HOE VERSCHIJNT DE INTERPELLATIE IN GETUIGENISSENVAN (EX-)PSYCHIATRISCHE PATIËNTEN OVER HUNWANEN?EEN INTERPRETATIEVE FENOMENOLOGISCHE ANALYSE

Aantalwoorden:20303

Nicky De Bock Studentennummer:01200052

Promotor: Prof. dr. Stijn Vanheule Begeleider: Junior Ingouf BachelorproefvoorgelegdvoorhetbehalenvandegraadmasterinderichtingKlinischePsychologieAcademiejaar:2016–2017

Ondergetekende(NickyDeBock)geefttoelatingtothetraadplegenvandescriptiedoorderden.

Dankwoord Graagmaakikvandezegelegenheidgebruikommensentebedankendietijdenshet

schrijvenvandezemasterproefeenbelangrijkerolhebbengespeeld.

EerstenvooraldankaanJuniorIngouf,opwieikopallemogelijkemomentenkon

rekenen,voordeenormleerrijkesamenwerking.Deconstructievefeedbackhebbenmij

doorheendezemasterproefgeloodst.DaarnaastbedankikookProf.Dr.Vanheule,diemede

mogelijkheidboodomeigenhandigditboeiendonderwerpteexploreren.

Verderwilikookmijnoudersbedankenvoordeonvoorwaardelijkesteunen

vertrouwendiezemijdoorheenmijnopleidinghebbengegeven.

Evenzeerbenikdankverschuldigdaanmijnvrienden.Mijnkotgenoten:JessicaMorton,

JulietteVanKampenenSirarpiVardanianbenikdankbaarvoordevelemaaltijden,gezellige

momentenenbemoedigendewoorden.OokKasperHulselmansmoetikbedankenvoordevele

maaltijdenendeontelbareinteressantediscussies.

TotslotbedankikNolwennDierck,voormijiederekeeropnieuweenschuilplaatste

biedentijdensdeheftigstestormen.

Abstract

In dezemasterproef onderzoekenwe hoe de interpellatie verschijnt in getuigenissen

van(ex-)psychiatrischepatiëntendiegetuigenoverhunwanen.Deinterpellatieiseennotievan

deFransefilosoofLouisAlthusserwaarmeehijdesubjectwordingdenktalseengevolgvaneen

ideologischeaanspreking.WetrachtennategaanwatdeimplicatieszijnvanAlthusser‘stheorie

opde kliniek vandepsychose, aangezienhet vormendmechanismevande interpellatiedaar

lijkttemislukken.WeberoepenonsdaarbijopdeLacaniaansetheorievanhet“Unglauben”,die

stelt dat de psychose wordt gekenmerkt door een ongeloof. Dit ongeloof heeft de directe

consequentiedatdepsychoticusdeideologischeconventionelewaarheidnaastzichneerlegt.In

deze studie maken we gebruik van een interpretatieve fenomenologische analyse op

semigestructureerde interviewsomnategaanopwelkemanierdeaansprekingverschijnt.Bij

deanalysevandedatavondenwedatdeaansprekingoptweewijzenverschijnt.Enerzijdsals

eenenigmatischeaanspreking,waarbijernoggeenverdereelaboratieaantepaskomtendie

bovendieneenschrikwekkenden traumatiserendeffectheeftop.Anderzijdsalseendelirante

aanspreking, waarin de waanconstructie rond de aanspreking ervoor zorgt dat het

angstwekkendekaraktervandeaansprekingaankrachtverliest.Ditleidteronstoetebesluiten

datdewaaneenstabiliserendefunctieheeftinditproces.

InhoudsopgaveINTERPELLATIE.......................................................................................2

IDEOLOGIEENIDEOLOGISCHESTAATSAPPARATEN...............................................................................3IDEOLOGIEINTERPELLEERTINDIVIDUENTOTSUBJECTEN.......................................................................4WAAROMDRAAIENWEONSOM?....................................................................................................6

ForcedChoice.......................................................................................................................8

HETUNGLAUBEN....................................................................................9HETFREUDIAANSEUNGLAUBEN......................................................................................................9HETLACANIAANSEUNGLAUBEN....................................................................................................10

IndeNaam-van-de-Vader..................................................................................................10HetGlauben........................................................................................................................11HetUnglauben...................................................................................................................14

UNGLAUBENENINTERPELLATIE...........................................................16

DEWAAN:EENALTERNATIEFVOORIDEOLOGIE?..................................18

BESLUIT................................................................................................19

METHODE............................................................................................22OPZET.......................................................................................................................................22STEEKPROEF...............................................................................................................................23PROCEDURE...............................................................................................................................23

RESULTATEN.........................................................................................26THEMA1:BREUKINDEBELEVINGFORMEEL....................................................................................26

Belevingwereld..................................................................................................................26Belevingzelf........................................................................................................................27

THEMA2:BREUKINDEBELEVINGINHOUDELIJK...............................................................................28Doodinhetlichtvanleven.................................................................................................28Lichaam..............................................................................................................................28Autoriteit............................................................................................................................29Seksueleverhouding...........................................................................................................29

THEMA3:ENIGMATISCHEAANSPREKING........................................................................................30THEMA4:DELIRANTEAANSPREKING..............................................................................................30

ReëleAnder........................................................................................................................31Zingevingwereldenzelf.....................................................................................................31

THEMA5:ONGELOOF.................................................................................................................33Scepticisme.........................................................................................................................33Zekerheid............................................................................................................................34

BESPREKING.........................................................................................37TERUGKOPPELINGTHEMA’SAANDELITERATUUR..............................................................................37

Hetongeloof.......................................................................................................................37Drietijden...........................................................................................................................38Dezekerheid.......................................................................................................................43

KLINISCHEIMPLICATIES................................................................................................................44BEPERKINGEN............................................................................................................................47TOEKOMSTIGONDERZOEK............................................................................................................48CONCLUSIE................................................................................................................................48

GECITEERDEWERKEN...........................................................................50

1

De “Ideologische interpellatie” is een concept dat een belangrijke rol speelt in het

oeuvrevandeFransefilosoofLouisAlthusser(1918-1990).Althussergebruiktdezenotieomde

wordingvanhetsubjecttekunnendenkenalseendirecteconsequentievanhet‘aangesproken

worden’ door ideologie. Rond zijn theorie over de interpellatie en subjectwording is er

doorheendejarenveeldiscussiegeweest-vooralindejaren60en70vormdedezeeenbron

voorveledisputen,aangezienAlthusserdevrijheidvanhet subject volledigopdehelling zet.

AandezeverhittediscussieskwameeneindeenhetbleeflangetijdstilrondAlthusser’stheorie.

MladenDolar (1993)benoemtdeze tijdspannealseenperiodevan theoretischeamnesie.Dit

‘vergeten’ betekent echter niet datAlthusser’s ideeën achterhaald zijn, dat ze vervangen zijn

doorbetereideeënofdatzijnonderwerpennietrelevantmeerzijn.Dolarbeschrijftdeamnesie

eerder als een “psychoanalytisch vergeten”. Het is het vergeten van iets onaangenaams of

oncomfortabel,waardooreenconfrontatieuitdewegwordtgegaan(Dolar,1993).Maarzoals

het verdrongene altijd terugkeert, keert ook de theorie van Althusser terug. In de literatuur

wordter recentelijkmeerenmeer teruggegrepennaarAlthusserendehernieuwde interesse

gaat dan voornamelijk uit naar zijn notie van de Ideologische interpellatie of aanspreking.

Althusser stelt dat ideologie individuen tot subjecten interpelleert (Althusser, 2014). De

constitutie van een subject, als meester van zijn acties, voltrekt zich onder invloed van een

onderliggende ideologische structuur. Althusserwordt vaak in verband gebrachtmet Lacan’s

psychoanalyse.NietalleenverwijsthijdoorheenzijnuiteenzettingennaarLacan,ookauteursals

SlavojŽižek,JudithButler,MladenDolarenWarrenMontaglatendetweedenkersdialogeren.

Dit is dan ook niet toevallig vermits ook Lacan de subjectwording ziet als een effect van een

taligestructuur.Wewordenimmersgeborenineentaal,ineenbepaaldeordedus.Erligtaleen

structuurtewachtenopons,nogvoorweterwereldgebrachtworden.

OndanksdeheropflakkeringvaninteresseinAlthusser’stheorieenhetmechanismevan

de interpellatie in de literatuur door verschillende onderzoeksdomeinen is onderzocht,

ontbreekt er kwalitatief onderzoek naar de implicaties van Althusser’s interpellatie voor de

kliniek van de psychose. Dit is opvallend om drie redenen. Ten eerste komt de ervaring van

aangesproken worden zeer frequent voor bij psychotische patiënten (Leader, 2012). Ten

tweede worden Althusser en Lacan, zoals aangegeven, vaak verbonden met elkaar en heeft

dezelaatsteookeentheorieoverdepsychose.Tenderdezoumenkunnenstellendatmenhet

subject,onderhevigaaneenideologischestructuur,nietkanbestuderenzonderaandachtvoor

hetsubjectdatbuitenhetdiscoursdreigttevallen.Depsychotischewaanlijktimmersvaakniet

testrokenmetdegedeelderealiteitszindieerineenmaatschappijheerst.

2

Indezemasterproefzullenwedanookonderzoekenhoedeaansprekingverschijnt in

de getuigenissen van (ex-)psychiatrische patiënten over hunwanen.Deze onderzoeksvraag is

volgens ons in de eerste plaats relevant voor de klinische praktijk om het begrip rond de

psychose en de psychotische waan uit te diepen, dit in combinatie met de ervaring van

aangesproken te worden. Als we ervan uitgaan dat de aanspreking fundamenteel is voor de

subjectwordingenLacan’stheorieinachtnemen,datdesubjectwordingindepsychosezichop

eengeheelanderewijzevoltrekt, isdevraagnaardeaansprekingookmeteeneenvraagnaar

degrondvestenvandepsychose.BovendiengaatAlthusser’stheorieoverdeonderwerpingvan

een subject aan demaatschappelijke orde. Het is dan ook opvallend dat we psychotici vaak

tegenkomen indeperiferie vandemaatschappij: op straat, inde kliniek, indepsychiatrie, in

instellingen.Hetpsychotischsubjectlijktdusnietonderworpentezijnaandezeorde.Ookhier

botsenweopietscruciaalswatdepsychosebetreft.Webegevenonstelkensnaardatgenewat

het verschil tussen de neurose en de psychose uitmaakt. In tweede instantie kan deze

masterproefmisschienookeenanderlichtwerpenopdetheorievanAlthusserenzijnnotievan

de interpellatienetomdatonzevraagfocustophetpsychotischsubject,waarde interpellatie

zijngewenstedoorgangnietlijkttevinden.

Om te beginnen gaan we na hoe Althusser de Ideologische interpellatie en de

subjectwording nu precies denkt. Daarna maken we een sprong naar de Lacaniaanse

psychoanalyseomdepsychosevannaderbij tebekijken,omzode implicatiesvanAlthusser’s

interpellatie te bestuderen op de kliniek van de psychose. Tot slot zullen we specifieker

aandachthebbenvoorderoldiewaanspeeltinhetlichtvandeinterpellatie.

Interpellatie

Inzijnessay“Ideologyand IdeologicalStateApparatuses” (1970)schuiftAlthusserzijn

notie van de interpellatie naar voor. Dit is een sleutelconcept dat hij gebruikt doorheen zijn

theorie over de vormende werking van ideologie en staat bijgevolg centraal in deze

masterproef.Vooraleerwekunnendoorgaannaarditcentralepunt,zijnwegenoodzaaktomte

bekijkenhoeAlthusserideologiepreciesdenkt.

3

IdeologieenIdeologischeStaatsapparaten

Althusser’stheorie isgeentheorieoveréénbepaaldeideologie inalzijnparticulariteit

(bv.Hetchristendom)maaroverideologie‘inhetalgemeen’(Althusser,2014,p.253).Hijstelt

dat ideologiegeengeschiedeniskent, indiezindathetneteentranshistorischkarakterheeft.

Ideologie heeft altijd al, doorheen de hele geschiedenis, op dezelfde manier zijn doorgang

gevonden.DitheeftdebelangrijkeimplicatiedatAlthusser’sideologienietietstoevalligsis.Het

is niet iets datwe enkel tegenkomen in bepaalde tijdsperiodes en dus ook niet ietswaaraan

ontsnapt kanworden inde toekomst.Net zoals Freudhetonbewustebeschouwt als eeuwig,

steltookAlthusserdatideologieeeuwigis(Althusser,2014).

Dit wil echter niet zeggen dat Althusser ideologie beschouwt als transcendentaal. (Montag,

2013). Hij stelt dat de ideeën, representaties etc. waaruit ideologie lijkt te bestaan geen

idealistisch of spiritueel bestaan hebben, maar dat deologie een materieel bestaan heeft

(Althusser, 2014, p. 184). Het vindt zijn doorgang via wat Althusser Ideologische

Staatsapparaten noemt en de praktijken die met deze Staatsapparaten verbonden zijn

(Althusser,2014).“anideologyalwaysexistsinanapparatus,anditspractice,orpractices.This

existence ismaterial” (Althusser, 2014, p.259).Met Ideologische Staatsapparatendoelt hij op

allerlei afzonderlijke instanties die werken via ideologie, bijvoorbeeld het gezin, scholen,

kerken….Hijzietbijgevolgideologienietalseenvalsbewustzijnofeensetvanvalseideeën,die

‘indeluchthangen’(Montag,2013).

Dit impliceert dat het vormend mechanisme van ideologie altijd werkt vanuit een

materieel Ideologisch Staatsapparaat. Het zijn niet de ideeën op zich, die iemands acties

bepalen.Het ishet IdeologischStaatsapparaatdatzowelbepaalthoe iemandhandelt,alshoe

iemand denkt (Montag, 2003). Een individu stelt bepaalde gedragingen, doet aan bepaalde

rituelenmee,diebepaaldzijndoorhetideologischstaatsapparaatwaarookdeideeëndiehet

individu heeft van afhangen (Althusser, 2014). De gangbare temporaliteit die lijkt te bestaan

(eersthetideeendandehandeling)wordtdoorAlthussertenietgedaan.Deervaringdatideeën

onze handelingen voorafgaan, wordt retroactief geïnstalleerd (nadat de handeling al is

voltrokken).Althusser(2014)verwijstindezecontextnaarPascaldiekortwegsteltdatwanneer

jeknieltenvervolgenseengebedopzegt,jezultgeloven(VandeVeire,2015).HierzetAlthusser

‘het vrij zijn’ al een eerste keer op de helling door aan te geven dat onze handelingen

gereguleerdwordendoorhetIdeologischStaatsapparaatwaarweingeloven.

4

IdeologieInterpelleertIndividuentotSubjecten

Wehebbeninhetvoriggedeeltehetvormendeeffectvanideologiealevenaangeraakt.

In wat volgt gaan we dieper in op hoe Althusser de subjectwording als gevolg van een

onderliggendestructuurpreciesdenkt.Althussersteltdat“ideologieindividueninterpelleerttot

subjecten” (Althusser, 2014, p.261). Hiermee bedoelt hij dat ideologie individuen aanspreekt

(“interpeller”) en zodoende constitueert als subjecten. Toch bevat het woord in het Frans

volgens Montag (2003) nog een specifieke connotatie die voor de theorie van Althusser

belangrijkis.Wanneeriemandwordtgeïnterpelleerd,brengtditalseffectmeedatdepersoon

die geroepen wordt uit de groep wordt gepikt (Montag, 2013). Hij/zij wordt min of meer

afgesplitst van haar omgeving en krijgt dus een bepaalde individualiteit, identiteit

toegeschreven (Montag, 2013). Geïnterpelleerd worden, brengt met zich mee dat men

gesepareerdwordtendaarbovenopgeachtwordtzichtekunnenidentificeren(Montag,2013).

Althusser(2014)steltdeinterpellatiezelfaanschouwelijkvoordooreenfictievesituatie

teschetsenvaneenpolitieagentdieroept“Hey,youthere!”(Althusser,2014,p.264):

“Assuming that the theoretical scene I have imagined takes place in the street, the

hailed individual will turn round. By this mere 180-degree physical conversion, he

becomesasubject.Why?Becausehehasrecognizedthatthehailwas'really'addressed

tohim,andthat'itwasreallyhimwhowashailed'(andnotsomeoneelse)”(Althusser,

2014,p.264).

Het individu (h)erkent dat de aanroep specifiek op hem gericht is en niet op iemand

anders,draaitzichomnaardepolitieagentenwordtzo“subject”.Hetdeonderwerpingaande

aansprekingvandepolitieagentdieindezescènezorgtvoordetransformatievanindividunaar

subject. Althusser geeft hierbij aan dat deze scène enkel een pedagogisch instrument is. De

temporele sequentie die hier gesuggereerd wordt (het individu wandelt op straat, wordt

vervolgens aangesproken door de agent, draait zich om en wordt subject), is werkelijk niet

aanwezig. Het bestaan van ideologie en de interpellatie van individuen tot subjecten zijn

volgens Althusser één en hetzelfde. Ideologie heeft altijd al individuen geïnterpelleerd

(Althusser, 2014). In die context stelt Althusser dathet individu in principe enkel als abstract

conceptbestaat (“always-already subjects”) (Althusser,2014,p.265).Reeds voordegeboorte

staaneralallerhandeverwachtingen,veronderstellingen,keuzesvastvoorhetkind.Menkan

dus niet over de interpellatie spreken door één specifiek tijdsmoment aan te duiden (bv. de

5

politieagentdieiemandroept)(VandeVeire,2015).

Alsdeinterpellatiedeovergangbetekentvaneenindividunaareensubject,stellenwe

onsdevraagwatnuhetonderscheidistussendietweeenmeerspecifiekwathetnueigenlijk

betekentomsubjecttezijn.Een“subject”kanenerzijdsgeïnterpreteerdwordenalsietsdateen

zekerevrijheidheeftomzelfkeuzestemaken,omautonoomtehandelen.(VandeVeire,2015).

