Stijgende vleesconsumptie : het milieu betaalt de...

© REPRODUCTIE TOEGELATEN MITS DUIDELIJKE BRONVERMELDING EN VOORAFGAANDELIJKE TOESTEMMING VAN DE UITGEVER

Stijgende vleesconsumptie : het milieu betaalt de prijs Een studie van het Brussels Observatorium voor Duurzame Consumptie

Het Brussels Observatorium voor Duurzame Consumptie is een partnerschap tussen

Stichting van openbaar nut

met de steun van de Minister van leefmilieu en energie van het Brussels hoofdstedelijk gewest

2

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Inhoudstafel

Vlees een consumptie die vragen stelt.................................................................................................................................................. 3 Evolutie van de productie en de consumptie van vlees .......................................................................................................................... 4

Productie....................................................................................................................................................................................... 4 Consumptie ............................................................................................................................................................................. 6

Evolutie van de veeteelt ..................................................................................................................................................................... 12 Oorsprong van de intensieve veeteelt............................................................................................................................................ 12 Kippenteelt .................................................................................................................................................................................. 13 Varkensteelt ................................................................................................................................................................................ 14 Runderteelt.................................................................................................................................................................................. 15

Milieu en sociale impact van vleesconsumptie en productie................................................................................................................ 17 Indirecte effecten van vleesproductie ........................................................................................................................................... 17

Nood aan veevoeder ............................................................................................................................................................... 17 Ontbossing............................................................................................................................................................................. 24 Productie van kunstmest ........................................................................................................................................................ 26 Sociale gevolgen van de productie van veevoer........................................................................................................................ 26 Lage efficiëntie van de vleesproductie .................................................................................................................................... 27 Transport (van exotisch vlees) ................................................................................................................................................ 28 Crisissen in de veeteelt .......................................................................................................................................................... 29

Rechtstreekse milieueffecten van de vleesproductie...................................................................................................................... 30 Productie van methaan .......................................................................................................................................................... 30 Mestoverschotten en eutrofiëring............................................................................................................................................ 34 Gebruik water ........................................................................................................................................................................ 40

Vergelijking van de milieu-impact van vlees met die van andere verbruiksgoederen ....................................................................... 41 Is biologisch vlees beter voor het milieu?...................................................................................................................................... 45 Conclusies milieu-impact ............................................................................................................................................................. 46 Biologische productie................................................................................................................................................................... 47

Vleesconsumptie ............................................................................................................................................................................... 49 Vlees: een bron van eiwitten en jammer genoeg ook van vetten ..................................................................................................... 49 Smetstoffen ................................................................................................................................................................................. 53

Dioxines................................................................................................................................................................................. 53 PCB ....................................................................................................................................................................................... 54 Hormonen en geneesmiddelen ................................................................................................................................................ 54 Sulfiet.................................................................................................................................................................................... 55

Vlees: een bron van bacteriën ...................................................................................................................................................... 55 Cijfers voedselvergiftigingen................................................................................................................................................... 56

Synthese...................................................................................................................................................................................... 57 Conclusies en aanbevelingen ............................................................................................................................................................. 59

Minder vlees eten ........................................................................................................................................................................ 59 Labels ......................................................................................................................................................................................... 60

Ce texte n'existe pas dans la version en français!!!!!!...................................................................... Error! Bookmark not defined. Vlees bewaren................................................................................................................................ Error! Bookmark not defined. Hoe kan de bewaartijd van het vlees verlengd worden?.................................................................... Error! Bookmark not defined. Fijne vleeswaren bewaren............................................................................................................... Error! Bookmark not defined.

3

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Vlees een consumptie die vragen stelt.

Voor de meeste Belgische consumenten is vlees een dagelijks product en zelfs het basisproduct van de maaltijden. Ze consumeren gemiddeld 270 g vlees per dag.

Dat is niet altijd zo geweest. Vroeger was vlees een luxevoedingsproduct, dat was voorbehouden voor bijzondere gelegenheden en voor de meest welstellende gezinnen. Gedurende de 20ste eeuw is de vleesconsumptie gestegen van 30kg per jaar per persoon in 1919 tot meer dan 100kg per jaar per persoon vandaag.

Gelijklopend met de toename van de vleesconsumptie zijn de dierteeltmethoden veranderd. Van kleine veestapels, hoofdzakelijk bestemd voor eigen gebruik, schakelde men over naar grote teeltbedrijven met industriële methoden, gericht op de verkoop. Eén van de kenmerken van de industriële teelt is het gebruik van geconcentreerd voer, ontworpen om voor een grote en snelle groei te zorgen. De productie van die voedermiddelen en de teelt van dieren neemt vandaag de dag 78% van de landbouwgronden wereldwijd in beslag.

De groei van de vleesconsumptie en de wijziging van de productiemethoden heeft de druk op het milieu doen toenemen. Volgens een rapport van het FAO uit 2006, getiteld Livestock’s Long Shadow; Environmental Issues and Options, stoot de dierteelt broeikasgassen uit die in CO2-equivalenten (18%) grotere hoeveelheden vertegenwoordigen dan de uitstoot van de transportsector. Zo is het dus ook een hoofdoorzaak van de verloedering van de bodem en het water. Volgens Henning Steinfeld, Hoofd van de Onderafdeling Voorlichting en Beleid rond Dierteelt van het FAO en één van de auteurs van het genoemde rapport, “is de dierteelt één van de grootste verantwoordelijken voor de milieuproblemen van vandaag, wereldwijd, en er zou snel iets aan gedaan moeten worden”.

De productie van vlees met behulp van geïndustrialiseerde methoden heeft ook gezorgd voor grondige veranderingen in de arbeids- en leefomstandigheden van de landbouwersgezinnen in het Zuiden.

Bovendien lijkt de te grote consumptie van vlees in de westerse landen bij te dragen aan de uitbreiding van beschavingsziekten zoals overgewicht en hart- en vaatziekten.

Milieukwaliteit, eerbied voor de mensen- en werknemersrechten, gezondheid zijn stuk voor stuk domeinen waar de toename van de vleesconsumptie voor problemen zorgt.

In dit rapport hebben wij geprobeerd om die vragen aan bod te laten komen en ze te documenteren met verwijzingen naar de meest recente wetenschappelijke studies.

Eerst schetsen we een actueel beeld van de vleesconsumptie en herhalen we kort de evoluties die in de voorbije eeuw werden opgetekend in de dierteelt. Het belangrijkste deel van dit rapport poogt een synthese te geven van de bestaande gegevens over de milieu-impact van de vleesproductie en gaat dieper in op de vragen over de sociale omstandigheden voor de producenten in het Zuiden. Tot slot onderzoeken we nog welke effecten een te grote vleesconsumptie heeft op de menselijke gezondheid.

4

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Evolutie van de productie en de consumptie van vlees

PRODUCTIE

Op wereldschaal groeit de vleesproductie het sterkst van alle landbouwsectoren.

In 2005 werd wereldwijd 265 miljoen ton vlees geproduceerd. Dit betekent vijf keer meer dan in 1950 en een verdubbeling ten opzichte van 1970. In 1961 bedroeg de productie 75 miljoen ton of drie keer minder dan in 2005. De grootste producenten van vlees zijn respectievelijk China (28%), de Verenigde Staten (15%) en Brazilië (8%). Vooral varkensvlees, kip en rundvlees worden in grote hoeveelheden geproduceerd (zie grafiek)1.

Grafiek : Evolutie van de wereldvleesproductie per type, 1950-2003

Figure 3-2. World Meat Production by Type, 1950-2003

0

20

40

60

80

100

120

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

Milli

on T

ons

Mutton

Beef

Poultry

Pork

Source: FAO

1 FAO http://faostat.fao.org

5

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Deze sterke stijging is voor het grootste deel te wijten aan nieuwe industriële productiemethoden. De industriële productie ligt wereldwijd aan de basis van 74% van de productie van kip, 50% van de varkensteelt, 43% van de rundvleesproductie en 68% van de productie van eieren.2

Volgens sommige schattingen zal de vleesconsumptie nog stijgen tot 465miljoen in 2050. De melkproductie zou toenemen van 580 tot 1043 miljoen ton3.

Grafiek : Vleesproductie (verleden en toekomstprojectie) in ontwikkelingslanden en de westerse wereld tussen 1970 en 2050

1.3 miljard mensen werken wereldwijd in de sector van de veeteelt, die 40% van de totale landbouwproductie voor zijn rekening neemt. Er zijn ongeveer 600 miljoen vleesproducenten. Hieronder zijn er 200 miljoen die volledig afhankelijk zijn van hun veestapel om te kunnen overleven. Voor vele landbouwers in de ontwikkelingslanden is hun vee een essentiële bron van organische meststoffen en levert het de broodnodige energie voor het ploegen en bewerken van de velden.

De vleessector is een belangrijk onderdeel van de Belgische landbouw, zoals de onderstaande tabel weergeeft. Er lopen in België immers meer dan 2.5 miljoen runderen, 34 miljoen kippen en 6 miljoen varkens rond4. Deze dieren lopen verspreid over een groot

2 Worldwacht Institute; vital signs 2006 - 2007

3 H. Steinfeld et al. (2006). Livestock's long shadow.

4 http://faostat.fao.org

6

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

aantal bedrijven. Er zijn in België (2005) meer dan 30.000 rundveehouders, bijna 8.000 varkenskwekers en ruim 5.000 kippenboeren5. Meer informatie over de evolutie van de bedrijven en de grootte van de veestapel vindt u in de volgende hoofdstukken.

Tabel: evolutie van de veestapel in België (2000-2005)

Runderen Kippen geiten paarden varkens schapen

2000 3,041,560 39,000,000 16,248 31,001 7,368,540 125,639

2001 3,037,760 38,529,000 20,761 31,163 6,833,720 156,132

2002 2,891,260 37,928,000 25,015 31,229 6,735,420 146,426

2003 2,778,077 32,032,000 26,237 32,88 6,538,609 146,031

2004 2,738,648 36,250,000 25,511 31,945 6,355,000 151,001

2005 2,694,662 34,188,000 26,455 33,887 6,332,433 155,333

Consumptie

De consumptie van vlees verschilt sterk tussen ontwikkelingslanden en de westerse wereld. In de westerse wereld werd een stijging met 26 kg genoteerd in de jaarlijkse vleesconsumptie per persoon tussen 1964 (62 kg) en 1997 (88 kg). Na 1990 bleef de consumptie ongeveer gelijk. In de ontwikkelingslanden was er een stijging van 10 naar 36 kg op te merken tussen 1964 en 1999. Daarmee komt het globale jaarlijkse verbruik op 40 kg per persoon.

