven, inspireerde hij op universele wijze velen, toen en nu. Liefde, harmonie, vrede en natuur zijn daarbij sleutelwoorden. Zo’n bijzonder mens was het waard ‘beleefd te worden’, door met een groepje geestverwanten – letterlijk – zijn wegen te gaan in dit schitterende landschap. Soms in stilte, mediterend, dan weer uitwisselend met elkaar of zingend. Dat alles onder het motto: “Wat verbindt ons?”Voor mij is pelgrimeren: lopen, lachen en zingen, ongemak-ken verduren (maar gelukkig weinig blaren!), emoties en pijn voelen, elkaar er doorheen helpen en aan het eind – als we bij het graf van Fransiscus staan – het gevoel hebben het niet voor

Foto: wikipedia.org

. . . Wel, Fransiscus

was een natuur-

mens, net als ik . . .

Impressies van een voettocht van La Verna naar Assisi

Een tocht letterlijk in de voetsporen van Fransiscus. Met z’n achten op pad, onder de bezielen-de leiding van Ad van den Hoogen van de Fransiscaanse Beweging. Eerst nog met de (nacht)trein naar Milaan; dan verder via Florence tot aan Bibbiena, vandaar per bus naar Chiusa della Verna, het

Cyclamen repandum

ZNT

4 | Zwols Natuur Tijdschrift 16e jaargang nummer 3

niets gedaan te hebben, in de overtuiging dat ik rijker ben ge-worden en daarna meer kan betekenen voor mijn omgeving.Maar het is ook genieten van het wonderschone landschap van Umbrie en Toscane. Genieten van de ontluikende natuur in de lente. Velden paars van orchideeën of wilde gladiolen, bosgron-den rozerood door een tapijt van wilde cyclamen, berghellin-gen diepblauw door blauwe druifjes, bossen doordrenkt van de geuren van uitbundig bloeiende acacia’s, gouden regen en gele brem, weilanden zo geel dat het wel bollenvelden lijken, dan weer het diepe rood van klaprozen….. Van de vroege ochtend tot de late avond worden we begeleid door het gezang van onze vrienden, de vogels – soms wel vier nachtegalen tegelijk, ver-scholen in het struikgewas.

Genieten van de rustpunten onderweg, langs een beekje of op een wei met weids uitzicht, bij een oud boerderijtje, waarvan de vriendelijke bewoners ons fris water aanbieden. Genieten van het stralende weer – elke dag opnieuw. Genieten ook van ‘het gehaald hebben’, na een vermoeiende dag. Dankbaar genieten van de gastvrijheid en behulpzaamheid van de bevolking als we pech hadden onderweg– ook dat kwam voor!. Genieten van de maaltijden na aankomst, soms door de Italianen eigenhandig met typische streekproducten bereid – en altijd vergezeld van een goed glas wijn, soms uit eigen wijngaard. Genieten met elkaar van de rust van onze overnachtingsplekken. Tenslotte eenzaam genieten van de heldere sterrenhemel in diepdonkere nachten, voordat ik onze slaapplek opzocht.Dankzij de connecties en ervaring van Ad, die zulke tochten al meer dan tien jaar organiseert, kwamen we op plekken die voor een doorsnee pelgrim niet toegankelijk zijn. Zo kwamen we bij een kluizenarij aan, een 11e eeuws Benedictijner kloos-

tertje, waar een 82-jarige Fransiscaanse non woont, die enkele tientallen geiten verzorgt, en verder honden en katten, die samen met ander klein grut, zoals ha-gedissen en slangetjes, ongehinderd haar onderkomen delen. Door problemen met de post was ze niet van onze komst op de hoogte, zodat we hier niet konden over-nachten. Dat kon wél een paar dagen la-ter in een andere kluizenarij, waar nog een kluizenaar verblijft, die zijn eigen li-turgische diensten heeft, ikonen schil-dert, bijen houdt en in stilte leeft. Ook wij namen de stilte in acht en mochten en-kele diensten meevieren, die hij met die-pe toewijding uitvoerde. Deze plek boven op een hoge heuvel ademde een intense rust uit, vooral bij zonsopgang, toen de dieper gelegen dalen nog gehuld waren in de mist.

Maar Ad had nog meer bijzondere over-nachtingsplekken in petto.Zo overnachtten we eens in een verlaten pastorie, waar de kerkkloktouwen mid-den op de gang-overloop hingen. Als je daar per abuis houvast aan zocht, werd dat meteen afgestraft door klokgelui! Een andere keer overnachtten we in een ver-laten schooltje in een uitgestorven dorp. De jongeren zijn allemaal weggetrok-ken bij gebrek aan toekomstmogelijk-heden, alleen enkele oude boertjes wo-nen er nog. Bewoners uit het dal kwamen ons een zelfgemaakte maaltijd brengen, compleet met heerlijke wijn uit eigen wijngaard!Een enkele keer bereidden we, zo nodig, onze maaltijd zelf met meegebrachte ingrediënten, of we aten in kleine dorpjes die we passeerden.Als klap op de vuurpijl overnachtten we aan het eind van onze tocht op een oud 12e eeuws kasteel, weer dankzij de con-necties van Ad, hoog op een berg gelegen met een prachtige tuin en een indrukwek-kende familiekapel. De kasteelheer en zijn vrouw konden goed koken!

Lees verder op bladzijde 25

Foto: WikipediaKatedraal van Assisi

ZNT


Uur van het ZwolsNatuurTijdschrift

Eerste Kerstdag, Tweede Kerstdag, oude-jaarsavond, verjaardag, Bevrijdingsdag, Kin-derboekenweek, maandag wasdag, woens-dag gehaktdag…Vroeger, lang geleden, toen ik nog klein was, waren ze er ook al. De da-gen, weken en momenten waarop je iets spe-ciaals vierde of geacht werd te doen. Of niet te doen. Zondag rustdag deden wij trouwens niet aan.Maar er kwamen er steeds meer: voorlich-tingsdagen, Valentijnsdag, introductiedagen. Naarmate de tijd verstreek, kwamen er meer dagen, weken, jaren. Internationale Vrou-wendag, Boomfeestdag, Groene Maand…Week van het Brood, Jaar van de Aardappel, Beethovenjaar, Darwinjaar, Jaar van de Vis-dief. Allemaal mooi bedacht en goed bedoeld. Maar waar gaan al onze Vrije Dagen naartoe? Wordt er niet een beetje teveel gepland en gestuurd? Het is toch heerlijk om brood te eten wanneer je er trek in hebt? En naar een egel te kijken zodra je er een tegen komt? Gewoon meteen lekker doen. Want je zult het beleven, is het Nationale Tuinvlindertel-ling, regent het pijpenstelen. Uur van de dag van de week van de maand van het jaar van je leven. Ze hebben trouwens weer iets nieuws be-dacht: uur van het ZwolsNatuurTijdschrift. Dat is nu. Dat is enkele minuten geleden in-gegaan. Even tijd voor het laatste nieuws van uw groene club. Gewoon even lekker voor gaan zitten…

Namens de redactie, Anja Bosman – de Haan

Inhoudsopgave

Verder Kijken door Margriet van Kampen

Redactioneel

Natuur in en om het huis door Agnes Neimeijer

Schubbig veenmostrechtertje na 21 jaar terug door Herman Sieben

De Lindepijlstaart! door Marijn Verbeek

De vogelzangcursus door Marleen van Ulsen

Bargerveen door Bill van Kessel

2009 slecht broedjaar voor muizeneters door Jan van Dijk

Tekening van Willemien

Waarom hommels geen zweefvliegen zijn door Bernadet van der Veen

Goed bekeken door Gerard Beersma

Hattemse vrouwen op reis door Mariette van Hall

Het Algemene Veen in Hattem door S Narain

"meid uit Stadshagen ontdekt watermijt" door Louis H. Zandbergen

Excursie Lauwersmeer door Erica de Koning

Groendoeners door Tineke Burghard

KNNV Bestuurstafel

Succesvolle start mossenwerkgroep

Programma najaar 2009 KNNV Zwolle

IVN excursieprogramma herfst 2009

Paddenstoelenwerkgroep IVN en KNNV zwolle

Vervolg .......Verder Kijken door Margriet van Kampen

Bijensterfte door gebruik nieuw insecticide?

Wilde planten op de Havelterberg door Bernadet van der Veen

Excursie Havelterberg en kleine landingsbaan door Janna Drewes

Van de IVN Bestuurstafel

Vacatures bij IVN Zwolle

De foto-vraag

De Natuurwerkdag; de grote make-over van het landschap

Lymevereniging start burgerinitiatief

Ganzen zoeken een nieuw thuis!

Drijfveren

3-4

5

6

7

8-9

10-11

12-13

13

14

15

16

17

17

18

19

20

21

21

22-23

23

24

25

25

26

27

28

29

30-31

32

33

33

34

Redactioneel

ZNT


Natuur in en om het huis door Agnes Neimeijer

Wij hebben heel veel natuur om het huis. Mijn man en ik wonen tussen Heino en Dalfsen met 1 ha grond, bestaand uit een bloementuin, moestuin, weiland, houtsingels, fruitbomen en poelen.Elke dag genieten wij ervan; elk seizoen is er wat te be-leven. Nu in de zomer is er een overvloed aan bloemen, groente, vruchten en vogels.Omdat er van alle aspecten zoveel te vertellen is, maak ik een keuze.

Ik wil jullie graag deelgenoot maken van de ontwikke-ling van een stukje grond. Er is met de ruilverkaveling een overhoekje landbouwgrond blijven liggen en dat

hebben wij kunnen kopen als bosgrond. Het is 30 are groot. Op 29 april 2006 is die grond 30 cm afgegraven en van deze afgegraven grond is een dijkje om het ge-biedje gelegd. Dit om de grond te verschralen en ge-biedsvreemd water te weren. Er zijn drie ondiepe poel-tjes gegraven. Verder was het een kale vlakte.

In korte tijd kwam de bodem vol te staan met pollen pitrus, kiemplantjes van elzen en wilgen. Er kwamen distels, brandnetels en bramen, maar gelukkig ook wil-genroosje en kruipende boterbloem. In de poeltjes is het zwart van de kikkervisjes, maar ook van slakjes, torretjes, kevers, larven van libelles en kokerjuffers.In het voorjaar zag ik regelmatig ooievaars foerageren en ook steltlopers zoals witgatjes. De rietgors zit te zin-gen in de top van een wilg. Ook zwartkopjes en tuinflui-ter hebben er hun territorium. In een van de elzen is een uilenkast opgehangen, maar die is nog niet bezet.Hazen en reeën hebben het wilgenbosje ook ontdekt. Aan de rand van de poel zie ik duidelijk de afdrukken van reeënpootjes en ook diverse schuurplekken aan de wilgen.

. . . Nu in de zomer is er

een overvloed aan bloe-

men, groente, vruchten

en vogels. . . .

In de avond zie ik ze lopen in een weiland achter ons huis. Op de akkerdistel en brandnetels komen veel insecten af. Vooral veel vlinders, zoals atalanta’s, kleine vos, dis-telvlinders en witjes.In drie jaar is het stukje kale grond veranderd in een wilgen- en elzenbosje waarin veel dieren voedsel en een schuilplaats vinden.

Om alles toch van dichtbij te beleven, maaien wij er een struinpaadje doorheen, kronkelende paadjes, zodat het op een doolhof lijkt. Om er doorheen te kunnen strui-nen, gaan we er elke week langs om de woekerende bramen en brandnetels in toom te houden.Ik denk dat dit werk elk jaar minder wordt omdat er niet bemest wordt, terwijl het drie jaar geleden nog flink be-mest werd, omdat het landbouwgrond is geweest.