Anderzijds kan het ook worden opgevat als iemand die onderworpen is aan een hogere

instantie.Ditwordtvooralduidelijkalswekijkennaardeetymologievanhetwoord.‘Subject’is

afgeleid van het Latijnse werkwoord “subjacere”, dat letterlijk onderwerpen betekent. Er

verschijnt in de theoretische scène dus een contradictie tussen een subject dat uit vrije wil

handelt en een subject dat onderworpen is aan een hogeremacht. Deze contradictiemaakt

Althusserexplicietdoortestellendathetinderdaadnetdeideologischeinterpellatieisdateen

subjectcreëertmeteenvrijewil.Detweebetekenissenvan“subject”zittenverstrengeldinhet

mechanisme van de Althusseriaanse interpellatie (Vande Veire, 2015). Althusser legt dit

mechanismeverderuitaandehandvandetweefunctiesvanideologie:de‘(h)erkenning’ende

‘miskenning’.

Enerzijds(h)erkenthetindividuzichzelfinhetappèl(“Ikbendiegenedieaangesproken

wordt en niet iemand anders”) wat er dus op neer komt dat het zijn gegeven identiteit

beschouwtalsinherentaanzichzelf(Choi,2012).De(h)erkenningdatmeneensubjectis,gaat

gepaardmeteenvanzelfsprekendheid.Webeschouwenhetalsevidentdatwesubjectzijn,dat

wemeester zijn over onze handelingen, datwe christen zijn, datwe “Jan” of “Filip” zijn. Die

zelfevidentiebenoemtAlthusseruitdrukkelijkals“hetelementairideologischeffect”(Althusser,

2014,p.262).Het iseenkarakteristiekvan ideologiedathetzakendiehelemaalniet inherent

evidentzijn,weldegelijkvoorsteltalszelfevident.

Anderzijdsbrengtde(h)erkenningmetzichmeedatereennoodzaakontstaatvoorde

miskenning. Het subject moet immers zijn onderworpenheid miskennen, opdat hij zich kan

vinden/(h)erkenneninzijnautonomieenvrijheid.Hetsubjectmoetdemachtmiskennendiede

ideologische interpellatie heeft op zijn subjectzijn. De Althusseriaanse interpellatie en haar

vormendewerkingisdanookaltijdverborgen(Althusser,2014).Hetis indezecontextdatwe

Žižek’s introvandedocumentaire “ThePervert’sGuide to Ideology”kunnendenken.Hij stelt

daarindathijalheelzijnlevenuitdevuilbakaanhetetenis,eenvuilbakgenaamd“ideologie”

endathijtevensnietkanzienwathijpreciesaanhetetenis(Žižek,2012).Wekunnennietzien

6

aanwelkmandaatweonsonderwerpen,watwevoorgeschoteldkrijgen.

SamenvattendgaatAlthusser(2014)ervanuitdatdetransformatievanindividuentotsubjecten

eenonderwerpingimpliceertaandeinstantiediehetindividuaanspreekt/interpelleert.Deze

instantienoemthij“hetAndereSubject”:“theindividualisinterpellatedasa(free)subjectin

orderthatheshallsubmitfreelytothecommandmentsoftheSubject,i.e.inorderthatheshall

(freely)accepthissubjection”(Althusser,2014,p.296).

De interpellatie heeft dus het retroactief effect dat de onderworpenheid aan het

Andere Subject de illusie geeft datmenhier vrij voor heeft gekozen (VandeVeire, 2015).Dit

brengt met zich mee dat het de keuze des te meer bindend maakt. Aangezien de keuze

zogenaamd vanuit vrije wil wordt genomen, had men ook evengoed anders kunnen kiezen

(Montag,2013).

Waaromdraaienweonsom?

We kunnen ons vervolgens samen met auteurs als Terry Eagleton, Slavoj Žižek en

Mladen Dolar afvragen waarom het individu zich dan wel omdraait, aangezien Althusser’s

theoretische straatscène een paradox lijkt in te houden (Choi, 2012). Om subject te worden

moet een individu zich (h)erkennen in de aanspreking en omdraaien. Maar toch lijkt het

(h)erkennenaleensubjectievehandeling.Waaromherkennenweonsindeaanroependraaien

weonsom,alswenoggeensubjectzijn?Waaromvoerenwebetekenislozerituelenuit,alswe

op dat moment nog niet weten waarom we ze doen en welke betekenis ze hebben (Choi,

2012)? Waarom onderwerpen we ons aan het gezag van het Andere Subject? Althusser

beantwoordtdezevraagenkeldooraantegevenwelkprocesnietaandeoorsprong ligt.Met

betrekking tot de theoretische scène waar de politieagent het individu letterlijk tot de orde

roept, stelt hij dat de reden van de (h)erkenning in het appèl en de omkering niet enkel

verklaartkanwordendoor“guiltyfeelings”(Althusser,2014,p.264).

Een aantal auteurs uit de Sloveense school voor psychoanalyse nemen echter geen

genoegenmethetonvolledigeantwoordvanAlthusser.Žižekkenthetprincipevandeschuld

netweleencentraleroltoe.In“Themetastasesofenjoyment”(2005)beschrijfthijeensubject

dat door de aanspreking overladen wordt met een onbepaalde, abstracte vorm van schuld.

Waarons subjectdan schuldigaan zou zijnenwathet “AndereSubject”dan zouwillenblijft

voorhetsubjectduister.Alsantwoordopdezeimpassekeerthetsubjectzichomenaccepteert

7

zohet symbolischmandaatdat inde interpellatie vervat zit.WanneerAlthusser aangeeftdat

ideologie altijd-al individuen tot subjecten heeft geïnterpelleerd, zal Žižek daar de

“interpellation prior to identification” tegenoverzetten (Žižek, 2005, p. 60). De abstracte en

onbepaaldeschuldwaarmeehetsubjectgeconfronteerdwordtiseenindicatiedathetsubject

al gegrepen is door de interpellatie en reeds een subject is voordat het zich geïdentificeerd

heeftmetdeaanspreking.

Žižek (1989) stelt dat we ons onderwerpen aan de wet van het Andere Subject net

omdat ze betekenisloos is, net omdat ze niet begrepen wordt, omdat ze een irrationeel,

traumatisch karakter heeft. Het ontbreken van elke fundering impliceert dat het subject de

fundering van een wet niet kan kennen. Dit heeft het directe gevolg dat het subject moet

gelovendatereenfundamentis.Hetgebrekaangrondiseennoodzakelijkevoorwaardevoor

hetgeloof.Wegehoorzamendewet,nietomdatwedenkendatzerechtvaardigis,maaromdat

hetdewetis.Hetgeloofinderechtvaardigheidvandewetopenbaartzichineenretroactieve

beweging en slechts aan diegenen die de wet al gehoorzamen (Žižek, 1989). Het enige wat

nodigisopdatdewetnormaalzoufunctionerenisneteengebrekaanautoriteit,aangeziendit

eengeloofnoodzaakt.Eengeloofdatertocheenwaarheidzitindebetekenislozewetten.Ditis

watŽižek“abeliefbeforebelief”noemt(Žižek,1989,p.39).Hijsteltdatbijhetuitoefenenvan

eenritueel,hetsubjectreedsgelooftzondererzichbewustvantezijn.Hetsubjectgelooftdat

er een waarheid zit in de wetten die het volgt, maar weet nog niet welke. Nogmaals: die

waarheid wordt retroactief geïnstalleerd. Ook Dolar geeft aan dat er al eenminimaal geloof

aanwezigmoetzijn:

“Yetevenbeforebelief,thereisalreadyabeliefinvolved-notbeliefinTheCatholicFaith,

butaminimalsuppositionthatthere issomethingtobelieve in,thatthere isa ‘subject

supposedtoknow”whichcanmakesenseofthestringofnonsense”(Dolar,1993,p.90).

Eengeloofdater iets isomtegeloven,vormtdanookeennoodzakelijkevoorwaarde

voorde(h)erkenningindeinterpellatie(Dolar,1993).ZowelŽižekalsDolargaanervanuitdater

eentussenstapmoetzijntussenindividuensubject.Waaromzouiemandeenritueelvolgendat

voorhem/haargeenenkelebetekenisheeft?Volgenshenmoeteraleengeloofaanwezigzijn,

eengeloofinhetAndereSubject,eengeloofineenverondersteld-wetend-subject.Ermoetdus

inzekerezinaleensubjectvoorhetsubjectzijn(Choi,2012)

8

ForcedChoice.

Žižek en vooral Dolar schuiven Lacan’s theoretische scène van de gedwongen keuze

naar voor omde scène vanAlthussermet depolitieagent verder uit tewerken. Lacan zal de

structuurvandealiënatiedieplaatsvindtophetmomentdateenkindgeborenwordtindetaal,

uitleggenaandehandvandegeforceerdekeuze.Eenovervallerpresenteertaanzijnslachtoffer

deogenschijnlijkekeuze“uwgeldofuwleven?”.Ogenschijnlijkaangezienvoorhetslachtoffer

slechtséénoptiewerkelijkvalabelis.Watdeongelukkigeookkiest,zijngeldishijsowiesokwijt.

Enkelmetdeeersteoptie,hebjenogdekansomverderteleven(Dolar,1993).Hetkrijgenvan

een keuze heeft echter één voordeel, retroactief kan het slachtoffer zijn keuze erkennen en

accepterenalsofhetzijneigenbeslissingwas.

Dezegeforceerdekeuzekrijgthetkindookvoorgeschoteldwanneerhij/zijhetveldvan

de taal betreedt. In een retroactieve beweging kan het subject zich constitueren als een

autonoom subject, accepteren dat hijzelf, uit vrije wil, de taal is ingestapt zonder dat de

werkelijke dwang van de Ander naar de oppervlakte komt (Choi, 2012). De allegorie van de

geforceerdekeuzekunnenwebijnalezenopeenletterlijkemanier.Wanneerhetsubjectinde

metafoordekeuzemaaktvoorzijnleveninplaatsvanzijngeld,kunnenwestellendathijbuiten

de metafoor ook de keuze voor zijn levenmaakt, een symbolisch leven weliswaar. Hij krijgt

immers in dat proces zijn identiteit toegemeten, een identiteit die bovendien in een

conventioneelenmaatschappelijkkaderpast.Wekunnenhieruitconcluderendatideologieen

haarvormendewerkingeennoodzakelijkeconditieisvooreensociaalenmaatschappelijkleven

(Montag,2013).Gelovenineenverondersteld-wetend-subjectiseengeforceerdekeuze.

Tochtoontdekliniekvandepsychoseonsmisschiendatdeinterpellatienietiedereen

inhaargreepheeft.Waarwij lijkente leven ineenzelfevidentewereld, isdebelevingvande

psychoticushelemaalnietmeerzozelfevident.Hetpsychotischsubjectlijktniettegeloveninde

betekenislozewetten,inhet“AndereSubject”ennietindewaarheidvandeinterpellatie.Hetis

dan ook de psychoticus die zich niet omdraait en bijgevolg zich niet opwerpt tot een

Althusseriaans subject. In de scènemet de boef lijkt de psychoticus toch de tragische keuze

voorhetgeldtemakenenzijnsymbolischlevenoptegeven.Hetgeloofvoorhetgeloofzoals

Žižekhetbespreektlijktafwezigtezijn.NochAlthussernochŽižekenDolarnemendepsychose

in rekeningbij het uitwerken vanhun theorie, net dat subjectwaarbij de interpellatie lijkt te

mislukken.DetweedescènevanDolarenŽižekdie“hetgeloofvoorhetgeloof”theoretiseert,

9

geeftechterweleenindicatiewaarhetvoordepsychoticusfoutloopt.Inwatvolgtbespreken

wedanookdeLacaniaansetheorieoverdepsychoseompreciesnategaanopwelkpunthet

nu juist spaak loopt. Meer specifiek gaan we ons richten op de notie van het “Unglauben”,

vermitsdeze termtheoretischdeantagonist lijkt te zijnvan“hetgeloofvoorhetgeloof”.We

bespreken deze notie in contrastmetwat Freud het “Glauben” noemt,om vervolgens na te

gaanwatdeimplicatiesvanhetUnglaubenzijnopdeinterpellatie.

HetUnglauben

HetFreudiaanseUnglauben

Het“Unglauben”is,zoalsgezegd,eentermdievoorheteerstinhetoeuvrevanFreud

voorkomtendieLacanlaterzaloppikken(Billiet,2014).Hetongeloofwordtgeassocieerdmet

depsychoticus,ditinfelcontrastmethetgeloofvandeneuroticus.IneenbriefaanFliessvan

1986,steltFreuddathet“Unglauben”deverdedigingvormtvandeparanoïcus(Guérin,2006).

Daarwaar, inconfrontatiemet ‘hetgenot’,eenprimaire lustervaring,dedwangneuroticusde

formatievaneenzelfverwijtenvervolgensscrupulositeitterzijneverdedigingkiest,beroeptde

paranoïcuszichophetwantrouwen(Billiet,2014).Hijomzeiltzohetzelfverwijtdoordeervaren

onlust te ‘projecteren’opdeAnder.“Hetzelfverwijtwordt ‘hetgeloofontzegt’” (Billiet,2014,

p.259). Aangezien het psychotisch “Unglauben” recht tegenover het neurotisch “glauben”

wordtgesitueerd,schetsenwekortwatditgeloofnu juist inhoudtvoorFreudomdaarnahet

onderscheidtekunnenmakenmethetongeloof.

Het Freudiaanse geloof zal voor alles een geloof in de vader zijn volgens Lacan. Alles

draaitronddevaderbijFreud(Billiet,2014).Intotementaboe(1999)lostFreudeenbelangrijk

probleemronddievaderinzijnOedipaletheorieop.Theoretischgezienishetdealmachtvan

devaderdievoordeneurotischeproblemenvanhetkindzorgtmaardekliniekgetuigtjuistvan

veelzwakkevaders,“vaders-buiten-dienst”(VanHaute&Verhaeghe,2006,p.22).Zijnoplossing

bestaan inhetbedenkenvandeoermythe,waardoorhij tochdevader inere kanherstellen.

Het is een mythe waarin een machtsgeile oervader, die alle vrouwtjes bezit en de zonen

verjaagd, uiteindelijk wordt vermoord in een complot van de zonen. Deze zondaars worden

echter overvallen door een schuldgevoel vanwege diezelfde ambivalente (haat-liefde)

verhoudingtotdevaderdieFreudzowelbijkinderenalsbijneuroticiaantrof.Hetisopditpunt

datdemenselijkecultuur,volgensFreud (1999), zijnaanvangkent.Dezonenmoeten immers

10

eenpactsluitenomeensituatievantotaleanarchietevermijden,eenpactdatdetweetaboe’s

omvatdieoorspronkelijkvader’swettenwaren. InwatFreudeen“gehoorzaamheidachteraf”

noemt,wordthetwoordenwetvandevaderverheventotdetaboe’swaaropdeprimitiefste

samenlevingen berusten. In plaats van een oorzaak te zijn in de psychopathologie van het

dagdagelijkse leven, blijkt dat er net een noodzaak is voor een autoritaire vader. Ironisch

genoeg is het dus precies de vadermoord die de autoriteit van de vader in ere hersteld. Zijn

heerschappij is des te sterker aanwezig, in zijn afwezigheid. Er wordt in hem geloofd. We

kunnendusstellendatdedodevaderennetomdatdiedoodis,alseenorganiserendprincipe

werkt. De dode vader is de vader van de mens, de vader van het subject (Van Haute &

Verhaeghe,2006).

Wat blijkt is dat de taboe’s precies betrekking hebben op de twee misdaden die

Oedipussteltendusopdedriftendieterugkeren inFreud’sOedipuscomplex.Freudsteltdan

ookdatreligieuithetzelfdemateriaalbestaatalsdeneuroseenreligienietsandersisdan“de

volwassen heruitgave van het infantiele verlangen naar een almachtige vader en de vrees

ervoor.Hetisdandeanalysediehetgeloofvandeneuroticusalsillusiezalontmaskerenenzo

deovergangvormtnaareenatheïsme(Billiet,2014,p.260)

HetLacaniaanseUnglauben

Het is Lacan die het “Unglauben” opneemt uit Freud’s oeuvre en er meteen een

belangrijke koppeling aan toevoegt. Hij linkt het ongeloof aan de Ander. Vanaf de jaren 60

draaithetonderscheidtussenneuroseenpsychosevoorLacanrondeenaldannietgelovenin

de Naam-Van-De-Vader. Lacan definieert het onderscheid niet meer als het al dan niet

verwerpenvandeNaam-Van-De-Vaderzoalshijdittheoretiseertindejaren50,vermitshijde

forclusievanafdanzaldenkenalstransstructureel.Deforclusiekomtduszowel indeneurose

als in de psychose voor (Vanheule, 2013). In het volgende gedeelte gaanwedieper in opde

Naam-van-de-Vaderenwelkeontwikkelingdezenotiedoormaaktinhetlichtvanhet“Glauben”

omdaarnatebekijkenhoehet“Unglauben”zichdaartegenoververhoudt.

IndeNaam-van-de-Vader.

In eerste instantie ziet Lacan de Naam-van-de-Vader als een archimedisch punt. Een

puntvanwaaruitdewereldkanwordenbetekent.Vermitsdebetekenisaltijdverglijdtonderde

betekenaarsketen,isereencapitonneringspuntnodig,datdeNaam-van-de-Vaderzalzijn.Een

11

capitonneringspuntomschrijftLacan(1955-1956,p.303-304)alseenpuntvanconvergentie,dat

zowelretroactiefalsprospectiefallessitueertwatergebeurtineenverhaalofdiscours.Hierin

herkennenwedegedachte in“Totementaboe”vanFreud,waarindevaderalsorganiserend

principewerkt:

Vanaf de geboorte in de taalmoet het kind zich beroepen op de Ander (meestal de

moeder) ter invulling van zijn eigen verlangens en behoeftes. Het is daarom cruciaal om te

weten wat het betekent in verhouding tot het verlangen van de moeder (Vanheule, 2013).

IedereenbotstdusophetenigmavandeAnder,vandemoeder.“WatwildeAnder?”“Wieben

ik voordieAnder”? Kortomzalde vraag“che vuoi?” elk kinddomineren (VandeVeire,2015).

Hetsubjectzitineenpositievaneencruciale“hilflosigskeit”,zoalsFreudhetbenoemt.Hijmoet

zichimmersbezighoudenmetdevraagwathetmoetdoenomindegratie,indeliefdevande

moedertevallen(Borie,2014).HetisdeVaderdiedezehulpeloosheidzalkunnenverzachten.

