CONTRACTEN ENMENSENRECHTEN

Een mensenrechtelijke lezingvan het contractenrecht

Nathalie VAN LEUVEN

intersentiaAntwerpen - Oxford

INHOUD

DANKWOORD vii

VOORWOORD ix

LIJST VAN AFKORTINGEN x x v

INLEIDING 1A. Onderzoeksobject 1

1. Afbakening van het onderzoeksobject 3a. Begrip 'mensenrechten' 3b. Begrip 'contracten' 5

2. Verantwoording van het onderzoeksobject 7a. Vanuit het perspectief van het traditioneel (internationaal)

publiekrecht 7b. Vanuit het perspectief van het traditioneel contractenrecht . . . . 8

B. Onderzoeksvragen 8C. Overzicht van het onderzoek 9D. Gekozen landen in het kader van de rechtsvergelijking 10

DEELI. EXCLUSIEF VERTICALE WERKING VAN MENSENRECHTEN,EEN VOORBIJGESTREEFDE OPVATTING

HOOFDSTUKI. INTERNATIONALE VERANTWOORDELIJKHEIDVAN DE STAAT VOOR SCHENDINGEN VAN MENSENRECHTENIN HET KADER VAN CONTRACTUELE VERHOUDINGEN 19

Afdeling I. Internationale verantwoordelijkheid van de Staat voorschendingen van mensenrechten door de overheid als medecontractant 19§ 1. Evolutie in het internationaal recht: verantwoordelijkheid van de

Staat voor schendingen van mensenrechten door de overheid alsmedecontractant 20

§2. Legitimatie voor deze internationale verantwoordelijkheid 23A. Machtspositie van de overheid als medecontractant 23B. Uitoefening van een taak van algemeen belang door de overheid

als medecontractant 26

Intersentia XÜi

Inhoud

Afdeling II. Internationale verantwoordelijkheid van de Staat voorschendingen van mensenrechten door quasi-publieke entiteiten alsmedecontractant 27§ 1. Evolutie in het internationaal recht: kwalificatie van bepaalde hybride

actoren als overheid 28A. Organisatiecriterium: opdracht van de overheid, subsidiering en

controle door de overheid 31B. Materieel criterium: uitoefening van een taak van algemeen belang 33

§ 2. Glijdende schaal van meer of minder overheid 38

Afdeling III. Internationale verantwoordelijkheid van de Staat voorschendingen van mensenrechten door een private persoon als mede-contractant 39§ 1. Evolutie in het internationaal recht: positieve verplichting van de

overheid om mensenrechten te beschermen in private contractueleverhoudingen 39A. Positieve verplichting van de regelgever om mensenrechten te

beschermen in private contractuele verhoudingen 411. Ontstaan en evolutie van de positieve verplichting van de

regelgever 41a. Ontstaan van de positieve verplichting in het algemeen... 41b. Ontstaan van de specifieke positieve verplichting om

mensenrechten te beschermen in private contractueleverhoudingen 43

2. Regelgever best geplaatst om mensenrechten tebeschermen in private contractuele verhoudingen 48

B. Positieve verplichting van de rechter 511. Aanvaarding van de positieve verplichting van de rechter

om mensenrechten te beschermen in private contractueleverhoudingen 51a. Positieve verplichting om de regelgeving in het

contractenrecht mensenrechtenconform te interpreteren.. 51b. Positieve verplichting om mensenrechten te beschermen

in private contractuele verhoudingen 522. Rechter heeft een secundaire beschermingsfunctie als de

mensenrechten niet duidelijk werden beschermd doorde regelgever 64

§ 2. Legitimatie voor het bestaan van een positieve verplichting van deoverheid om mensenrechten te beschermen in private contractueleverhoudingen 65A. Machtspositie van private personen kan aanleiding geven

tot misbruik 65

x l v Intersentia

Inhoud

B. Onderliggende waarden van menselijke waardigheid en democratieverklaren dat mensenrechten steeds een fundamenteel karakterhebben 68