Tabel: Evolutie van de vleesconsumptie, in kg/persoon/jaar

Kg/person/year 1964/66 1974/76 1984/86 1997/99

World

Meat (carcass weight) 24 27 31 36

Developing countries


Industrial countries


Transition countries


5 www.statbel.fgov.be

7

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO In België liggen de consumptiecijfers nog hoger. In 2004 at de gemiddelde Belg 102 kg vlees ofwel 280 g per dag. Kip, rund- en varkensvlees maken 90% van alle vleesconsumptie van de Belg uit.

Ter vergelijking: in 1959 was dit "slechts" 59 kg, in 1929 ongeveer 45 kg en in 1919 om en bij de 30 kg. Wanneer nog verder wordt teruggegaan, blijkt dat de consumptie in het midden van de 19de eeuw rond de 19 kg per jaar lag. Vlees was toen ook al een luxeproduct dat voornamelijk door de hogere klassen werd gegeten. In 1919 bedroeg de consumptie 30 kg per persoon. Dit steeg naar 45 kg in 1929 en 59 kg in 19596. En deze groei zette zich voort. In de laatste halve eeuw is de consumptie verdubbeld.

Vooral de consumptie van varkensvlees (van 25 naar 50 kg) en van gevogelte (van 4 naar 19 kg) is sterk toegenomen. De consumptie van rundvlees is ongeveer stabiel gebleven.7

Grafiek : Evolutie van de vleesconsumptie van 1955 tot 2004 in België.

Momenteel ligt de jaarlijkse consumptie van vlees per persoon in België net boven de 100 kg. Hiermee stonden we in 2002 bij de landen met de hoogste vleesconsumptie in Europa. Enkel Spanjaarden, Denen en Fransen consumeren nog meer vlees.

6 E. Niesten, J. Raymaekers, Y. Segers. 2003. Lekker dier!?

7 Observatoire de la consommation alimentaire / Obervatorium van de voedselconsumptie.

8

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Tabel: vleesconsumptie per persoon per jaar in kg8

Spanje 135.939

Denemarken 112.158

Frankrijk 107.626

België 107.442

Ierland 106.369

Portugal 105.636

UE (15) 97.740

Luxemburg 96.994

Oostenrijk 96.753

Italië 93.014

Duitsland 88.366

Nederland 87.062

Verenigd Koninkrijk 85.191

Griekenland 83.178

Zweden 79.574

Finland 69.873

De consumptie van vlees is tevens gerelateerd aan de welstand van de bevolking. Zo toonde een studie van het FAO in 1998 aan dat de consumptie van vlees sterk afhankelijk is van het inkomen. De laagste inkomens (minder dan 200$/jaar) halen slechts enkele percenten van hun energie uit dierlijke vetten. Bij de hoogste inkomens (10.000$) stijgt dit naar 15% (landelijke gebieden) en 20% (verstedelijkte gebieden). Dit toont aan dat vlees een luxeproduct is en dat enkel de rijkere inkomens zich kunnen veroorloven vlees te eten. Deze verschillen ziet men terugkomen op het vlak van gezondheidsproblemen. Deze stijging van 15 naar 20% in de inname van dierlijke vetten gaat ten koste van de inname van koolhydraten en leidt tot een inname van vetten die meer dan 30% van de totale energie-inname vertegenwoordigt. Aangezien een hogere inname van vetten gerelateerd is met welvaartsziekten, mag het geen verbazing wekken dat deze ziekten bijna uitsluitend voorkomen bij de rijkere lagen van de samenleving9.

8 Eurostat 2002

9 T. Lang & M. Heasman. 2004. Foodwars.

9

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Een meer recente studie toont een gelijkaardig verband aan tussen inkomen en vleesconsumptie. Uit de bijhorende grafiek blijkt dat naarmate het inkomen stijgt de vleesconsumptie eveneens toeneemt. Aan het ene uiteinde van het spectrum liggen de Verenigde Staten met een extreem hoge vleesconsumptie (meer dan 120kg/inwoner/jaar). Aan de andere kant liggen de ontwikkelingslanden met een consumptie van minder dan 20kg/inwoner/jaar10.

Grafiek : Relatie tussen de consumptie van vlees en het inkomen, 2002

Over de jaren heen hebben consumenten een steeds kleiner deel van hun budget aan vlees gespendeerd. In de jaren '20 gaf een gemiddeld gezin de helft van zijn inkomsten uit aan voeding, in de jaren '50 nog 35% en op het einde van de jaren '70 verminderde dit tot 20%. In 2004 was dit verder gezakt naar 15.8%111213.



12 D. Nierenberg (2005). Happier Meals.


10

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Percentage van de totale uitgaven aan voeding drank en tabak in België tussen 1978 en 200414

1978/1979 1987/1988 1995/1996 1996/1997 1997/1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Voeding, dranken, tabak 22,2% 19,0% 17,5% 16,8% 16,4% 15,8% 15,6% 15,9% 16,0% 16,6% 15,8%

Vlees neemt het grootste stuk van het budget in dat wordt uitgegeven aan voedingsmiddelen. In 2001 gaf de gemiddelde Belg 956€ uit aan de consumptie van vlees. Dit komt overeen met 29.4% van zijn totale uitgaven voor voeding. Het merendeel van dit budget werd gespendeerd aan vers vlees (46.7%) en charcuterie (46.9%). Voor het overige gaat het om diepgevroren vlees, vleesbereidingen, orgaanvlees...15

Tabel: Uitgaven voor voeding in België (uitgedrukt in euro)

Categorieën 1999 2000 2001

Brood en granen 576 € 583 € 605 €

Vlees 886 € 909 € 956 €

Vis 196 € 205 € 210 €

Melk, kaas en eieren 439 € 446 € 465 €

Olie en vetten 91 € 95 € 93 €

Fruit 234 € 232 € 250 €

Groenten 314 € 320 € 339 €

Suiker 246 € 247 € 245 €

Overige 335 € 334 € 364 €

Totaal 3.317 € 3371 € 3527 €

Het budget dat wordt uitgeven aan vers en diepvriesvlees in ongeveer constant gebleven de laatste 25jaar. De uitgaven voor charcuterie (en orgaanvlees) gingen wel sterk de hoogte en kenden een stijging met meer dan 35%.


15 Dr. B Duquesne. (2004). Rapport 2004 Filières Viandes. http://agriculture.wallonie.be/apps/spip_wolwin/article.php3?id_article=219et

11

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Deze cijfers geven aan dat de uitgaven voor vlees de hoogte ingingen met 20% terwijl in dezelfde periode (1978-2001) 6.3% minder werd besteed aan voeding.

Gemiddelde uitgaven in Euro in België voor verschillende vleesprodukten16

.

Omschrijving 1978-79 1987-88 1995-96 1996-97 1997-98 1999 2000 2001

Vers- en diepvriesvlees 470,65 482,90 525,44 497,92 498,96 469,93 466,04 486,47

Charcuterie en orgaanvlees 313,96 379,05 414,75 409,54 428,46 387,93 411,16 436,37

Klaargemaakt vlees, vleesjus 16,19 15,79 28,14 30,00 30,59 28,24 31,56 33,24

Omdat het budget dat werd uitgegeven aan vlees en andere voedingswaren daalde over de jaren, kan men besluiten dat er meer vlees werd gegeten voor minder geld.

Dit wordt ondersteund door een studie van Bioforum die aangeeft dat de gemiddelde consument in 1960 meer dan 2 uur moest werken om een braadkip te kopen. In 1994 was dit nog slechts 14 minuten17.


17 Bio is geen koopje maar een keuze: de prijs. http://bioforum.be/update/download/faq/bioprijs.pdf

12

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Evolutie van de veeteelt

OORSPRONG VAN DE INTENSIEVE VEETEELT

De mens is een alleseter, wat inhoudt dat hij zich zowel voedt met granen, met fruit en groenten als met vlees. In het begin was er geen sprake van een vleesproductie. Mensen waren jagers en trachten op deze manier aan de benodigde eiwitten te komen. Na verloop van tijd werd de mens landbouwer. Dit hield in dat een veestapel werd onderhouden voor de productie van dierlijke producten zoals melk, eieren en wol. Daarnaast werd deze veestapel gebruikt als voedsel.

Deze fase is lange tijd relatief onveranderd gebleven. De veestapel voedde zich met grassen (voor de herkauwers), afvalstromen van de voedingsproductie en wormen (voor het gevogelte). Deze manier van dieren telen gebeurde op beperkte schaal en was in balans met de natuur. De boer consumeerde zijn producten voornamelijk zelf en de overschotten werden verkocht op de lokale markt.

De eerste tekenen van een verschuiving van de klassieke veeteelt naar industriële veeteelt kwamen er bij de landbouwcrisis van 1880. De bedrijven die zich voor deze periode op veeteelt hadden geconcentreerd, waren schaars en erg lokaal. Door de invoer van goedkope granen veranderde de situatie geleidelijk aan in de richting van een grootschalige veeteelt.

In de jaren '20 werden de eerste kippen industrieel gekweekt. Ze werden binnenshuis gehouden en kregen niet langer etensresten als voeder. Door deze verandering doken enkele gezondheidsproblemen op bij de kippen. Zo werd een tekort aan vitamine D door gebrek aan zonlicht vastgesteld. Dit werd gecompenseerd door krachtvoer dat verrijkt was met vitamine D.

In het jaar 1936 gebeurde een volgende grote doorbraak voor de industriële veeteelt. John Tyson, een Amerikaan, laadde 500 kippen in zijn vrachtwagen en leverde ze 1.000 km verder af. Hiermee werd een punt gezet achter het tijdperk van de lokale veeteelt. Slachthuizen waren niet langer afhankelijk van de productie in hun omstreken, maar konden de markt afschuimen naar de kippen met de laagste prijs. Dit zette de deur open voor een industriële veeteelt18.

Vanaf de jaren '50 werden ook varkens en runderen het slachtoffer van de industriële veeteelt. Na de oorlog speelt zelfvoorziening een belangrijke rol en de veeteelt neemt een hoge vlucht. Mankracht is in de jaren '50 echter duur en dit werkt een mechanisering (industrialisering) van de landbouw in de hand. Dit wordt ondersteund onder meer door het Plan Mansholdt (1968) van de EU. Hierbij ligt de nadruk op een zo klein mogelijke arbeidsbezetting en een hoge opbrengst met gewaarborgde afzet en prijs. Hierdoor stijgt de productie jaarlijks met 2.7% tussen 1960 en 1986, dit terwijl het landbouwarsenaal afneemt met 10%.

Deze industrialisering doet het aantal landbouwers drastisch dalen. Tussen 1930 en 1947 haakten in België 200.000 boeren af. Tijdens de jaren '50 nog eens 70.000 om vervolgens nog eens met 75% af te nemen tot 1990.