WaarhetenigmatischevanhetVerlangenvandeMoedereerstophetvoorplanstaat,zorgtde

Naam-van-de-Vader dat het verlangen betekend wordt. De Naam-van-de-Vader geeft de

maatschappelijkecontextweerwaarinhetsubjectendeAnderleven.Hetmaaktduidelijkwat

magenwatnietmag,duswataanvaardwordtbinnenhetmaatschappelijke,hoemensenzich

tot elkaar zoudenmoeten verhouden. De plaats die het kind inneemt in verhouding tot het

verlangenvandeAnderwordtzichtbaar(Vanheule,2013).Opdezemanierwordtduidelijkhoe

de maatschappij en haar afspraken, regels, conventies, normen en waarden een antwoord

biedenineeneerstebewegingopdevraagnaarhetverlangenvandeAnderenineentweede

bewegingopdevraagnaardeeigenidentificatie,tweevragendieineersteinstantiealsenorm

enigmatischophetsubjectafkomen.DeinschrijvingindeAnderstaatonsdustoedevraagte

stellennaarwiewe zijn (Borie, 2014).Welmoet gezegdwordendat dit antwoord een fictief

karakter heeft.Het is eeneindeloos zoekennaar ietswatniet gevonden kanworden. Leader

(2012) geeft aan dat de fallus aanduidtwat ontbreekt en sterker nog de onmogelijkheid van

voltooiing symboliseert.We zullen nooit volledig het complement kunnen zijn van de Ander,

met als gevolg dat er een eindeloze stroom aan identificaties zich op gang trekt. Deze

identificaties brengen onze subjectiviteit tot stand en zorgen ervoor dat we een (voorhaast)

antwoordkunnengevenopvragenoveronzeexistentie(Vanheule,2013).

HetGlauben.

Lacanstaptvanafdejaren60afvanzijngedachtedatdebetekenaarvandeNaam-van-

12

de-Vadereenuniekebetekenaarzouzijn,hetultiemereferentiepuntinhetsymbolischewaarop

alle andere betekenaars steunen. Het druist namelijk volledig in tegen de definitie van een

betekenaar:namelijkdatzijnrelatiemeteenbetekendewillekeurigis.Lacanonthult“hetgrote

geheim van de psychoanalyse”: de Ander van de Ander bestaat niet (de Naam-van-de-Vader

bestaat niet), (Lacan, 2014). Dat deAnder vandeAnder niet bestaat brengt eenbelangrijke

implicatiemetzichmee.Deverschuivingvanbetekenissenonderdebetekenaarsketenkanniet

meer onder het toezicht van de Ander van de Ander tot halt worden geroepen, vermits de

toezichthoudernietbestaat.DeAnderbezithelemaalgeenbetekenaardiewerkelijkinstaatis

om te vattenwiewe zijn (Lacan, 2014). De zekerheid voor de betekenis van de betekenaars

wordt gezocht in andere betekenaars, waardoor we in een vicieuze cirkel belanden. “Tout

énoncé d'autorité n'y a d'autre garantie. Que son énonciation même, car il est vain qu'il le

cherche dans autre signifiant, lequel d'aucune façon ne saurait apparaître hors de ce lieu”

(Lacan, 1966, p.813). De taal is dus per definitie gedoemd om te falen. Dit heeft twee

belangrijkegevolgen:

Teneerstebevindthetgezagvandewetzichdusinhetponerenvandewetzelfenniet

inietsdaarbuiten(Billiet,2014).DatdieautoriteitvanhetsprekenvandeVaderdaarnietligt,

heeftalsgevolgdateenbetekenaarpaseenwetachtigkarakterkrijgtvooreensubjectophet

momentdathetsubjecteenautoriteittoeschrijftaandespreker(Vanheule,2013).Despreker

moetgeloofdworden.Ditgeloof indevaderproduceerteenwaarheid.Maardaneenfictieve

waarheid,vermitshaargarantiehetspoorbijsteris(Lacan,2014).Watwelgegarandeerdwordt

isdeonwaarheid(Borie,2014).“Hetsprekeninstalleerteenderdeelement,diedeplekvande

Ander,waarinhetzichzelfsalshetliegt,alswaarheidinschrijft”(Lacan,2014,p.22).Wekunnen

almeteeneenpaarparallellentrekkentussendetheorievanhet“Glauben”endeinterpellatie

zoals Žižek die theoretiseert. Zo herkennen we in de betekenisloosheid van de wet, die

noodzakelijk is om een geloof te installeren, de niet-bestaande Ander van de Ander. Beide

theorieën tonen hoe er geenwerkelijk fundament te vinden is die voor een garantie van de

betekenis kan zorgen. Voor beiden betekent dit ook dat er een geloof noodzakelijk is omdit

punttekunnenomzeilen.Eengeloofdatereenwaarheidtevindenisenduseengeloofineen

verondersteld-wetend-subject.Wekunnenhet“Glauben”enhet“geloofvoorhetgeloof”zien

alssynoniemen.

Tentweedeheefthetniet-bestaanvandeAndervandeAnderookzijnweerslagopde

jouissance,dateensteedscentralererolbeginttespeleninhetonderwijsvanLacan.Hetkindis

13

ineersteinstantieafhankelijkvandeAnderomzijngenotskwestieteregelen,hetmoetdusiets

inwoordenomzetten.Dejouissancewordtonderworpenaandebetekenaar,wathetgenotdan

negativeertenwatookperdefinitiemislukt.“Wantdetaalpastalseentangophetvarkenvan

het genot” (Billiet, 2014,p.275).Dedeling vandebetekenaar (vandeAnder)doorhet genot

produceert een rest (Billiet, 2014), die Lacandanookbenoemtalshetobject a.Hetobject a

symboliseertdefundamentelemislukkingvandetaal,vandeAnder.Erwordtnamelijkeendeel

vandejouissancenietgevat.Zowelhetenigmavandeeigenjouissancealshetenigmavanwat

deAnderwil, kunnendanooknooit volledigopgelost geraken, aangezienhet veronderstelde

fundamentvanhunantwoordnietbestaat (Billiet,2014).Žižekgeeftaandatelke identificatie

met een betekenaar, met een symbolisch mandaat een overhaast karakter heeft. Overhaast

omdathetperdefinitiegaatomkunst-envliegwerk.Elkeidentificatiedraaitrondhetverbergen

van het gat in de Ander, het wegwerken van het tekort, wat gedoemd is om te mislukken.

Volgens Žižek blijft er in elke symbolische identificatie van het subject, in een poging het

verlangen van de Ander te incarneren, iets steken van het enigma (Vande Veire, 2015). Elke

betekenaarvloeitterugnaarhettekort.Hetistelkensslechtseenomzwachteling.

InbotsingenmetdattekortverschijntdeangstvolgensLacan.Hetraadselvandeeigen

jouissanceenhetverlangenvandeAnderblijvenonopgelost.Vermitshetsubject indeAnder

moetgeloven,wijsthetobjectaeropdatzijngeloofmisschiennietterechtis(Vanheule,2013).

Het gapendegatdat zichbevindt tussenhetReële (de jouissance)enhet Symbolische is een

indicatie dat de Althusseriaanse interpellatie mislukt. Het subject valt immers nooit volledig

samenmet het symbolischmandaat dat hij opgelegd krijgt enhet object a dreigt altijdmaar

weerdezelfevidentievandeidentiteitbloottestellenvoordefictiediehetis.

Hetisdanookopditpuntdatdeneuroticushetobjectaextraheert(Vanheule,2013).

Het object wordt als verloren aan de Ander toegeschreven (Zenoni, 2009). Dit fungeert dan

zowel als invulling voor het gat in de Ander, iets dat het tekort kan dichtmetselen, als de

oorzaak van het verlangen. Lacan omschrijft het als “een gatmet boorden” (Geldhof, 2013).

Waardebetekenaarshetsubjectmeerenmeernaarhetgattoedrijvenenwaarhetduidelijker

wordtdatdebetekenaars in zichzelf geenanderegarantiehebbendanhetuitsprekenervan,

kanhetobjectatochzorgenvooreenconsistentievandieAnder,waardoorhetgeloof inzijn

waarheid overeind blijft. (Vanheule, 2013). Het object a, toegeschreven aan de Ander zorgt

ervoordathetgenoteenbepaaldevormkrijgtendatdeAndereenstructuurkrijgt (Geldhof,

2013). Dit lijkt nu temporeel te werk te gaan, in een sequentie van gebeurtenissen die zich

14

voltrekken. Geldhof (2013) benadrukt dat het subject en het object a op precies hetzelfde

momentontstaan.Hetobjectaontstaatindeverdelingvanhetsubjectenandersomwordthet

subjectverdeeldwanneerhetobjectageëxtraheerdwordt.Zozienwedatdeneuroticus,inde

extractievanhetobjecta,eenoplossingvindtommethetmislukkenvandeinterpellatieomte

gaan.

Samengevat: De omzwachteling van het verlangen van de Ander en de eigen

identificatiehangtdusafvaneengeloof.HetgeloofindeautoriteitvandeAnder,diebetekenis

geeftaanhetverlangen(Vanheule,2013).Devaderishiernietmeerdereëlegarantievoorde

verhouding tussen betekenaar en betekende, nu is het de garantie waarin moet worden

geloofd,zemoetverondersteldworden(Billiet,2014).“Hetisindefundamentelealiënatiedat

elkgeloofzichstaandehoudt”(Billiet,2014,p.281).Hetisindevolledigeonderwerpingdatde

Anderkanbestaan.De toezichthouderkan tochzijn functievervullen.DeNaam-van-de-Vader

kan toch dienen als fundament,maarmenmoet erin ‘geloven’ (Zenoni, 2007). Net zoals de

dodevaderinFreud’soermythebeterzijnfunctievervultomdathijdoodis,voertookhierde

Naam-van-de-Vader zijn jobuit in alle afwezigheid. “Menkanhetdus zonderde vader,maar

dan enkel op voorwaarde dat we er ons van bedienen” (Lacan, 1975-1976, p.136; Laurent,

2007,p.112).

InhetgevalvandeneurosewordtdeNaam-van-de-Vaderdusverondersteld,deAnder

wordteenwetentoegeschreven.Eenwetenwaar,doorhetontbrekenvanhaargrond,net in

geloofdmoetworden.Deneuroticuskrijgtzijnantwoordendusindeschootgeworpen.Watde

Anderwil enwiehij/zij is kanbenaderdwordenviade conventie, viadebetekenaarsdiehet

krijgt van de Ander en bovendien gelooft de neuroticus in dewaarheid van die betekenaars

(Vanheule,2013).Hetheidenseobjecta,dathettekortindeAnderdreigtteopenbarenenhet

geloofopdehellingzet,wordt ineenzelfdetijd indeAndergelokaliseerdwaardoorhetzowel

hetgenoteenrichtinggeeft(onderdevormvaneenverlangen)alsdeAnderconsistentiegeeft

(Geldhof,2013).Nuwehet“Glauben”hebbengeschetst,gaanweinhetvolgendegedeeltena

hoewedanhet“Unglauben”kunnenbekijkenenwelkepositiedezenotie inneemttegenover

haarneurotischetegenhanger.

HetUnglauben.

Billiet (2014)steltdatwanneerdeneurosedoorFreudgekarakteriseerdwordtalshet

geloofindevader,wedepsychosekunnenbekijkenalseenongeloofindevader.Eenongeloof

15

in de Ander als garantie voor de waarheid. Het radicale wantrouwen in de betekenaar, het

ongeloofvandepsychoticuszorgtervoordathij zichnietkanberoepenophetantwoorddat

vandeAnderkomt.Dealiënatiedoordebetekenaarvindtzijndoorgangnietmetalsgevolgdat

hetenigmavandeAnderenvandeeigen identiteitvooropblijftstaan.Hijmoeterzijneigen

particuliereoplossingenvoorvinden.

Dat de psychoticus zich niet onderwerpt aan de Ander heeft als bijkomende

consequentiedathetobjectajuistnietwordtgeëxtraheerd.Er isgeenenkelevraagvanuitde

psychoticusnaarhetobject a (hetwordtnietdeoorzaakvan zijn verlangen). Integendeel,hij

houdthetbijzich.Depsychoticusheefthetobjectadusinzijnbinnenzakzitten.Lacansteltdan

ook dat “les fous” degenen zijn die echt vrij zijn, vermits ze niets verlangen van de Ander.

“Disonsqu’ilasacausedanssapoche,c’estpourçaqu’ilestunfou”(Lacan,1967).Dezevrijheid

dienenweechterweltenuancerenomtweeredenen.Teneerstemoetdeongelovigeineerste

instantie verder zonder enige houvast. Niet-gedupeerd worden door de Ander betekent ook

geenantwoordvandeAnder.Zondereenidentiteitenverhoudingtenopzichtevandewereld,

ishetpsychotischsubjectverplichttoteeneindeloosdwalen.Eentweederedenheeftverband

met de zekerheid. Lacan stelt dat het ongeloof niet de antagonist is van het geloof. Het

“Unglauben”indepsychoseresulteertnamelijkineenzekerheid:

“Onnepeut‘croire’quecedontonn'estpassûr.Ceuxquisontsûrs,ehbienjustement

n'ycroientpas,ilsnecroientpasàl'Autre:ilssontsûrsdeLaChose.Ceux-là,cesontles

psychotiques”(Lacan,1964-1965).

Depsychoticizijnzekervanhetreële,vanhetDing,erisgeenruimtevoor“eengeloven

in”.Doordenon-extractie vanhetobjectaenhetongeloof verschijntdeAnderals reëel.De

psychoticus gelooft niet in de Ander, omdat die voor hem bestaat (Billiet, 2014). Bovendien

heeft deze reële Ander het gemunt op het psychotisch subject. Vermits het object a niet

geëxtraheerdis,wordtdezenietzoals indeneurosealsverlorenaandeAndertoegeschreven

maarheefthijhetverlorenobjectvandeAnder‘inzijnbroekzakzitten’.Hetisindezecontext

datwe de inversie van de overdracht kunnen plaatsen. De zekerheid van een Ander diewilt

genieten, ten koste van het subject (in het geval van de paranoia) (Zenoni, 2009). “Wanneer

menniet indevaderkangeloven,wordendezevaderenzijnwetteneenware intrusie” (Van

Rumst,2014,p.253).DepsychoticuswordtdusopgejaagddoordeAnder.

Kort gesteld ziet Lacan het ongeloof dus niet als een afwezigheid van geloof maar

16

beschouwthijhetalseenspecifiekeverhoudingvandemens totzijnwereldenwaarheid,de

verhoudingwaarinhijvoorbestaat”(Billiet,2014,p.261).“Ilyaquelquechosedeplusprofond,

deplusdynamiquementsignificatifpournous,c'estlephénomènedel'incroyance...quin'estpas

lasuppressiondeladimensiondelacroyance...quiestunmodeproprederapportdel'hommeà

sonmondeetàlavérité,celuidanslequelilsubsiste”(Lacan,1959-1960,p.155-156).

Samengevat:Hetniet-bestaanvandeAndervandeAnder toontdathetongeloofvan

de psychoticus niet ongegrond is. Toch is het belangrijk om de illusie waar de neuroticus

“intrapt” (aangezien hij zich min of meer laat bedotten door de Ander) niet als negatief te

bekijken. Het is namelijk door die illusie datwe conform de conventie een identiteit kunnen

bekomen, datwe “weten”wiewe zijn, wat de Ander van ons verlangt, hoewe onsmoeten

gedragen en dat er een zekere stabiliteit zit in ons leven. Terwijl de neuroticus gebruik kan

maken van conventies, regels en afspraken,moet de psychoticus vanwege een ongeloof het

alleendoen,metzijnfantasie(Leader,2012).GelovenindeonwaarheidvandeAnderlevertin

zekerezineengrootvoordeelopwanneerdeongelovigeerhelemaalalleenvoorstaat.“Where

ignoranceisbliss,‘tisfollytobewise.”(Gray,1747).

Het isdus zekerparadoxaalomde“gek”vrij tenoemenvanwege zijnongeloof.Deze

vrijheid impliceert immers ten eerste een volledig ontbreken van enige houvast. In deze

absoluteleegtedreigtdepsychoticusalzwervendvasttekomenzitten.“Lesnon-dupeserrent”

steltLacan(Geldhof,2013,p.184).“Hetvervalvanhetdiscoursalsscènewerpthetsubject in

eenwereld van onbegrensd dwalen” (Hoornaert, 2014, p.297). Ten tweede betekent dit ook

achtervolgd te worden door een reële Ander. De “niet-gedupeerden” worden dan toch

gedupeerd.De“vrijen”wetenhunvrijheidtochontnomen.

Unglaubeneninterpellatie

Nu we het na de interpellatie ook het psychotisch “Unglauben” hebben gesitueerd,

kunnenwe in het volgende gedeelte nagaanwat de implicaties van de interpellatie voor het

“Unglauben” zijn.Sporadischhebbenwe inhetvorigegedeeltealeen linkgelegd,watwenu

systematischerdoen.

Een belangrijk verschil tussen Althusser en Lacan bevindt zich in het gat tussen het

Symbolische en het Reële. Lacan stelt dat de Ander gekenmerkt wordt door een tekort. Hij

slaagterimmersnooitindebetekenaaraantebrengendieperfectonswezenkanvatten.Inde

17

imperfecteopheffingvande jouissancedoordetaalhebbenwealtijdtemakenmeteenrest,

hetobject a. Iets vande jouissancebiedtweerstand.Deneuroticusvaltnooit volledig samen

met hetmandaat dat hij toegeworpen krijgt en is dus per definitie een verdeeld subject. De

neuroselaatzichdanookkenmerkendoordetwijfel.Dezeverdeeldheidvindenweechterniet

terugbijAlthusser.HetelementairideologischeffectvanAlthusserimpliceertnetdatzakenzich

als zelfevident voordoen. Er is geen hiaat te vinden. De woorden plakken als het ware

rechtstreeksophet subject.Maarwaaromdandebehoefte toteen symptoom,wanneerhet

een restlozeoperatieblijkt te zijn?Watmetde jouissance?Hetobjecta?Wekunnenonsde

vraagstelleninwelkematedeAltusseriaanseinterpellatiezichvolledigvoltrekt,ditzowelvoor

deneurosealsvoordepsychose.Uiteraardkunnenweindezemasterproefenkeleenantwoord

proberenteformulerenvanuitdepsychose.

Alswedeinterpellatieterugkoppelennaarhetongeloofvandepsychoticus,kunnenwe

besluitendatAlthussermisschiennietgenuanceerdgenoeg iswanneerhijzegtdatmenhaast

onmogelijk kan falen in het zichzelf (h)erkennen in de interpellatie (Althusser, 2014, p.264).