Het is leuk en leerzaam om zo de ontwikkeling te volgen van zo’n klein stukje grond.Ik nodig jullie dan ook uit om de natuur om ons huis met eigen ogen te komen bewonderen!

‘Klavertje Vier’ is elke vrijdag en zaterdag van maart t/m oktober geopend van 10.00 u. tot 17.00 u. en tevens op afspraak.Adres: Haarsmaatweg 3, 8141 MJ Heino, tel.: 0572 – 391955 /06 – 30849512.Voor kinderen is er ook van alles te beleven. Koffie en limonade staan klaar! U bent welkom.

ZNT


Schubbig veenmostrechtertje na 21 jaar terugdoor Herman Sieben

Sinds 2008 inventariseert de Padden-stoelenwerkgroep Zwolle de natuurge-bieden van Natuurmonumenten in de Wieden in NW-Overijssel. Al jaren zijn de Wieden, maar ook de Weerribben van Staatsbosbeheer, voor mycologen span-nende mycologische ‘terra incognito'-ge-bieden vanwege haar toegankelijkheid, botanische rijkdom en relatief mycologi-sche onbekendheid. In de nieuwe Rode Lijst van 2008 wordt het Schubbig Veenmostrechtertje als verdwenen opgegeven. Citaat (blz. 214): "Het Schubbig Veen-mostrechtertje is voor het laatst in 1987 gezien, maar houdt zich mogelijk nog ergens schuil in moeilijk toegankelijke trilvenen" Bij deze kunnen we melden dat de soort in augustus 2008 in een veenmosrietland in de Wieden door de leden van de Pad-denstoelenwerkgroep Zwolle is terugge-vonden. En in juni 2009 is dit trechtertje

in 2 verschillende terreinen teruggevonden. Groeiplekken van minimaal 6 en 20 exemplaren! Ook anderszins zijn deze veen-mosrietlanden juweeltjes: 6 soorten wasplaten, moeraskartel-blad, meerdere soorten kranswieren, 2 soorten blaasjeskruid en hier en daar uitgebleekte fladderende zilveren manen en jagende groene glazenmakers en bruine korenbouten.

Waarschijnlijk is deze Omphalina dan ook nooit uit Nederland verdwenen. Het vinden van deze soort wordt vanzelfsprekend beperkt door de enigszins moeilijk toegankelijke en voor be-treding kwetsbare groeiplaats. Maar ook waarschijnlijk door het feit dat deze soort met name fructificeert in de periode mei tot en met augustus. In die zin zou de titel boven dit stukje ook beter kunnen luiden: Eindelijk na 21 jaar weer teruggevon-den. Maar bewijzen kun je geen van beide titels!

Literatuur: E. Arnolds & M. Veerkamp (2008): Basisrapport Rode Lijst Paddenstoelen, blz. 214; Th. W. Kuyper (1995); Flora Agaracina Neerlandica, Vol 3, blz. 84

schubbig veenmostrechtertje Foto: Bert Dijkstra

ZNT


De Lindepijlstaart Tekst en foto's Marijn Verbeek

Vorig jaar op 1 augustus vond ik een rups van de Lindepijlstaart onder een Linde aan de Diezerkade.NATUURLIJK heb ik de rups meegenomen. Helaas heb ik geen foto's van de rups, want toen ik de rups in een bak met aarde zette, begon hij meteen te graven. (de foto van de rups, hier afgebeeld is gemaakt door K.Haima: bron:wikipedia.)

De lindepijlstaart (Mimas tiliae) is een nachtvlinder uit de familie Spingidae. De spanwijdte varieert tussen de 60 en 80 millimeter en daarmee is de lindepijlstaart een indrukwekkend grote nachtvlinder. In Nederland vliegt er slechts

ZNT


Een week later, op 8 augustus, heb ik de pop voorzichtig uitgegraven met een kwast, gefotografeerd en daarna weer toegedekt met aarde. Bijna elf maand later, op 30 juni 2009 is de vlinder uitgekomen.

één generatie per jaar, in zuidelijker landen kunnen dat er twee zijn. De waardplant van de rups, die van juli tot sep-tember leeft, zijn de linde en andere loofbomen, zoals eik, berk, iep en els.

ZNT


ZNT

In het voorjaar van 2009 gaf ik mij op voor de cursus Vogelgeluiden. Aangezien ik helemaal geen ervaring had, werd ik ingedeeld in groep 1, de beginnersgroep.

De cursus werd gegeven in het Engelse Werk door de gidsen José Eijkelkamp en Martje Dijks. De wekker moest nu ook in het weekend worden gezet, aanvang was namelijk 8.00 uur. Gelukkig werd deze tijd aangehouden en hoefden we niet gelijk met de vogels steeds eer-der ons eigen ‘nest’ uit.

Ruim 13 personen hadden zich opgegeven. Het was fantastisch dat er zowaar een aantal jongeren deelnam. Die aandacht voor de natuur geeft hoop voor de toekomst.Al snel bemerkten we het grote voordeel van de aanwezigheid van de jongeren. Zij konden met hun scherpe blik de kleinste vogeltjes tussen het toch snel opkomende lover opmerken. En wat bleven ze enthousiast. Edward was zelfs zo enthousiast dat hij de laatste cur-susdag wel een proeve van bekwaamheid wilde afleggen. Hij was diep teleurgesteld toen José hem vertelde dat dit niet de gewoonte was,

maar de ouderen gaven Edward zeker een 10 plus voor zijn kennis.

De groep was zeer trouw, slechts bij hoge uitzondering werd er afgemeld. We mochten zelfs de grootouders van Talitha begroeten, toen zij een weekendje in Zwolle logeerden. Jeroen kon er niet elke zaterdag bij zijn. Hij volgde gelijktijdig de opleiding voor gidsen. Eén van de eisen voor die opleiding was het houden van een praatje van minimaal vijf mi-nuten. Wij zijn ervan overtuigd dat Jeroen dit met het allerhoogste cijfer heeft afgesloten. Veel moeilijker zou het voor hem zijn geweest als hij vijf minuten niét mocht praten.

De eerste zaterdagochtend kwam ik met een hoofd vol geluiden thuis. Ik heb direct maar een aantal sites met vogelgeluiden opgezocht en de vogels die we gezien hadden, afgevinkt. Toen ik maandagochtend door Zandhove naar mijn werk fietste, hoorde ik van alles, maar eigenlijk hoorde ik niets. Ik hoorde van alles door elkaar. Want wat was het moeilijk.

Gelukkig leerden José en Martje ons allerlei trucjes om de geluiden wat beter te onthou-den. Een roodborstje geeft een watervalletje. Een winterrrrkoninkje heeft halverwege een rrrollend geluid, de tjiftjaf zegt in staccato zijn naam en wat zingt het zwartkopje helder. En wisten wij dat een vogel tegen een boom op kan lopen? Zijn naam konden we snel ont-houden, dat is namelijk de boomkruiper. Zijn maatje de boomklever loopt ook omhoog, maar kan ook naar beneden.Maar het bleef moeilijk.

Het was sowieso al moeilijk om een vogel-tje goed in het vizier krijgen, maar vooral ook om het in het vizier te houden. Kon je het eindelijk ontwaren, dan was je het dier-tje weer kwijt als je je verrekijker wilde ge-bruiken. Ook daarvoor werd een hulpmiddel geboden: blijf kijken naar het vogeltje, pak blindelings je kijker en plant die dan op je neus. En ondertussen maar hopen dat de vo-gel blijft zitten.

De vogelzangcursus door Marleen van Ulsen

Heggemus Foto: Jan Westera

ZNT


ZNT

Watervogels of moet ik zeggen, zwanen, ganzen en eenden, zijn een hoofdstuk apart. In wezen kunnen zij gemakkelijker onthouden wor-den. Ze zijn groter, hebben voor de beginneling meer verscheidenheid en blijven netjes heen en weer ‘va-ren’ voor hun leerlingen.

We leerden niet alleen over vogeltjes en hun conversatie. We genoten van de prachtige rododendrons en we bogen over koekoeksbloemen en zelfs over roze orchideeën. En wat vonden we het leuk toen we voor de eerste keer familieleden van Knabbel en Babbel zagen. Later vonden we het heel gewoon dat ze boven onze hoofden van tak naar tak sprongen.Eén zaterdag liepen we over de oude vuilnisbelt van Zwolle. Vanwege de jonge aanplant was dit het domein van de nachtegaal. De tweeling Loki en Yuma, meegefietst met Martje, kwam dolenthousiast in het Westerveldse Bos aan: ‘wij hebben hem al gehoord.’ We discussieerden ook heel wat af. Mag een nijlgans een nest van een andere vogel innemen en wat eet een ooievaar eigenlijk? Eet hij al-leen muizen of doet hij zich ook tegoed aan jonge vogeltjes?

De excursie werd afgesloten met een wandeling in het natuurontwik-kelingsgebied De Duursche Waarden te Fortmond. Om 7.30 uur ver-trokken we al carpoolend vanaf Zandhove en we waren in de auto’s zo aan de klets dat we een eenzame fietser niet opmerkten. Jeroen, want die was het, zag ons wel en hij zwaaide zijn arm zowat uit de kom. Helaas, iedereen vloog hem voorbij. Op Fortmond werd hij toch gemist, ‘Is Jeroen er niet?’ Opeens was hij er, op zijn oude doch trouwe rammelkast was hij al vóór zeven uur vertrokken en he-vig zwetend kwam hij na een tocht van ruim 25 km op de plaats van bestemming aan. Onder leiding van een vrijwilliger van Staatsbosbeheer mochten we een kijkje nemen in het gebied dat normaliter verboden is.

We kregen uitleg over het nut van begrazing en we werden ermee geconfronteerd dat er (helaas) nog steeds een spanningsveld bestaat tussen Staatsbos-beheer en Rijkswaterstaat. Na de wandeling, konden we bij restaurant Ripperda in Den Nul onder het genot van kof-fie/thee/sinas met appelgebak kaal/appelge-bak met slagroom + aardbei nog even na-babbelen over de cursus.

We vroegen elkaar over de plannen voor vol-gend jaar. ‘Ik ga misschien naar plantjes, die kan ik op mijn gemak bekijken. ‘Ga jij naar vogelzang 2, dat kan ik vast niet.’ ‘Jij weet al veel, jij kan wel 2 overslaan.’ ‘Ik ben blij-ven zitten, ik doe gewoon 1 opnieuw.’ ‘Heb je wel gehoord hoe goed die uit cursus 3 zijn en over welke vogels ze praten, hun gids lijkt me wel heel erg streng, geef ons José en Martje maar.’ Aan alles komt een eind en ook aan dit ver-slag.

José en Martje leerden ons niet alleen over de vogelgeluiden, maar vertelden ons ook over de natuur in het algemeen. Zij schiepen pret-tige voorwaarden om de cursus ‘uit te zin-gen’, kaarten van nieuwe gebieden werden rondgemaild, deelname aan vogelquizzen werd aangeraden, vertrekpunten uitgelegd, carpooling, kortom, naast het leren van vo-gelgeluiden heb ik en ik hoor om mij heen, ook de anderen, enorm genoten van deze cursus.

Dames, namens de kneuzengroep, hartelijk bedankt en misschien wel tot een volgende keer!Foto: Marleen van Ulsen

Foto: Marleen van Ulsen

ZNT


Bargerveen door Bill van Kessel

“Het is een gebied waar je alleen ’s zomers moet komen. ’s Winters krijg je hier zelf-moordneigingen.” De man van Staatsbos-beheer zegt het met enige tevredenheid. Om hem heen strekt het troosteloze moeras zich uit zover het oog reikt. Wandelaars en fietsers zijn er welkom, zolang het er maar niet te veel worden.