1. Zoektocht in de internationale mensenrechtenverdragennaar de verplichtingen van het individu om mensenrechtente respecteren 68a. Preambules 69b. Tekst van de verdragen 70

2. Fundamenteel karakter van bepaalde schendingen ongeachtde publieke / private aard van de schending 75

Afdeling IV. Besluit 79

HOOFDSTUKII. ONHOUDBAARHEID VAN DE EXCLUSIEFVERTICALE WERKING GEILLUSTREERD AAN DE HAND VAN DEPROBLEMATIEK VAN GELIJKHEID EN NONDISCRIMINATIE INPRIVATE CONTRACTUELE VERHOUDINGEN 81

Afdeling I. Zuivere verticaliteit werkt niet mensenrechtenbevorderend:een uitstapje naar Shelley I Kraemer 81

Afdeling II. Gelijkheid en non-discriminatie: verduidelijking of verziekingingevolge de antidiscriminatiewetgeving in Belgie 85§ 1. Het beweerde verziekende effect van antidiscriminatiewetgeving

weerlegd 86§ 2. Belgische antidiscriminatiewetgeving: richtlijnen scheppen

duidelijkheid 91§ 3. Proceduralisering van de problematiek 94

A. (On)heilzame procedures versus (on)heilzame gedragscodes 94B. Belgische rechters versus Nederlandse Commissie Gelijke

Behandeling 97§4. Doeltreffendheid van de Belgische antidiscriminatiewetgeving 98

A. Toepassingsgebied 981. Domeinen in de contractuele sfeer waarop de Anti-

discriminatiewet van toepassing is 982. Soorten discriminatie die beoogd worden 105

B. Bewijs van discriminatie 1111. Principe van de omkering van bewijslast 1112. Statistieken 1133. Praktijktests 114

Intersentia x v

Inhoud

C. Specifieke rechtsbescherming en sancties 1171. Stakingsvordering i 1 7

2. Nietigheid van discriminatoire bepalingen en van bedingendie de toepassing van de wet uitsluiten 120

3. Ook forfaitaire schadevergoeding 1204. Verbod van represailles 1215. Strafrechtelijke aansprakelijkheid 121

Afdeling III. Besluit 123

HOOFDSTUKIII. OVERHEID ALS MEDECONTRACTANTVERGELEKEN MET PRIVATE PERSOON ALS MEDE-CONTRACTANT 125

Afdeling I. Overheid: respect voor mensenrechten afgewogen tegenoverdoelstellingen van algemeen belang 127§ 1. Legaliteit van de inmenging 127§ 2. Legitimiteit van de inmenging 128§ 3. Proportionaliteit van de inmenging 128

Afdeling II. Private medecontractant: respect voor mensenrechten vloeitvoort uit de positieve verplichting van de overheid die begrensd wordtdoor de mensenrechten van deze private medecontractant 132§ 1. Mensenrechten van een private medecontractant als begrenzing

van de positieve verplichting van de overheid om mensenrechtenvan een private contractant te beschermen 133A. Recht op prive- en familieleven 134B. Recht op vrijheid van vereniging 138C. Recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst 143D. Recht op vrijheid van meningsuiting 147E. Recht op eigendom 148F. Recht op beroepsvrijheid 154

§ 2. Geen verdere juridische begrenzing van de positieve verplichtingvan de regelgever en de rechter 155

§ 3. Specifieke afwegingscriteria voor de positieve verplichting van deregelgever en de rechter om mensenrechten te beschermen tenaanzien van een private medecontractant 159A. Wilsautonomie en vrijheid van de medecontractant 160