Deze geschiedenis toont aan dat de vleesproductie sterk evolueerde in de periode na de tweede wereldoorlog. Er werden minder mensen tewerkgesteld, maar de productie ging sterk de hoogte in door een intensievere productie. Dit zorgde voor meer productie op een kleinere oppervlakte en kon enkel worden gerealiseerd door een verhoogde input (krachtvoer verrijkt met vitaminen, antibiotica, verlichte en verwarmde stallen…).

18 D. Nierenberg (2005). Happier Meals.

13

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO

KIPPENTEELT

Er zijn een aantal problemen opgedoken bij de industrialisering van de kippenteelt, die de hele productiecyclus grondig veranderde. Daarbij komt dat in België in 2005 ruim 21 miljoen kippen geslacht werden. Ruim 18 miljoen daarvan werden geslacht in Vlaanderen.

De productie van kippenvlees begint bij het ei. Dit ei wordt niet meer op natuurlijke wijze uitgebroed, maar gaat in de broedmachine. Nadat de kuikens uit het ei tevoorschijn komen, worden ze na 12u gecontroleerd op hun geslacht. Bijna alle mannelijke kuikens worden onmiddellijk vergast vanwege geen economische waarde. Dit levert al een verlies van 50% op.

In de jaren '20 werden de eerste kippen industrieel gekweekt. Ze werden binnenshuis gehouden en kregen niet langer etensresten als voeder. Door deze verandering doken enkele problemen op bij de kippen. Zo werd een tekort aan vitamine D door gebrek aan zonlicht (wat leiden tot ziekten) gecompenseerd door krachtvoer rijk aan vitamine D. Wanneer bleek dat antibiotica leidde tot een snellere gewichtsaanzet, werd dit eveneens door het voeder gemengd. Het uiteindelijke resultaat was dat kippen in grote hoeveelheden in stallen konden worden opgekweekt.

Antibiotica zijn geneesmiddelen die als doel hebben bacteriële infecties in het menselijke lichaam te bestrijden, wat heeft geleid tot een ware revolutie binnen de geneeskunde. Het nadeel van antibiotica is dat bacteriën er langzaam resistent tegen worden. Het mengen van antibiotica door mengvoeders met als doel de kippen sneller te laten groeien, had als nadelig gevolg dat de resistentie van bacteriën toenam. Momenteel zijn enkel nog antibiotica toegestaan die niet in de menselijke geneeskunde worden gebruikt. Daarnaast zijn er nog een reeks van andere medicijnen die in het voeder van de dieren mogen worden gemengd. Dit doet niets af van het feit dat het tegennatuurlijk blijft geneesmiddelen aan mengvoeder toe te voegen om dieren sneller te laten groeien.19

Het voeder van kippen bestaat al lang niet meer uit wormen, maar voor een groot deel uit eiwitten. Vanaf de jaren '50 wordt begonnen met het geven van krachtvoer waardoor een kip slechts zes weken tijd nodig heeft om tot haar slachtgewicht te komen. Ter vergelijking: vroeger duurde dit zelfde proces 4 tot 5 maanden. Hierdoor versnelt de productie, maar zijn steeds meer grondstoffen (mengvoeders) nodig om de kippen slachtrijp te krijgen. In België wordt jaarlijks ongeveer 1.150.000 ton voeder gebruikt voor het vetmesten van kippen. Door dit intensief voederen van de kippen is de productiekost vanzelfsprekend toegenomen.

Naast voeding is ook de huisvesting van kippen sterk veranderd. Kippen lopen niet vrij op het erf rond, maar zitten in verwarmde en verlichte stallen om zo optimale groeicondities te bewerkstelligen. Dit oefent een grote druk uit op het leefmilieu. Voor de productie van 80.000 vleeskippen wordt de energieproductie van een bedrijf geschat op 75.000 kWh elektriciteit en 33.600 l petroleum. Verder wordt 2.870.000 l water verbruikt. Als je weet dat in België 21miljoen kippen per jaar worden geslacht, kan je eenvoudig berekenen dat het energie- en waterverbruik voor de sector zeer hoog oploopt20.

Daarbij komt dat dit bedrijf 4.000 kg ammoniak, 32.000kg stikstof en 15.000 kg fosfaat produceert.

19 www.favv.be

20 Milieueffectenrapport CAH-574. http://www.mervlaanderen.be/uploads/b100.pdf

14

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Een andere studie van het VITO21 toont aan dat slachtkuikens ongeveer 0.25 kg fosfaat en 0.6 kg stikstof produceren. Wanneer deze cijfers worden vermenigvuldigd met het aantal slachtkuikens in België, kan men onmiddellijk zien dat het gaat om grote hoeveelheden mest.

Voor legkippen werden andere cijfers teruggevonden. De elektriciteitskosten voor deze huisvesting worden geschat op 3.5 kWh per legkip per jaar22. Geëxtrapoleerd naar de totale Belgische populatie geeft dit voor België een elektriciteitsverbruik van bijna 15 miljoen kWh per jaar.

In de industriële veeteelt zijn de levensomstandigheden van de dieren niet altijd even goed en is het dierenwelzijn niet altijd gegarandeerd. Vaak wordt de snavel van kippen afgeknipt om te voorkomen dat ze elkaar verwonden. Ook het verwijderen van de sporen, het knippen van de vleugels en het wegnemen van de eerste falanx van de achterste en de middelste teen is toegestaan. Deze behandelingen zijn waarschijnlijk erg pijnlijk. Daarnaast zitten de dieren vaak opgesloten in zeer kleine ruimtes, wat de levenskwaliteit niet ten goede komt.

Deze verhoogde input van middelen (huisvesting, mengvoeder en geneesmiddelen) heeft geleid tot een zeer intensieve productie op een beperkte oppervlakte. Deze intensieve vorm van landbouw brengt een reeks van problemen met zich mee die we in de volgende hoofdstukken zullen bespreken.23

VARKENSTEELT

Varkens werden net zoals kippen in eerste instantie gehouden voor eigen gebruik. Het zijn nuttige alleseters die grotendeels zelf hun kost bijeenzoeken, aangevuld met wat aardappelen of bieten. Ze konden enkel voor vleesproductie worden aangewend, dit in tegenstelling tot kippen (eieren) en runderen (melk). Dit maakte varkens minder interessant voor de boer. Daarbij komt dat varkens duur zijn doordat men ze niet kan laten grazen. Dit maakt ze oninteressant voor industriële teelt. In 1880 was de Belgische populatie dan ook niet zo omvangrijk, met 450.000 stuks. Daar komt verandering in tijdens de grote graancrisis in 1880. De goedkope granen uit de Verenigde staten en melkoverschotten zorgen voor extra voeding. Hierdoor verdriedubbelt de hoeveelheid varkens tegen 191024.

Vanaf de jaren '30 wordt de voeding van varkens aangepast. Varkens krijgen van dan af mengvoeder bestaande uit bieten, maïs, koolstengels en aardappelen. Dit wordt aangevuld met meelmengsels afkomstig van vis, vlees of gerst. Andere granen zijn nog te duur om aan varkens te geven in deze periode. Momenteel krijgen varkens het beste mengvoeder op de markt. Het gaat om afvalstromen zoals melasse, sojaschroot en resten van brouwerijen, maar ook volwaardige voedingsproducten zoals granen. Hierdoor verkort de tijd om een varken vet te mesten. In 1850 duurde het 24 maanden om een varken van 80 kg te produceren. Rond 1900 duurde het nog slechts 11 maanden voor een varken van 100 kg en in 1990 produceerde men al een spectaculaire 110 kg op 7 maanden tijd.

Na de tweede wereldoorlog evolueert de varkenskweek zeer snel. Zo verdwijnen de gemengde bedrijven en wordt de veeteelt big business. Dit maakt dat op het einde van de jaren '60 de varkensstapel van 2 miljoen stijgt naar 7 miljoen in 10 jaar. Vandaag bedraagt de totale varkensstapel 6.3 miljoen stuks, waarvan er 6 miljoen in Vlaanderen leven25. De spectaculaire groei zorgt ervoor

21 http://www.emis.vito.be/afss/fiches/afvalinfobladen/Mest.pdf 22 J. VIAENE, en J. VAN PARYS (1998). LEGKIPPENHOUDERIJ EN DIERENWELZIJN De impact van de verhoging van de kooinormen van 450 naar 800 cm²/kip 23 www.statbel.fgov.be



15

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO dat de huisvesting van varkens drastisch verkleint. Zo krijgt een varken van 85-110 kg minimaal 0.65 m2 beweegruimte. Zoveel dieren op een kleine oppervlakte zorgt voor grote mestoverschotten doordat de mest niet meer op het land kan worden uitgereden. Zo produceert een varken van 110 kg tussen de 11 en 15 kg fosfaat en ongeveer 23 kg stikstof per jaar26.

Daarnaast moeten de stallen worden verwarmd en verlicht om optimale groeicondities te bekomen. Dit kost vanzelfsprekend energie in de vorm van elektriciteit. De productie van een vleesvarken (in Nederland) vraagt ongeveer 35 kWh elektriciteit en 7 m3 aardgas27.

De schaalvergroting had een negatieve impact op het aantal bedrijven. In 1965 waren er nog 95.000 varkenskwekers. In 2005 nog slechts 8.000.

Mannelijke varkens (beren) ondergaan voor een leeftijd van 4 weken een castratie omdat ongeveer 5% van het vlees van beren een typische smaak heeft die de consument niet lekker vindt. Naast deze castratie om economische redenen zijn een reeks andere dieronvriendelijke technieken toegestaan op varkens. Het gaat om het knippen van de tanden en staart en het perforeren van de neusring. Enkel voor het castreren is verdoving verplicht28.

RUNDERTEELT

Runderen zijn jarenlang op een extensieve manier gehouden als vee. Daar kwam pas verandering in tijdens de jaren '60 wanneer de sector zich meer ging opdelen in melkvee en vleesrunderen. Koeien produceren grote hoeveelheden mest en methaan, die schadelijk zijn voor het milieu zodat de industrialisering en de grote concentratie van veeteeltbedrijven een grote vervuiling in de hand werkt.

Runderen waren zeer nuttige dieren op de boerderij. Ze stelden zich tevreden met grasland en afvalstromen en leverden melk, werkkracht, mestproductie en op het einde van hun leven vlees. Het is niet verwonderlijk dat de overheid veel aandacht besteedde aan de verbetering van de rassen en de voeding van runderen. Dit leidt tot een stijging van de melkopbrengst van 1.900 liter in 1880 tot 2.700 liter in 1910. Toch kent de rundveestapel slechts een geleidelijke groei van 1.2 miljoen stuks in 1846 naar 1.8 miljoen stuks in 1912, waarvan meer dan 75% melkkoeien waren.