Het Bargerveen ten zuidoosten van Emmen is in de eerste plaats bestemd als natuurter-rein; de mens wordt slechts gedoogd. Het gebied is één van de laatste stukken levend hoogveen in Nederland. Levend wil zeggen dat het nog steeds groeit.In vroeger tijden was een groot deel van Drenthe en Groningen bedekt met hoogveen. Zompige, sombere vlaktes, half land, half water, overgeleverd aan wind en regen. Het zogeheten Boertangerveen strekte zich met zijn omvang van 160.000 hectare uit tot in Duitsland. De turfwinning betekende het ein-de van het enorme moeras.De behoefte aan brandstof, vooral in het westen van het land, leidde tot grootschalige ontwatering en afgraving. In enkele tiental-len jaren werd een duizenden jaren oude or-ganische laag met een dikte van vier meter afgegraven. Het dunne laagje dat overbleef werd vermengd met het onder liggende zand, waarmee de dalgronden ontstonden. Prima grond om aardappelen op te verbouwen. Pie-pers voor stamppot en frites.

HerstelOok de 70 ha die nu het hart van het Bargerveen vormen, zouden zeker zijn verdwenen als de overheid ze in 1968 niet had gekocht. Sinds die tijd werkt Staatsbosbeheer aan het herstel van het gebied. In totaal bestrijkt het Bargerveen 2.000 hectaren. De helft is geheel afgegraven. De andere helft gedeeltelijk. Het is de bedoeling het hele gebied zo in te richten dat de vorming van hoogveen weer op gang wordt gebracht, net als vroeger. Al 25 jaar wordt er, stukje bij beetje, aan gewerkt. Nu al wordt het gebied beschouwd als een natuurgebied van internationale betekenis. De verscheidenheid aan planten, vogels en insecten is groot. Zo zijn er 27 verschillende soorten libellen ge-teld. Circa twee derde van de Nederlandse vogelsoorten vindt in het Bargerveen onderdak. Onder hen de blauwborst, de roodborsttapuit en de zeldzame grauwe klauwier. Van de laatste heeft Staatsbosbe-heer 80 paartjes waargenomen. Een unicum, zegt E.Takman, belast met de inventarisatie van al wat groeit en bloeit in deze regio. “Overal in Europa holt de grauwe klauwier hard achteruit. Maar hier schijnt het vogeltje het goed naar zijn zin te hebben.“

De soortenrijkdom in het Bargerveen is voor de nationale overheid reden het gebied de status toe te kennen die bij een waardevol na-tuurterrein past. Het gebied werd aangewezen als ‘speciale bescher-mingszone’ op basis van de EG-Vogelrichtlijn. Daarmee maakte het gebied deel uit van een netwerk van natuurgebieden in Europa. Te-vens werd het Bargerveen aangewezen tot ‘wetland’, eveneens vol-gens internationale standaard.

Het belangrijkste voor hoogveen is veel regenwater en de juiste tem-peratuur. Dit type hoogveen vond je vroeger dan ook alleen in Neder-land, Duitsland, Denemarken, midden Engeland en Ierland. Daarom is het Bargerveen zo waardevol. Hoogveen kan alleen ontstaan als het drassig is, zo vertelde ons de man van Staatsbosbeheer. Het wa-ter mag niet weg kunnen, zodat er ondiepe plassen ontstaan. In die plassen groeien talrijke waterminnende planten, vooral veenmossen, die aan weinig voedsel genoeg hebben. Op die manier groeit de plas dicht. Het is een continu proces dat zich steeds weer herhaalt.Om het Bargerveen weer tot moeras te maken, heeft Staatsbosbe-heer de schop flink moeten hanteren. De nijvere ontginners van wel-eer hadden het gebied doorgraven met sloten om het water weg te

. . . één van de laatste stukken levend hoog-

veen in Nederland. . .

foto: wikipedia.org/wiki/Bargerveen

ZNT


laten stromen. Al die sloten moesten dicht. Er moesten toen tientallen kilometers sloot worden gedempt. Om wegstromen van het water verder te beletten, is in het Bargerveen 35 kilometer aan dammen gebouwd en is 50 kilometer sloot gedicht.

WaterpeilHet verschil in waterpeil tussen het Barger-veen en de omliggende landbouwgronden bedraagt plaatselijk meer dan vier meter. Het is aan het waterschap zowel boeren als na-tuurbeschermers tevreden te houden. Dat is niet altijd even eenvoudig omdat de belangen van beide partijen mijlenver uiteen liggen. Ik

Een aantal roofvogels en uilen zijn voor wat betreft hun broedresultaat voor een belang-rijk deel afhankelijk van muizen. Muizenpo-pulaties kunnen per soort, per gebied en per jaar sterk variëren. In de broedresultaten van Torenvalken was de afgelopen twee broedseizoenen goed te zien welke invloed het voedselaanbod heeft op de broedresultaten. Torenvalken zijn voor een belangrijk deel afhankelijk van Veldmuizen. In 2008 vonden we 39 broedparen, waarvan er 35 succesvol waren. In 2009 broedden er 29 paren, waarvan er slechts 19 succesvol waren. Nu moet hier wel bij vermeld worden dat we in de afgelopen winter een behoorlijke vorstperiode hebben gehad, die mogelijk wel invloed heeft gehad op de overleving en de conditie van de broedvogels.Ook de Buizerds maakten dit jaar een veel minder broedseizoen mee en bij de Steen- en Kerkuilen was het al helemaal droevig. Er kwamen weinig paren tot broeden en de pa-ren die tot broeden kwamen, hadden kleine legsels en bleken uiteindelijk meestal niet succesvol.Maar goed, zo werkt dat in de natuur en de kans is vrij groot dat 2010 weer een beter jaar wordt voor onze muizeneters.

Jan van DijkCoördinator Roofvogel- en Uilenwerkgroep Zwolle

kan me ook nog herinneren dat de bewoners van de dorpen Klooster-haar en Westerhaar woedend waren op Staatsbosbeheer omdat, door het gerommel met de waterstand, de dorpen op een gegeven mo-ment ’s zomers overvallen werden door wolken muskieten.Wil het hoogveen zich kunnen herstellen, dan moet het zich als een spons kunnen volzuigen met water. De landbouw echter is gebaat bij een laag waterpeil, omdat de machines anders het land niet op kun-nen. Hoe ze dat opgelost hebben, is mij onbekend.Overigens is de turfwinning niet uit Nederland verdwenen. Zo wordt ten zuiden van het Bargerveen nog steeds hoogveen afgegraven, om als potgrond te kunnen worden verkocht.Thans ligt er een authentiek moerasgebied waar de natuur zijn gang kan gaan. Een stukje wildernis dat bijna vreemd aandoet in het over-bevolkte Nederland. En het is zeer de moeite waard om er eens te gaan kijken.

2009 slecht broedjaar voor muizeneters

Foto: Nicole VervoortKerkuil in dierentuin Emmen

ZNT


© illustratie: Willemien van Ittersum 2009

ZNT


Wetenschappelijke verklaringen zijn er genoeg, maar vol-gens mij is het verschil tussen hommels en zweefvliegen vooral te wijten aan de ‘aard van het beestje’. Neem op een zonnige dag maar eens plaats in je tuin of in een park en gun jezelf de tijd om het gedrag van beide insecten te bestuderen. De verschillen worden al snel duidelijk.

De gulzige hommel zal je tijdens zijn zoektocht naar eten volkomen links laten liggen en zich totaal onbevreesd en vol overgave op de bloemen storten. Zonder enige aar-zeling onderzoekt hij elke bloemkelk die hij vinden kan. Het doet denken aan overenthousiast consumptief gedrag. Een soort ‘pakken wat je pakken kan’-mentaliteit op een voedselbeurs. Alsof bij elke bloem het woordje gratis is geplakt. Wanneer de tassen, of in dit geval de achterpo-ten, volledig zijn volgeladen met alles wat los (en wellicht eerst ook vast) zat, keert hij huiswaarts. Even opfrissen en vervolgens opgaan voor een tweede ronde.

Nee, dan de zweefvlieg. Een heel ander type. Bedeesd en bedachtzaam hangt hij in de lucht. Elke bloem, en af en toe ook de persoon die toekijkt, wordt van een afstandje op geschiktheid gecontroleerd. Iets betreden doet hij niet zo maar. Het lijkt alsof dit dier enkel en alleen op zoek is naar het allerbeste. Bloemen die zijn goedkeuring niet kunnen dragen, worden bij voorbaat afgewezen en gepas-seerd. Nee, indien deze zweefvlieg zich op dezelfde voed-selbeurs als de hommel zou begeven, dan zou hij alle uit-hangborden met gratis voorbijlopen en zich direct melden bij de stand met kaviaar.

Zoals u zult begrijpen kon ik mij tijdens de observatie in mijn tuin het beste identificeren met de zweefvlieg. Een dier dat zich in mijn ogen alle moeite van het grote graai-en bespaard. Uiteraard met enkele gebreken, maar levend met de overtuiging dat je soms beter genoegen kunt ne-men met minder. Kwalitatief gezien ga je daar meestal op vooruit.

Mocht u zich nu overigens ook willen verdiepen in de won-dere wereld van hommels en zweefvliegen, bedenk dan dat uw waarnemingen best eens kunnen afwijken van die van mij. Culturele verschillen zijn zichtbaar in alle sa-menlevingen. Zo ook bij hommels en zweefvliegen.

Waarom hommels geen zweefvliegen zijn door Bernadet van der Veen

Foto's zweefvliegen van AlbertVersteegde; Foto hommel van Nicole Vervoort

ZNT


Goed Bekeken tekst en fotografie ©Gerard Beersma

Ik houd van vissen. En dan bedoel ik niet het in mijn ogen vrij domme aan de waterkant zit-

ten, kronkelende wormen of maden aan haakjes prikken, vissen het water uit sleuren en je-

zelf en anderen voorhouden dat het voor al die beestjes weinig uitmaakt, omdat ze toch geen

gevoel hebben. Nee, ik heb het over al die verschillende vissoorten, elk met hun eigen ken-

merken en hun eigen, vaak zo bijzondere gedrag dat je flink wat fantasie zou moeten hebben

om het zo te verzinnen.

Een van die aparte groepen vissen is die van de zeepaardjes. Meestal vinden we ze al bij de

eerste aanblik aandoenlijk of grappig. Maar als je het gedrag bestudeert, komen ze pas echt

tot hun recht. De meeste soorten hebben een zekere camouflagevorm en kleur. Sommige

zijn hierin zo gespecialiseerd dat ze zelfs in een klein aquarium tussen de wieren bijna niet

te ontdekken zijn. Maar vooral bijzonder is hun broedgedrag. Het mannetje doet er heel ge-

emancipeerd het zware werk. Hij broedt de eieren uit in een speciale broedbuidel. En zijn de

jongen eenmaal uitgekomen, dan bewaakt hij ze tegen alle vijanden die de zee rijk is. Op de

foto is een heel jong zeepaardje te zien van nog geen cm groot. Tussen alle vissen, inktvissen

en anemonen in het fantastische ‘Aquazoo’ in Düsseldorf (een echte aanrader!) was dit voor

mij het absolute klapstukje.