1. Positieve verplichting van de regelgever om mensenrechtente beschermen in private contractuele verhoudingen 160

X V 1 Intersentia

Inhoud

2. Positieve verplichting van de rechter om mensenrechtente beschermen in private contractuele verhoudingen 162

B. Machtspositie van de medecontractant 165

Afdeling III. Gemeenschappelijke afwegingscriteria ter beoordeling van deinmengingen door de overheid als medecontractant en van de positieve ver-plichting van de overheid ten aanzien van private contractanten om mensen-rechten in contractuele verhoudingen te beschermen 168§ 1. Ernst van de beperking 169§ 2. Instemming van de contractant met de grondrechtenbeperking 172§ 3. Voorzienbaarheid van de beperking 175§ 4. Belang van de doelstelling die de medecontractant nastreeft 177§ 5. Impact van de beperking van een grondrecht op onderliggende

waarden van democratie en menselijke waardigheid 179

Afdeling IV. Besluit 181

DEELII. BELGISCHE HORIZONTALE WERKING BESTUDEERD VANUITEEN RECHTSVERGELIJKEND PERSPECTIEF

HOOFDSTUKI. HORIZONTALE WERKING IN HET BELGISCHECONTRACTENRECHT GETEKEND DOOR VRAGEN 187

Afdeling I. Rechtspraak van het Hof van Cassatie 188§ 1. Directe horizontale werking 188

A. Hof van Cassatie wijst de meest strikt op te vatten vormvan directe horizontale werking af 189

B. Hof van Cassatie lijkt directe horizontale werking teaanvaarden als de klassieke regeis van het privaatrecht geenoplossing bieden 190

C. Hof van Cassatie lijkt directe horizontale werking teaanvaarden als de grondrechten duidelijke richtlijnen biedenvoor de inhoudelijke oplossing van de casus 194

§ 2. Indirecte horizontale werking 196

Afdeling II. Rechtspraak van hoven van beroep en de rechtbanken 199§ 1. Afwijzing van horizontale werking 199§2. Directe horizontale werking 200

A. Ook hoven van beroep en rechtbanken wijzen meest striktop te vatten vorm van directe horizontale werking af 200

Intersentia x v u

Inhoud

B. Hoven van beroep en rechtbanken lijken soms voor directehorizontale werking te opteren als de grondrechten duidelijkerichtlijnen bieden voor de inhoudelijke oplossing van de casus 2001. Grondrechten bieden een duidelijke richtlijn voor de

inhoudelijke oplossing van het geschil 2012. Grondrechten bieden slechts vage richtlijnen voor de

inhoudelijke oplossing van het geschil 202§ 3. Indirecte horizontale werking 205

A. Hoven van beroep en rechtbanken passen de grondrechtensoms indirect toe om invulling te geven aan de uitvoering tegoeder trouw en het rechtsmisbruik 205

B. Hoven van beroep en rechtbanken lijken eerder beroep tedoen op de indirecte horizontale werking als de grondrechtenuiterst vage richtlijnen bieden voor de concrete oplossing vande casus 2071. Grondrechten bieden slechts vage richtlijnen voor de

inhoudelijke oplossing van het geschil 2072. Grondrechten bieden duidelijke richtlijnen voor de

concrete oplossing van het geschil 212

Afdeling III. Besluit 213

HOOFDSTUKII. STAAT MET EEN DOGMATISCH SYSTEEM VANINDIRECTE HORIZONTALE WERKING: DUITSLAND 217

Afdeling I. Situering van het Duitse model van horizontale werking 217§ 1. Belangrijke rol van de Duitse Grondwet en van het Bundes-

verfassungsgericht 217A. Impulsen in de Duitse Grondwet voor de horizontale

werking van grondrechten 217B. Motor van het Bundesverfassungsgericht 220

§2. Protagonisten in debat over directe en indirecte horizontale werking.. 221A. NIPPERDEY en LEISNER: pro directe horizontale werking 221B. DÜRIG: pro indirecte horizontale werking 223

Afdeling II. Indirecte horizontale werking in de rechtspraak 224§ 1. Overzicht van de belangrijkste arresten 224