Na de tweede wereldoorlog treedt er een schaalvergroting op van de runderteelt. Boerderijen kweken meer en meer runderen. In eerste instantie is dit nog steeds voor melk en vlees. Maar vanaf de jaren '70 is er een duidelijke tendens naar specialisatie. Vlees- en melkkoeien worden gescheiden en het merendeel van de runderen komt terecht in de vleessector. In 1950 waren er nog 50% melkkoeien. In de jaren '70 was dit al gedaald tot 33%.

De evolutie naar vleesrunderen heeft ook een terugslag op de voeding van de dieren. Zo wordt er meer krachtvoer gevraagd om een snelle groei te bekomen. Dit heeft gevolgen voor de landbouw in België. Zo explodeert het aantal hectaren maïsteelt van 2.400 hectare in 1950 naar 170.000 ha in 1980. Sindsdien is de hoeveelheid maïsteelt ongeveer constant gebleven. Daarnaast krimpt de hoeveelheid grasland met een kwart vanaf 1970 tot 199029.

Vandaag zijn er ruim 2.7 miljoen runderen in België, ongeveer gelijk verdeeld over Wallonië en Vlaanderen. In totaal zijn er 32.000 rundveebedrijven.

26 http://www.emis.vito.be/afss/fiches/afvalinfobladen/Mest.pdf

27 http://www.doeproject.nl/intensieveveehouderij.html

28 www.ilvovlaanderen.be


16

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Runderen hebben, in tegenstelling tot varkens en kippen, één groot voordeel op voedingsgebied. Door hun verteringsysteem met 4 magen slagen zij erin om energie te halen uit producten (zoals grassen) die cellulose bevatten. De bacteriën in de magen van de runderen kunnen deze Bêta-verbindingen breken en hierdoor cellulose omzetten in bruikbare energie. Mensen hebben mogelijkheid de verbindingen af te breken en kunnen hierdoor producten rijk aan cellulose niet verteren.

Het nadeel van het verteringssysteem van herkauwers is dat er grote hoeveelheden methaan in worden geproduceerd. Methaan is een broeikasgas en zorgt voor de opwarming van de aarde. Dit wordt meer in detail bekeken in het hoofdstuk rond het broeikaseffect.

Net zoals bij kippen en varkens is het volgens de wet toegestaan dat runderen bepaalde pijnlijke ingegrepen (zonder verdoving) ondergaan, zoals het perforeren van het neusseptum of het vriesbranden. Daarnaast zijn er een reeks van ingrepen toegestaan waarvoor verdoving verplicht is. Het gaat om castratie, verwijderen van de bijtepels, onthoornen... Daarbij komt dat de huisvesting voor de dieren vaak beperkt is. Zo is het mogelijk om kalveren van meer dan 220 kg te plaatsen in een stal met 1.8 m2 ruimte per dier. Daarbij komt dat de stallen moeten worden verwarmd en verlicht. Ideaal is een verlichting van 16 uur per dag en een temperatuur van 12°C. Dit vergt veel energie30 31.

De industrialisatie van de runderteelt heeft de druk op het leefmilieu en de natuurlijke grondstoffen doen toenemen.

De optimale conditie voor het groeien van runderen is het gebruik van verwarmde en verlichte stallen. Zo worden stallen op een constante temperatuur van 12°C. gehouden en gedurende 16 uren verlicht. Dit brengt een belangrijke energetische kost met zich mee3233.

Vroeger was rundmest onmisbaar om het land vruchtbaar te houden. Door de opkomst van kunstmest is het gebruik van natuurlijke mest sterk gedaald en zitten we met een mestoverschot. Dit is te wijten aan het feit dat runderen grote hoeveelheden mest produceren. Zo produceert een rund met een leeftijd van 1 jaar jaarlijks ongeveer 22 kg fosfaat en 61 kg stikstof34.

De groei van runderen was veel minder spectaculair dan deze van kippen en varkens over de laatste eeuw. Toch zijn de milieuproblemen (methaan en mestproductie) van runderen moeilijk weg te cijferen.


31 www.vee.be


33 www.vee.be

34 http://www.emis.vito.be/afss/fiches/afvalinfobladen/Mest.pdf

17

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Milieu en sociale impact van vleesconsumptie en productie

De gevolgen voor het milieu en de samenleving kunnen worden opgesplitst in twee delen. Allereerst zijn er de onrechtstreekse gevolgen van vleesconsumptie. Hierbij gaat het om de productie van veevoeder en de industrialisering van de landbouw. Daarnaast zijn er de rechtstreekse gevolgen waaronder mestproductie, productie van broeikasgassen en andere factoren.

INDIRECTE EFFECTEN VAN VLEESPRODUCTIE

In dit hoofdstuk zullen de bestaande gegevens betreffende de impact van de productie van veevoer en het transport van vee(voer) worden besproken.

Nood aan veevoeder

In de intensieve veeteelt is tijd een rem op de economische ontwikkeling van een bedrijf en worden allerlei technieken (rasveredeling, antibioticasupplementatie,...) gebruikt om de dieren zo snel mogelijk slachtrijp te krijgen. Daarom is de samenstelling van dierenvoeders enorm veranderd in vergelijking met vroeger. De samenstelling van dierenvoeder is er op gericht de dieren een zo snel mogelijke gewichtstoename te bezorgen op een zo kort mogelijke tijd (vetmesten). De samenstelling van dierenvoeder bestaat uit granen, sojaschroot, maniok, vismeel, oliën, melkproducten en bijproducten van de voedingsindustrie (melasse, ...).

De samenstelling van veevoer verschilt sterk van land tot land. Zo gebruiken de VS, China en Brazilië voornamelijk maïs voor het voederen van kippen, terwijl Europese landen kiezen voor granen. Deze laatste gebruiken ook soja, importeert van buiten Europa. Het gehalte soja in veevoer varieert sterk van 15% in België en Duitsland) tot 35% in Italië. Dezelfde tendensen zijn aanwezig bij varkensvoeder 35.


18

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Tabel : Relatieve samenstelling van het voer voor kippen in verschillende landen.

19

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Tabel: Relatieve samenstelling van het voer voor varkens in verschillende landen.

Om de intensieve veeteelt en bijbehorende voederindustrie draaiende te houden, worden grote hoeveelheden landbouwgrond opgeofferd. Momenteel wordt 3.9miljard hectare landbouwgrond (39miljoen km2) gebruikt voor de productie van vlees. De veeteelt gebruikt 30% van de totale landoppervlakte van onze aarde. Hierbij gaat het voornamelijk om weiland. Daarnaast is er 33% van de bewerkbare landbouwgrond die wordt gebruikt voor de productie van veevoer .Dit komt overeen met 78% van de totale landbouwoppervlakte in de wereld. Deze oppervlakte is wereldwijd 3.3x groter geworden tussen 1961 en 2001. In de EU-15 was de stijging iets kleiner en bedroeg ze 220%. Dit betekent ook dat meer dan 60% van de totale productie van granen, maïs en gerst wordt gebruikt als veevoer36.

Het meest gebruikte veevoeder zijn granen. Jaarlijks wordt 670miljoen ton graan gebruikt als veevoeder, 350 miljoen ton hiervan is bestemd voor de geïndustrialiseerde landen.. Hiervoor is 2.1miljoen km2 aan landbouwgrond nodig. Voor de andere soorten veevoer kan u de cijfers terugvinden in de tabel37



20

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Tabel : Gebruik van geconcentreerde voedingsmiddelen door de geïndustrialiseerde en ontwikkelingslanden

Een ander bekend veevoeder is soja. Wereldwijd werd in 2005 ongeveer 210 miljoen ton soja geproduceerd.. In Europa werd 39 miljoen ton soja geïmporteerd in 200538. 90% hiervan wordt gebruikt als veevoeder. Dit vertegenwoordigde alleen al bij de top 4 van de producenten (VS, Brazilië, Argentinië en China) een totale oppervlakte van 75 miljoen hectare ofwel 750.000 km2 ofwel bijna 25x de oppervlakte van België. Cijfers uit eerdere jaren kunnen in de onderstaande tabel worden afgelezen39.

Tabel : Sojaproductie in ton40

sojabonen 1990 2000 2001 2002 2003

VS 52,416,000 75,055,288 78,671,472 74,824,768 65,795,340

Brazilië 19,897,804 32,734,958 37,881,340 42,124,892 51,532,344

Argentinië 10,700,000 20,206,600 26,882,912 30,000,000 34,818,552

China 11,008,140 15,411,495 15,407,328 16,507,368 16,500,368

India 2,601,500 5,275,800 5,962,700 4,558,100 6,800,000

38 www.wervel.be



21

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Paraguay 1,794,618 2,980,060 3,511,050 3,300,000 4,400,000

Canada 1,262,000 2,703,000 1,635,200 2,335,700 2,268,300

Bolivia 232,743 1,231,560 834,486 1,298,320 1,550,800

Indonesië 1,487,433 1,018,000 826,932 673,056 672,439

Italië 1,750,500 903,490 895,269 566,145 424,452

Wereldproductie 108,453,156 161,412,787 176,793,803 180,729,270 189,233,748

wereldproductie sojaolie

15,655,903 25,081,002 27,419,641 30,102,345 31,063,276

Wereldproductie sojacake

68,778,582 107,730,806 118,009,273 129,841,453 132,171,164

Zo produceerde Europa (EU-25) in 2004 bijna 55 miljoen ton maïs. Deze productie, die zo goed als uitsluitend bestemd is voor veevoer, nam een oppervlakte in van 6.5 miljoen ha. Dit verklaart dat enkele jaren geleden ongeveer 3/4 van Europese landbouwproductie naar veevoeder ging4142.

Omdat de lokale productie de behoefte niet dekt, worden grote hoeveelheden dierenvoer van buiten Europa geïmporteerd. Europa importeerde in het eerste semester van 2006 bijna 9miljoen ton dierenvoeder uit Argentinië, bijna 8 miljoen ton uit Brazilië en ruim 3miljoen ton uit de USA43. Dit leidde samen met een reeks van andere producten (maniok, schroten, vismeel,...) tot een productie van 135 miljoen ton veevoer in 200444. In 2005 importeerde Europa 39 miljoen ton soja.

Vaak gaat het om landbouwgrond in derdewereldlanden. Deze situatie draagt twee problemen aan. Een eerste is de druk die op het milieu wordt uitgeoefend (ontbossing, erosie...) ten gevolge van de teelt van voedergewassen. Daarnaast is er het sociale aspect. Waarom importeren we voedergewassen uit de derde wereld voor de intensieve veeteelt, terwijl mensen onvoldoende voedsel hebben om zichzelf te voeden?