ZNT


Hattemse vrouwen op reis door Mariette van Hall

Doel van de bijeenkomst was: bij mooi weer op de fiets naar de Vreugderijkerwaard om de kluut te zien en wel op maandag 6 juli 2009. En mooi weer was het: zon, wolken, koeler dan de dagen ervoor en een beetje prettige zomerwind. Met een goede opkomst vertrokken we naar het Noorden. Het nodige gebabbel natuurlijk. Tot we bij de Vreugderijkerwaard kwamen en besloten domweg het brugje over te steken en te doen alsof we bij de camping moesten zijn... Dankzij Henriëtte maakte we uitvoerig kennis met de kneu. Die liet zich prachtig zien in de meidoornhaag en daar-naast op een stokkie: een tenger wat pluizig vogeltje met een schitterende oranjebruine borst. En maar zingen... Ondertussen deed ook de braamsluiper zijn best. Die moeten we nu wel kunnen herkennen, denk ik.In de verte de lepelaar, een buizerd, visdiefjes, zwarte stern, een tureluurtje, die we eerst alleen hoorden en later ook zagen, met een verdwaalde grutto... Grote aandacht ook voor de planten natuurlijk: de knikkende distel, de blauwe zeedistel, duizendblad, Jacobskruis-kruid, geel walstro, kruipend stalkruid, kamille, wilgenroosje, kattenstaart en later nog euforbia/wolfsmelk, akkerdistel (die met de stekelloze stengels) en wilde bertram.Toen naar de andere kant... de kijkhut. Eerst zagen we de casarca's, toen toch ook de …kluut. Maar ook natuurlijk grauwe ganzen, kokmeeuwen, een bergeend met jongen, een futennest. Het was weer geweldig leuk. De ochtend werd afgerond met appeltaart 'met' en capuccino, de boottocht naar Zalk en toen soepeltjes met de wind achter naar huis gekuierd. Een heerlijk begin van de zomer!

Het Algemene Veen in Hattemdoor S. Narain

Een excursie op 14 juni 2009 o.l.v. Jan Westera

“En vond je het leuk?” vroeg ik aan mijn jongste zoon, die enigszins aarzelend had toegezegd met zijn ouders mee te gaan naar een IVN-excursie. “Ja.”, zei hij zonder enige aarzeling. Van mijn man en mij de complimenten aan onze gids, die meteen aan het begin de situatie goed had ingeschat. Er waren ca. 13, zo op het eerste gezicht al enthousiaste, deelnemers aan de excursie en daarvan was er één een kind. Jan haalde een pakje opdrachtkaarten tevoorschijn en vroeg onze zoon, maar ook alle andere deelnemers die dat leuk leken, een opdrachtkaart eruit te halen. Uiteraard mocht je hem omwisselen als je er niet mee uit de voeten kon.Gedurende de wandeling hebben de kaarten de excursie extra verrijkt met aandachtspunten voor iedereen. En mijn zoon vond het leuk om te doen, maar ook fijn dat hij niet de enige was die een opdracht had.Het Algemene Veen is een heerlijk gebiedje aan de rand van Hattem. Echt niet groot, maar heel afwisselend. Een ban-dijk aan de rand van het bos, een stukje ‘Veluwe’ met een prachtige kolk, en wij voegden toe een bloemrijke dijk, nog een mooie kolk en steile oevers van het Apeldoorns kanaal. Van Jan hoorden we over de geschiedenis van dit gebied: lang geleden de zwervende rivier, die toen nog niet de IJssel heette, de stuifzanden en uiteindelijk de mens. Onze zintuigen kregen de jeneverbes (!), een wateraardbei, lisdodde, de duivelsbeet van het riet, kwakende kikkers, de ijsvogel, karekiet, tjiftjaf en winterkoninkje voorgeschoteld en al datgene waar je zelf aandacht voor had.De opdrachten zorgden voor wetenswaardigheden over vossenstaart en dravik, bloeiende planten en uit de natuur te gebruiken planten en materialen (schors en takjes!). Vogelwikke, vlier en trosvlier, kraailook, brandnetel, koekoeks-bloem, braam, zevenblad, hondsdraf, rode en witte klaver en de tonderzwam passeerden de revue. Levende kleine padjes (niet op trappen!) en een dood molletje verrasten ons op de bandijk. Een moderne stuw met twee koninklijke zetels was het decor van de pauze. Genieten van het uitzicht en toch nog kamille ontdekken op dit bouwwerk van beton.Een heerlijke middag is het geweest.

ZNT


"meid uit Stadshagen ontdekt watermijt" door Louis H. Zandbergen

Op zaterdag 13 juni is in Stadshagen een waterestafette georganiseerd voor kinderen vanaf 4 tot 10 jaar. Alles draaide om water en daar is genoeg van in deze wijk.

Wateronderzoek blijft het leukstDe organisatie was in handen van IVN afdeling Zwolle. De weergoden waren deze natte activiteit goed gezind. Onder een stralend zonnetje vonden zo’n 40 kinderen en ou-ders de dierenweide Kakel & Co. Er was een speciale kinderexcursie en bij de dierenstal konden allerlei proefjes ge-daan worden. De kinderen ontdekten dat er een waterspanning bestaat, het water een verschillende zuurgraad kan hebben en dat superkleine waterdiertjes er wel erg beweeglijk en spannend uit zien onder een microscoop. Veel kin-deren, maar zeker ook de ouders en grootouders, werden getrokken door het vangen van waterdiertjes. Spannende slakjes, mijten, vlooien en waterkevers kregen een naam. Geïnteresseerde ouders brachten een bezoek aan de infokraam.

IVN wist vele vrijwilligers voor deze activiteit op de been te brengen. Zelfs en-kele cursisten van de Na-tuurgidsencursus hielpen actief mee om zo ervaring op te doen bij deze jongere doelgroep. Het was de eer-ste keer dat het IVN een ac-tiviteit in de nieuwbouwwijk Stadshagen organiseerde. Zowel de deelnemers als de begeleiders waren erg po-sitief over deze eerste ken-nismaking in de wijk.

Deze wateractiviteit maakte onderdeel uit van de Overijsselse watermanifes-tatie, waarbij verschillende IVN-afdelingen een eigen wateronderwerp uitwerk-ten en onder de aandacht brachten van de locale be-woners. Het begon bij de Dinkel en is na Zwolle geëindigd in Noordwest-Overijssel. De activiteit in Stadshagen is mede mogelijk gemaakt door Vitens, Natuur en Milieu Overijssel, Dierenweide Kakel & Co en de Nationale Postcode Loterij.

Bij de foto: “Kinderen vangen waterbeestjes bij dierenweide Kakel & Co” Foto Wilma Verhoeven

ZNT


Vogelwerkgroep KNNV'Voor beginnende en gevorderde vogelaars en andere natuurgenie-ters.'Excursieleiders: Jur Furda en Dirk Maas De start om 7.30 uur, op de car-poolplek Vechtbrug Berkum.Een prachtige veelbelovende och-tend. Ik heb al een poos naar deze dag uitgekeken, wetende van een vorige keer hoezeer het Lau-wersmeergebied de moeite waard is. Zeker ook als je mee kunt gaan met ervaren vogelaars, die het ge-bied met zijn vele mogelijkheden en kijkpunten goed kennen en in verband met het licht ook precies weten hoe de beste route te gaan.

Het is dus genieten, wat direct al onderweg begint. De meimaand is uitbundig en de bloeiende brem en meidoorn staan in volle pracht.In de buurt van het natuurkampeerterrein ‘de Pomp’ van Staatsbosbeheer pikken we Peter de Kraker uit Zwartsluis op. Peter heeft ook oog voor de vlinders, o.a het landkaartje.

Vele vogels worden gezien in de lucht, op het water, op het slik, in het groen. Fijn te zien met vier telescopen op zes mensen. (Waar waren al die andere liefhebbers, zoals bijvoorbeeld die in de recente KNNV-enquete aangaven vogelactiviteiten in het programma node te hebben gemist?)Veel mooie vogelwaarnemingen zijn er dus door de thuisblijvers gemist.Een greep uit de leuke waarnemingen die we terugrijdend met elkaar hebben geselecteerd: Smelleken, met felle, krachtige slag laag voorbij trekkend bij de havenpieren, regenwulp, reuzenstern, dwergmeeuw, rosse grutto, kleine zilverreiger, kluut, Temmincks strandloper, krombekstrandloper, grauwe franjepoot, tafeleend, zo-mertaling. Bij de vogelhut in de Ezumakeeg scharrelden3 kemphanen, een zwarte, een witte en een vrouwtje bij el-kaar. O, wat was dat een mooi gezicht met hun kragen!Wielewaal en roerdomp gehoord en steltkluut en grauwe franjepoot zien foerageren in het Jaap Deensgat. Twee ture-luurs zaten keurig naast elkaar op een paaltje, zoals je dat op een foto in het boek ziet.Kwakende groene kikkers en een haas die achter een kauwtje aanging. Ik dacht dat het spel was, maar nee, waar-schijnlijk was het ter bescherming van de jongen. Maar het was wel een grappig tafereel, het zag er speels uit. Tenslotte nog de vraag vanwaar deze datum van 16 mei gekozen?In verband met de nog vele doortrekkers, zoals kemphanen, bonte strandlopers, krombekstrandlopers, temmincks strandlopers, brandganzen, zilverplevieren.De arctische vogels, om hun zomerkleed te zien, zoals bonte strandloper, krombekstrandloper, zilverplevier, rosse grutto en grauwe franjepoot. Jur en Dirk bedankt, het was zeer de moeite waard!

Excursie Lauwersmeer: trekvogels, steltlopers... door Erica de Koning

Foto: Peter de Kraker

ZNT


ZNT

Zaden op reisAls op een dag de zaadjes van een plant rijp zijn, moeten ze zich verspreiden om op goede plekken weer te kunnen ontkiemen. Daar hebben planten ver-schillende manieren voor gevonden.Verpakt in een bes gaan ze door de maag van een vo-gel en blijven achter in de vogelpoep. Dat is wel één van de meest doeltreffende methodes.Heel bekend zijn ook de pluizen van de paardenbloem, die als parachutes meegenomen worden door de wind.Peulen springen met een plofje open, zodat de zaden worden weggeschoten.De eekhoorn stopt zaden in de grond en als hij vergeet waar hij dat gedaan heeft, dan kunnen ze in de lente ontkiemen.Mieren slepen graag het viooltjeszaad of zaad van de stinkende gouwe naar hun nest.Deze zaden hebben een soort aanhangsel dat door de mieren wordt opgegeten, het zogenaamde mie-renbroodje.Sommige zaden hebben haakjes en blijven zo in de vacht van een dier of in jouw kleren hangen.Kleefkruid en klit ( de brochesplant ) kennen jullie natuurlijk wel.

Wat dacht je van Ik ♥ Natuur als boodschap op je T-shirt?

Schoenzolen zaaienNiet alleen aan je kleren blijven zaden hangen, ook door je schoenzolen werk jij mee aan de versprei-ding van zaden.Soms worden zaden zo zelfs naar andere werelddelen vervoerd.

Nodig: lepel; bak met potgrond; zonnige plek achter glas; schoen met smurrie ( modder)

Doen:Schraap na een wandeling de smurrie van je schoenzolen in de bak met potgrond en hark het losjes door het bovenlaagje van de aarde. Geef water en zet de bak op de vensterbank in het zon-netje.Al gauw zullen er allerlei plantjes in de bak groeien.Tip: als je de potgrond van te voren een kwartier lang in een hete oven hebt gezet dan is deze ste-riel.Het bewijs dat alles wat er groeit door jouw schoenzolen is meegenomen!

Hoeveel verschillende soorten tel je?