Zoalsweaangaven stellenDolar (1993)enŽižek (1989)dateen “geloof voorhet geloof”een

noodzakelijkeconditieisopdateensubjectzich(h)erkentindeaanspreking.Dit impliceertdat

de psychoticus, vanwege zijn ongeloof in de Ander als garantie van de waarheid, zich niet

(h)erkent. Bijgevolg identificeert hij zich logischerwijs ook niet met de betekenaars of

symbolischemandaten,waarmeedathetAndereSubjecthem interpelleert. Er is geengeloof

voor het geloof. Geen geloof in de waarheid van de interpellatie. De Althusseriaanse

aansprekingmisluktdus.Depsychoticusdraaitzichnietominderichtingvandepolitieagent.

Denon-(h)erkenningindeaansprekingkunnenweduslezenalseeneffectvanhetongeloofen

heeftdanookgevolgenvoordepsychoticus.

Ten eerste verschijnt hetAndere Subject/Ander voor depsychoticus in het Reële.Dit

herinnertonsaanLacan’s formule:“cequiest refusédans l'ordresymbolique, resurgitdans le

réel” (Lacan,1955-1956,p.22).Deonmogelijkheidzichteonderwerpenaanhetgezagvanhet

Andere Subject brengt met zich mee dat het dwingende karakter van het Andere Subject

helemaal niet wordt miskend. Integendeel hij is er zelfs zeker van. De psychoticus wordt

geconfronteerdmetdereëleAnder,eenreëlevader,“Un-père” (VanderVennet,2014).Hetis

deze confrontatie die voor de declenchering van de psychose zorgt (Billiet, 2014). De

psychoticuskomtinaanrakingmethetgatinhetsymbolische,eengatindebetekenaarsketting

wat op zijn beurt een enorme impact heeft op de subjectiviteit, namelijk het verdwijnen van

18

identiteit (Vanheule, 2013). Dit impliceert dat de retroactieve illusie van een vrij/autonoom

subjecttezijn,zichnietvoltrekt.De“non-dupes”kennenparadoxaalgenoegnietdevrijheid,die

degedupeerdeneuroticuswelkent.

Tentweedekanhijgeenberoepdoenophetsymbolischmandaatvandeinterpellatie,

vanuiteenultiemscepticisme,omzicheenpositie inverhoudingtotdeAndertoeteeigenen.

Hetongeloofimpliceertdatergeenconventioneel,fictiefantwoordkangegevenwordenopde

vraag naar het verlangen van de Ander, op de vraag naar de eigen identiteit. Deze

identiteitsproblematiek staat ook garant voor een fundamentele verwarring in de

ervaringswereldvandepsychoticus.Zijnervaringswereldwordtgekenmerktwordendooreen

radicalebreuk.Hijvaltbuitenhetmaatschappelijkekader.

Het“Unglauben”indeVaderbrengteenurgentiemetzichmeeinhetconstruerenvan

een symptoom.Het is het symptoomdat de psychoticus beschermt tegen de “vernietigende

effectenopdesubjectiviteitvande‘bevrijding’”.BevrijdomdathijgeendupeisvandeAnder

endeinterpellatie.Dezevrijheidkandusvollediggelijkgeschakeldwordenaaneenbroosheidof

zelfs afwezigheid vandebandmetdeAnder (Hoornaert, 2014).Vanuit zijn eindeloosdwalen

wordt de waanzinnige verplicht tot een private arbeid. Hij moet zwoegen om een privé-

oplossingtevinden(Hoornaert,2014).Wekunnenonsdanookafvragenofwedewaanindit

registerkunnendenken.Kunnenwedewaanzienalseenoplossing?Alseenalternatiefvoorde

ideologischeinterpellatie?

Dewaan:eenalternatiefvoorideologie?

Inwatvolgt,gaanwedieperinopdewaanenopdevraagofwedewaanaldannietals

eenoplossingkunnenbekijkenvoorhetmislukkenvandeinterpellatie.

Freudbeschouwtdewaan indeeersteplaatsalseengenezingspogingennietalseen

pathologie.(Geldhof,2013). InnavolginghiervanzietookLacanindewaaneenstabiliserende

functie(Vanheule,2013).Doordemislukkingvandeinterpellatieblijvendeeigenidentiteiten

de positie tegenover de wereld onopgelost, maar de waan kan hier een misschien een

alternatiefantwoordopformuleren.Echtermoetenweditooknuanceren.VolgensLacanisde

waanenkelstabiliserendwanneerdeReëleAndertocheeninterpretatiekrijgtendewaanhet

subjectvoorzietvaneenidentiteit(Vanheule,2013).

19

Hoornaert(2014)zalinnavolgingvanLacanwijzenopdeelementairetoestandvande

taal.EentoestandwaarindetaalprimairvandeAnderkomtenzichopdringtaanhetsubjectin

devormvanalleenstaandebetekenaars.Omdatdezebetekenaarsalleenstaandzijn,zijnzeook

perdefinitieongearticuleerdenenigmatisch.Hetopdringerigekaraktervandezeenigmatische

betekenaarstreffenwezowel indeneuroseals indepsychoseaanen isdustransstructureel.

Hierin herkennen we dan ook het concept van de interpellatie. Bovendien gaan zowel de

neuroticusalsdepsychoticusermeeomdooreentweedeelementteintroduceren,eentweede

betekenaar, een antwoord. Het verschil tussen de neurose en de psychose ligt volgens

Hoornaert (2014) in wat voor een antwoord er wordt geformuleerd. De neuroticus voert de

“signifiant tout seul” in het discours van de Ander. De primaire betekenaars worden

geïnterpreteerd als een “lotsbestemming”. Het geloof van de neuroticus zorgt ervoor dat de

betekenaarseenwaarheidbevattenoverhetsubject.HierinkunnenweAlthusser’sinterpellatie

herkennen,wanneeraandeaansprekingeenzelfevidentewaarheidwordttoegeschreven.

Deparanoïcusantwoordtmetdewaanineenpogingomeenverschiltecreërenmetde

enigmatische betekenaars en zo toch zijn bestaan te kunnen articuleren. Het psychotisch

subjectprobeertmetdewaandezebetekenaarsook ineendiscours tevoeren. Wanneerde

Ander geen betekenaar heeft die het subject zou kunnen representeren, probeert de

psychoticusviadewaanditalsnogtedoen.Hijzoektpermanentnaarwoordenenverklaringen

diemoetenbenoemenwathemallemaaloverkomt.Hetprobleemechter isdatelkantwoord

dreigt terug te vloeiennaarhetenigmavandebetekenaar. Er kannietwerkelijkeenverschil

wordengevonden,hethiaattussendebetekenaarsiserniet.Debetekenaarsplakkenopelkaar

enhetisdanookopdiemanierdatdituitingzalgevenaandezekerheidvandepsychoticus.Hij

is zeker van het ‘Ding’ (Hoornaert, 2010). Het Reële liegt niet (Miller, 2008).We kunnen de

waan dan misschien vergelijken met een soort sisyfusarbeid, waarin er altijd opnieuw een

afstandwordtgezocht,wegvandieeersteenigmatischebetekenaars.Erwordtgetrachttelkens

opnieuwdeaansprekingenteverklaren,wegvandeperplexiteit(Hoornaert,2010).

Besluit

Wezijnbegonnenvanuitdevaststellingdaternauwelijkskwalitatiefonderzoekbestaat

overde implicatiesdiedenotievande interpellatie inhoudtvoordekliniekvandepsychose.

Deze masterproef tracht dan ook een eerste antwoord te geven. Om te beginnen zijn we

20

nagegaanhoeAlthusserdeideologischeaansprekingendesubjectwordingschetst.Deformule

vanAlthusser:“Ideologieinterpelleertindividuentotsubjecten”(Althusser,2014,p.261),speelt

hierbij een centrale rol. Daarvoor hebben we bekeken wat ideologie nu precies is voor

Althusser. We zijn tot de conclusie gekomen dat Althusser ideologie definieert als iets dat

eeuwig is en altijd al op dezelfde manier zijn doorgang vindt. Daarnaast zagen we ook dat

Althusser ideologieeenmaterieelbestaantoekent,hetbestaataltijd ineenapparaat.Hijstelt

dat ideologiezijnwerkdoetviade IdeologischeStaatsapparatenendepraktijkendiehiermee

verbondenzijn.Hetgevolgdathieruitvoortvloeitisdatideëengeenidealistischbestaanhebben

(maar materieel) en bovendien dat ze onze handelingen niet voorafgaan. Het ideologisch

Staatsapparaatbepaaltdaarentegenzowelonzehandelingenalsonzeideëen.

Althusserbeschrijfthoedeinterpellatiewerktaandehandvantweefuncties.Enerzijds

(h)erkent het subject zichzelf in de aanspreking als een autonoom en vrij subject. Anderzijds

miskenthetzijnonderwerpingaanhetgezagvande interpellatie.Deze (h)erkenningdatmen

een autonoom subject is, is voor het subject zelfevident. Althusser stelt dan ook dat het

elementair ideologisch effect eruit bestaat dat het zaken die geen enkele evidentie of

noodzakelijkheidbezittentochwordenvoorgesteldalszelfevident.

Auteurs als Žižek (1989) en Dolar (1993) vragen zich echter af waarom het subject

betekenisloze rituelen volgt en zich onderwerpt aan het gezag van het Andere Subject? Het

Althusseriaanseindividulijktimmersaltegetuigenvaneensubjectievepositie.Beidenschuiven

danookhet “geloof voorhet geloof”naar voor, dat inhoudtdat er in eerste instantie al een

geloof aanwezig moet zijn, een geloof dat er iets is om in te geloven. Ze beschouwen dit

primairegeloofdanookalseennoodzakelijkeconditieopdatdeinterpellatiezouslagen.Omdit

te illustreren beroeptDolar (1993) zich op een theoretische scène die Lacan gebruikt omde

geforceerde keuze weer te geven. Kiezen voor het leven en de onderwerping aan de Ander

symboliseert in die allegorie het kiezen voor het geloof in de Ander, het geloof in zijn

aanspreking. Althusser laat in zijn theorie de psychose buiten beschouwing, bij wie de

interpellatielijkttemislukken.“Hetgeloofvoorhetgeloof”entweedetheoretischescènegeven

eeneersteindicatiewaarhetlijktmistelopenvoordepsychoticus.

Aangezien noch Althusser noch Žižek en Dolar de psychose in rekening brengen,

stappenwevanafdanovernaardeLacaniaansepsychoanalystischetheorieronddepsychose

enmeerspecifiekhet“Unglauben”.Eersthebbenwehet“Unglauben”gesitueerdalseenterm

21

van Freud, die Lacan later zal oppikken. We konden concluderen dat waar de neurose

geassocieerdwerdmethet“Glauben”ofhetgeloof,depsychoticusgekenmerktwordtdooreen

“Unglauben”.Vervolgenshebbenwedetheorievanhet“Glauben”onderdeloepgenomenom

daarnadepositievanhetongeloofertegentekunnenafzetten.

Lacan beschouwt de forclusie vanaf de jaren 50 niet langer als het fundamentele

probleem(deafwezigheidvandeNaam-van-de-Vader)indepsychosemaarherdefinieertditals

eenongeloofindeNaam-van-de-Vaderalsgarantievoordewaarheid.Ditintegenstellingtotde

neurosediewelgelooft indeAnder.Enerzijdshoudtditongeloof indathet subject vrij isen

nietgedupeerdwordtdoordeAnder,anderzijdsbrengthet fundamentelemoeilijkhedenmet

zichmee.Wezagenvervolgensdatditongeloofzichuitineenzekerheid.

Nade theorie rondde interpellatieenhet“Unglauben” tehebbenbesproken,gingen

wenawelke implicatiesdieeerste theorienunetheeftopde kliniek vandepsychose inhet

licht van het “Unglauben”. We concludeerden dat de klassieke Althusseriaanse interpellatie

misluktvanwegeeenradicaalongeloofindewaarheidvandeaanspreking.Het“geloofvoorhet

geloof”lijktafwezigtezijn.Dithoudtteneersteindathetsubjectzichnietkanberoepenopde

Ander om zichzelf een identiteit en een positie tegenover de wereld aan te meten. Het

psychotischsubjectwordtdanookineeneindelooszwervengegooid.Tentweedeimpliceertdit

datdeAnderinhetReëleverschijntenhetsubjectvanbuitenafwordtbelaagd.

Metditalles inhetachterhoofdvroegenweons ineen laatstegedeelteafhoewede

waan konden bekijken. We besloten dat de waan kan fungeren als een oplossing voor de

gevolgenvanhetmislukkenvande interpellatie.Dewaanbiedt immerseenantwoordophet

enigmavandeeigenidentiteit,depositietenopzichtevandewereldendeReëleAnder.

Naeentheoretischgedeelte trachtenwe indezemasterproef teonderzoekenhoede

aanspreking nu daadwerkelijk verschijnt in de getuigenissen van (ex)-psychiatrische patiënten

over hun wanen. Hierbij gaan we dan ook na welke effecten zich tonen in de ervaring

aangesproken te worden en of we eventuele antecedenten kunnen opsporen. Bijkomend

trachtenweookteonderzoekenwelkefunctiedewaanheeftinhetlichtvandeinterpellatieen

daarnaast hebbenweook aandacht voor hoedeze fenomenen in samenspel komenmet het

“Unglauben”.

22

Methode

Indezemasterproefvertrekkenwevandevaststellingdat,hoeweldeinterpellatiealin

verschillendeonderzoeksdomeinenwerdonderzocht en de theorieën van zowelAlthusser en

Lacan zeer vaak samen worden gebracht, er nauwelijks kwalitatief onderzoek bestaat naar

welkeimplicatiesdeideologischeinterpellatieheeftvoordepsychose.Wegaandanooknain

deze masterproef hoe de interpellatie verschijnt in de getuigenissen van (ex-)psychiatrische

patiëntenoverhunwanen.Devraagnaardewaaniseenvraagnaarervaringen,interpretaties

enbelevingenvanmensen.Hetisnatuurlijkgeenevidenteopdrachtdezefenomeneninkaartte

brengenomwille vanhet subjectieve karakter.Het is daarombelangrijk dit niet te reduceren

naarkwantitatievegegevens. Ineenpogingomdiesubjectiviteit tevatten,makenwegebruik

vankwalitatiefonderzoekomzototeendieperbegriptekomen.Omdatdezemasterproefeen

groottheoretischgedeelteomvat, ishetdanookergbelangrijkomdeconnectietebehouden

metdekliniek.

Opzet

VoordeanalyseisdekeuzeopIPAgevallen.Ditbiedtnamelijkdemogelijkheidomerg

gedetailleerd persoonlijke ervaringen te exploreren en te onderzoeken op welke manier de

participanten betekenis verlenen en waarop ze allerlei zaken interpreteren. In de naam

“interpretativephenomenologicalanalysis”zittentweeluikenvervat.Eenfenomenologischluikt

eneen interpretatief luik.Het fenomenologischeaspectbetrefthet verkrijgenvaneen zo rijk

mogelijkbeeldwaarindecomplexiteitvanalleervaringenhetsterksttotzijnrechtkomt.Hetis

dusnietdebedoelingomdezegetuigenissentereducerennaaralgemenebegrippenmaarzete

“latenspreken”.HetinterpretatieveaccentvanIPAbenadrukthetfeitdatwedeervaringenvan

participanten nooit op een rechtstreekse manier kunnen bestuderen, maar enkel via de

getuigenissen van die participanten. Bovendien zijnwe ook gebonden aan onze interpretatie

vandiegetuigenissen.Tochhoeftditnietenkeleenbeperking tezijn.Enerzijdsgeefthetons

inzichtoverhoedeparticipantenbetekenis verlenenaanhunervaringen.Anderzijds staat de

interpretatievandeonderzoekerstoedatmenverderkangaandanhetdescriptieve,aangezien

deafstandtussendeparticipantendeonderzoekersermogelijkvoorzorgtdaterbijhetlezen

van de data, informatie bekomen wordt die niet meteen duidelijk of bewust is voor de

participant. Deze analyse zal dus geen letterlijke weergave zijn van de getuigenissen van de

23

patiëntmaarneteeninterpretatievandezegegevensvanuithetdenkenvandeonderzoekers

enhettheoretischkaderdatzeaanhangen.Hetisdusvanzelfsprekenddatditeensubjectieve

maat is. Aangezien de waan het object is van ons onderzoek en we bestuderen hoe de

interpellatie daar verschijnt, lijkt dit ons het meest geschikt. Zowel de waan en hoe de

interpellatie verschijnt in het spreken van de participant is immersmoeilijk te kwantificeren,

daarbij zouerveel informatieverlorengaandienetdekernvormtvanhetonderzoek. Onze

analyse ishypothetisch,maarweldata-driven.Wevertrekkenvanuiteen theoretischconcept

namelijk de interpellatie. Toch hebben we niet echt een hypothese die we gaan toetsen.

Eventueleverbandendiewetheoretischhebbengelegdlatenwedanookevenlinks liggenen

bekijkenwehoedeinterpellatieverschijntindegetuigenissen(Smith&Eatough,2007).

Steekproef

Dedatawaaropweonzeanalyse toepassenbetreffensemigestructureerde interviews

die zijn afgenomen van patiënten met een psychotische achtergrond uit verschillende

afdelingen van een Vlaamse psychiatrische instelling. In deze interviews wordt er telkens

gepeildnaardeindrukkenenervaringendiezehebbenoverhunwanenenhallucinaties,naar

wat ze allemaal meemaken, de mogelijke oorzaak van hun psychose etc. Deze interviews

werden ons beschikbaar gesteld door de begeleider van deze masterproef en werden

afgenomen in het kader van een doctoraatsonderzoek aan de faculteit Psychologie en

PedagogischewetenschappenaandeuniversiteitGent.Detranscriptenwerdengeselecteerdop

basisvandeinhoudvanhetinterview,vermitsdebedoelingvanditonderzoekeruitbestaatte

peilen naar de subjectieve ervaring van bepaalde fenomenen. Aangezien de inslag van IPA

ideografischisennietnomothetisch,kanersaturatiebereiktwordenmeteenbeperktegroep

participanten. In dit onderzoek werken we dan ook met 15 interviews, bekomen van 10

participanten.