Tabel : Gebruik van landoppervlakte op wereldschaal45

Totale oppervlakte in hectare

13.041.038.000

Landbouwoppervlakte 5.016.729.000

41 Millstone, E. & Lang, T. 2003. Atlas de l'alimentation dans le monde

42 Eurostat

43 Eurostat.

44 Eurostat

45 FAO,2001, http://www.fao.org/docrep/006/y5160f/y5160f16e.htm

22

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

in hectare

Permanent weiland

in % van de totale landbouwoppervlakte

69,5

Bewerkbare landoppervlakte


27,9

Permanente landbouwoppervlakte


2,6

Daarbij komt dat voor de productie van veevoeder genetisch gemanipuleerde soja wordt gebruikt. Hierdoor is de soja resistent tegen één bepaalde soort herbicide. Een Amerikaanse studie heeft aangetoond dat de eerste twee jaar het herbicidegebruik lager ligt dan in de conventionele landbouw. Na deze periode worden de onkruiden resistent en neemt het gebruik van bestrijdingsmiddelen toe. Dit leidde tot een meergebruik van herbiciden van 0.213kg per hectare (2003) op de percelen met genetisch gemanipuleerde soja. Deze cijfers tonen aan dat GGO's op termijn zorgen voor een hoger pesticidengebruik46.

Op wereldvlak wordt 81.000.000 ha bebouwd met genetisch gemanipuleerde gewassen. Hierbij gaat het vooral om maïs (23.8) en soja (59.8%). Deze gewassen worden hoofdzakelijk gebruikt als dierenvoeder. Een kleiner gedeelte van de productie omvat tabak (5.3%) en katoen (11.1%). Het overgrote deel van de GGO's zijn resistent aan insecticiden, herbiciden of beiden47.

Daarnaast zijn er de sociale gevolgen van het gebruik van GGO's. Boeren worden afhankelijk van multinationals voor hun zaaigoed. Hierdoor moeten ze elk jaar opnieuw zaadgoed en herbicide kopen. Dit systeem, dat iets weg heeft van koppelverkoop, maakt de boeren meer en meer afhankelijk van de multinationals. Daarbij komt dat door het stijgende gebruik van herbiciden de kosten elk jaar oplopen voor de boeren.

Een andere milieu-impact wordt veroorzaakt door het gebruik van pesticiden voor de teelt van veevoedergewassen. Een totale schatting van het pesticidengebruik voor maïs en soja in de Verenigde Staten geeft het cijfers van bijna 80.000 ton per jaar (2001).48

Tabel: Pesticidengebruik in de Verenigde staten

46 Benbrook C.M., 2004, Genetically Engineered Crops and Pesticide Use in the United States: the First Nine Years, Ecological Biotech InfoNet Technical Paper Nr.7. http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/genetically-engineered-crops-pesticide-use.html

47 eurostat


23

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO

In België (2005) neemt maïs met 218.000 ha bijna 1/6 van de totale landbouwgrond in beslag. Daarnaast is er nog 268.000 ha bestemd voor granen. Van beiden komt een zeer groot gedeelte terecht in veevoer. België produceert immers 6.000.000 ton veevoer per jaar49.

In 2003 werd in België en Luxemburg per hectare maïs 1.6 kg pesticide gebruikt. Voor granen liep dit op tot 2.8 kg per hectare. In totaal ging het om 378 ton actieve stof voor de maïsteelt en 808 ton voor de graanteelt50.

Uit Afrika wordt maniok (1.320.000 ton per jaar) ingevoerd naar België. Uit Zuid-Amerika komt jaarlijks 2.168.000 ton sojaschroot ons land binnen. Hierdoor gaat een gedeelte van de landbouwgrond verloren voor het cultiveren van producten bestemd voor menselijke consumptie, terwijl de plaatselijke bevolking honger lijdt51.

49 Eurostat.

50 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-76-06-669/EN/KS-76-06-669-EN.PDF


24

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Uit de onderstaande tabel blijkt dat een beperkt gedeelte van de mengvoeders, minder dan 20%, bestaat uit afvalstromen (Bijproducten voedingsindustrie, vismeel, ...). Alle overige ingrediënten zijn afkomstig van landbouwteelten. Hierbij gaat het voor een gedeelte om teelten uit eigen streek (granen), maar daarnaast is een substantieel aandeel afkomstig uit derdewereldlanden.

Grafiek: grondstoffenverbruik in de Belgische mengvoederindustrie (2004)

Grondstoffenverbruik in de Belgische mengvoederindustrie (2004)

37%

6%

13%

2%

31%

0%

0%

1%5%

3% 2%

granenmaniokbijproducten voedingsindustrieoliën en vettenschrotenvismeelmelkproductengedeshydrateerde producteneiwithoudende plantenmineralen/vitaminen/additievenandere

Ontbossing

In de derde wereld landen worden vaak bossen opgeofferd aan landbouwgrond. Dit heeft tot gevolg dat de bodem uitspoelt en wordt geërodeerd wat op termijn kan overgaan in verwoestijning, zoals al in verschillende landen werd waargenomen. Deze ontbossing draagt daarnaast bij tot de opwarming van de aarde aangezien de omgekapte of verbrande bomen geen CO2 meer kunnen opnemen. Dit vertegenwoordigt een bijdrage aan het broeikaseffect van 2.4 miljard ton CO2 equivalenten.52

Het verlies aan biodiversiteit te wijten aan de vernietiging van oerbossen is eveneens een negatief gevolg van onze vleesconsumptie. Vooral in Zuid-Amerika zijn de gevolgen zeer ernstig aangezien 70% van het regenwoud al is geconverteerd in weiland. Daarbij komt dat de kuddes zorgen voor een vernietiging van de weidegrond. 20% van het weiland wordt aanzien als aangetast door overbegrazing en erosie. Dit percentage is nog belangrijker voor droge zones waar een ontoereikend beleid en beheer van bijdraagt aan de steeds verder schrijdende verwoestijning53.

Het is zeer moeilijk deze gevolgen te kwantificeren doordat bedrijven (bijv. Cargill) vaak de volledige keten van productie van veevoeder tot productie van slachtvee controleren. Daarom werd gekozen een schets te maken van de situatie in enkele gebieden.


53 J. Van Gelder & J. Dros (2005). Van oerwoud tot kippenbout. Studie uitgevoerd in opdracht van milieudefensie en Cordaid

25

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Situatie in Brazilië54

Brazilië heeft nog grote stukken ongerept regenwoud, waarvan het Amazonegebied veruit het meest bekende is. Daarnaast zijn er nog andere waardevolle natuurgebieden te vinden in Brazilië. Eén daarvan is de Cerrado, een natuurgebied van 2 miljoen km2. Slechts 20% ervan is nog in zijn oorspronkelijke staat en 2% wordt officieel beschermd. De landbouw beperkt zich tot extensieve veeteelt en kleinschalige gewasteelt rond de dorpen. In Zuid-West-Piauì is momenteel 180.000 ha ontbost en verwacht wordt dat dit snel zal oplopen tot 400.000 ha. Bij het ontbossen ontstaan vaak overslaande branden waardoor het gebied nog meer schade oploopt. Het merendeel van het ontboste gebied wordt beplant met soja, andere stukken blijven gewoon braak liggen. Hiervan wordt olie geperst (20%) die wordt afgezet op de lokale markt. 80% wordt uitgevoerd als veevoeder.

De gevolgen voor het milieu zijn meervoudig. Allereerst wordt het klimaat aangetast doordat het bodemwater 4x sneller verdampt. Hierdoor vermindert de infiltratie en komen de grondwaterlagen onder druk te staan en drogen waterbronnen op. Dit maakt dat de grond sneller uitdroogt, waardoor een lage luchtvochtigheid en hogere temperaturen ontstaan. Na verloop van tijd kan dit zorgen voor verminderde regenval. Het klimaat heeft nu al te lijden onder de droogte, waardoor de laatste drie oogsten mislukten. Om dit te vermijden zal men mogelijk water vanuit naburige gebieden beginnen te irrigeren waardoor de waterstand daar zal worden verlaagd.

Erosie is een volgend probleem waar het gebied waarschijnlijk mee zal te maken krijgen. Door het ontbossen van grote stukken land staat de bodem open voor erosie door wind en water. Dit kan leiden tot verwoestijning van het gebied, zeker aangezien het klimaat periodes van grote droogte inhoudt.

De soja die wordt gebruikt is in sommige gevallen genetisch gemanipuleerd, waardoor hij herbicideresistent is geworden. Het sproeien van de velden gebeurt meestal per vliegtuig. Hierdoor komen grote hoeveelheden herbicide in het leefmilieu terecht, waardoor de plaatselijke fauna en flora, die al te lijden heeft van de ontbossing, onder nog meer druk komt te staan. Zo werd in 2005 een grootschalige vissterfte opgemerkt, die mogelijk te wijten was aan het gebruik van bestrijdingsmiddelen.

In Maranhaõ en Para kan men dezelfde problemen terugvinden. In Para wordt gevreesd dat het gebruik van kunstmest de nutriëntenbalans in het water gaat veranderen, wat zou leiden tot verstoring van de plaatselijke fauna en flora.

Ten slotte zijn er vele gevallen bekend van landbouwers en omwonenden die blootstaan aan de gevolgen van het gebruik van pesticiden. In Para zijn twee personen, waaronder één baby, gestorven aan de blootstelling aan pesticiden. In Piauì was het nog erger. Hier werden 65 vergiftigingsgevallen geteld, waarvan 15 met dodelijke afloop.

Transport van veevoer

Naast deze lokale gevolgen zijn er nog de kosten verbonden aan het transport van het dierenvoeder. Eerst wordt het ter plaatse per vrachtwagen naar een haven gebracht en vandaar gaat het per schip naar België. In het dossier transportkilometers van het “Brussels Observatorium voor duurzame consumptie”55 gezien hoe de CO2-uitstoot voor het transport van voedingsproducten kan oplopen. Voor het transport van voeders gelden dezelfde regels en kan eveneens worden aangenomen dat het grote hoeveelheden CO2 produceert.

Zoals reeds eerder in dit hoofdstuk vermeld importeerde Europa in het eerste semester van 2004 20miljoen ton veevoer uit Argentinië, Brazilië en de Verenigde Staten. Wanneer een zeer conservatieve schatting (Transport per boot: 5000km tegen 15kg

54 J. Van Gelder & J. Dros (2005). Van oerwoud tot kippenbout. Studie uitgevoerd in opdracht van milieudefensie en Cordaid.

55 www.observ.be

26

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

CO2/ton/1000km) gemaakt wordt van de CO2 productie van dit transport komen we uit op 1.5miljoen ton CO2 uitstoot. Hierbij werd enkel het transport per boot in acht genomen. Wegtransport van en naar de havens zitten nog niet in dit cijfer inbegrepen.

Productie van kunstmest

De gronden waarop veevoer wordt gezaaid, worden intensief bemest met stikstof. Dit is vooral het geval voor maïs. De productie van deze kunstmest heeft een prijskaartje zoals uit de onderstaande tabel blijkt. De cijfers geven de CO2 uitstoot weer bij productie, transport en verpakking van kunstmest. Dit levert in totaal een productie van 41 miljoen ton C02 op56.