Uit: Deltas Junior Natuurgids en Op reis in de natuur, Vrije Vogel Club Tineke Burghard

ZNT


Van de KNNV BestuurstafelIn het vroege voorjaar en rond midzomer zijn twee excursies gehouden in het kader van het project Natura 2000. De KNNV wil hiermee in het hele land meer aandacht van de burger vragen voor het belang van de Natura 2000 gebieden in Nederland en ontving als deskundige organisatie van het ministerie van LNV hiervoor een aardige subsidie. Afdeling Zwolle doet dat voor de IJsseluiterwaarden. Zowel de eerste excursie bij de Tichelgaten van Windesheim als de tweede bij de Vreugderijkerwaard waren zeer geslaagd. Wij willen deze excursies daarom ook het komend jaar voortzetten, want natuurlijk zijn nog lang niet alle Zwollenaren zich bewust van de Natura 2000 rijkdommen rond hun stad. Het bestuur heeft nog veel folders, een algemene over Natura 2000 en een specifieke over de IJsseluiter-waarden. Die zullen volgend jaar voor een deel zeker weer worden gebruikt. Mochten er echter leden zijn die zelf een zinvolle bestemming hebben voor een stapeltje, in het kader van een project, tentoonstelling, les, etc., dan heeft het bestuur dat op verzoek beschikbaar.

Dit jaar was onze afdeling aan de beurt om de jaarlijkse excursie te organiseren voor het Gewest IJsselstreek, waartoe we behoren. Er werd gekozen voor de Wieden. Begunstigd door voortreffelijk weer konden onze vrienden, voor het merendeel afkomstig van de Gelderse zandgronden, genieten van het Kierse Wiedenpad, na een gezellige ontvangst en inleiding in het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten in St. Jansklooster. Het was een heel geslaagde dag. Tijdens de vakantie hebben de bestuursleden die activiteiten organiseren niet stilgezeten. Er is weer een aantrekkelijk excursie- en lezingenprogramma geproduceerd. Daarbij is rekening gehouden met de wensen van de leden, zoals die uit de enquête naar voren kwamen, waaronder “meer vogels op het programma”. Ook de Werkgroepen (zie voorrin dit ZNT) zijn alweer van start. Maak eens kennis met zo’n groep als je je serieus meer wilt verdiepen in een aspect van het natuurleven.

Het bestuur wil, samen met het IVN, de contacten met het gemeentebestuur op een meer reguliere basis laten plaats-vinden, want er zijn nogal wat onderwerpen die ons beide raken. Een eerste overleg en kennismaking met nieuwe personen vond plaats in mei. Het volgende is begin oktober gepland.

Maar we gaan eerst met zijn allen varen op het Ketelmeer en daar een heleboel vogels ontdekken. Een prachtige kans voor beginners en gevorderde vogelaars.

Betty van Leeuwen, voorzitter KNNV Zwolle

Succesvolle start mossenwerkgroepDe mossenwerkgroep, bestaande uit 6 personen, heeft inmiddels 4 excursies achter de rug en twee determinatie-avonden. We werken samen met de KNNV-afd. Epe/Heerde, waar 5 mensen ook zeer geïnteresseerd zijn in de mossen. Met name Mariet van Gelder heeft ons wegwijs gemaakt in de wereld van de mossen en ons de eerste be-ginselen bijgebracht. Iedereen is erg enthousiast en we doen ons uiterste best om de meest voorkomende mossen, die staan in de Veldgids mossen (een uitgave van de KNNV) onder de knie te krijgen. Na de vakantie, te beginnen in september, gaan we één maal per maand een activiteit organiseren om onze kennis verder uit te breiden en op peil te houden. Iedereen kan zich natuurlijk alsnog aansluiten bij deze nieuwe, leerzame, gezellige werkgroep!

Elja van Dongen, coördinator mossenwerkgroep, tel.: 038-3762696, e-mail:[email protected].

ZNT


Programma najaar 2009 KNNV ZwolleLeden van KNNV Zwolle en IVN Zwolle zijn allen welkom bij onze activiteiten. Ook andere natuurliefhebbers worden uitgenodigd vrijblijvend kennis te maken. Kom gerust eens naar een lezing of ga mee met een excursie!

De geplande inventarisaties van de Paddenstoelenwerkgroep staan apart vermeld in het rooster, elders in dit ZNT.

Let op! De lezingen worden dit seizoen gehouden in de Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5 te Zwolle.

Zaterdag 12 september 2009Fietsexcursie ‘Waterplanten in relatie tot vervuiling’, in de omgeving van ZwolleAlgemene KNNV-activiteit. We gaan op de fiets richting Windesheim.Excursieleider: Erik van Dijk. Tijd: 9.00 u. – ca. 12.00 u.Vertrekpunt: Wijkboerderij Schellerhoeve, Schellerpark 101, Zwolle.Opgave niet nodig. Informatie: Erik van Dijk, tel.: 06-22441315. Zondag 13 september 2009Nazomerfeest Doepark NooterhofTijd: 13.30 u. – 17.00 u., Goertjesweg 5 te Zwolle.

25-26 en 27 september 2009Waddenweekend Ameland nog plaatsen vrij!Locatie: Kampeerhuis High Chaparral. Kosten: € 65,- p.p.Hiervoor krijg je: 2 overnachtingen, de bootovertocht, het hele weekend een fiets met versnellingen, 1 warme maaltijd, 2x ontbijt en 2 lunchpakketten. Ook zorgen we weer voor de nodige koffie en thee.Informatie en aanmelden bij Henk en Ans Selhorst, Huygensstraat 11, 8023 AG Zwolle, tel. 4534301 of per e-mail [email protected].

Donderdag 1 oktober 2009Lezing ‘Muizen en spitsmuizen’, door Cees ZoonOrganisatie: KNNV Zwolle i.s.m. Zoogdierwerkgroep Overijssel.Waar: de Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, Zwolle.

Aanvang: 20.00 u.De week voorafgaand aan de lezing zal er gewerkt worden met lifetraps.Informatie: Anja Bosman – de Haan, tel.: 038 - 4654735.

Zaterdag 10 oktober 2009Fietsexcursie rond ZwolleVogelwerkgroep KNNV.Start: Engelse Werk om 9.00 u. Opgave niet nodig.Excursieleider: Jur Furda of Dirk Maas (tel.: 0529 – 427255).

Dinsdag 20 oktober 2009Lezing ‘Jaarrond begrazing van het Veluwemeer door zwanen’,door Martin JansenVogelwerkgroep KNNV Zwolle.Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, Zwolle.Aanvang: 20.00 u.Informatie: Anja Bosman – de Haan, tel.: 038 - 4654735.

Zaterdag 24 oktober 2009Excursie korstmossen, omgeving Laag-Zuthem en Hoog-ZuthemExcursieleider: Erik van Dijk. Algemene KNNV-activiteit.We gaan er per fiets heen en dan wandelen. Wie met de auto wil gaan, kan even bellen voor een ontmoetingsafspraak.Tijd: 9.00 u. – ca. 12.00 u.Verzamelen: Wijkboerderij Schellerhoeve, Schellerpark 101, Zwolle.Opgave niet nodig. Informatie: Erik van Dijk, tel.: 06-22441315.

Zaterdag 7 november 2009 Unieke excursie naar Diepholz in DuitslandVogelwerkgroep KNNV.‘Foerageren en slaaptrek van duizenden kraanvogels.’Vertrek om 7.30 u. vanaf Yosemite Groep, van der Heijdenstraat 8 Zwolle.Excursieleiders: Jur Furda en Dirk Maas.Terug om 21.00 u. Kosten meerijden: € 22,50.Opgave en informatie bij Dirk Maas, tel.: 0529 – 427255.

ZNT


ZNT

Maandag 23 november 2009Lezing ‘Otters in Overijssel’, door Hugh JansmanHugh Jansman werkt bij Alterra, Centre for Ecosystem Studies in Wageningen en is betrokken bij de herintroductie van de otter in NW-Overijssel.Voor wie: alle belangstellenden. Opgave niet nodig. Toegang vrij.Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, ZwolleAanvang: 20.00 u.Informatie: Anja Bosman – de Haan, tel.: 038 - 4654735.

Zondag 13 december 2009Excursie LauwersmeerSneeuwgorzen, brand-, rot-, mogelijk roodhals- en kolganzen, slechtvalken.Vertrek om 7.30 u. vanaf carpoolplek Vechtbrug Berkum.Excursieleiders: Jur Furda en Dirk Maas. Opgave niet nodig.Informatie: Dirk Maas, tel.: 0529 – 427255.

Donderdag 17 december 2009Lezing korstmossen, door Erik van DijkVoor wie: alle belangstellenden.Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, ZwolleAanvang: 20.00 u. Informatie: Anja Bosman – de Haan, tel.: 038 – 4654735 of Erik van Dijk, tel.: 06-22441315.

Noteert u ook alvast in uw agenda:Donderdag 25 februari 2010Lezing ‘Bijzondere plantengroei op de voormalige zeebodem.’, door Piet Bremer. Nieuwe natuur in de Noordoostpolder en opmerkelijke ontwikkelingen in de afgelopen 67 jaar.Voor wie: alle belangstellenden.Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, ZwolleAanvang: 20.00 u.

KNNV Activiteitenmail ontvangen?Lezers van het ZNT die op de hoogte willen blijven van nieuwe plannen, tussentijdse wijzigingen en op tijd een herinnering willen ontvangen van onze activiteiten en die nog niet regelmatig de KNNV Activiteitenmail ontvangen, kunnen zich hiervoor opgeven via: [email protected]. (zonder puntjes op de o) U hoeft daarvoor geen lid te zijn van KNNV Zwolle.

Zo. 27 september: Fietsexcursie Hattem, Geologie; Start: 14.00 uur vanaf brug naar de Hoenwaard in Hattem.Gids: Hans de JongZo. 4 oktober: Landgoed Vilsteren, vruchten en zaden: Start: 14.00 uur vanaf de Kerk Vilsteren.Gidsen: Agnes Neimeijer, Teuntje Lindhoud, Wim van BruggenZo. 11 oktober: Kabouterpad voor peuters en kleuters met hun (groot)ouders: Start: 14.00 uur Nooterhof, Goertjesweg 4 Zwolle; Gidsen: Gerda Revenberg en anderenZo 11 oktober: Bomenroute: Groen in de stad; Start:14.00 uur vanaf VVV kantoor Sassenstraat ZwolleGidsen: Dirk van der Graaf en Hilly OsingaZo 18 oktober: Herfst op de Lemelerberg; Start:14.00 uur vanaf parkeerplaats Ledeboerweg LemeleGidsen: Arie Driesprong en Wim van BruggenZa 24 oktober: Nacht van de Nacht, Nooterhof; Start:19.00 uur; Nooterhof, Goertjesweg 4, ZwolleWo 18 november: Fietstocht Langenholte; Start: 14.00 uur. Het TOP parkeerplaats Agnietenplas.Gidsen: Lodewijk Jan Coté en Wim Rotman

Actuele en eventueel aanvullende informatie over de excursies wordt geplaatst op de website van IVN Afdeling Zwolle, www.ivnzwolle.nl.Vragen over de verschillende excursies kunt u stellen via: [email protected].

IVN excursieprogramma herfst 2009

ZNT


P. = parkeerplaats

Er wordt eens per twee weken een paddenstoeleninventarisatie gehou-den, om en om op vrijdag en zaterdag. Start op vrijdag om 13.30 uur; einde 15.30 uur. Vanaf november start om 13 uur en einde 15 uur. Za-terdag start om 10 uur; einde 12 uur. Parkeerplaats de Toerist, Kranen-burgweg 10, Zwolle is een verzamelpunt.