Procedure

Bij IPAmoetmenzichineersteinstantiededataeigenmaken,zichfamiliariserenmet

de interviews. Dit werd door de onderzoeker gedaan door de interviews zorgvuldig en

meermaals te lezen. Ook werd een deel van de interviews door de onderzoeker zelf

getranscribeerdendepersoonlijke informatiegeanonimiseerd. Ineen fasevanopencoderen

maakte de onderzoeker notities tijdens de verschillende lezingen in de linker marge van de

24

transcriptenover zijnbedenkingen,ontdekkingen,mogelijke sporen.Vervolgenswerdener in

derechtermargetelkenseerstethema’suitdedatagefilterdineenfasevanaxiaalcoderen.In

een derde stap, dat onder de fase van selectief coderen valt, werd er gekeken hoe deze

verschillende thema’s geclusterd konden worden in een aantal algemenere hoofdthema’s.

Hierbijwerdergebruiktgemaaktvankleinekaartjesmetdeverschillendethema’sdieoptafel

verlegdkunnenwordenteneindeeenvisuelesteuntehebben.Omhetcontactmethetklinisch

materiaal niet te verliezen werd er tijdens en na dit proces regelmatig terug naar de data

gekeken en bepaalde fragmenten geselecteerd die bij deze thema’s horen. Voorbeelden

daarvanzijnterugtevindeninderesultatensectie.Totslotwordenerindesectie“bespreking”

verbandentussendethema’sonderlinggezochtenteruggekoppeldnaardeliteratuur.

Datdoorhetsubjectievegehaltevandeonderzoeksmethodedebetrouwbaarheidniet

dezelfdezalzijninvergelijkingmetveelkwantitatiefonderzoekislogischenvormtdusookeen

zekerebeperking.Voordetransparantiezijnwevanafhetbeginduidelijkgeweestvanuitwelk

paradigmaerwordtgekeken,geïnterpreteerdenbesloten (deLacaniaansepsychoanalyse)en

welke implicatiesditmetzichmeebrengt.Erwerdgetrachtzotransparantmogelijktewerken

enuitvoerigneerteschrijvenhoeweaanbepaaldeconclusieseninterpretatieszijngekomen.

Metanderewoordenwordtdelezerzoveelalsmogelijkbetrokkeninhetdenkproces.Ookwerd

tijdenshetschrijfprocesdesubjectievewaarde,waarnodig,benadrukt.Debevindingenworden

ondersteund door verschillende citaten van de participanten met als doel een garantie te

vormendatonzeinterpretatiesenconclusiesniettoevalliggenomenzijnmaaraansluitenbijhet

klinisch materiaal waarop dit onderzoek zich baseert. De mogelijkheid bestaat om deze

transcriptenoptevragen,samenmetdebijbehorendenotities.

Om de validiteit te vergroten, werd bij het schrijven van deze thesis nauw

samengewerktmeteenbegeleider,geschooldinhettheoretischkadervanwaaruitergewerkt

wordt.Hierdoorwas er veel feedback beschikbaar over gemaakte interpretaties, keuzes voor

onderzoek, theoretische moeilijkheden. Door middel van peer debriefing werd dit

onderzoeksprocesvanbegintoteindegevolgdenstonddusopenvoorkritischeopmerkingen,

feedback,etc.Zoalsgezegdwerdergetrachtdebevindingenuitdedatazonauwkeurigmogelijk

te beschrijven. Dit impliceert dat naast de resultaten die goed binnen het theoretische luik

passen,weookooghebbenvoorderesultatendiedaarbuitenvallenomvervolgensproberente

begrijpen waarom we op deze tegenstrijdigheden botsen. Deze contradicties kunnen dan

mogelijk ervoor zorgen dat bepaalde aannames van het paradigmawaaruitwe vertrekken in

25

vraag worden gesteld en dat er te rade wordt gegaan bij andere theoretische kaders ter

aanvulling.Dedatavoorditonderzoekwerdenverzamelduitmeerdereparticipanten,waarvan

vijfparticipantenmeerdereinterviews(endusopeenverschillendtijdstip)aflegden.

26

Resultaten

Naonzeanalysevandeinterviewsvondenwevierthema’sterug,metname:

1. Breukindeervaringswereldformeel

2. Breukindeervaringswereldinhoudelijk

3. Enigmatischeaanspreking

4. Deliranteaanspreking

5. Ongeloof

Onderdezevier thema’skondenwenogeenaantal subthema’s identificerendie terugte

vinden zijn in tabel 1. In deze sectie beschrijven we zo helder en nauwkeurig mogelijk de

verschillendethema’smethunsubthema’s.Hierbijwordentelkenscitatenvandeparticipanten

wordenweergegevenomzodichtmogelijkbijdedatateblijven.

Thema1:Breukindebelevingformeel

Verschillendeparticipantengetuigenvaneenbreukinhunervaringswereld,eengevoel

datplotsallesandersis.Hunmentaallevenlijktineensalzijnevidentieteverliezen.Nietenkel

hunbelevingvandewereldmaarookdezelfbelevingwordtfundamenteelproblematisch.Vaak

kunnen ze dit specifiek terugbrengen naar een kantelmoment, een omslag waarin plots de

breukverschijnt.Tevenswordtditmomentvaakgekoppeldaandeeersteervaringdiezemet

hunpsychosehadden.

Belevingwereld.

In een aantal getuigenissen van participanten komt de wereld zoals ze die voorheen

kendenopdehellingtestaan.Dewereldopzichverandertniet,tochishunervaring,hoezedie

wereld percipiëren fundamenteel anders. Hun verhouding tot die wereld verliest plots alle

evidentiediehetervoorwelhad.Zowiléénvandeparticipantendedingendiehijmeemaakt

niet benoemen als een ziekte, “zoals demensen zeggen”,maar als een apartewerkelijkheid

waar je in terecht komt. Hij zal de stad omschrijven als een spookstad. Enkelen zullen het

omschrijvenalseen“klik”dieplaatsvindt,oféénspecifiekmomentwaaropineensallesanders

is.Dezebreuk inhetmentale levenwordt vaak vergezeldmetperplexiteit, een ‘niet-kunnen-

begrijpen’. Bovendien gaat deze perplexiteit vaak hand in handmet een enorme angst. Een

participantomschrijftdeze toestandals “deverwarringsfase”datverschrikkelijk isommee te

27

maken.Eentweedeomschrijftditalszijneerstepsychose,eenangstpsychose.Hetisopvallend

dat vele participanten het moeilijk vinden om deze ervaringen precies te omschrijven. Het

overspoelende karakter vande ervaringdie ze hadden, lijkt nog altijd terug te komen in hun

spreken.

Ikkonmijooknietlangeralseuh,alseensecondconcentrereneh.Hetwasdaaromookdatikindewinkelaltijdmetdekartegenallestegenbotsteenikindiscothekenzoechtzoietshadvan‘oeidaariseenmens,ikmoetopzijgaan’endangewoon‘boenk’,ertegenlopenheeldetijd(ja)(Martijn1,p.9).

De andere wereld of realiteit waarin participanten terecht komen wordt dan ook

gekenmerktdooreenonbegripwaarinnietsnochduidelijkis.Hunmentaallevenwordtopzijn

zachtst uitgedrukt problematisch. Ze weten niet meer waar ze naartoemoeten, hoe zemet

mensenmoetencommuniceren,hoe ze zichmoetengedragen,watvanhenverwachtwordt.

Elkehouvastaanenigeconventiegaatteloor.Eenparticipantgetuigthoehijhetnoordenkwijt

wasineenkledingzaak.WanneerzijnmoederhemvroegomdrieT-shirtstepakken,kwamhij

aanzettenmetdriedezelfdeT-shirtsdiebovendiennietkloptenwatbetreftdemaat.Hijwist

eigenlijknietwathijmoestdoen.

Belevingzelf.

Ook de zelfbeleving van enkele participanten onderging een plotse verandering.

Participantengetuigennietmeerdezelfdetezijnalsvoorheen.Zevoelenzichiemandhelemaal

andersofhebbendeervaringgeencontrolemeertehebbenopwatzedoen.Eénparticipant

vertelt zelfsoverhetgevoeldathij doodgingenopeennog latermomentdathij eigenlijk al

doodwas.Ookhetzelfverliestduselkeevidentie.

Jadatwasechtzo..ja,ikhadzogeen..niet,nietechtnogcontroleovermijneigeneigenlijkzo.Overmijnmaniervandoenenover.(Martijn1,p.4).

Nja, maar da was, ik was ineens veranderd gewoon (uhu). Ik was niemeer dezelfdevrolijkejongen,ikwasniemeerzoeuh,khadniemeerzodeverantwoordelijkheid,ikhadniemeer zo.. die ja hoemoet ik het zeggen..Nja kwas ineens verlorengewoon (uhu).(Serge,p.2).

Ennaeenpaarpintenwasdanineensdaarzoneklikzoendanwasikhelemaaliemandanders(Stijn,p.4).

28

Thema2:Breukindebelevinginhoudelijk

Debreukendieweterugvindeninthema1blijkenzichechternietzomaarvoortedoen.

Uit de interviews blijkt dat het de confrontatie is met bepaalde thema’s die vaak aanleiding

geefttoteendeclencheringbijdeparticipanten.Zoverschijnenerviersubthema’s,namelijkde

dood,lichamelijkeervaringen,deaanvaringmetautoriteitendeseksueleverhouding.Debreuk

isdanmeestalhetgevolgvaneenonmogelijkheidommetdezethema’somtegaanwanneerze

hiermee inbotsingkomen.Hetmoetgezegdwordendatwedezeonderwerpendanookvaak

zien terugkomen in de verschillende waanconstructies. Meestal is het niet een link die de

participanten zelf expliciet leggen. Wel beschrijven ze de situatie die hen in de problemen

brengt.

Doodinhetlichtvanleven.

Wevindeninhetsprekenvandeparticipantenterughoedeconfrontatiemetdedood

vaneenfamilielidheninmoeilijkhedenbrengt.Tweeparticipantenvertellenoverhetverlies

vanhunvader.Eénvandetweebenoemtditexplicietalsdewaarschijnlijkeaanleidingvoorzijn

psychose.

Ikzouzeggen,alstereenspecifiekeaanleiding isgeweest is,washethetverdrietvoorhetverliesvanmijnvader(ja).Datishetenigstedakkan,dakkanzeggen.(Francis,p.2)

Lichaam.

Hoewelwe lichamelijkefenomenenzienoptredenbijverschillendeparticipanten, iser

éénvanhendiedaarbijinhetoogspringtomwillevandeduidelijkelinktussendebreukende

lichamelijkegewaarwordingen.Hijgetuigtoverkouderillingen,eenkortsluitinginzijnhersenen

eneenblokkeren.Ditgaatallemaalgepaardmetdeervaringvandecontroleteverliezen,niet

meer in staat te zijn om gesprekken te volgen en zelfs bijna letterlijk uit te vallen. Twee

participantengevenookhundrugsverledenaanalsmogelijketriggervanhundeclenchering.De

effecten van drugs zouden bij een aantal dagen duren en “ze blijven erin steken”. Het zijn

lichamelijkeervaringenwaarzezichgeenwegmeeweten.

En ineenswasdatzo, jazoeen?? inmijnekopzoen ikhadzo’nkouderillingenzoenalleswasineensanderszo.Nietswasnoghetzelfdeeneuh(uhun).Iksnapteooktotaalnietmeerwatikdeedeuh,aanhetdoenwaseuh(Martijn1,p.2).

Uhm..wetediemannen..diemannen..diemijdiedrugsverkochtendiezeidenwelvan‘gohma gij hebt het erg’want normaal duurt datmaar ene dag en bijmij bleef dat

29

duren.Ikbleefdaarzopreciesinstekeneigenlijk(Uhu).Enjaverder..verderkanikdaarnietoverzeggen.Datduurdeechtdanvierdagenzo,vijfdagendatikecht.Ja..(Stijn,p.4)

Autoriteit.

Inverschillende interviewskomtnaarvoorhoeparticipanten inaanvaringkomenmet

autoriteitenpersonendiedezeautoriteituitoefenen.Hoewelparticipantendezeconfrontaties

niet rechtstreeks koppelen aan een breuk of een declenchering, kunnen we vaak toch de

moeilijkheden die ze ervaren, lezen als uitloper hiervan. De figuren die deze autoriteit

belichamenverschillenzeersterkvanparticipanttotparticipant. Zobeschreef iemandhoehij

brutaal en gewelddadig overmeesterd werd door twintig man nadat hij een stamp had

uitgedeeld aan de nachtverpleegster die hem kwam halen om hem op te sluiten. Twee

participantenhebbenhetdanweeroverhunterroriserendevader.

Dat was allemaal nieuw en een nieuwe belevenis en een fantastische jeugd gehadeigenlijk é. En dan een paar donderwolken teweeg gebracht door mijn vader. Diepakkenrammeldieikopdinsdagenvrijdagkreegvanmijnvader.Endanhetgeendatikhad gedaan met mijn broer..Geterroriseerd, gedomineerd..En euh…en…Ja….Geïndoctrineerdeigenlijké(Niels2,p.10).

Mijnvader,dienamdatvooronsope,endie,diestondvoorons,en-entocheuhh,e,dusikhebdaareenenormeeuhmm,jaeenenormeliefdevoor,voormijnvader,e.Als-als zoon naar mijn vader toe, een enorme respect voor die mens, e(uhu). Maartegelijkertijd kon die enorm vernederend zijn, die kon enorm, ja.. die kon enorm mijvernederen,enenormawelja..(Tim2,p.9)

Seksueleverhouding.

Ditlaatstethemadraaitronddeseksueleverhouding.Zoalsbijdeanderethema’skomt

eruitdeinterviewsnaarbovendatinconfrontatiemetditthemaditbijenkeleparticipanten

voorproblemenzorgt.Hierbijgaathetnietenkelomhetseksueleleven,maarruimergezien

ookdeverhoudingtothetanderegeslacht.Ditkomtduidelijknaarvoorinhetsprekenvanéén

participantwaarinhijvertelthoehijgeïntimideerdwasdoor“knappewinkeljuffrouwen”en

begonteschreeuwen.Diezelfdeparticipantverteltookoverhoehijmisbruiktwerdvanzijn

vierdetotzijnzeventiendedoorzijnvader.Telkenswanneerhijprobeertterugtedenkenaan

diemomenten,gaatbijhemletterlijkhetlichtuit.

Ja…(zucht).Doormijvaderé(Uhu),ja.Maarheteigenaardigeis……..ja…..Altijdalsikietswilzienwaterjuistgebeurddangaathetlichtuit.Elkekeeralsikmijwilherinnerenwatergebeurdistoenikmijnbroekuithad.Eneenerectiehad.Alsikwilzienwaterdangebeurddangaathetlichtuit.Preciesalsofikdatwegduw.(Niels2,p.12)

30

Thema3:Enigmatischeaanspreking

Hetthemavandeenigmatischeaansprekinggaatoverdeervaringaangesprokente

worden,zonderdathiereenbetekenisaankanwordengegeven.Participantengevenaaneen

stemtehorenofeenhallucinatiediedeparticipantoverrompeld.Destemontbreektnogelke

elaboratie,erkandusnoggeenenkeleverklaringofbetekenisaangekoppeldworden.Deze

ervaringzaldanookgekarakteriseerdwordendooreenhogematevanperplexiteitenangst.

Euh..ikbendanbeginnendoorflippenoverdatiedereentegenmijaanhetbabbelenwasenineenshoorikindiemuziekzo.Iemandmetdezelfdestemzoindemuziekzoaanhetherhalenzo(Ja).Enikfliptehelemaaldoorvanikzijnhierzotaanhetwordenen..(Uhu)Endanhebbenzemijinbedgestokenterwijldatikwakkerwas..(Britt,p.5)

Die waren ineens in mijne kop (Uhu) ik ben erdoor getraumatiseerd dat geef ik toe.(Niels1,p.10)

Destemofstemmenverschijnenplotsenzijnbuitengewoonindringend.Verschillende

patiëntenbeschouwenhetdanookalseentraumatischeervaring.Eenparticipantbegint“door

te flippen”wanneer zevoorheteerstgeplaagdwordtdoor stemmen.Eenandereparticipant

wiltnoglievernietsoverdestemmenzeggen,omdathijhetzelfnognietgenoegbegrijpt.Eén

participant gaat zelfs zover omnaar justitie te stappen om iets aan zijn belagers te doen. Er

verschijnt dus bij elk van hen een radicaal ‘niet-begrijpen’. In één van de interviews vraagt

iemand zich luidop af vanwaar zijn gedachte komt. “Waarom zegt de stem zulke obscene

dingen?Watdenkiknuwelnietallemaal?”Hijheeftdusniethetgevoeleigenaartezijnvanzijn

eigen gedachten. De stemmen worden absoluut niet als een product van hun eigen geest

beschouwd.

Thema4:Deliranteaanspreking

Ditthemabouwtinprincipevoortophetvorigeindiezindatdedeliranteaanspreking

een elaboratie is van de initieel enigmatische aanspreking. Er kan een Ander aan de stem

wordengekoppeldoferkaneenverklaringwordengezochtvoorhetwaaromvandestemmen.

Het isdewaanconstructiediedeprimairenigmatischehallucinatiesbinnenbrengtbinneneen

systeem van betekenisverlening die de participant tevens een positie geeft om zich te

verhouden tegenover het zelf en de omgeving. De betekenis die gegeven wordt aan de

stemmen verschilt sterk per participant. Sommigen gaan zichzelf in een uitzonderingspositie

plaatsen.Andereparticipantengaanmetdestemmenomdoorereennaamopteplakken.Bij

31

anderenwordtdeaansprekingeenopdracht.Hetisnogbelangrijkomtevermeldendatbijde

meeste participanten dit proces van elaboratie zorgt voor een reductie in angst. Het

enigmatischeaspectwordtimmersvooreengrootgedeelteopgelost.

ReëleAnder.