Tabel: CO2 emissies te wijten aan de productie van kunstmest

Sociale gevolgen van de productie van veevoer

In de derdewereldlanden heeft de industriële ontwikkeling, onder impuls van grote multinationals, vaak een negatief effect op de sociale situatie van de lokale bevolking.

De rechtstreekse gevolgen worden het best geïllustreerd aan de hand van een voorbeeld. Hiervoor zal opnieuw het Braziliaanse stadje Piauì gebruikt worden. Voor de komst van de multinationals werden de gronden rond Piauì gebruikt voor extensieve veeteelt en kleinschalige landbouw. De boeren hebben hiervoor een wettelijk erkend gewoonterecht op de grond. Multinationals verkrijgen vaak op illegale wijze de rechten op de gronden van de boeren, waardoor deze het recht op het grondgebruik verliezen. In principe moet hiervoor een compensatie worden betaald aan de boer. Deze compensaties zijn echter veel te laag en de acceptatie ervan wordt in vele gevallen met geweld afgedwongen.

Daarnaast worden regelmatig vormen van slavernij teruggevonden op de sojaboerderijen. Zo kregen twee boerderijen een boete wegens slavernij doordat de werkkrachten werden gedwongen 7 dagen op 7 te werken zonder beschermende kleding. Daarbij


27

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO werden kinderen van 15 jaar teruggevonden onder de "werknemers". De huisvesting bood geen drinkbaar water of sanitaire voorzieningen. Voedsel, kleding en drank werden geleverd door de werkgever tegen woekerprijzen, waardoor de werknemers in het systeem van schuldslavernij terecht kwamen.

De tewerkstelling daalt drastisch door de inplanting van sojavelden. 400 ha sojaveld biedt werk aan 1 persoon, terwijl dezelfde oppervlakte 400 personen tewerkstelt in de kleinschalige landbouw. Hierdoor worden vele bewoners gedwongen naar de stad te trekken en stijgt de criminaliteit en de prostitutie.

Doordat de bedrijven een vrijstelling van belasting hebben verkregen, kunnen de lokale overheden onvoldoende investeren in de nodige voorzieningen (riolering, klaslokalen...). Daarbij komt dat pesticiden onder het belastingstarief van de medicijnen vallen, waardoor er geen belasting op moet worden betaald. Dit werkt vanzelfsprekend niet remmend op het gebruik van pesticiden.

Maatschappelijke groepen die dit onrecht aanklagen, worden geïntimideerd en vervolgd wegens smaad.

De vleesproductie doet de ongelijkheid tussen de bevolkingen in het Noorden en het Zuiden groeien. In het Zuiden worden landbouwgronden in beslag genomen voor de productie van vee(voer) opdat het Noorden grote hoeveelheden vlees zou kunnen consumeren. Dit vertaalt zich in honger voor de boeren in het Zuiden en wakkert migratie aan.

Lage efficiëntie van de vleesproductie

Veevoeder bestaat voor 80% uit voedingsgewassen die geschikt zijn voor menselijke consumptie. Om economische redenen (snelle gewichtsaanzet) worden deze gewassen toch gevoerd aan runderen, varkens en kippen. Daarom werd gekeken met welke efficiëntie deze voedingsgewassen worden omgezet in vlees. De efficiëntie blijkt niet erg hoog te liggen. Enkele voorbeelden:

Voor varkens bedraagt de voederconversie 2.85. Dit betekent dat voor een gewichtsaanzet van één kilogram, 2.85 kg voeder moet worden opgenomen door het varken. Niet het volledige gewicht van het varken is geschikt voor menselijke consumptie. Botten, ingewanden en andere delen worden beschouwd als afval. Hierbij gaat 42.7% verloren. Tijdens de productie zijn er ten slotte zijn er nog de verliezen te wijten aan ziekten en sterfte van de dieren. Dit verlies wordt geschat op 2.92%. Dit loopt veel hoger op in tijden van crises zoals varkenspest. Dit betekent dat voor iedere kilogram varkensvlees 5.1 kg voeder nodig is. Aangezien 80% van het voeder afkomstig is van landbouwteelten geschikt voor menselijke consumptie, gaat 4.07 kg voedingsproducten "verloren" aan de productie van 1 kg varkensvlees57.

Bij kippen ligt de voerconversie tussen de 1.6 en 1.9. De sterfte van de kippen schommelt tussen 3 en 6%. Indien er geen crisis optreedt die dit cijfer drastisch de hoogte injaagt, is voor de productie van 1 kg kippenvlees 3 kg voeder nodig58 59.

Runderen bevinden zich niet in dezelfde situatie als varkens en kippen, aangezien hun dieet voor een gedeelte bestaat uit ruwvoer. Voor runderen lopen de slachtverliezen op tot 63%60. Dit maakt dat voor een kg rundvlees ongeveer 2.85 kg krachtvoer nodig is. Daarbij komt de behoefte aan ruwvoer waarvoor een oppervlakte voor de productie van maïs en grasland noodzakelijk is61.

57 www.agrifirm.com

58 Poultrynomics. Ministerie van Middenstand en Landbouw.

59 Zoons, J. Groeisturing via waterrantsoenering. Pluimvee nr.23, mededeling nr. 107.

60 L.F. Puister & R. Hoste (2004). Economische berekeningen aan huisverkoop van biologisch rund- en varkensvlees. www.lei.dlo.nl

61 J.J. de Vlieger, I.A.M.A. Jahae, A.F. van Gaasbeek, J.M. van der Hoek, M.G.A. van Leeuwen, C.J.M. Wijnen. (1996). Substitutiescenario's en modelontwikkeling voor Novel Protein Foods

28

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Wanneer de cijfers voor de productie van ruwvoer en krachtvoer worden omgerekend naar een oppervlakte-eenheid, blijkt dat voor de productie van 1 kg rundvlees ongeveer 100 m2 nodig is.

Aangezien in België jaarlijks 280.000 ton rundvlees wordt geslacht62, zouden we voor de productie van het krachtvoer en ruwvoer een oppervlakte van 28.000 km2 nodig hebben. Ter vergelijking: de totale oppervlakte van België bedraagt 30.545 km2.

Gelijkaardige cijfers komen naar voor in het boek van Juffermans (2006)63. Deze cijfers geven aan dat de omzetting van plantaardig naar dierlijk eiwit niet efficiënt is.

Kippenvlees 1 : 2,3

Varkensvlees 1 : 4,8

Kalfsvlees 1 : 14,8

Rundvlees 1 : 17,3

Wanneer zou worden gekeken naar de totale kost van de productie van rundvlees en men tevens rekening zou houden met transport en andere factoren, komt men tot de volgende cijfers64:

- 1 cal energie in de vorm van vlees, kost 33 calorieën voor de productie. Ter vergelijking: bij de aardappel is dit slechts 0.46 cal.

- Een gemiddelde vegetariër heeft jaarlijks 180 kg graan nodig. Een vleeseter heeft behoefte aan 930 kg graan per jaar.

Deze gegevens tonen aan dat de productie van vlees grotere oppervlakten landbouwgrond nodig heeft en dat België niet in staat is om de volledige milieulast van zijn vleesconsumptie zelf te dragen. Daarom voert België grote hoeveelheden diervoeders in en legt ons land zo de ecologische druk op de schouders van de ontwikkelingslanden.

Transport (van exotisch vlees)

De Belgische markt wordt de laatste jaren meer en meer overspoeld met exotische vleesproducten. Argentijnse steak, Afrikaans struisvogelfilet en andere producten belanden in de winkelrekken. Hoe slaagt men erin deze producten vers in de winkel te krijgen en welke zijn de gevolgen op het leefmilieu hiervan?

Tijdens een bezoek aan de supermarkt werden de volgende (exotische) vleessoorten teruggevonden:

Lamsvlees: Nieuw-Zeeland (18000km)

Struisvogel: Zuid Afrika (9000km)

Steak: Argentinië (12000km)

Bizon: Canada (6000km)

62 http://statbel.fgov.be

63 J. Juffermans (2006). Nut en Noodzaak van de mondiale voetafdruk. www.janjuffermans.nl


29

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Kangoeroe: Australië (17000km)

Vroeger werden deze producten niet teruggevonden op de Belgische markt. Vlees bewaart immers slechts enkele dagen (tenzij diepgevroren) bij een temperatuur van minder dan 4 graden. Door een nieuw procédé kan dit vlees langer worden bewaard. Hierbij wordt het vlees vacuüm verpakt en getransporteerd per boot (gedurende 4 tot 6 weken voor de Argentijnse steak) bij een temperatuur van ongeveer 0°C65.

Deze lange transportafstanden maken dat de consument geen vers exotisch vlees in de winkel aankoopt, maar producten waarvan de bewaartijd kunstmatig wordt gerekt door middel van een hoogtechnologisch procédé. Daarbij komt dat het transport en de koeling van exotische vleesproducten veel energie en brandstof vergen, wat een extra milieubelasting met zich meebrengt.

Naast het transport van vleesproducten worden grote hoeveelheden levend vee getransporteerd over grote afstanden. Enkele veelzeggende voorbeelden:

- Australië exporteert jaarlijks 5 miljoen levende schapen naar het Midden-Oosten. Hiervan sterven er ongeveer 100.000 tijdens het transport van drie weken.

- Nederland exporteert jaarlijks 1.5 miljoen levende varkens naar Italië en Spanje. De reis duurt vaak 40 tot 50 uren. - België, Luxemburg en Nederland samen zijn goed voor bijna 30% van de totale wereldwijde export van varkens (meer dan

16 miljoen stuks per jaar). - België exporteerde in 2004 478.000 ton kippenvlees. Hetzelfde jaar importeerde België 177.000 ton kippenvlees. Voor

varkensvlees was er 491.000 ton import en 848.000 ton export66.

Het is moeilijk de exacte milieubelasting van deze export te berekenen, maar gezien de grote hoeveelheden zal de invloed op het milieu niet gering zijn. Een studie van het FAO schat dat het transport en de verwerking van vleesproducten en voeders enkele tientallen miljoen ton CO2 genereert per jaar67. Hierbij wordt de impact op het dierenwelzijn nog niet eens in rekening gebracht.

Crisissen in de veeteelt

De laatste jaren gaat het regelmatig verkeerd in de veeteelt. Door besmettelijke ziekten zoals monden klauwzeer of de varkenspest moeten vele dieren worden afgemaakt. Besmettingen met PCB's en dioxines leiden ertoe dat vele dieren niet meer voor consumptie geschikt zijn. Deze verliezen zijn tragisch gezien de grote hoeveelheden energie die noodzakelijk zijn voor de productie van vlees. Een kort overzicht van de schade van de afgelopen jaren.