De inventarisaties zijn bedoeld voor mensen die zich willen verdiepen in paddenstoelen of daar al mee bezig zijn. Een inventarisatie is anders dan een excursie, waarbij al wandelend in een gebied iets wordt verteld over dat gebied, de grond,de paddenstoe-len die er voorkomen en over paddenstoelen in het algemeen. Bij onze inventarisaties daarentegen wordt iedere paddenstoel die word gezien, bekeken en genotuleerd! Wanneer niet direct herkend, worden de nodige boeken erbij gehaald om het op te zoeken. Niet gevonden, dan gaat de paddenstoel voor microscopisch onderzoek mee naar huis…nadat er de nodige discussie is geweest. Er wordt zodoende meer ge-schuifeld dan gelopen. Voor iemand die weinig afweet van paddenstoelen al met al niet bijster interessant. Het is meermalen gebeurd dat ‘meelopers’ een verkeerde voorstelling hadden van een inventaristie.Een gewaarschuwd mens telt voor twee….

A.H.W.Adams-Catin, coördinator Paddenstoelenwerkgroep, 038-4217196.

Paddenstoelenwerkgroep IVN en KNNV Zwolle

week datum vr za waar start

37 12 - 09 X Engelse Werk p. Krisman

38 18 - 09 X Wijthermenerplas p. Wijtermenerplas

39 26 - 09 X stad Zwolle, per fiets Tuinstraat 1

41 09 - 10 X gebied Drente/Overijssel p. de Toerist

42 17 - 10 X Colckhof p. Alerdinck / Colckhof

43 23 - 10 X Eendenkooi Haerst p. Toerist

44 31 - 10 X Veerslootslanden Staphorst p. Toerist

45 06 - 11 X Staphorsterveld Staphorst p. Toerist

46 14 - 11 X Petrea Wapenveld p. Wapenveld zand

47 20 - 11 X De Horte p. De Horte

48 28 - 11 X Algemene Veen Hattem p. Kerkhofdijk

49 04 - 12 X Kloosterbos p. in de bocht

50 12 - 12 X IJsselvliedt Wezep p. IJsselvliedt

51 18 - 12 X nog niet bekend

De geplande inventarisaties voor herfst en winter 2009

Foto: Nicole Vervoort

ZNT


Vervolg Verder Kijken

Overal in dit gebied is prachtige religieuze kunst te vinden: de mooiste fresco’s - zomaar in een dorps-kerkje of een wegkapelletje – die talrijker werden naarmate we Assisi naderden.Gubbio, een schilderachtig stadje met prachtige oude gebouwen en smalle straatjes; we sliepen in een klooster van Dominicaanse monialen, die nog silentium hielden. Het klooster zelf was ook weer een oase van rust, maar toch brachten we er niet veel tijd door omdat dit schilderachtige stadje een uitbundig volksfeest vierde, waarbij drie enorme kandelaars in een wedren door de stad gesjouwd werden. Ook de bisschop en alle priesters in vol ornaat waren van de partij, en overal werden ou-derwetse hoogmissen opgedragen in stampvolle kerken. Zo werden we ondergedompeld, vaak let-terlijk – in die begeesterde mensenmassa!, in het ‘Rijke Roomse Leven’ van de Italiaan. Indrukwek-kend, zeg dat wel! . Uiteindelijk kwam ons doel in zicht, op de laatste dag van onze voettocht. Assisi! Het stadssilhouet werd gedomineerd door de enorme muren van het conventsklooster aan de westzijde, die goudgeel oplichtten in de namiddagzon. De talloze muren, daken, koepels en torens van kloosters gaven het stadje een gewijd aanzien in de transparante lucht! Een tijd lang namen we dit tafereel ontroerd in ons op. Ik voelde me een ogenblik verbonden met al die andere naamloze pelgrims, die – waar ook ter wereld – oog in oog stonden met het doel van hun tocht. Maar ook met gemengde gevoelens: “Hoe verder? Hoe dan verder? Hoe zal dit zich verhou-den tot mijn dagelijks leven? Wat dan verder?”

We betraden de kerk en bezochten meteen de graf-tombe van Fransiscus. Daar legden we onze kleine ‘groepssteen’ op het altaar, onder het zingen van ’dona nobis pacem’. In die steen hadden we bij de aanvang van de tocht onze intentie en bezieling gelegd. Zij had een rol gespeeld in onze dagope-ningen en ieder van ons had haar een dag lang met zich mee gedragen. Die steen was door en in deze tocht gewijd door wat ons op de been bracht en wat ons verbond. Die steen lieten we achter ‘aan de voeten van Fransiscus’, een kleine bescheiden monnik.

Het liep tegen het einde van de middag, er waren nog weinig bezoekers in de kleine, onopgesmukte, kapel naast de crypte met de graftombe. Het late zonlicht viel door de heldere ramen op een ver-schoten opgelapte pij, een paar versleten sloffen en een eigenhandig geschreven vredeswens. Stille getuigen van het bestaan van een mens, die zo intens geleefd had, dat al het andere er niet meer toe deed. Om hem te eren zijn enorme kerken ge-bouwd met de prachtigste fresco’s. Was dat alles? Wat er blijft, is zonlicht door heldere ramen, stilte, kleine witte duiven die op zijn standbeeld neste-len - ergens in een kerk- , en een vreugdevolle vrede….

Ad van den Hoogen organiseert regelmatig derge-lijke tochten. Voor nadere informatie kan men met hem contact opnemen: [email protected], of met Margriet van Kampen; tel. 038 – 4218941.

Bijensterfte door gebruik nieuw insecticide?Er zijn aanwijzingen dat het gebruik van een nieuw insecticide, genaamd imidacloprid, lokaal alle vlinders en bijen te gronde richt, doordat stuifmeel en honing van bloemen vergiftigd raken, daar waar ‘oude’ insecticiden niet in alle plantendelen werden opgenomen. Vorig jaar en dit jaar zijn er inmiddels opvallend weinig bijen en vlinders in grote delen van Nederland, terwijl daar wat betreft het weer geen aanleiding voor was/is. Wat betreft de bijen is er niet al-leen sprake van een ethisch natuurprobleem, maar ook van te verwachten grote economische schade voor bijv. de fruitteelt, die voor bestuiving afhankelijk is van bijen. Einstein merkte al eens op dat als de bij uitsterft, de mens snel zal volgen..... Meer informatie op www.bijensterfte.nl.

ZNT


Wilde planten op de Havelterbergdoor Bernadet van der Veen

De redactie ontving twee verslagen van een excursie naar de Havelterberg, één van Bernadet van der Veen, uit de beginnersgroep van de Wilde Plantencursus van het IVN en één van Janna Drewes, een gevorderde cursist. We heb-ben beide verhalen geplaatst, want ze vullen elkaar leuk aan. Bij de Havelterberg is overduidelijk veel te zien en te beleven en wat de één niet ziet, ziet de ander wel.

11 juli 2009. Het is alweer eventjes geleden op het moment dat ik dit artikel schrijf, maar ik kan me nog goed herinneren dat we ’s och-tends met een klein groepje bij het Engelse Werk klaar stonden om te vertrekken naar de Havelterberg. Deze excursie vormde een onderdeel van de Wilde Plantencursus die in het voorjaar van dit jaar begon en in augus-tus eindigde. Het weer zat in eerste instantie niet echt mee die dag, maar zoals het een goed natuurlief-hebber betaamd, kom je met laarzen, een re-genjas en wat goede moed een heel eind. En anders kun je altijd bij aankomst op de plaats van bestemming eerst nog een kopje koffie drinken en wachten tot de buien wegtrekken. Zo geschiedde.Als de zon doorbreekt, vertrekken we in de richting van een heidegebied, niet ver van de berg verwijderd. Tijdens de wandeling zien we zandzegge, Jacobskruidkruid, brede wes-penorchis, grasklokje, tormentil, heidekar-telblad, St. Janskruid, gentiaan, moeraswes-penorchis, brunel, kale jonker, vleeskleurige orchis en uiteraard nog veel meer. Af en toe breekt er een lichte hysterie uit bij het zien van een bijzondere Rode Lijstsoort. Voor wie dit begrip niet kent, dit zijn planten die (ern-stig) bedreigd worden in hun bestaan. Op zo’n moment realiseer ik me eens te meer dat ik echt nog een beginner ben binnen de plantenwereld. Neem bijvoorbeeld de arnica. Een zeldzame plant, zo begrijp ik uit de toe-

lichting van cursusleidster Marlène Vaessen. Het zien van een aantal uitgebloeide exemplaren zorgt voor een hoop “oh’s en ah’s”. En ik? Ik zie in eerste instantie gewoon een enigszins verdorde plant. Geluk-kig werkt het enthousiasme van de kenners aanstekelijk en dus sta ik na een aantal seconden ook vol bewondering naar de ietwat bruine takjes en bloemetjes te kijken. En dan zie je maar weer dat zelfs een uitgebloeide plant best mooi kan zijn.Even later rijden we in de richting van de Havelterberg. Een bijzon-der gebied dat in de ijstijd is gevormd. De top van de berg kenmerkt zich door een keileemlaag, waardoor het erg moerassig is en er een bijzondere plantenvegetatie is ontstaan. Dat een georganiseerde ex-cursie zo zijn voordelen heeft, blijkt wanneer we ons boven op de berg niet storen aan hekjes en andersoortige omheiningen. Gelukkig heeft deze ‘illegale’ actie het gewenste resultaat. We zien een grote verscheidenheid aan zeldzame planten waaronder wolfsklauw, zonne-dauw, fraai hertshooi, kleine bevernel en bochtige klaver. Het enige dat de excursie nu nog kan perfectioneren, is het zien van een ad-der. Dit reptiel schijnt in dit gebied voor te komen en meerdere malen wordt tijdens de excursie de wens uitgesproken om er één of meer-dere te zien. Op het moment dat Marlène een gilletje slaakt, lijkt het moment suprême dan eindelijk daar. Helaas blijkt al snel dat de wens groter is dan de werkelijkheid. Datgene wat werd aangezien voor een slangenkop, blijkt helaas niets anders dan een mooi vormgegeven steen. De kers op de taart wordt uiteindelijk gevormd door een feeën-lampje. Een soort spinnenhuisje (lantaarnspin) aan een grassprietje. Volgens Brunhilde Reicher, cursusleidster bij de gevorderden, is deze woning opgebouwd uit 2 verdiepingen. In de bovenste verdieping wo-nen de jonkies en de onderste etage dient als toilet.Al met al was het bezoek aan de Havelterberg, net als de gehele Wil-de Plantencursus overigens, meer dan de moeite waard. Ik zou hem zeker aan willen raden voor iedereen die iets meer over planten te weten wil komen en/of gewoon lekker in de natuur wil wandelen met een groep enthousiastelingen.