Indit subthemawordterbeschrevenhoeeraandestemmendievoordeparticipant

primairenigmatischzijntocheenreëleAnderwordtgekoppeld.Erisechtereengrootverschil

merkbaar in welke Ander eraan wordt gekoppeld en het toont dan ook de singulariteit van

iedereoplossingwaarmeehet subject komt.De eneoplossing is de andereniet en volgt zijn

eigen logica.Zokoppelentweeparticipantendestemmenaanduivels.Eenandereparticipant

getuigtdathij telepathischcontactheeftmetveel verschillendepersonen,onderanderemet

BobMarley, Beyoncé, Barack enMichelle Obama, Marc Dutroux en zelfs alle mensen in de

hemel. Een participant vertelt over de stem van haar nicht die ze hoort en voortdurend

beschimpende opmerkingen over haar uiterlijk maakt. Toch hoort ze ook de stem van een

diplomaat die ze kent en die wel lief is voor haar. Er zijn ook verschillen in de mate van

elaboratie te vinden. Zo getuigt één van de participanten van een stem,waar geen concrete

Ander aan wordt gekoppeld en hem obscene opdrachten geeft. Toch geeft hij aan op een

bepaaldemaniergehechttezijnaandestemenhemzelfsgrappigtevinden.

ikword,endatisperdrieenhetzijntweeblindenenéénedieziet(uhu).Maarvandietweeblindebijvoorbeeld,ghebta,benc(uhu),kanabijvoorbeeldwegvallenenkomtindeplaats,eenanderenblinden.Verstajehet?Enzohebik6mensentegenmij.Mensen,datzijngeenmensennimeervoormij,datzijn, zijndemonené,datzijnheu..datzijnduivels,(ja,ja)ikzalhetuzozeggen.(Francis1,p.4)

Iklaginmijnbedenikhoordedieduivelmijmaarbedreigenenbedreigenmetdeergstefolteringenengroepsverkrachtingenen…deziekelijksteeerst.Eneerst..Naeenuurdatdaargelegenheb..Zobedreigdtewordendankwam??,mijnvaderdatwastelepathischdiehadsamenmetdieduiveltegenmijgekeerd.(Niels2,p.4)

Ikkanwelietszeggen,ikhebcontact,diediplomaatwaarwaarikmeesamen,waarikmeewoude trouwen (hm) daar heb ikwel contactmee. (hm)Maar dat is geen luidestemdat ikhoordat isechtallezdat iseen stemeigenlijkook,maarniet luid. (Sigrid,p.7).

Zingevingwereldenzelf.

In dit thema wordt er besproken hoe de stemmen binnen een systeem van

betekenisverlening worden gebracht via een waanconstructie. De handigheid van deze

32

constructie ligt in het feit dat door de stemmen in een bepaald systeem te brengen, ze hun

enigmatischkarakterverliezen.Bovendienwordterdoorhetsysteemeenbepaaldeverhouding

ten opzichte van de wereld en het zelf voorzien. Het geeft verschillende participanten een

bepaalde zin, een identiteit, weg van het enigma. Net zoals de reële anderen erg kunnen

verschillen van participant tot participant, zal ook hier elke participant zijn eigen betekenis

gevenaanzijnervaringenenisgeenoplossingdezelfde.

Enkele participanten schrijven zichzelf een bepaalde uniciteit toewaardoor ze op die

maniereenbepaalde identiteitofdoel krijgen.Zo zaléénparticipant zichzelfbeschouwenals

eenmediumwaarallesdoorvloeit.Eenandereparticipantzietzichzelfalseen levendetussen

de doden en de gave heeft om transcendentaal te communiceren. Nog iemand anders is de

allerhoogste god van het universum, “met een langewitte baard”, en kanmensen terug tot

levenbrengen.Hijweetdit,aangezienhijdestemvandezogenaamdeoverledenekanhoren.

Hetzijnallemaalverschillendemanierenomdestemmentekunnenverklaren.

Nee,ikzagmijzelfeerderalseenmediumwaardoorallesvloeidezo(Maxime,p.4).

Ja(jaja)maardanweleerdereenlevende(eenlevende)diedusookdietranscendentecommunicatiekandoeneneuhdatvandeandere,wantikgeloofnietdatdedooien(??)inzo’ngesprekofnazo’ngesprekwetenwatzehebbengeconverseerd.(Lander,p.8).

Bijveleparticipantenwordtdeaansprekingeenimperatief.Zekrijgenopdrachtendiezedienen

te vervullen.Het is opvallenddatwe tweegroepen indeparticipanten terug kunnenvinden.

Enerzijds zijn er een aantal participanten die opdrachten krijgen en ze vervolgens absoluut

moetenvolbrengen.Anderzijdszijnerdieerzichradicaaltegenmoetenverzetten.Wekunnen

hier dan ook terugvinden hoe elke constructie een uiterst particuliere oplossing is en niet te

herleidennaareenstandaardprocedure.

Ik wil mijn wil niet overdragen aan mijn influisteraars (ja), dat is het conflict (uhu),waarin dat ik zit in mijn leven (ja), dus ik doe ni mee met den duivel. Ik ga geenopdrachtenuitvoerenvoordeduivel,iklaatmijnietcriminaliserenenikganiproberenomanderenmensenophetcrimineelpadtebrengen(ja).(Francis1,p.6)

Nee,datdoeikaleentijd,datdoeiknuallangnietmeer(nee),daarbenikvanaf.Datwaren dwangstemmen die mij dat verplichtten (ja), er waren ook heel watdwangstemmen bij dat ge dan snel moet kunnen luisteren, euh gehoorzamen enuitvoeren.(Lander,p.2).

33

Endandachtikmisschienzijneuh…...Ja,zovandiestemmen,diehebbenookdikwijlszoeen eenberispendeof eenaanmanende inhoud.Misschien kunt je dat ook eenbeetjezienalseensoortvanrichtinggevers(Maxime,p.1).

Bijeenparticipantwaarbijdestemmenwerdengelinktaanduivels,washetopvallend

datallemiserieenongeluk,zowelinzijnpersoonlijklevenalsindewereld,werdtoegeschreven

aandiezelfdeduivels.Zobeïnvloedenzezijnlichaamendoenzehempijn.Daarnaastzijnzeook

verantwoordelijk voor de atoombom, voor medische fouten, de dood van zijn vader. Ze

moorden,verkrachten,ontmaagdenenmakendemensenziek.Departicipantverklaartdusniet

enkel zijn stemmen door middel van een waanconstructie, maar de stemmen worden

bovendienook verantwoordelijk gesteld voor allerlei gebeurtenissenuit zijn persoonlijk leven

en in de wereld. De wereld die eerst enigmatisch aan hem overkwam, kan op deze manier

alsnogwordenbetekend.

Thema5:Ongeloof

Dit laatste thema gaat over de fundamenteel sceptische positie die participanten

innemen tegenover conventionele verklaringen van de Ander. In verschillende interviews

vindenweterughoedeparticipanteenverklarende‘waarheid’vandeAndervolledignaastzich

neerlegt. De keerzijde van deze medaille is het ontstaan van een zekerheid, een hoogst

individueleverklaringvanhoedezakenwerkelijkinelkaarzitten.Erisgeenenkeleruimtevoor

twijfel.

Scepticisme.

Deze fundamenteel sceptische positie laat zich zien op verschillendemanieren. Twee

participanten willen bijvoorbeeld enkel hun eigen woorden gebruiken, ze hebben hun eigen

woordenschat.ElkanderwoorddatvandeAnderkomtenmogelijksdezelfdebetekenisheeft,

wordt niet vertrouwd en dekt de lading van hun ervaringen niet. Een andere participant

karakteriseert zich explicietmet het hebben van geen ‘basis-vertrouwen’.Hij zegt danook in

filosofische theorieën dan misschien toch een manier van vertrouwen te vinden in hoe de

dingenineenzitten.Bijenkeleparticipantenwordenookdeverklaringenvandeomgevingover

het hoe enwat van hun psychose volledig naast zich neergelegd. Een participant haar vader

zegtdatzestemmenhoort.Zegelooftditechternietendenktdathijhetenkelzegtomhaarte

sussen.Eenandereparticipantvermeldthetheleinterviewdoorverschillendeverklaringendie

zevanhaaromgevingkrijgtvoorhaarstemmen.Hetisopvallenddatzegeenenkeleverklaring

34

volledig assumeert. Zo opperen vrienden van haar dat de stem haar geweten is en haar

psycholoogzegtdathetenkelstemmeninhaarhoofdzijn,zespreekterechtertelkensoverin

derdepersoon.Erlijkteenonmogelijkheidtezijnomoverhetwantrouwenheentestappen.

Ikdenkdatheteneechtconnectiehebbenmethetuniversumis(oké)ikwilhetenkelzoverwoordenwantandereverwoordingendoentenietaanwatikbedoel.(Tim1,p.7)

Dusderzijnkinderendiegeadopteerdzijn..,dieblijkeneeneuhh.Nietallemaal.Maardieblijken.. soms bodemloze kinderen te zijn. Dat wil zeggen, ge kunt die.. Den ene keerkunnendievriendelijktegenuzijnendenanderekeerziendieuniemeerstaan.Maarbodemlooswilookzeggengeenbasictrust.Geen-geenbasisvertrouwen,e(Tim2,p.10).

Hetgebeurdewelesdathijzei: ‘Jijhoortstemmen.’,datgebeurdeweleens,maardatwasmeerommijtesussendenkik(hm)omdatikkalmzoublijvenenmedaarnietzouinopwinden(ja,ja).(Sigrid1,p.12)

Zekerheid.

Het fundamentele ongeloof tegenover ‘conventionelewaarheden’ krijgt de vorm van

een zekerheid in een eigen delirante verklaring. Verschillende participanten getuigen de

eigenlijke waarheid te bezitten. Het is opvallend dat hun zekerheid nooit aan het wankelen

gebracht kan worden door hun omgeving. In vele interviews komt naar voor dat de

participantenbijnanooitietszeggenoverhunervaringenomdatzewetentochnietgeloofdte

zullen worden. Toch induceert het feit dat ze nooit geloofd worden geen enkele vorm van

twijfel.Tweeparticipantengetuigenzelfszichzelfdaarinteverliezen.Telkenswanneerzedoor

hunomgevingwordentegengesproken,zullenzehungelijksteedsweeropnieuwproberente

bewijzen. Een participant is absoluut zeker zijn aartsrivaal te hebben vermoord met

godenkracht.Wanneerhijechtervraagtofhijnogleeft,hoorthijzeggendathijkaal,dikenaan

hettrainenisomhemneerteslaan.Dezecontradictielijktvoordepatiëntdanookgeenenkele

moeilijkheid intehouden.Hijweetdathetzo is.Tweeparticipantensprekendezekerheiduit

dewaarheidtezullenkrijgen.Bijdeenevertellendestemmeninwelkboekhijdezewaarheid

kan vinden, de ander weet dat hij ze zal krijgen wanneer hij sterft. Een andere participant

verteltdateronderzijnbelagers,éénstemtussenzitdie somsdewaarheidspreekt.Nogeen

participant is zo zekervandestemdie zehoort,dat zenooit isgaankijkenvanwaardestem

komt. Toch dient deze zekerheid genuanceerd te worden, aangezien sommige participanten

getuigentetwijfelen.Zetwijfelenaandeoorsprongvanhunstemmenenvragenzichafofhet

nuhuneigengedachtenzijnofeendaadwerkelijkestem.

35

Begrijpte?Hetzijngruwels,waarmeedatiktemakenheb.Hetiseigenlijkni,ni,euh,jazezeggengemoetdatnietvertellenFrancismaarikverteldatwelomdatikhetweemetzekerheid(uhu)waarheidiswadater,watdakvertel,begrijpte?(Francis1,p.7)

Van inde jarenzestig(Uhu)eneuhopeenofanderemanierdenk ikmij teherinnerendatdatikviastemmenwistdatdateensoortvannieuweBijbelzouzijnofdatdaartochheelrelevanteinformatiezouinstaan.(Maxime,p.2)

Needathebiknognooitgedaan,ikben,gadaarzosterkvanuitdatzedatis(ahja)datikeuhdatiknietgakijken(ja,ja).Ikzoudates,gevindtdatikdateszoumoetendoen?(Sigrid1,p.6)

36

Tabel1:OverzichtSchema's

Thema1:Breukindeervaringswereld:Formeel

Thema2:Breukindeervaringswereld:Inhoudelijk

Thema3:Enigmatischeaanspreking

Thema4:Deliranteaanspreking

Thema5:Ongeloof

Belevingwereld Doodinhetlichtvanleven ReëleAnder Scepticisme

Belevingzelf Lichaam Zingevingwereldenzelf Zekerheid

Autoriteit

Seksueleverhouding

37

Bespreking

Dat de interviews erg verschillen van elkaar, is meteen duidelijk. Iedere participant

sprakopeenheel fundamenteelanderewijzeoverzijnervaringen,gedachten,angstenende

betekenisdiezeverlenenaandezefenomenen.Eénparticipantverwoordthettreffend:“mijn

voorstelaanu isookommijnpsychotischeervaringenhetgeenwat iknuhebverteldniet te

veralgemenennaaranderepsychoses” (Tim1,p.15).Het isdanooknietmeerdancorrectom

zijn wens hoog in het vaandel te dragen en te trachten de particuliere ervaringen van de

verschillendeparticipantenniet tegeneraliseren.Bijdebesprekingvandethema’svermelden

wealdatdefenomenenopheelverschillendemanierenverschijnenenhuneigenlogicavolgen.

Hiernaproberenweeenlinkteleggenmetdetheorieentrachtenwedeverschenenervaringen

terugtekoppelenaandebestaandeliteratuur.Zohopenweiniedergevaldegerapporteerde

fenomenen beter te begrijpen. Specifieker gaan we na hoe de interpellatie verschijnt in de

getuigenissen van de participanten en welke implicaties dit heeft voor Althusser’s theorie.

Daarnakijkenwewatonzebevindingenbetekenenvoordekliniekvandepsychose,omzotot

het laatstegedeelte tekomenwaarinweaangevenwaardebeperkingen inditonderzoekuit

bestaanenuiteindelijkzoeenrichtinggevenaantoekomstigonderzoek.

Terugkoppelingthema’saandeliteratuur

Hetongeloof.

HetbelangrijkstethemadatuitdeIPAkomtzalvoordezestudiehetongeloofzijn.Inde

interviewsgevenverschillendeparticipantenblijkvaneenradicaalsceptischepositiewaarinze

conventionele waarheden naast zich neer lijken te leggen. Zoals in de resultatensectie

beschreven wordt, komt dit bij de participanten tot uiting door een eigen woordenschat te

willen gebruiken en geenwaarde te hechten aandewoordendie vanhunomgeving komen.

Ook tegenover verklaringen omtrent hun ervaringen en oorzaak van hun psychose staan

participanten fundamenteelwantrouwig. Eenparticipant vermeldtbijvoorbeeldexpliciet geen

basisvertrouwen te hebben in hoe de dingen allemaal in elkaar zitten.Dit fenomeen van het

ongeloofvindenwedanook terugbij Lacan’s“Unglauben”.VoordepsychoticuszaldeAnder

geen verondersteld-wetend-subject zijn.DeAnder zal geenwaarheid voor het subject in zich

houden.Wekunnendanookstellendat“hetgeloofvoorhetgeloof”(hetgeloofdater iets is

omintegeloven)zoalsŽižekhetbenoemt,danookingebrekeblijft.Alsweonsherinnerendat

38

dit geloof voor het geloof eennoodzakelijkheid vormtopdat een subject zich (h)erkent in de

aanspreking,kunnenwestellendatde interpellatiemislukt.Ditbrengtdanookmetzichmee

datdezelfevidentebelevingvandewereldenhetzelfuiteenspat.Hetverliesvandezeevidentie

toontzichhetsterkstindementalebreukdieparticipantenbeschrijven.

Drietijden.

Watopvaltinderesultatensectieisdaterdrietijdenteidentificerenzijn.Driefasendie

betrekkinghebbenopdeovergangvanperplexiteitenangstnaarstabiliteitenwaan.Deeerste

tijdheeftbetrekkingopdebreukindementalewereldvandeparticipanten.Ineentweedetijd

wordthetsubjectaangesproken,maarditzondereenverdereelaboratie.Ineenderdetijdstaat

het délire centraal enwordt de aanspreking in een verklarendwaansysteembinnengebracht.

Wegaannudieperinopdezetijden.

Eerstetijd:Debreuk.

Eenbelangrijk themadatweontdekten inde interviewswasdebreuk inhetmentale

leven.Eenmomentwaarnietsnoghetzelfdeisendebetekenisdiedewereldvoordienhadzijn

evidentieverliest.Wevindenookterugdatdezebreukenzichnietzomaarvoordoenmaarnet

in confrontatie met bepaalde thema’s: de dood, het lichaam, autoriteit en de seksuele

verhouding.Watmeteenopvaltbijdezethema’sisdathetergfundamentelethema’sblijkente

zijn. Het zijn de thema’s die meteen aan het bestaan zelf lijken vast te hangen, het zijn de

onderwerpendataleeuwenlangdiscussiesoplevert infilosofischeboekenendevraagstukken

waarookdeneuroticusmeeworstelt.Lacanzalstellendatronddezevierthema’serzicheen

structureelbepaaldewanverhoudingtussenhetReëleenhetSymbolischebevindt(Verhaeghe,

2002,p.361).Daaromishetzekerniettoevalligdatookdepsychoticusmetdezelfdethema’sin

deproblemenkomt,hetzijopeenfundamenteelanderewijze.

“Wanneer viadeAnder eenexistentiegerelateerdpunt inde identiteitwordtaangeraakt, kan

geenbetekenaargemobiliseerdworden,metalsgevolgdat een leemteachterblijft opdeplek

vandesubjectiviteit”(Vanheule,2013,p.124-125).

We stelden dat de psychoticus vanwege een radicaal ongeloof in de Ander als

verondersteld-wetend-subject,zichnietkanberoepenopeenconventionelemaatschappelijke

waarheidommetdezeexistentiegerelateerdeproblemenom tegaan.Opditpuntwordthet

meteenduidelijkdatdeideologischzelfevidentewereldenidentiteitvoordepsychoticuspure

39

fictiezijn.Participantenvertellendatallesandersis,zeineenandererealiteitzitten.Sommigen

getuigen dat ze zelf zijn veranderd, dat ze geen controle meer hebben over wat ze doen.

Ideologieeninhetverlengdedaarvanhaarinterpellatieoefentzijnfunctiedanooknietuitten

opzichte vanhetpsychotisch subject. DeAnder/hetAndere Subject is doorhet“Unglauben”

totaal uitgesloten. Het is hier dat de breuk zich ten volle laat zien. Teruggekoppeld naar

Althusser’s interpellatie kunnen we stellen, zoals ook uit literatuurstudie blijkt, dat de

interpellatie zijn doel mist. Dit impliceert dat ideologie de psychoticus niet tot een subject

interpelleertenerbijgevolggeenAlthusseriaanssubjectontstaat.Teneerstebetekentditdat

het psychotisch subject, niet het subject is dat de eigenaar is van zijn gedachten en

handelingen,niethetsubjectismeteenvrijewil.Eenparticipantgeeftdit letterlijkweerdoor

aantegevengeencontrolemeertehebbenoverzichzelf.Tentweedehoudthetmislukkenvan

de interpellatie ook in dat “het elementair ideologisch effect” niet van toepassing is op de

psychoticus (zoals gezegd bestond dit effect eruit dat de identiteit een zaak wordt van

zelfevidentie). Participanten geven aan ineens veranderd te zijn en zich verloren te voelen.