A. Lütfi-zaak 224B. Handelsvertreter-zaak 226C. Bürgschafi-zaak 228D. Parabolantenne-zaak 230

x v l 1 1 Intersentia

Inhoud

§ 2. Specifieke kenmerken van het Duitse systeem van horizontalewerking 232A. Indirecte werking: van Ausstrahlungswirkung naar inbedding in

positieve verplichtingen 232B. Ruime aandacht voor de autonomie van private personen,

theorie van Fremdbestimmung 235C. Onderliggende waarden van het privaatrecht worden als

grondrechten opgevat 237D. Grondrechten in de Grondwet staan hoger in de hierarchie

dan grondrechten in het EVRM 238§ 3. Concrete bijdrage van grondrechten aan het klassieke privaatrecht 240

Afdeling III. Besluit 241

HOOFDSTUKIII. STAAT MET EEN PRAGMATISCH SYSTEEMVAN OVERWEGEND INDIRECTE HORIZONTALE WERKING:NEDERLAND 243

Afdeling I. Situering van het Nederlandse model van horizontale werking .. 243

Afdeling II. Indirecte en directe horizontale werking in de rechtspraak 246§ 1. Overzicht van de belangrijkste arresten 247

A. Indirecte horizontale werking: Mensendieck-arrest 247B. Impliciete indirecte horizontale werking 248

1. Pachtzaak 2482. Suikerfeest-zaak 248

C. Directe horizontale werking 2491. Maimonides-lyceum-zaak 2492. HlV-zaak 251

§ 2. Specifieke kenmerken van het Nederlandse systeem van horizontalewerking 252A. Mix van directe, indirecte en impliciet indirecte horizontale

werking 252B. Geen aandacht voor dogmatische kaders aangaande Fremd-

bestimmung 255C. Interpretatie in het licht van het EVRM en internationale

mensenrechtenverdragen mogelijk 255§3. Concrete bijdrage van grondrechten aan het klassieke privaatrecht.... 256

Afdeling III. Besluit 257

Intersentia

Inhoud

HOOFDSTUKIV. STAAT MET EEN MODERN SYSTEEM GEBASEERDOP DIRECTE HORIZONTALE WERKING: FRANKRIJK 259

Afdeling I. Situering van het Franse model van horizontale werking 259

Afdeling II. Directe horizontale werking in de rechtspraak 266§ 1. Overzicht van de belangrijkste arresten 266

A. Mel Yedei: huurcontract en bewoningsclausule 266B. Spileers: arbeidscontract en mobiliteitsclausule 267C. Amar: huurcontract en godsdienstvrijheid 268D. X: recht op priveleven van de huurder 269

§ 2. Specifieke kenmerken van het Franse systeem van horizontalewerking 270A. Onbewuste keuze voor directe horizontale werking 270B. Geen dogmatisch systeem van Fremdbestimmung, grondrechten

werken de facto wel in gevallen van machtsonevenwicht 272C. Grondrechten als absolute principes, weinig aandacht voor

proportionaliteit 272D. Laiciteitsprincipe blokkeert de werking van het recht op vrijheid

van godsdienst in private contractuele verhoudingen 275E. Aanknoping met het EVRM 276

§ 3. Concrete bijdrage van grondrechten aan het klassieke privaatrecht.... 276

Afdeling III. Besluit 278

HOOFDSTUK V. AANBEVELINGEN VOOR EEN BELGISCHMODEL VAN HORIZONTALE WERKING 279

Afdeling I. Horizontale werking als meerwaarde voor het privaatrecht 279

Afdeling II. Genuanceerde keuze voor indirecte horizontale werking 282§ 1. Voor- en nadelen van indirecte en directe horizontale werking

tegen elkaar afgewogen 282A. Voordeel van indirecte horizontale werking: aandacht voor