Foto op p. 27: Greet van der Meulen

ZNT


Excursie Havelterberg en kleine landingsbaandoor Janna Drewes

Op zaterdagmorgen om 9 uur op 20 juni 2009 is het verzamelen bij het Engelse Werk voor degenen die mee willen met deze excursie. Deze excursie is een onderdeel van de Wilde Plantencursus. Het maakt niet uit hoe gevor-derd je bent, iedereen kan mee.De Havelterberg is een Natura 2000 gebied, dat wil zeggen dat het gebied één van de beschermde natuurgebieden is, opgezet door de lidstaten van de Europese Unie. Het dient ter bescherming van de natuurlijke habitat en van de flora en fauna in het betreffende gebied. En bijzondere planten zijn er volop!!De Havelterberg is een bijzonder gebied. Het is een heidegebied bovenop een stuwwal. Doordat de ondergrond kalkrijke rode kei-leem bevat, is de grond slecht doorlaatbaar, waardoor bovenop de berg (18 meter hoog) natte heidegebieden zijn ontstaan. Afgewis-seld met droge heide en heischrale graslan-den, vennen en stuifzanden, is het een bij-zonder mooi en interessant gebied.De volgende planten hebben we o.a. gezien: mannetjesereprijs, dopheide, grasklokje, stekelbrem, dwergviltkruid, bochtige smele, fraai hertshooi en bochtige klaver. De laat-ste twee zijn zeldzaam. Nog zeldzamer, maar

hier aanwezig: de knollathyrus. Het bijzondere aan deze plant is dat hij geen rankjes aan de top heeft. De kleine en de rondbladige zon-nedauw stonden naast elkaar, zodat we goed het verschil in de blaad-jes konden zien. Dit is maar een kleine greep uit de plantenrijkdom van dit gebied.Nadat we onze inwendige mens hadden verkwikt met koffie en heer-lijke wafels, reden we een stukje verder en gingen naar de ‘kleine landingsbaan’. Een landingsbaan midden in Drenthe? Ja, nog een overblijfsel uit de Tweede Wereldoorlog. De Duitsers hadden hier een vliegveld aan laten leggen, maar voordat deze in gebruik kon worden genomen, was de oorlog over. Het bijzondere nu is dat de grond van de landingsbanen flink is afgegraven en dat er daardoor een bijzon-dere vegetatie is ontstaan.Planten die we hier o.a. zagen, zijn: zandzegge, vogelpootje, vleu-geltjesbloem, rietorchis, gevlekte orchis. Er zou ook een zeldzame varen te vinden zij. Dus ik op zoek naar een varen, in mijn beleving altijd groot, blijkt dit een varentje te zijn, waarbij je echt op de knie-en moet om het te kunnen zien. De naam is gelobde maanvaren. Het rozenkransje kwamen we tegen, ingepakt in cellofaan. Na dit te heb-ben nagevraagd, bleek dat de Universiteit van Amsterdam dit aan het onderzoeken is. Drie weken later hadden ze het hele plakkaat mee-genomen??? Het wintergroen stond te bloeien, de klokjesgentiaan nog niet.Verder is er nog een prachtig dalletje, vol met o.a. arnica.Om 16 uur reden we weer huiswaarts, met een hoofd dat lichtelijk duizelde van al die plantensoorten, maar ook vol verwondering over al het mooie dat we gezien hadden.

ZNT


Van de IVN BestuurstafelIn de vakantietijd liggen de activiteiten van het IVN ogenschijnlijk even stil. Dat lijkt maar zo, want er staat al weer het een en ander op stapel.Zo staat de ‘Groene Maand’ weer voor de deur en daarmee tevens een seizoen met nieuwe activiteiten. Excursies, deelname aan de ANWB wandeldag en het Nooterhof-feest. Een nieuw seizoen voor de Groendoeners, een vervolg van het aanbod voor basisscholen in de Vechterweerd en een verzoek van de Gemeente voor deelname van onze gid-sen bij de voorbereidingen voor de Boomfeestdag in mei 2010. En de begeleidingsgroep van de Natuurgidsencursus is druk geweest met de voorbereiding van het volgende halve jaar, met o.a. het weekend veldwerk in Orvelte en invulling van de lessen.

In het bestuur is nagedacht over herverdeling van taken. Janna Drewes heeft zich ingewerkt in haar taak als penning-meester. Roelof Pol heeft de ledenadministratie op zich genomen en zal gaan werken met het landelijke IVN registra-tiesysteem. Marieke van Slooten heeft haar taak aan Roelof overgedragen. Zij blijft algemeen bestuurslid. Een punt van aandacht is dat Ria Martijn haar functie als secretaris in maart zal beëindigen. Een belangrijke functie, die we graag op tijd vervuld zien. (Belangstellenden kunnen contact opnemen met Ria voor informatie.) Een andere belangrijke vacature staat ook nog open: lid werkgroep excursies. Tot heden heeft Yvon te Velde zich op-gegeven om volgend seizoen mee te doen.Het bestuur doet bij deze nogmaals een beroep op de gidsen om een deeltaak op zich te nemen (PR, excursiefolder, excursies op verzoek organiseren), zodat deze taken weer van de schouders van Ria, Krista en Heike kunnen.En verder zijn we in gesprek met Landstede om de afspraken over het gebruik van de Kruidwisch te formaliseren.

Achter ons ligt een reeks geslaagde activiteiten. Ik noem de Waterestafette in Stadshagen op de Dierenweide met on-geveer 80 deelnemers. Het werkbezoek van wethouders Kenkhuis en van Dooremolen aan KNNV en IVN, waar Gerda Revenberg de wethouders iets heeft laten ervaren van het gebruik van de GPS bij natuurbeleving (zie foto’s). Deelname aan het Nooterhof-feest met de stand en te gast bij de opening van de Nooterhof.Een introductiecursus voor IVN’ers die een bijdrage leveren aan de invulling van de nieuwe website, werd gegeven door Jeroen Nijhuis. En er waren weer veel enthousiaste reacties op de Vogelzangcursus en de Wilde Plantencursus. Goed bezochte excursies en een inspirerende Heksentuin mogen zeker ook niet vergeten worden. En last but not least de heruitgave van 3 wandelboekjes: het Engelse Werk, Natuurlijk Stappen (stadswandeling) en Landgoed Windesheim en Tichelgaten. Deze boekjes worden te koop aangeboden bij VVV Zwolle.

We hopen dat een ieder van de zomer heeft genoten en weer zin heeft om de activiteiten in het najaar op te pakken.

Namens het IVN bestuur, Heike Tack

ZNT


Mededeling penningmeester IVNEen heel aantal leden en donateurs van IVN Zwolle vindt in dit ZNT een gekleurd half A4-tje met een aanmaning om de contributie/donatie voor 2009 te betalen. Ik wil u vragen om zo spoedig mogelijk aan deze oproep te voldoen.Met vriendelijke groeten, Janna Drewes, penningmeester IVN Zwolle

Coördinatorenoverleg IVN werkgroepen op 17 septemberOp 17 september is er overleg tussen het bestuur van het IVN en de coordinatoren van de werkgroepen.Het overleg is in de Kruidwisch, Goertjesweg 5, Zwolle en begint om 19.30 uur.

Gidsenbijeenkomst op 31 oktoberOp zaterdagmiddag 31 oktober is er de jaarlijkse bijeenkomst voor de IVN Natuurgidsen. Vanaf 13.30 uur in de Kruid-wisch, Goertjesweg 5, Zwolle.Die middag gaan we het nieuwe excursieprogramma voor 2010 samenstellen. Een uitnodiging volgt nog.

Vacatures bij IVN ZwolleEr zijn op dit moment twee vacatures bij IVN Zwolle, die het bestuur graag onder de aandacht brengt. Allereerst zoe-ken we nog steeds:

mensen die de werkgroep excursies willen coördineren. Een belangrijke werkgroep binnen IVN Zwolle, omdat we met de excursies de natuurliefhebbers van Zwolle en om-geving bereiken. Afgelopen jaar heeft het bestuur deze taken op zich genomen, maar we zouden dit graag weer aan anderen willen overdragen. De belangrijkste taken zijn:

het samenstellen van het excursieprogramma;• het samenstellen van de folder (in het najaar); • het verzorgen van de persberichten gedurende het excursieseizoen en • de excursies op verzoek regelen. •

Deze taken zijn heel goed door 2 of 3 personen uit te voeren. Uitgebreidere informatie kan bij de voorzitter of secre-taris worden opgevraagd.

De tweede vacature is die van secretaris.De huidige secretaris heeft op de ALV van maart dit jaar aangegeven dat zij er met ingang van maart 2010 mee wil stoppen. Om deze belangrijke bestuurstaak goed te kunnen overdragen is het handig dat de nieuwe secretaris alvast een tijdje mee kan draaien. Daarom roept het bestuur belangstellenden op om zich te melden. Een korte schets van de taken:

het verwerken van de post (zowel schriftelijk als e-mail); • het notuleren van de bestuursvergaderingen (6x per jaar); • het organiseren van de algemene ledenvergadering in maart; • het verzorgen van het jaarverslag; • contactpersoon zijn voor andere (Zwolse) organisaties; • mede bepalen van het beleid van IVN Zwolle; • vertegenwoordigen van IVN Zwolle bij diverse activiteiten (in afwisseling met andere bestuursleden); • het organiseren van het coördinatorenoverleg; etc.•

We zijn op zoek naar een persoon die het leuk vindt om een spilfunctie in de vereniging te vervullen, ongeveer 1dag-deel per week tijd kan vrijmaken, soms iets meer en enthousiast is voor het werk dat IVN Zwolle doet.Meer informatie kan bij de voorzitter of secretaris worden ingewonnen.

ZNT


de foto-vraag foto's: Nicole Vervoort

De redactie heeft vier reacties ontvan-gen op de lezersvraag in ZNT nr. 2 van dit jaar. De vraag was: ‘Weet u hoe deze vlinder heet?’Het antwoord was: wapendrager (Pha-lera bucephala).G. Keizer, Dasja Loobeek, G. de Jonge en Cees Hummelen wisten het juiste ant-woord.

Dasja schreef het volgende:Ik had gistermiddag net een vlinderboek opgehaald bij de bieb en was tijdens het doorbladeren van het boek een plaatje tegengekomen van de Wapendrager. Leuk, vond ik, want ik was altijd al be-nieuwd hoe het takkenvlindertje (mijn eigen verzonnen naam) in het echt heet. ‘s Avonds kom ik dezelfde vlinder tegen in het ZNT. Toevallig! Het gaat hier dus om de Wapendrager (Phalera bucephala).Deze nachtvlinder is een echte cultuurvolger en is ‘s nachts vaak bij lantarenpalen te vinden. De soort vliegt in een generatie van mei tot in augustus.In rust lijkt deze vlinder door de gele vlek aan de vleugeltoppen op een afgebroken takje.De rupsen zijn niet erg kieskeurig. Ze lusten onder andere linde, populier, eik, wilg, ratelpopulier, hazelaar, appel en kers.De jonge rupsen leven gezellig samen. In formatie kunnen ze een hele tak van blad ontdoen om daarna samen door te trekken naar de volgende tak met groen blad. Naarmate de rupsen ouder worden splitsen ze zich op in steeds klei-nere groepjes. De oudste rupsen leven solitair. Verpoppen doen de rupsen in de bodem. Veel van de bruinrode poppen worden in de winter opgegeten door merels en lijsters.De poppen die de winter ongeschonden doorkomen zullen zich in het voorjaar ontpoppen als de nieuwe generatie vlinders.

Bron: Reader’s digest Veldgids voor de natuurliefhebber. Vlinders en andere insecten van West- en Midden- Europa.

ZNT


Mail uw antwoord naar [email protected] of per post naar het redactieadres.

Onder de juiste inzendingen wordt naar keuze een flesje lekkere wijn of sap verloot! De redactie van het ZNT is uitgesloten van deelname!