Ergens te zijn enopeenbevreemdendemanier tegelijkhet gevoel tehebbener tochniet te

zijn.Zoalsweookalbeschreveninderesultatensectievermeldteenparticipantzelfsdathijzich

dood voelde. We kunnen stellen als we de premisse “Ideologie interpelleert individuen tot

subjecten”blijvenvolgen,datdepsychoticushetindividublijft, iemanddiesymbolischdoodis

vanwege het ontbreken van elke identiteit. Wanneer we de psychoticus in de schoenen

plaatsenvandegenedieovervallenwordtdoordeboefendevraagvoorgeschoteldkrijgt “Je

geld of je leven?” in Lacan’s allegorie, kiest deze niet voor het leven. Waar de neuroticus

schijnbaarkiestvoordeonderwerpingaandeAnderendusvooreengeloofindeAnder,wordt

depsychoticus inzijnongeloofsymbolischdoodaangetroffen.NietgedupeerddoordeAnder

maarwelzonderenigehouvast,isdepsychoticusdanookineersteinstantiegedoemdtoteen

eindeloos dwalen (Geldhof, 2013). Dit komen we ook tegen in de data. Een participant

omschrijft,zoalsgezegd,destadalseenspookstad,waarinjenergensheenkan.

Zogesteldheeftdeneuroticustweevoordelentenopzichtevanhetpsychotischsubject

dieinelkaarsverlengdeliggen.Teneersteverwerftdeneuroticuseenidentiteitententweede

verkrijgt hij deze identiteit vanhetAndere Subject,wat impliceert dat deze identiteit perfect

pastbinnenhetmaatschappelijkkader.HetAlthusseriaansesubjectisduseen“braaf”subject.

Daar de interpellatie in de psychosemislukt, impliceert dit ook dat de psychoticus buiten dit

conventionele kader valt. Verschillende patiënten getuigen niet meer in staat te zijn om de

40

conventionelespelregelstevolgen.Denkenweaandeparticipantdieindewinkeldeopdracht

krijgtomdrieT-shirtstezoekenenvervolgensdriedezelfdeT-shirtshaaltindeverkeerdemaat.

Hijwistnietmeerwatnupreciesvanhemverwachtwerd.Diezelfdeparticipantgafookaandat

hijnietmeerkoncommunicerenmetmensen,dathijtegenallesbotsteenoveraltegenliep.Tot

slotgevenenkeleparticipantenaandatdezebreukgepaardgaatmeteenperplexiteiteneen

enormeangst.

Tweedetijd:Deenigmatischeaanspreking.

Inderesultatensectiezagenwedatparticipantengetuigdenaangesprokenteworden.

Net zoals de breuk, verschijnt de aanspreking bij de participanten ook vaak plots. Als we dit

fenomeen van de aanspreking proberen te lezen in het licht van de interpellatie, kunnenwe

besluiten dat hoewel de twee concepten zo goed als synoniemen zijn van elkaar, ze toch

fundamenteelverschillenvanelkaar.ZodoetdeinterpellatieinAlthusser’stheoriezijnwerkin

alle stilte. De interpellatie blijft verborgen door de miskenning van het subject. Terwijl de

participanten indezestudiezichechtervolkomenbewustzijnvandeaanspreking.Zeworden

“ingefluisterd”,zehorenplotsstemmenindemuziek,etc.Hoekunnenweditonderscheiddan

begrijpen? Wanneer we teruggrijpen naar Lacan’s formule: “ce qui est refusé dans l'ordre

symbolique, resurgit dans le réel” (Lacan, 1955-1956, p.22), kunnen we stellen dat waar het

symbolisch mandaat van de interpellatie niet kan worden opgenomen (gesymboliseerd), de

aansprekingreëelverschijnt.Lacan(1955-1956,p.344)beschrijftdecasusvaneenmandiede

boodschap krijgt dat hij vader wordt. Dit vooruitzicht zorgde er echter voor dat de man

declencheerde en kreeg vervolgens af te rekenen met hallucinaties die alludeerden op zijn

vaderschap(Vanheule,2013).Wekunnendusinderdaadstellendatvanwegedeonmogelijkheid

zich te verzoenenmet het symbolischmandaat, de aanspreking in het reëleweerkeert. Hier

openbaartzichdanookdezekerheiddie inhetverlengde ligtvanhetongeloof.Participanten

zijnimmerszekervandestemdiezehoren.

WatopvaltaandezeaansprekingisdatzenognietgekoppeldisaaneenReëleAnderen

datbijgevolghetenigmanogaltijdophetvoorplantreedt.Netzoalsbijhetopdoemenvande

breuk,zorgendezefenomenendanookvoorhetverschijnenvanangst.Deaansprekingheeft

eenhoogoverrompelendentraumatischkarakter.Eenparticipantgeeftbijvoorbeeldexpliciet

aangetraumatiseerd te zijndoordeplotseverschijningvande stemmen.Anderengevenaan

“doorteflippen”of“zotteworden”.Billiet(2014)steltdatdeconfrontatiemethetReëlehand

41

in hand gaatmet angst. “Angst is het enige affect dat niet bedriegt, het is het enige dat een

connotatievanzekerheidheeft”(Billiet,2014,p.278).

DerdeTijd:Dedeliranteaanspreking.

Een derde en tevens laatste fase kunnen we identificeren in de interviews als de

elaboratie van de aanspreking. De aanvankelijk enigmatische en schrikwekkende aanspreking

wordt ineensysteemvanbetekenisverleninggebracht.Wekunnen lezen inde interviewsdat

participantenditdoendoorenerzijdsdestemtoetewijzenaaneenconcrete,reëleAnderen

anderzijdsdooreenverklaringtevindenwaaromzewordenaangesproken.

Volgens de resultatensectie verbinden verschillendeparticipanten, verschillende reële

anderenaandestem/stemmendie zehoren.Voordeenezijnditduivels, voordeandereen

helereeksberoemdepersonenenvoornogiemandandersoefenenmensenuithaaromgeving

dezeroluit.Ditheeftalsgevolgdatdeinitieelenigmatischeaansprekingvooreengedeeltezijn

raadselachtig karakter verliest, vermits de stem een naam krijgt. Het is opvallend dat bij de

meeste participanten deze reële anderen uit zijn op het ongeluk van de participant. De

stemmen vallen hen lastig, kwellen, oordelen, geven criminele opdrachten etc. Bovendien

worden bij enkele participanten deze reële anderen nog voor meer kwaad verantwoordelijk

gesteld dan enkel het aanspreken alleen. Zo geven de participanten bijvoorbeeld aan ook

lichamelijkbeïnvloedtewordendoorhen.Nietalleendeaansprekingwordttoegeschrevenaan

een kwaadwillige Ander, ook allerlei lichamelijke fenomenen. Wanneer we de waan als een

oplossinggaanbekijken, kunnenweonsde vraag stellenwaaromdezeoplossing inhoudtdat

hetsubjectnogsteedsgeteisterdwordt.

In “The perverts guide to ideology” (2012) stelt Žižek dat de haai in “Jaws” (1975)

dezelfde functie dient als de Joden ten tijde van het nazisme. Alles wat misloopt in de

maatschappij,alleangsten,allezakendieenigmatischzijnendieeenindividuindeproblemen

brengen worden samengebracht in één concrete instantie. Dit heeft als gevolg dat het

dreigende enigma gedeeltelijk opgelost wordt en men zich kan beginnen verdedigen en

wapenen. We kunnen de hypothese stellen dat de waan onder andere net deze functie

incorporeert. Door alle zaken die het psychotisch subject overspoelen, bijvoorbeeld de

aanspreking,lichamelijkefenomenenetc.toeteschrijvenaaneenreëleAnder(duivels,nicht,…)

dempt dit niet alleen de perplexiteit diemet deze fenomenen gepaard gaan,maarwordt de

situatieookinzekerezinbeheersbaar.Nemenwehetvoorbeeldvandeparticipantdievertelt

42

overeenzekereLefevere,een“blinde”diehem influistertenbelaagt.Wanneerdieblindeop

eendagvoorzijndeurstaat,kandeparticipantzichzelfopsluiteninzijnkamer.Doordatdestem

een concrete Ander toegewezen krijgt, kan men er iets aan doen. Het verschil tussen het

nazisme en de ongelovige psychoticus bestaat eruit dat deze laatste verplicht is om in alle

eenzaamheid deze belager te identificeren en te verklaren. Het specifieke voorbeeld van de

vergelijking tussenhetnazismeendewaan leent zichomdewaan te zienalseenalternatief

voor ideologie.Waar ideologie faalt voor het psychotisch subject, voorziet dewaan toch een

oplossing.

Tochmoetenwehetgegevendatparticipantenhunaansprekingenvaaklinkenaaneen

kwaadwillige Ander ook nuanceren. We vinden namelijk in de interviews ook het

tegenovergestelde terug.Zodeelteenparticipantmeecontact tehebbenmeteendiplomaat

dienetheelliefisvoorhaarenraadgeeft.Eenandereparticipantgeeftaancontacttehebben

metveelberoemdemensendienietallemaalbedreigendlijkentezijn.Maarookindezelaatste

tweegevallenlijkterietsvanhetenigmawegtevloeien.Deeersteparticipantgeeftaaneerst

niettewetenvanwaardestemkwam.Zetwijfeldeofzehetzelfdachtmaarhoordetocheen

stem in haar hoofd, tot ze er een naam op kon plakken. De laatste participant geeft aan

getraumatiseerdtezijndoordeplotseverschijningvandestemmen.Tochweethijwiezezijn

nuenzegevenhemzelfsraad.Inallegevallenzienweterugdathetkoppelenvandestemaan

een concrete Ander zorgt voor een vermindering van het enigmatisch karakter van de

aansprekingendatzeeenminderoverspoelendeffecthebben.Degroteindividueleverschillen

waarvandeparticipantengetuigen,zowelinreëleAnderendiegelinktwordenaandestemmen

alswelkefunctiezehebbenvoorhetsubject,toontdeparticulariteitaanvaniedereoplossing.

Geenenkeleoplossingisdezelfdemaarvolgtzijneigenlogica.

Naasthet toekennen vaneen reëleAnder aande stem, zullen veleparticipantenook

verklaringen zoeken voor de reden dat ze aangesproken worden. Uit de IPA kwamen twee

manieren van verklaren naar voor die bij vele patiënten aanwezig waren. In enkele gevallen

hield de waanconstructie in dat het subject zichzelf als een uitzondering beschouwt. Dat de

participantenvaakaangevennietgeloofdtewordendoorhunomgevingenzedusalleenmet

dieervaringen rondlopen, kanhiermogelijk inbijdragen.Deze toewijzing vanuniciteitbrengt

twee belangrijke gevolgen met zich mee. Enerzijds wordt er, zoals gezegd, een verklaring

gegevenwaaromzeaangesprokenworden(bv.omdatdeparticipanthetmediumiswaaralles

doorvloeit, transcendentaal kan communiceren of de allerhoogste God is). Anderzijds geven

43

dezeverklaringentegelijkertijdeenbepaaldeidentiteitaanhetsubject.Bijandereparticipanten

wordtdeaansprekingeerdereenimperatief.Vandestemmenkrijgenzedanopdrachten.Inde

resultatensectie vindenwe ook hier twee groepen. De ene groep participanten interpreteert

dezeopdrachtenalsietswatzeverplichtzijntevervullen.Eenanderegroepverzetzichradicaal

tegen de imperatieven en weigert mee te werken. Dit hangt natuurlijk samen met de

goedwilligheid of kwaadwilligheid van de reële Ander die aan de stemwordt toegewezen. In

ieder geval geeft ook hier de waanconstructie waarin de stemmen verklaard worden een

houvast,daarwaardepsychoticusergeenhad.Zegevennamelijkeenrichtinginhetmentale

levenvanhetsubject.Denkendaandeparticipantendieinconfrontatiemetdebreukvaakniet

meer weten wie ze zijn, wat ze moeten doen, hoe ze zich moeten gedragen, wat van hen

verwachtwordt,kunnenweconcluderendatdewaaneenhouvastbiedt.

Totslotgevenenkeleparticipantenaantewetenwaarze“dewaarheid”kunnenvinden.

Tweeparticipanten(e.g.FrancisenLander)vertellendatdestemmenhendewaarheidzeggen.

Eenparticipantverteltbijvoorbeelddatvanalle stemmendiehembelagen, somséénwelde

waarheid zegt. Een andere participant geeft aan dat de “zombies” hem gegevens over de

“dooiende”mensheidgevenendathijnupraktischallesweet.Bijnogeenanderepatiëntkomt

dit zeer duidelijk naar voor. Hij geeft aan via de stemmen te weten in welk boek relevante

informatie zou staanenhijbeschouwthetboekalseen“soort vannieuweBijbel”.Alswedit

terugkoppelen naar de beginfase van het “Unglauben”, namelijk een fase waarin het

verondersteld-wetend-subjecthetslachtofferisvanhetongeloofvandepsychoticus,zienwein

deinterviewsdatdeaanspreking,dereëleaansprekingeenvervangingvoorzietindevormvan

eenzekerheid.Naaranalogievan“hetgeloofvoorhetgeloof”,kunnenweinhetgevalvande

psychosestellendater“eenzekerheidvoorhetgeloof”verschijnt.DeAnderzalbijgevolggeen

verondersteld-wetend-subject zijnmaar eenwetend-subject. Zoweet de participant dat “zijn

nieuwe bijbel”, de waarheid zal bevatten. Eenwaarheid omtrent wie het subject is, wat het

moet doen, wat van hem verwacht wordt, hoe de wereld in elkaar zit. De waan die de

aanspreking elaboreert, kan zo de fundamentele problematiek die gepaard gaat met het

mislukkenvandeinterpellatievooreengedeelteomzeilen.

Dezekerheid.

Hetongeloofvandepsychoticuszoudenwekunnenbeschouwenalsdemotorvande

waan. Als het psychotisch subject tot een waanarbeid komt, zal dit het gevolg zijn van zijn

44

“Unglauben”. Zoals we in onze literatuurstudie hebben beschreven zal het “Unglauben”

uitmonden inde zekerheiden liggendezedus in elkaars verlengde.Vermitswehetongeloof

dusvanstart toteindeopallerleiverschillendemanierenzienverschijnen indegetuigenissen

vandeparticipanten,isditookvoordezekerheidhetgeval.Dezekerheidvandeparticipanten

toont zich inhethoren vande stem.Hoeweldeze initieel enigmatisch is en voorperplexiteit

zorgt,bestaaterechtergeenenkeletwijfeldatzeeenstemhoren.Dezekerheidtoontzichook

in de standvastigheid van dewaan, in de koppeling van de stem aan een reële Ander, in de

nieuwebetekenisvandewereld,etc.Tochverschijntvooronsdezekerheidhetmeesthelder

waar we, als neurotische subjecten, net een twijfel van het subject verwachten. Bijna alle

participanten geven immers aan niet geloofd te worden door hun omgeving wanneer ze

vertellen over hun ervaringen, gedachten en wanen. De massale tegenargumenten die zich

opstapelengevenechterbijdeparticipantengeenenkeleaanleiding totenigeonzekerheidof

twijfel. Ook zogenaamd conflicterende elementen in een verhaal zorgen niet altijd voor

problemenbijparticipanten.Zogeefteenparticipantaanzijnrivaaltehebbenvermoordinde

Noordzeeentochhoorthijzeggendatdiezelfdemannogleeft.Hoeweldetweemogelijkheden

elkaar schijnen uit te sluiten, vormt dit geen probleem voor de participant. Echter lijken

participantenopsommigemomententetwijfelen.Zogeventweeparticipantenaantetwijfelen

omtrentdeoorsprongvanhunstemmen.Zevragenzichafofhetnuechteenstemisdiehen

aanspreektofdathethuneigengedachtenzijn.Wekunnenhierechterweleenkanttekening

bijmaken en stellen dat de zekerheid zich voordoet op een ander niveau. Zemogen danwel

twijfelenaanwatzehoren,tochzezijnzezekerdatzeietshoren,daterietsandersis.

Klinischeimplicaties

In de huidige wetenschappelijke literatuur wordt er voornamelijk vanuit

neurocognitievemodellen naar de psychose en dewaan gekeken (Garety & Freeman, 1999;

Kapur, 2003; Shenton, Dickey, Frumin, & McCarley, 2001). Dit zijn doorgaans deficitaire

modellen die uitgaan van een neurobiologische afwijking of van verstoorde cognitieve

processen die aan de basis zouden liggen van de psychose (Garety& Freeman, 1999; Kapur,

2003;Shenton,Dickey,Frumin,&McCarley,2001).Zowordtervanuitdecognitievedenkkaders

bijvoorbeeld evidentie gevonden dat er bij personen met wanen iets “misloopt” met het

verzamelen van data. Psychotici zoudenminder info verzamelen en zo overhaaste conclusies

trekken(Garety&Freeman,1999).Personenmetachtervolgingswaanzinzoudendeschuldvoor

45

negatievegebeurtenissensnellernaaranderepersonentoeschuiven(Garety&Freeman,1999).

Zo zou er ook sprake zijn van een afwijking in de “theory ofmind” waarbij personen die te

kampenhebbenmetwanenmindersterkzoudenzijninhetrepresenterenvandementalestaat

van anderen (Garety & Freeman, 1999). Vanuit een neurobiologische visie op de waan

suggereert Kapur (2003) dat psychotici een afwijking in de dopaminerge transmissie zouden

hebben. Dit zou er dan voor zorgen dat er foutief een bepaalde belangrijkheid wordt

toegeschrevenaanexterneobjectenen interne representaties (Kapur, 2003).Wanenworden

vervolgens gezien als een soort verklaring van het individu voor deze foutieve interpretaties

(Kapur, 2013). Kapur (2013) gaat er ook expliciet vanuit dat wanen, vaste en foutieve

overtuigingenzijnenfundamenteelopeenfoutievelogicazijngestoeld.Natuurlijkrijstdande

vraag opof de overtuigingen vanmensendie niet te kampenhebbenmet eenpsychosewel

steunenopeenéchte,correctelogicaenhoedit“juistzijn”vaneeninterpretatieeneenlogica

danbepaaldwordt.