contractvrijheid en Fremdbestimmung 282B. Nadeel van directe horizontale werking: grondrechten als

absolute principes 283C. Nadeel van indirecte horizontale werking: grondrechten

louter als waarden 285D. Nadeel van indirecte horizontale werking: mensenrechten

werken enkel via de open normen van het privaatrecht 290§2. Voorgesteld model: indirecte horizontale werking 290

x x Intersentia

Inhoud

Afdeling III. Geprivatiseerde proportionaliteitstoets in een privaatrechtelijkkader 292§ 1. Principe 292§ 2. Specifieke aandachtspunten: recht op vrijheid van godsdienst

en onderliggende waarden van het privaatrecht 293A. Recht op vrijheid van godsdienst 293B. Onderliggende waarden van het privaatrecht 294

DEELIII. PRIVAAT CONTRACTENRECHT GELEZEN IN HETLICHT VAN DE GRONDRECHTEN

INLEIDING 299

HOOFDSTUK I. PRECONTRACTUELE FASE 301

Afdeling I. Precontractuele informatieverplichting 301§ 1. Precontractuele informatieverplichting in het privaatrecht 302§ 2. Informatieverplichting in het licht van de grondrechten 305

A. Parallel tussen de legaliteitsverplichting van de overheid en deinformatieverplichting van een contractant 305

B. Bescherming van het recht op priveleven en het verbod vandiscriminatie 309

§ 3. Precontractuele informatieverplichting bij een grondrechten-beperking door een contractant 312A. Precontractuele informatieverplichting en voorzienbaarheid bij

grondrechtenbeperkingen 313B. Ruimte voor het recht op eerbiediging van het priveleven en

het non-discriminatieverbod in het kader van de precontractueleinformatieverplichting 315

Afdeling II. Contractweigering en discriminatieverbod 317§ 1. Contractweigering 317§ 2. Bijdrage van de antidiscriminatiewetgeving tot de privaatrechte-

lijke benadering van de contractweigering 322

Afdeling III. Besluit 325

HOOFDSTUK II. TOTSTANDKOMING EN INTERPRETATIEVAN DE OVEREENKOMST 327

Afdeling I. Wilsgebreken en een vrije en ondubbelzinnige toestemming . . . . 328

Intersentia XXI

Inhoud

§ 1. Wilsgebreken 329A. Dwaling 329B. Bedrog 330C. Geweid 331D. Gekwalificeerde benadeling 332

§ 2. Principes aangaande afstand van grondrechten 333A. Uitgangspunt: afstand is in beginsel toegestaan 334B. Twee voorwaarden 337

1. Afstand moet ondubbelzinnig zijn 3372. Afstand moet vrij zijn van dwang 339

§ 3. Wilsgebreken en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 340A. Dwaling en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 341B. Bedrog en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 346C. Geweid en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 352D. Gekwalificeerde benadeling en grondrechtenbeperkende

overeenkomsten 359E. Evaluatie: wilsgebreken en grondrechtenbeperkende

overeenkomsten 361

Afdeling II. Openbare orde en goede zeden 365§ 1. Openbare orde en goede zeden: instrumenten om disproportioneel

grondrechtenbeperkende overeenkomsten als ongeoorloofd tecategoriseren 367A. Openbare orde en goede zeden in het privaatrecht 367B. Verbod om te verzaken aan bepaalde grondrechten 369C. Openbare orde en goede zeden en grondrechtenbeperkende

overeenkomsten 371§ 2. EVRM als hulpmiddel om een deel van de openbare orde en

de goede zeden te interpreteren 374A. Belang van het EVRM in het kader van de openbare orde en

de goede zeden wordt benadrukt 374B. Nuance: totale overeenstemming tussen de openbare orde,

de goede zeden en de mensenrechten is onmogelijk 3751. Openbare orde en goede zeden zijn ruimer dan de

bescherming van mensenrechten 3752. Ruimte voor een verschillend ingekleurde mensenrechtenbe-