Ten gevolge van de PCB- en dioxinecrisis in 1999 zag men zich genoodzaakt ruim 66.000 ton vlees van pluimvee (6 miljoen stuks) en varkens (200.000 stuks) weg te gooien. Dit leidt tot zware economische verliezen bij de boeren en bijkomende kosten voor de overheid voor het verwijderen van de dieren.

De gevolgen van de monden klauwzeercrisis in België waren gering. Er werden 6.500 dieren (310 ton) weggevoerd. In Engeland waren de gevolgen niet te overzien. Daar werden 7 miljoen dieren (schapen, runderen en varkens) geslacht. Omgezet naar landbouwproducten geeft dat 2.1 miljoen ton landbouwproducten (granen...) die verloren gingen. Ter vergelijking: de totale voedselhulp in 2000 bedroeg 5 miljoen ton68.

65 http://www.steakline.nl/



68 http://www.agriholland.nl/dossiers/mkz/home.html

30

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Naast de hierboven vermelde crisissen zijn er nog uitbraken van varkenspest, vogelgriep en dollekoeienziekte (BSE). Het probleem van deze voedselcrisissen ligt in de industrialisering van de veeteelt. Besmettingen met PCB's en dioxinen duiken op door het gebruik van besmette olie in de voedselketen. BSE is te wijten aan het voeren van beendermeel aan runderen en de grootschalige slachtingen te wijten aan de uitbraak van varkenspest en monden klauwzeer zijn te wijten aan de structuur van de hedendaagse intensieve veeteelt.

Voedselcrisissen leiden tot enorme verliezen in de voedselproductie. Dit is dubbel zo erg aangezien de productie van vlees een enorme milieu-impact teweegbrengt en omdat deze vermijdbare verliezen, te wijten aan de industrialisering van de veeteelt, vele extra monden in de derde wereld zouden kunnen voeden.

RECHTSTREEKSE MILIEUEFFECTEN VAN DE VLEESPRODUCTIE

We hebben gezien dat de consumptie van vlees de laatste decennia sterk is toegenomen. Deze toename zorgt voor een immer stijgende impact op het leefmilieu. Door de intensievere veeteelt zitten landbouwers met mestoverschotten, runderen die grote hoeveelheden methaan produceren en een niet te verwaarlozen input van grondstoffen. Laten we even de gevolgen hiervan op een rijtje zetten.

Het broeikaseffect is een van de meest prangende milieuproblemen voor de huidige en de toekomstige generaties. De landbouw (en voornamelijk de veeteelt) draagt bij tot de uitstoot van broeikasgassen. Hierbij gaat het niet om CO2 maar hoofdzakelijk om de uitstoot van methaan en lachgas, die een sterker broeikaspotentieel hebben dan CO2. Daarom is het belangrijk de uitstoot van broeikasgassen door de landbouw even onder de loep te nemen.

Productie van methaan

Herkauwers hebben de eigenschap dat ze cellulose en andere door bêta-verbindingen aan elkaar geschakelde polysacchariden kunnen verteren. Hierdoor kunnen ze, in tegenstelling tot de mens, grassen en bladeren verteren. De vertering gebeurt door middel van bacteriële afbraak in de pens, één van de vier magen van de herkauwer. Het nadeel van deze afbraak is dat ze gebeurt in anaërobe condities. Hierdoor is het uiteindelijke eindproduct niet CO2 zoals in aërobe condities, maar CH4 ofwel methaan69.

Om het verschil van herkauwers op het broeikaseffect te meten moet daarom de vergelijking worden gemaakt tussen CO2 en methaan als broeikasgas. Hieruit blijkt dat methaan een sterker broeikasgas is dan CO2. Zijn impact is ongeveer 23x groter, waardoor het een zeer negatief effect heeft op de opwarming van de aarde70.

In Nederland heeft een studie aangetoond dat melkkoeien 2x meer methaan produceren dan vleeskoeien.. Specifiek voor vleeskoeien blijkt dat de relatieve methaanuitstoot afneemt naarmate de koeien sneller groeien (gewichtsaanzet). Daarbij komt dat de methaanproductie afhankelijk is van een hele reeks factoren, waaronder de microbiële flora in de pensmaag, de voeding... Vooral de impact van de voeding is interessant. Zo blijkt dat meer voeding, en vooral meer krachtvoeding, leidt tot een daling in de methaanproductie. Meer krachtvoer betekent meer landbouwgrond die verloren gaat, hogere pesticidenuitstoot en meer waterverbruik. Dit leidt tot de conclusie dat het zeer moeilijk is de totale milieu-impact van herkauwers te verlagen.

De methaanuitstoot in België is voornamelijk te wijten aan runderen en in mindere mate aan varkens, schapen, geiten, paarden of andere herkauwers. In andere landen (bijv. Nieuw-Zeeland) is de uitstoot voornamelijk te wijten aan de grote productie van lams- en schapenvlees.

69 www.wikipedia.org

70 IPCC’s Third Assessment Report (2001)

31

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Tabel: Schattingen van de methaanuitstoot door landbouwdieren in België (2003):

Totale populatie Uitstoot per dier (kg CH4/jaar) Totale uitstoot (ton CH4)

runderen melk 787.154 105,24 82837

vlees 2.052.187 48,46 99442

varkens 4.822.055 1,50 7233

schapen 121.083 8,16 989

geiten 26.068 8,98 234

paarden 28.451 20,15 573

Totaal 191307

Hieruit blijkt dat meer dan 95% van de totale methaanuitstoot te wijten is aan runderen. Hoewel de melkproductie per dier een grotere impact heeft, wordt het merendeel van de uitstoot veroorzaakt bij de vleesproductie doordat het aantal runderen voor de vleesproductie hoger ligt.

Daarnaast komt een deel methaan vrij uit mest. Deze cijfers hangen af van het soort dier en zijn weergegeven in de onderstaande tabel.

32

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Tabel: Schattingen van de methaanuitstoot uit mest in België (2003):

Totale populatie Uitstoot per dier (kg CH4/jaar) Totale uitstoot (ton CH4)

runderen melk 787.154 21,66 17049

vlees 2.052.187 13,62 27954

varkens 6.526.159 10,07 65722

schapen 121.083 1,43 173

geiten 26.068 1,38 36

paarden 28.451 26,92 766

Gevogelte 31.401 0,15 5

Totaal 111705

Die gegevens duiden aan dat de uitstoot van methaan via mest en gier groter is bij runderen, maar dat meer dan de helft van de totale uitstoot in België toegeschreven wordt aan de varkens, die in ons land in grote aantallen aanwezig zijn.

Hieruit blijkt dat de methaanuitstoot te wijten aan mest het hoogste ligt bij runderen, maar dat de totale uitstoot voor meer dan de helft te wijten is aan de grote varkensstapel in ons land.

In totaal stoot de veeteelt jaarlijks bijna 300.000 ton methaan uit. Dit komt overeen met ruim 7 miljoen ton CO2 equivalenten. Bij deze cijfers moet worden opgemerkt dat de methaanproductie voor varkens met 5% gestegen is ten opzichte van 1990.71. Op wereldvlak wordt de totale methaanproductie (enkel voor de vleesproductie) geschat op 86miljoen ton72.

PRODUCTIE VAN N2O (LACHGAS)

Lachgas is een ander broeikasgas dat vrijkomt bij de veeteelt, met name door de productie van mest van alle soorten vee. De impact van N2O is vele keren groter dan deze van CO2 of methaan en bedraagt 296x deze van CO2. Dit betekent dat één molecule N2O dezelfde impact heeft als 296 moleculen CO2. Dit komt doordat het jaren duurt vooraleer een molecule lachgas in de atmosfeer wordt afgebroken. 73

Lachgas wordt in de landbouw voornamelijk (voor 75%) geproduceerd door micro-organismen in de bodem op basis van stikstofhoudende mest. Daarnaast komt lachgas vrij bij de opslag en verwerking van mest74.

71 www.klimaat.be


73 IPCC’s Third Assessment Report (2001)

74 Vlaams landbouwbeleidsrapport. http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/downloads/volt/lbr1.pdf

33

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Tabel: Een gedetailleerd overzicht van de productie van lachgas wordt gegeven in de onderstaande tabel

N2O (ton)

Directe emissies bodem totaal 6.871,00

Synthetische meststoffen 2.958,000

Natuurlijke meststoffen afkomstig van mest 2.658,000

Stikstoffixerende teelten 26,000

Teeltresiduen 1.029,000

Bewerking van veenbodems (histosols) 198,000

Dierlijke productie 2.735,000

Indirecte emissies totaal 2.896,00

Atmosferische depositie 831,000

Stikstofverliezen aan de bodem en erosie 2.064,000

Mest management 2.870,000

Overige 730

Totaal 16.102,00

In totaal wordt er dus in België 16.102 ton lachgas geproduceerd. Dit komt overeen met 4.700.000 ton CO2 equivalenten. Hierbij moet worden aangestipt dat tussen 1990 en 2003 er ongeveer 9% minder lachgas werd uitgestoten75. Wereldwijd worden 2.2 miljard ton CO2 equivalenten de lucht ingeblazen door de productie van lachgas76.

TOTALE UITSTOOT BROEIKASGASSEN

De landbouw stoot grote hoeveelheden van twee broeikasgassen uit: methaan en lachgas. Beide zijn sterke broeikasgassen die een veel grotere invloed hebben dan CO2 op het klimaat. In totaal is de landbouw (voornamelijk de veeteelt) goed voor 7% van de totale uitstoot van broeikasgassen in België. Vooral runderen en in mindere mate varkens zijn hiervoor verantwoordelijk.

Een studie uit Vlaanderen toont aan dat de grootste impact van broeikasgassen (95%) vanuit de landbouw wordt veroorzaakt door drie belangrijke factoren: methaanuitstoot te wijten aan de veeteelt, uitstoot van lachgas te wijten aan veeteelt en bemesting en CO2 uitstoot te wijten aan de verwarming van serres77.

75 www.klimaat.be


34

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Schattingen van de productie van methaan te wijten aan veeteelt op wereldvlak schommelen tussen 80 en 115 miljoen ton /jaar ofwel ongeveer 1/5 van de totale methaanuitstoot. De totale uitstoot van lachgas ligt lager. Hiervoor lopen de schattingen uiteen van 1 tot 6 miljoen ton/jaar voor alle landbouwgronden en veeteeltgerelateerde bronnen. Dit komt neer op 15 à 25% van de totale lachgasemissie. Dit toont aan dat de landbouw en vooral de veeteelt een zware druk uitoefent op ons klimaatsysteem.78

Een meer recente studie schat de totale productie aan CO2 equivalenten te wijten aan de landbouw op 7,1 miljard ton. Hiervan is 2,7 miljard ton te wijten aan CO2 uitstoot (voornamelijk te wijten aan ontbossing). 2,2 miljard ton kan worden gelinkt aan de uitstoot van bijna 100miljoen ton methaan voornamelijk ten gevolgen van fermentatieprocessen bij herkauwers. De laatste 2,2 miljard ton is afkomstig van de productie van iets minder dan 10miljoen ton lachgas. Deze cijfers zijn van eenzelfde grote orde als de cijfers uit het IPCC rapport uit 200179.