DeDSMheeft eenenorme impactophoeer gedachtwordt indehuidigepsychiatrie

(Leader,2012).InDSM-5wordteenwaangezienalseenvalseovertuigingdiegebaseerdisop

eenonjuisteconclusieoverdeexternerealiteitwaaraansterkwordtvastgehouden.Ditondanks

wat bijna alle anderen geloven en ondanks onweerlegbaar en duidelijk bewijs voor het

tegendeel.Omvaneenwaantekunnensprekenmagditgeloofbovendiennietgeaccepteerd

worden door andere leden van iemands (sub)cultuur. Ook een oordeel kan als een waan

wordenaanzien,maarenkel als het zoextreem is, dathet geloofwaardigheidmist (American

Psychiatric Association, 2013, p. 819). Ook deze definitie roept een aantal vraagtekens op.

Bijvoorbeeld kunnenwe ons afvragen of erwel een juiste conclusie bestaat over de externe

realiteit.Dezedefinitieimpliceertookdatwepasvaneenwaankunnensprekenwanneereen

meerderheid van de mensen een overtuiging niet deelt. Het is met andere woorden de

conventiediebepaalt.

Vanuit dit onderzoek kunnen we besluiten dat de waan niet het probleem is in de

psychose.“HetUnglauben”,hetmislukkenvandeinterpellatie,hetontstaanvandebreukinde

mentale belevingswereld en de reële enigmatische aanspreking daarentegen zullen de

psychoticuswelincrucialemoeilijkhedenbrengen.Moeilijkhedenwaaropdewaaneenreactie

is. Lacan definieert de waan specifieker als een stabilisatiepoging (Geldhof, 2013). De waan

functioneertvoorhetsubjectalseenmanieromzichteverhoudentotdeAnder,omzijneigen

bestaantearticuleren,omdebetekenaarsbetekenistekunnengeven(Vanheule,2013).Hetis

46

dan ook niet toevallig dat de waanarbeid rond de aansprekingen die we in de transcripten

tegenkomen,vaakgepaardgaanmeteenreductieinangstenperplexiteit.Vanuitdezevisiezijn

wanenduszekerniethetgevolgvanverstoordecognitieveprocessen,maargetuigennetvan

eenintactredeneervermogen.Waanzinenratiogaanhandinhand(Leader,2012).

Eenbelangrijkeimplicatiedieditmetzichmeebrengtisdateensymptoom(dewaan)dusniet

inherentproblematisch is.Hetwordtditwelwanneerditsymptoomteprominentwordtvoor

depatiënt. Lacan stelt danookdatwanneerwedewaanwillenbestuderen,wenietmoeten

afgaanopdeinhoudervan(watdeDSMdusuitdrukkelijkweldoet).Wanneerwedatweldoen,

wordt eenwaan geïdentificeerdopbasis van een afwijking vaneennorm, een standaarddie

voor waar wordt aangenomen (die van de diagnosticus). Dit is natuurlijk problematisch

aangezienwat denorm is,wat voorwaarof onwaarwordt aangenomen, zeer verschillend is

geblekenzowelvancontexttotcontextalsdoorheendetijd(Vanheule,2013).Denkenwemaar

aande Indiaandie danst opdat het zou regenenof eenpriester die spreekt over iemanddie

woont in de hemel en ons allemaal in de gaten houdt. Demeetlat waaraan de diagnosticus

aftoetst of iemand al dan niet gek is, zal zijn eigen idee van de realiteit zijn. Volgens deze

redeneerwijze gelooft de diagnosticus dat hij een adequaat idee heeft van de wereld en is

iemand gek in zoverre hij/zij daarvan afwijkt (Vanheule, 2013). Vanuit een ethische positie

kunnenwehiereenkanttekeningbijplaatsen.

Datwedewaankunnenbeschouwenalseenstabilisatiepogingendievoorveleparticipanten

een reductie in angst betekent, impliceert ook dat we klinisch gezien deze niet moeten

proberenteniettedoen.Alsweervanuitgaandatdewaaneenreactieisopdedeclenchering

vandepsychose,houdthetdeconstrueren vandewaan logischerwijshet gevaar in vooreen

nieuwedeclenchering.Inhetlichtvanonzeresultatenishetveelrelevanteromdewaanalseen

symptoomtebekijken,indepsychoanalytischezinvanhetwoord,entewerkenmetdelogica

diedewaan/hetsymptoomvoorhetsubjectinkwestieheeft.

Een andere klinische implicatie draait rond de thema’s die we hebben geïdentificeerd met

betrekkingtotdedeclencheringvandepsychose.Wevondendatdebreukinhetmentaleleven

bijdeparticipanten zichniet toevallig voordoetmaar vaak in confrontatiemetvier specifieke

thema’s.Onderhetmottodatvoorkomenbeterdan ‘genezen’ (lees:stabiliseren),kunnenwe

deklinischerelevantievooropstellenomopzoektegaannaarwelkvandezethema’sofpunten

binnendeze thema’s kwetsbaarheden zijn voor specifiekepatiëntenenhoedeze gerelateerd

47

zijn aan hun levensgeschiedenis. Dit te weten impliceert immers dat we nieuwe

destabiliserendeconfrontatiesmetdiethema’svandewanverhoudingkunnenvermijden.Deze

onderwerpenkunnenweenerzijdsontdekkendoorpreciesnategaanopwelkpunthetsubject

vooreenbreukkomt te staan, anderzijds kanookhetpuntdat ineenenigmatische (en later

delirante)aansprekingopdevoorgrondstaat,eenindicatiegeven.DenkenwemaaraanLacan’s

casusdievaderwordtenvervolgenshallucinatiesmetbetrekkingtothetvaderschaptehoren

krijgt.

Beperkingen

Indezemasterproefhebbenwegetrachtomonzeonderzoeksvraag tebeantwoorden

aan de hand van kwalitatief onderzoek en meer specifiek via een interpretatieve

fenomenologischeanalyse.Hier zijn voordelenaanverbonden,maarookbeperkingen. Inwat

volgt bespreken we de beperkingen van dit onderzoek.We geven ook aan waar toekomstig

onderzoek mogelijk een aanvulling kan bieden op basis van deze beperkingen en onze

resultaten.

Vanhetbegintotheteindevanonsonderzoekhebbenwetelkensgedachtvanuitéén

bepaaldparadigma,namelijkdeLacaniaansepsychoanalyse.Hetvoordeelvanditparadigmais

datwedewaanendeinterpellatiekunnenbekijkenopeenformelemanierenkunnennagaan

welke functie deze fenomenen hebben, binnen de logica van het subject in plaats van te

focussenopdeinhoudelijkeaspectenvandezefenomenen.Debeperkingligtinhetfeitdatwe

slechtsééntheoretischkaderhebben,vanwaaruitweonze interpretatieskunnenmaken.Het

zoudanookinteressantzijnomindetoekomstdezelfdeonderzoeksvraagtebenaderenvanuit

anderetheoretischekaders.Eenanderebeperkingdiehierbijaansluitisderoleninvloeddiede

onderzoekers hebben in het onderzoeksproces. Bij IPA kunnenwe spreken van een dubbele

interpretatie.De interpretatie vande participantenover de fenomenendie ze ervaren ende

onderzoekers die het spreken van de participanten interpreteren. De resultaten die we

bekomen zijn dus altijd subjectief en gekleurd door de eigen beschouwingen en het

achtergrondskadervandeonderzoekers.

Aangezienweonsberoepenopkwalitatiefonderzoekbrengtditmetzichmeedatwe

geencausaleverbandenkunnenvaststellen.Zokunnenwebijvoorbeeldwelhypothesesstellen

rond de declenchering van de psychose en ze in verband brengen met thema’s die

participanten aangevenmaar kunnen we geen causale mechanismen in kaart brengen. Zelfs

48

wanneerdeparticipantexplicieteen link legt tusseneen levensgebeurtenisendeomslagvan

zijnofhaarpsychose,kunnenwedezelinkenkelmaarveronderstellen.Daarnaastzijnwevanuit

IPA beperkt tot een aantal participanten. We kunnen onze bevindingen dan ook niet

generaliseren naar een grotere populatie en zijn ze dus enkel van toepassing op de

participanten.Interessanteaanvullingenopditonderzoekzoudendanookuitdekwantitatieve

hoek kunnen komen,waarbij demethodenmeer geschikt zijn om causale verbanden bij een

groterepopulatietebestuderen.

Daarnaast werd er in deze studie enkel gebruikt gemaakt van semigestructureerde

interviews.Intoekomstigonderzoekzouhetinteressantzijnomdebevindingenuitdezestudie

aantevullenmetandereonderzoeksmethoden(bv.vragenlijsten,gestructureerdeinterviews).

Toekomstigonderzoek

Vanuit onze literatuurstudie en onze bevindingen kunnen we ons een reeks vragen

stellendiemogelijk interessantzijnvoortoekomstigonderzoek.Wehebben indezestudiede

linkgelegdtussenhet“Unglauben”,datmedevoordepsychotischedeclencheringzorgt,enhet

mislukkenvande interpellatie.Daardeonsetvaneenpsychosevaakplotsverschijnt, kunnen

we ons de vraag stellen hoe het “Unglauben” een rol speelt nog voor de psychose ten volle

uitbreekt en de wereld zijn evidentie verliest. Welke functie heeft de interpellatie daarin?

Misluktdeinterpellatiebijhetpsychotischsubjectaltijd?Hoeuithet“Unglauben”zichvoorde

breuk?

Daarnaasthebbenweonsdevraaggesteldofdeinterpellatieweldegelijkslaagtindeneurose.

Vermitshetobjectatoontdatookdeneuroticusnietsamenvaltmethetsymbolischmandaat

dathijtoegeworpenkrijgt.Wekunnenonsdanookafvragenhoewehetonderscheidtussende

neuroseendepsychosekunnendenkeninhetlichtvandeinterpellatie,zekeralshetgaatom

eenniet-gedeclencheerdepsychose.Enkelopbasisvandeextraheringvanhetobjectadathet

geloofinstandhoudt?

Conclusie

We vertrokken van de vaststelling dat, hoewel de interpellatie al in verschillende

onderzoeksdomeinenisonderzocht,erzogoedalsgeenkwalitatiefonderzoekbestaatrondde

implicaties van Althusser’s theorie over de interpellatie op de kliniek van de psychose. Dit

49

brachtonsertoenategaanhoedeinterpellatienudaadwerkelijkverschijntindegetuigenissen

van(ex-)psychiatrischepatiëntenoverhunwanen.

Vanuitde literatuurhebbenwebeslotendatdeKlassiekeAlthusseriaanse interpellatie

lijkt de mislukken in de psychose vanwege een “Unglauben”. De psychoticus staat radicaal

wantrouwigtegenoverdefictievewaarheidvandeAnder/hetAndereSubject.Het“geloofvoor

hetgeloof”zoalsŽižek(1989)hettheoretiseert,isafwezigenisdegrondvoorhetfalenvande

interpellatie.Ditbetekentdatwedepsychoticuskunnenbeschouwenalswerkelijk‘vrij’daarhij

niet gedupeerdwordt door deAnder. Tochbrengt deze vrijheid fundamentelemoeilijkheden

met zich mee. Enerzijds zorgt het gebrek van enige houvast, een identiteit en een positie

tegenover de wereld ervoor dat de psychoticus tot een eindeloos dwalen wordt aangezet.

AnderzijdswordthijgeconfronteerdmeteenreëleAnder.

Concreet vonden we dat participanten de aanspreking op twee manieren ervaren.

Enerzijds als een enigmatische aanspreking en anderzijds als een delirante aanspreking.Deze

twee aansprekingen kunnen we als een temporele sequentie zien in de mate dat de

aansprekingminderofmeergeëlaboreerdwordt.Deenigmatischeaansprekingwordtineerste

instantie als overspoelend en traumatisch ervaren. Wanneer deze aansprekingen via een

waanconstructieverklaardkunnenwordenen/oftoegeschrevenaaneenreëleAnder,betekent

ditvoorhetsubjecteenreductieinperplexiteitenangst.

Op die manier werd duidelijk dat we de waan kunnen beschouwen als een

oplossingspogingvanhetsubjectvoordeproblematiekdiegepaardgaatmethet“Unglauben”

enhetmislukkenvande interpellatie.Dewaanvoorziethetsubject immersvaneenidentiteit

eneenverhoudingtotdewereld,daarwaardeinterpellatiedienietkanbieden.Wekunnende

waandusinderdaadzienalseenalternatiefvoorideologie.

Hetongeloofvondenweterugopverschillendemanierenmaartoontzichhetsterkstin

debreukvanhetmentalelevendieparticipantenbeschrijven,eenmomentwaaropdewereld

en de zelfbeleving alle evidentie verliest. Tot slot vonden we bij de participanten ook de

zekerheid terug die in de literatuur wordt gelinkt aan het ongeloof. Net zoals het ongeloof

verschijnt op verschillende wijzen, doet ook de zekerheid dit. We komen ze tegen als de

zekerheideenstemtehoren,dezekerheidinhunwaanetc.

GeciteerdewerkenAlthusser,L.(2014).OntheReproductionofCapitalism:IdeologyandIdeologicalState Apparatuses.London:Verso.

AmericanPsychiatricAssociation.(2013).DiagnosticAndStatisticalManualofMentalDisorders (5thed.).Arlington:AmericanPsychiatricPublishing.

Billiet,L.(2014).VanFreudsUnglaubentotLacansironie.iNWiT,11,257-289.

Borie,J.(2014).Hetverlangen,hetobjectendeAnder.iNWiT12:DeParadoxenVanHet Verlangen,77-108.

Choi,W.(2012).InceptionorInterpellation?TheSlovenianSchool,Butler,andAlthusser. RethinkingMarx,25(1),23-37.

Dolar,M.(1993).BeyondInterpellation.QuiParle,6(2),75-96.

Žižek,S.(1989).TheSublimeObjectofIdeology.London:Verso.

Žižek,S.(2005).Themetastasesofenjoyment.London:Verso.

Žižek,S.(Schrijver),&Fiennes,S.(Regisseur).(2012).ThePervert'sGuidetoIdeology[Film].

Žižek,S.(2013).Enjoyyoursymptom!:JacquesLacaninHollywoodandout.NewYork: Routledge.

Freud,S.(1999).Beschouwingenovercultuur.Amsterdam:Boom.

Garety,P.,&Freeman,D.(1999).Cognitiveapproachestodelusions:Acriticalreviewof theoriesandevidence.TheBritishJournalofClinicalPsychology(38),113-154.

Geldhof,A.(2013).Denamenvanhetgenot.Lacanoverjouissanceenpsychose.InA.Geldhof, Denamenvanhetgenot.Lacanoverjouissanceenpsychose.Leuven/Leusden:Acco.

Gray,T.(1747).AnOdeonaDistantProspectofEtonCollege.AnOdeonaDistantProspectof EtonCollege.London.

Hoornaert,G.(2010).Interpretatieenpsychose.iNWiT,205-221.

Hoornaert,G.(2014).Deparadoxvandevrijheid.iNWiT11,291-308.

Kapur,S.(2003).Psychosisasastateofaberrantsalience:Aframeworklinkingbiology, phenomenology,andpharmacologyinschizophrenia.AmericanJournalofPsychiatry, 13-23.

Lacan,J.(1981[1955-1956]).LeSéminaire,LivreIII,LesPsychoses.TexteétabliparJ.-A.Miller, Paris,Seuil.

Lacan,J.(1986[1959-1960]).LeSéminaireLivreVII(texteétabliparJ.-A.Miller):L'étiquedela psychanalyse.Paris,Seuil.

Lacan,J.(1964-1965).LeSéminaire,LivreXII,Problèmescruciauxpourlapsychanalyse. Onuitgegeven.

Lacan,J.(1966).Subversiondusujetetdialectiquedudésirdansl'inconscientfreudien.Écrits. Paris:Seuil.

Lacan,J.(1967).Petitdiscoursauxpsychiatres.ConférenceàSainte-Annedu10novembre 1967,inédit.�

Lacan,J.(2005[1975-1976]).LeSéminaire,LivreXXIII,LeSinthome.TexteétabliparJ.-A.Miller, Paris,Seuil.�

Lacan,J.(2014).ErisgeenAndervandeAnder(LesXVIvan8april1959).iNWiT12,17-39.

Laurent,E.(2007).Denieuwesymptomenendeandere.iNWiT2/3,104-113.

Leader,D.(2012).WatisWaanzin?(R.vandeWeijer,&S.Wagenaar,Vert.)Amsterdam:De BezigeBij.

Miller,J.-A.(2008).ChosesdefinesseenpsychanalyseI,Coursdu12novembre2008. L'orientationlacanienne2008-2009(pp.1-9).Paris:Inédit.

Montag,W.(2003).LouisAlthusser.NewYork:Palgravemacmillan.

Montag,W.(2013).AlthusserandHisContemporaries:Philosophy'sPerpetualWar.Durham: DukeUniversityPress.

Shenton,M.,Dickey,C.,Frumin,M.,&McCarley,R.(2001).AreviewofMRI®ndingsin schizophrenia.SchizophreniaResearch,49,1-52.

Smith,J.,&Eatough,V.(2007).Interpretativephenomenologicalanalysis.InC.W.Rogers, Handbookofqualitativeresearchmethodsinpsychology(pp.p.179-194).London:Sage.

VanHaute,P.,&Verhaeghe,P.(2006).VoorbijOedipus?Tweepsychoanalytische verhandelingenoverhetoedipuscomplex.Amsterdam:Boom.

VanRumst,T.(2014).DeelIII:Hetalledaagsevandepsychose.iNWiT11,242-256.

VandeVeire,F.(2015).Tussenblindefascinatieenvrijheid.InF.VandeVeire,Tussenblinde fascinatieenvrijheid.Nijmegen:Vantilt.

VanderVennet,L.(2014).AlledaagsePsychose.DeelI:IndeSmeltkroesVanDeAlledaagse Psychose.iNWiT,11,205-230.

VanderVennet,L.(2014).Indesmeltkroesvandealledaagsepsychose.iNWiT11,205-230.

Vanheule,S.(2013).PsychoseAndersbekeken.Tielt:Vantilt.

Zenoni,A.(2007).VanDeEneVaderNaardeAndere.iNWiT,2/3,143-171.

Zenoni,A.(2009).L'autrepratiqueclinique.Toulouse:Erès.