scherming onder de nationale openbareorde en goede zeden 377

§ 3. Poging om op basis van het EVRM aanwijzingen te geven metbetrekking tot de openbare orde en de goede zeden 379A. Algemene richtlijnen op basis van de proportionaliteitstoets 379

x x u Intersentia

Inhoud

1. Richtlijnen aangaande beperkingen met een definitief oftotaal karakter 380

2. Richtlijnen die betrekking hebben op de afwezigheid vaneen doel 381

B. Richtlijnen op basis van specifieke grondrechten onderverdeeldin verschallende categorieen 3811. Grondrechten waarvan geen afwijking mogelijk is 3822. Grondrechten waarvan afgeweken kan worden en die als

voornaamste doel hebben het waarborgen van de menselijkewaardigheid 385a. Celibaatsclausules 387b. Clausules die verbieden met het kerngezin samen te

leven 394c. Clausules die verbieden om vrij de woonplaats te kiezen . 397d. Clausules die verbieden om een godsdienstige

overtuiging te hebben 399e. Bepaalde clausules die verbieden om de godsdienst

uit te oefenen 401f. Discriminerende clausules 402

3. Grondrechten waarvan afgeweken kan worden, die naastde bescherming van de menselijke waardigheid als inherentdoel hebben het waarborgen van de democratie 403a. Clausules die verbieden dat een persoon zieh vrij

bij een vakvereniging aansluit 405b. Clausules die schotelantennes of politieke affiches

verbieden 407c. Clausules die het recht op een eerlijk proces beperken . . . 409

§ 4. Evaluatie 415

Afdeling III. Interpretatie van de overeenkomst 417§ 1. Privaatrechtelijke interpretatie van de overeenkomst 417

A. Uitgangspunt: zoektocht naar de gemeenschappelijkebedoeling van de partijen 417

B. Functie van de goede trouw 4191. Aanvullende werking van de goede trouw 4202. Matigende of derogerende werking van de goede trouw 421

§ 2. Interpretatie van grondrechtenbeperkende overeenkomsten 423§ 3. Privaatrechtelijke interpretatiemethoden en grondrechtenbe-

perkende overeenkomsten 426§ 4. Indicaties voor de interpretatie van grondrechtenbeperkende

overeenkomsten die voortvloeien uit het EVRM 427§ 5. Evaluatie 428

Intersentia xxiii

Inhoud

Afdeling IV. Besluit 429

HOOFDSTUK III. UITVOERING VAN DE OVEREENKOMST 431

Afdeling I. Uitvoering te goeder trouw: instrument om disproportionelegrondrechtenbeperkingen in het kader van de uitvoering te beoordelen 432§ 1. Uitvoering te goeder trouw in het privaatrecht 432§ 2. Geprivatiseerde proportionaliteitstoets 439

A. Voorzienbaarheid 439B. Legitimiteit 440C. Proportionaliteit 441

§ 3. Uitvoering te goeder trouw en disproportionele grondrechten-beperkingen in de uitvoeringsfase 442A. Aanvullende werking van de goede trouw 442B. Beperkende werking van de goede trouw 443

Afdeling II. Inhoudelijke invulling van de goede trouw bij grondrechten-beperkingen in het kader van de uitvoering van de overeenkomst 449§ 1. Richtlijnen voor de concrete afweging van grondrechten in het

kader van de uitvoering van de overeenkomst 450A. Ernst van de beperking van grondrechten 450B. Instemming met en voorzienbaarheid van grondrechten-

beperkingen 450C. Belangen en rechten en vrijheden van de medecontractant 452D. Vrijheids- versus monopoliepositie van de medecontractant

gekoppeld aan waarden van menselijke waardigheid endemocratie 458

§ 2. Enkele voorbeelden van grondrechtenbescherming in het kadervan de uitvoering van de overeenkomst 461A. Recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst 463