Weet u wie dit is? foto's: Albert Versteegde

ZNT


De Natuurwerkdag wordt georganiseerd door Landschapsbe-heer Nederland in samenwerking met de provinciale coördina-toren (in Overijssel met Landschap Overijssel) en met 9 andere organisaties. De dag wordt gehouden op zaterdag 7 november van 10 tot 15 uur (tijden kunnen lokaal afwijken). In de hele provincie zijn locaties waar u vrijblijvend kunt ken-nismaken met vrijwilligerswerk in natuur en landschap. Het werk is op iedere plek anders en kan bestaan uit bijvoorbeeld wilgen knotten, heide plaggen, bosonderhoud, poelen scho-nen, bomen planten, of hagen snoeien. U kunt zich aanmelden via www.natuurwerkdag.nl of via 0529-401731

De Natuurwerkdag wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel en de Postcodeloterij.

Kinderen en jongeren (ook) welkom op Natuurwerkdag

Op zaterdag 7 november is er weer een nieuwe editie van de landelijke Natuurwerkdag. Op deze werkdag in natuur en landschap zijn dit jaar kinderen extra welkom. Ga zelf met uw (klein-) kinderen naar een van de ca 30 locaties van de Natuurwerkdag in Overijssel. Of kom met buren en buurkinderen, neven en nichten of bijvoorbeeld met een aan-tal kinderen van uw school. Op de gezinslocaties zullen extra activiteiten voor kinderen zijn. Maar ook volwassenen, sportvrienden en natuurliefhebbers zijn van harte welkom op een van de locaties van de Natuurwerkdag.

U bent op de Natuurwerkdag getuige van een facelift van natuur en landschap. Make-over specialisten zullen overal opduiken om het landschap nog mooier te laten zijn.“We verwachten dit jaar op zaterdag 7 november op de locaties in totaal ruim 1250 deelnemers”, zegt coördinator Erik de Kruif. In heel Nederland zullen wellicht meer dan 15.000 deelnemers op hetzelfde moment aan de slag zijn! Kijk op de website www.natuurwerkdag.nl voor meer informatie en voor de speciale gezinslocaties, en schrijf je in.

Maatschappelijke stagesVoor maatschappelijke stages is de Natuurwerkdag zeer geschikt. Steeds meer maatschappelijke stagiaires zijn op zoek naar leuke klussen voor de invulling van hun stage. De Natuurwerkdag is bij uitstek geschikt om een deel van je stage te doen. Kijk op www.landschapoverijssel.nl voor meer informatie over een groene maatschappelijke stage.

De Kruif is na negen jaar nog steeds enthousiast over de Natuurwerkdag. ”Wij coördineren deze dag, maar het aantrekkelijke van de Natuurwerkdag is dat er heel veel organisaties bij betrok-ken zijn. Op iedere locatie komen weer andere samenwerkingsverbanden tot stand. IVN, Scouting, de KNNV, lokale natuurverenigingen en knotgroepen, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, agrarische natuurverenigingen, vrijwilli-gerscentrales, buurtvereniging, tuinliefhebbers, sportclubs… en sinds vorig jaar ook maatschappelijke stagiaires. Dat is juist het leuke van deze dag. Je doet een klus samen met mensen die allemaal anders tegen natuur- en landschap aankijken”. Ook diverse IVN-afdelingen in Overijssel organiseren een Natuurwerkdag-locatie.

De Natuurwerkdag; de grote make-over van het landschap

ZNT


Lymevereniging start burgerinitiatiefMeer aandacht politiek voor ziekte van Lyme

Zoals u ongetwijfeld weet, kan de teek de ziekte van Lyme veroorzaken, een slopende ziekte waardoor je jaren uit de running kunt zijn. Misschien heeft iemand van uw familie of vrienden de ziekte ook en bent u ermee bekend. Rond de diagnose en behandeling van de ziekte van Lyme zijn grote problemen die de aandacht verdienen van de poli-tiek, vindt de Nederlandse Vereniging voor Lymepatiënten. De NVLP schat dat door foute diagnoses het aantal Lyme-patiënten in Nederland een factor 10-15 hoger ligt dan de officiële cijfers aangeven. Vaak krijgen patiënten de diag-nose MS of fibromyalgie of reuma - dat moet echt anders! Daarom is de Lymevereniging is een burgerinitiatief gestart. Ze streven o.a. naar de ontwikkeling van betere testen, een (coördinerend) Lyme Centrum voor meer onderzoek naar de microbiologie van de Borrelia-bacterie, hoe deze bacterie zich gedraagt in het menselijk lichaam en naar betere behandelingmogelijkheden. En het in Europees verband ontwikkelen van een vaccin. Dat dit breed gedragen wordt, blijkt wel uit de ruim 11.000 handtekeningen die de petitie heeft gekregen binnen 12 weken. Help mee en onderteken ook! Een burgerinitiatief heeft 40.000 handtekeningen nodig om besproken te kunnen wor-den in de Tweede Kamer. De ziekte van Lyme kan iederéén overkomen door de toenemende aantallen besmette teken, maar de gevolgen zijn onnodig onrechtvaardig door hoe momenteel in Nederland met de ziekte omgegaan wordt. Kijk op www.lymevereniging.nl om te ondertekenen! (rechterknop 'Teken de Petitie' en dan 'Naar de petitie').Pas zelf ook op, als u in de natuur rondstruint!

Stichting Akka’s Ganzenparadijs uit ganzenstad Coevorden is op zoek naar adoptiegezinnen voor ganzen. Mensen die een koppel ganzen een nieuw thuis willen bieden op hun erf. De ganzen komen veelal uit zogenaamde overlastsituaties binnen gemeentegrenzen. In de meeste gevallen zijn de ganzen van de dood gered!Deze ganzen, maar ook hanen, eenden en pau-wen, verblijven tijdelijk in de opvang in Erica, waar ze zich - op een oppervlakte van 4,5 ha grond – thuis mogen voelen om vervolgens door echte dierenliefhebbers te worden geadopteerd. Het adoptiegezin wordt door het ondertekenen van een adoptiecontract de nieuwe verzorger van de dieren.Omdat het aantal dieren dat binnenkomt nog steeds blijft groeien, zijn we op zoek naar men-sen die graag een koppel ganzen wil adopteren. Lijkt het u leuk om een stel ganzen bij u op het erf een nieuw thuis te geven? Op onze website kunt u een adoptie-aanvraag indienen, waarna wij con-tact met u opnemen!Wilt u graag meer weten? Dan kunt u een kijk-je nemen op www.ganzenparadijs.nl. Ook kunt u bellen met (0524) 524 161.

Ganzen zoeken een nieuw thuis!

ZNT


DrijfverenWie is Bernadet van der Veen?

In het voorjaar van dit jaar kwam ze nieuw bij de redactie van het ZNT: Bernadet van der Veen, 30 jaar oud. Gaandeweg kregen wij een aardige indruk van deze jonge vrouw en haar ambities. Maar speciaal voor de rubriek Drijfveren togen drie redactieleden op pad voor een meer persoonlijke kennismaking, zodat ook u haar kunt leren kennen. Hier ons verslag.

Enigszins bezweet van onze fiets- en speurtocht stonden wij op een avond in augustus op de stoep van een woning in Westenholte. Het was Bernadet die open deed, dus hadden we het juiste adres gevonden. Toen ze ons binnen liet, wurmde zich ook een enorme rode kater tussen onze benen door een weg naar binnen. De kat van de buren. Die komt duidelijk vaker op bezoek. Dat niet alle dieren welkom zijn in het huis van Bernadet, liet ze zich al snel ontvallen: “We wonen hier nu een paar maanden, mijn vriend en ik. Hiervoor woonden we hoog op een flat. Het was wel even schrikken toen ik doorkreeg dat we behalve een tuin, nu ook veel muggen en spinnen, ook van die grote, er gratis bij gekregen hadden!”

Na de thee met koekjes deden we een rondje door de nieuwe tuin. Dat hoort erbij. De tuin was nog niet ingericht. “Ik houd niet echt van wroeten en spitten. Ik vind het gewoon lekker om in de tuin te zitten of er doorheen te lopen. Ik kijk dan om me heen, geniet ervan en bedenk van alles.”Terug in de woonkamer, voorzien van vers bloemetjesbehang, willen we weten waar haar liefde voor de natuur vandaan komt. Ze lacht. “Ik kan het me niet meer herinneren, maar mijn moeder vertelt me weleens dat ik als klein kind

altijd in de dierenweide te vinden was. Ik ga nog steeds graag naar de bokken en de geiten om ze brood te voeren. Toen ik zo’n jaar of tien was, zat ik veel in de Kruidwisch op de Nooterhof. Dan was ik bezig met het voorbereiden van spreekbeurten over dassen en bomen en zo. ”

“Bernadet, hoe kwam je ertoe om je aan te melden voor de redactie van het ZNT?” Ze vertelt dat ze haar baan heeft opgezegd, omdat ze eens iets anders wilde. “Ik ben in mijn leven nog volop aan het onderzoeken wat bij me past, wat mijn doel is. Ik ben nog aan het ontdekken welke plaats

de natuur in mijn leven kan innemen. Dat ik daar iets concreets mee wil doen, is wel zeker.Toen ik de oproep van het ZNT voor redactieleden vond op internet, heb ik me aangemeld. Mijn vak is communicatie, dus dat sloot mooi aan bij de kennis die ik heb.”

Bernadet is in januari ook begonnen met de Natuurgidsencursus van het IVN. “Het is echt mijn droom om gids te worden. Ik word zelf altijd zo enthousiast van het verhaal van andere gidsen. Dat wil ik ook. Als gids zou ik mensen willen meegeven dat er om je heen altijd dingen zijn waar je oprecht van kunt genieten. Je moet er alleen voor kiezen om er bij stil te staan. Ik vergeet dat zelf ook weleens. Dan laat je je opjagen door alles wat zogenaamd ‘moet ‘ in het leven.”

Na deze wijze raad was het voor ons tijd om huiswaarts te keren. We maakten een afspraak voor een volgende keer, want gelukkig zullen we Bernadet nog beter leren kennen. Ook u zult vast nog meer van haar horen.

-van de redactie-

































Planning voor 2009




ZNT-3_2009omslag.indd 2 26-8-2009 10:00:19

in dit nummer:

Indien onbestelbaar retour zenden aan:

Postbus 12758001 BG Zwolle

Zwols TijdschriftJaargang 16 nummer 3, september 2009Verschijnt 4 keer per jaar in een oplage van 700 exemplaren.

Redactie Anja Bosman-de Haan, Bernadet van der Veen, Albert Versteegde, Nicole Vervoort

EindredactieAnja Bosman-de Haan, Nicole Vervoort

VormgevingNicole Vervoort

DrukDrukkerij Veldman, IJsselmuiden

RedactieadresKattenwinkelweg 128015 PW ZwolleT 0529-481488

e-mail: [email protected]

Aanleveren van kopij voor het ZNT:Liefst digitaal zonder opmaak via e-mail of op CD aan het redactieadres.

Geschreven, niet uitgetypte kopij sturen aan:IVN afdeling Zwolle e.o.Postbus 2728000 AG Zwolle

ontwerp omslag: Henni van Dijk

Het ZNT is het gezamenlijke tijdschriftvan IVN en KNNV, beide afdeling Zwolle

Onder andere..- Schubbig veenmostrechtertje na 21 jaar terug- Fotoverslag lindepijlstaart- Veel verslagen van excursies en cursussen: Havelterberg, Lauwersmeer, Algemene Veen Hattem, Vreugderijkerwaard, Vogelzangcursus, ...- En verder: Bargerveen, programma Paddenstoelenwerkgroep, Groendoeners, - en meer...

2009 nr. 3

ZNT-3_2009omslag.indd 1 26-8-2009 10:00:18

































Planning voor 2009




ZNT-3_2009omslag.indd 2 26-8-2009 10:00:19

in dit nummer: 2009 nr. 3

Documents

Transcript of in dit nummer: 2009 nr. 3