1. Betekenis van het recht op vrijheid van gedachte, gewetenen godsdienst 463

2. Afwegingscriteria specifiek toegepast op het recht opvrijheid van godsdienst 465a. Respectvolle houding van continui'teit 466b. Voorzienbaarheid van de grondrechtenbeperking 467c. Finaliteit: effectieve doelstelling en motivatie voor

weigeren van bescherming 467d. Proportionaliteit: uitwijkmogelijkheden, herhalings-

waarschijnlijkheid, alternatieve uitvoering 467

x x l v Intersentia

Inhoud

3. Specifieke toepassingen 468a. Kledingvoorschriften 468b. Religieuze feestdagen in het kader van de arbeids-

overeenkomst 475c. Gebed in het kader van de arbeidsovereenkomst 476d. Aanpassingen aan een gehuurd goed of een goed in

mede-eigendom 476B. Recht op vrijheid van meningsuiting 478

1. Betekenis van het recht op vrijheid van meningsuiting 4782. Specifieke toepassingen 479

a. Schotelantennes in het kader van een huurovereen-komst of een contract van mede-eigendom 479

b. Affiches in het kader van de huurovereenkomst 481c. Meningsuiting in het kader van de arbeids-

overeenkomst 482

Afdeling III. Gedwongen uitvoering van de overeenkomst 486§ 1. Algemene problematiek van de gedwongen uitvoering van de

overeenkomst 486A. Principes betreffende de gedwongen uitvoering vanuit een

privaatrechtelijk perspectief 486B. Principes betreffende de directe fysieke dwang op de persoon

vanuit een mensenrechtenperspectief 488C. Privaatrechtelijke regeis van de gedwongen uitvoering

verzoend met het mensenrechtenperspectief. 490§ 2. Specifieke regeis betreffende de gedwongen uitvoering van

grondrechtenbeperkende overeenkomsten 490A. Specifieke privaatrechtelijke principes voor overeenkomsten

betreffende persoonlijkheidsrechten 490B. Kritiek op deze privaatrechtelijke principes vanuit een

mensenrechtenperspectief 493C. Gedwongen uitvoering van grondrechtenbeperkende

overeenkomsten 494

Afdeling IV. Besluit 498

HOOFDSTUK IV. SANCTIES BIJ DE OVEREENKOMST 499

Afdeling I. Nietigheid van de overeenkomst 499§ 1. Nietigheid in het privaatrecht 499§ 2. Nietigheid toegepast op grondrechtenbeperkende overeenkomsten 502

Intersentia XXV

Inhoud

Afdeling II. Ontbinding van de overeenkomst 506§ 1. Ontbinding in het privaatrecht 506§ 2. Ontbinding toegepast op grondrechtenbeperkende overeenkomsten .. 509

Afdeling III. Exceptio non adimpleti contractus (enac) 513§ 1. Enac in het klassiek privaatrecht 513§ 2. Enac en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 513

Afdeling IV. Schadevergoeding 515§ 1. Schadevergoeding in het klassiek privaatrecht 515§ 2. Schadevergoeding specifiek bij grondrechtenbeperkende overeen-

komsten 516

Afdeling V. Besluit 519

BESLUIT 521

A. Internationale mensenrechtenverdragen zorgen ervoor datmensenrechten gevolgen ressorteren in het privaat contractenrecht . . . 521

B. Mensenrechten zijn fundamentele, maar geen absolute rechten:zij kunnen geen pasklare oplossingen aanbieden 523

C. Privaatrecht biedt een afwegingskader dat op maat geschreven isvan private rechtsconflicten, maar niet noodzakelijk op maat vangrondrechten 526

D. Beste oplossing: een harmonisatie van beide rechtssystemen 526E. Modern geinterpreteerd contractenrecht kan deze

moeilijke taak aan 529

BIBLIOGRAFIE 535

TREFWOORDENREGISTER 575

xxvi Intersentia