Het is zeer moeilijk dit probleem aan te pakken aangezien de uitstoot van deze broeikasgassen te wijten is aan enerzijds de verteringsprocessen van voornamelijk runderen en anderzijds aan microbiële processen in de bodem die een onderdeel vormen van de natuurlijke stikstofcyclus.

De enige manier om deze uitstoot van broeikasgassen aan te pakken is het verminderen van de consumptie van vlees en dan vooral de consumptie van rundvlees.

Zeer weinig studies geven een CO2 balans van de verschillende soorten vlees. Een studie van DEFRA gaf een overzicht van de diverse cijfers die werden teruggevonden in de literatuur80:

Energie noodzakelijk voor de productie van 1 kg vlees (Engeland):

- Rund: 28MJ - Schaap: 23MJ - Varken: 17 MJ - Kip: 12 MJ

Impact op het klimaat:

- Rund: 15 - 32,3 kg CO2 equivalenten per kg vlees - Schaap: 10,1 - 17,4 kg CO2 equivalenten per kg vlees - Varken: 6,3 kg CO2 equivalenten per kg vlees - Kip: 4,6 - 6,7 kg CO2 equivalenten per kg vlees

Mestoverschotten en eutrofiëring

Een tweede afvalproduct van de intensieve veeteelt is mest. Bij extensieve veeteelt wordt mest gebruikt als nuttig bijproduct, aangezien het kan worden aangewend om het land vruchtbaar te maken. Mest bevat grote hoeveelheden stikstof, fosfor en andere mineralen die de plantengroei bevorderen. In de intensieve landbouw, wordt de productie van mest overdadig en zorgt de verwijdering ervan voor problemen. Een teveel aan nitraten en fosfaten aanwezig in mest kan het gronden oppervlaktewater

77 http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/downloads/volt/lbr1.pdf

78 PCC’s Third Assessment Report (2001)


80 Environmental Impacts of Food production and Consumption (2006)

35

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO vervuilen. Door de intensieve veeteelt in sommige landen, waaronder België, oefent dat mest(overschot)probleem een continue druk op het leefmilieu uit.

De mestproblematiek in België situeert zich enkel langs Vlaamse zijde. In Wallonië is de veeteelt minder intensief, zoals de cijfers in de vorige hoofdstukken illustreerden. Het volgende hoofdstuk zal enkel de situatie in Vlaanderen beschrijven aangezien Wallonië niet met mestoverschotten te kampen heeft.

In Vlaanderen werd in 2004 ruim 61 miljoen kg fosfaat en 161 miljoen kg stikstof geproduceerd. Het zwaartepunt van deze productie ligt in de provincies Oost- en West-Vlaanderen, met respectievelijk 23 en 42% van de totale productie.

Het merendeel van de mest is afkomstig van de varkens- en de rundveehouderij. De mestproductie van de pluimveeteelt is relatief bescheiden. Een overzicht van de volledige mestproductie in Vlaanderen in 2003 en 2004 wordt gegeven in de onderstaande tabel81.

Conform de Europese regels wordt in Vlaanderen bij het mestbeleid rekening gehouden met de fosforbalans in de bodem en het nitraatgehalte (max. 50mg/l) in het water. Dit is vertaald in een mestbalans die de hoeveelheid geproduceerde mest weergeeft ten opzichte van de afzetruimte.

Tabel: Mestproductie voor de verschillende dieren in Vlaanderen

Runderen 81.674.920

Varkens 59.453.328

Gevogelte 17.593.587

Overige 2.857.443

Totaal 161.579.279

Een deel van deze productie (8 miljoen kg fosfaat en 9 miljoen kg stikstof) wordt verwerkt of geëxporteerd. Bij de verwerking wordt de mest gedroogd (kippenmest en varkensmest) of gescheiden in een dunne en een dikke fractie (voor varkensmest). Hierbij wordt de dikke fractie afgevoerd naar composteerinstallaties en de dunne fractie wordt biologisch verwerkt.

In totaal, na aftrekken van de behandelde hoeveelheden en de verliezen op het landbouwbedrijf, produceert Vlaanderen (2004) 53.5 miljoen kg fosfaat en 128 miljoen kg Stikstof. Doordat de maximale afzet in Vlaanderen respectievelijk 49 en 110 miljoen kg bedraagt, zit Vlaanderen met een groot mestoverschot van 4.5 miljoen kg fosfaat en 18 miljoen kg stikstof. Dit is een aanzienlijke verbetering ten opzichte van 1998, toen er 35 miljoen kg fosfaat en 56 miljoen kg stikstof te veel werd geproduceerd.

Deze verbetering is te wijten aan de politiek gevoerd door de Vlaamse overheid. Deze bestaat uit een driesporenbeleid: aanpak aan de bron, verwerking en export en optimale invulling van de bemestingsnormen. Vooral een minder fosfaatrijke voeding, de afbouw van de veestapel en de export en verwerking hebben geleid tot een vermindering van de mestoverschotten.

81 Voortgangsrapport Mestbank 2005 betreffende het mestbeleid in Vlaanderen en de aanbevelingen van de stuurgroep Vlaamse mestproblematiek.

36

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Toch blijft de productie erg hoog liggen en is het noodzakelijk maatregelen te nemen. Toch geven deze cijfers aan dat er al lange tijd een groot mestoverschot bestaat dat niet kan worden weggewerkt en waardoor de druk op de water- en grondkwaliteit blijft toenemen.

Ondanks het grote mestoverschot dat de Vlaamse veeteelt produceert, wordt door de landbouw nog gebruik gemaakt van kunstmest. Het gebruik loopt op tot 39 miljoen kg stikstof en 4 miljoen kg fosfaat. Dit is een onbegrijpelijke situatie. Hierdoor wordt het milieu, dat al overbelast is door de mestoverschotten van de veeteelt, nogmaals extra belast door het gebruik van grote hoeveelheden kunstmest. Daarbij komen nog de productiekosten van de kunstmest, die eveneens een negatieve bijdrage tot het milieu leveren.

Naast chemische meststoffen wordt er een kleine fractie andere meststoffen gebruikt. Het gaat hierbij om onder meer slib, compost en schuimaarde. Het gebruik hiervan is zeer beperkt en bedraagt maximaal enkele procenten.

De enorme mestoverschotten in Vlaanderen zorgen voor milieuproblemen en hebben recent nog geleid tot een veroordeling door het Europees hof van justitie. In dit arrest wordt België op 4 punten veroordeeld:

- België heeft onvoldoende kwetsbare zones afgebakend. - de normen voor het uitrijden van mest zijn onvoldoende streng. - België blijft in gebreke bij het opstellen van actieprogramma's voor kwetsbare gebieden. - Het rapport aan de Commissie bleek onvolledig. Hierbij ontbraken vooral stukken inzake kwetsbare gebieden en een

overzicht van de resultaten van de watermonitoring.

Uit deze veroordeling blijkt dat België vooral de gevaren voor het milieu negeert, wat leidt tot ernstige nitraat- en fosfaatvervuiling.

De situatie in Wallonië is sterk verschillend van deze in Vlaanderen. Wallonië heeft veel minder intensieve veeteelt en hierdoor geen mestoverschotten. Toch zijn er 5 zones als kwetsbaar aangeduid. Het gaat om Komen, Het land van Herve, Zuid-Namen, De Brusselse zanden en de Crétacé de Hesbaye. Voor deze gebieden geldt een maximale spreiding van 80kg stikstof per ha voor akkerland en 210kg per ha voor grasland. Buiten de kwetsbare gebieden zijn de waarden respectievelijk 120 en 210kg. Het gaat hierbij enkel om organische stikstof. Afhankelijk van de teelt mag er worden bijgemest met kunstmest82.

Gevolgen voor oppervlakte- en grondwater

De VMM (Vlaamse Milieumaatschappij) evalueert de toestand van het oppervlaktewater met behulp van een netwerk met 800 meetpunten. In de periode 1999-2003 was een verbetering te merken in de gemeten nitraatconcentratie. Vanaf 2003 werd opnieuw een terugval opgemerkt. Hierbij overschreden ongeveer de helft van de meetpunten minstens eenmaal de norm van 50 mg/l. Vooral in West-Vlaanderen, met de Leie en de Ijzer, is de situatie dramatisch aangezien meer dan 2/3 van de metingen een te hoge concentratie aan nitraat weergeven. Het percentage meetpunten dat de 50 mg/l grens overschrijdt, kan worden teruggevonden in onderstaande tabel83.

Het is verder zeer verontrustend dat in de twee laatste winters de gemiddelde waarden in het meetnet boven de 50 mg/l lagen. Dit is des te erger aangezien de waarde van 50 mg/l afkomstig is uit de Europese Drinkwaterrichtlijn.

82 www.nitrawal.be

83 Mira T 2005.

37

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Tabel: Overschrijdingen van de 50mg/l norm voor stikstof in oppervlaktewater

Het grondwater is eveneens sterk vervuild met nitraat, zoals uit de cijfers van AMINAL blijkt. Het meetnet voor grondwater bestaat uit meer dan 2.000 meetpunten, die afhankelijk van de gevoeligheid 2 of 4 maal per jaar gecontroleerd worden. De meeste meetpunten hebben 3 onttrekkingsfilters. De onderstaande tabel geeft de overschrijding van de norm weer. Indien bij één van de drie onttrekkingsfilters de norm werd overschreden, werd het resultaat voor het meetpunt als positief aanzien.

Tabel: contaminatie van de grondwaterputten.

De cijfers zijn sterk gebonden aan de samenstelling van de grondlagen. Zo is het grondwater in de poldergebieden bijna niet gecontamineerd door de sterke reductiecapaciteit van de sedimenten. In Noord-Limburg en de Vlaamse heuvelstreken worden daarentegen veel overschrijdingen vastgesteld. Ook in ondiep water van natuurgebieden blijkt de norm voor nitraten in 18% van de gevallen te worden overschreden.

38

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Kaart : Concentratie van nitraten in grondwater, lente 2005

Bodem

Nitraat komt niet enkel voor in oppervlakte- en grondwater, maar werd eveneens in verhoogde concentraties in de bodem teruggevonden. In totaal werden meer dan 6.000 stalen genomen, goed voor een oppervlakte van meer dan 8.000 hectare. 56% van de stalen bleef onder het referentieniveau van 90 kg NO3

-N. Het gemiddelde van alle percelen bedroeg ruim 105 kg NO3-N. De

concentratie in de bodem is sterk afhankelijk van de teelt op het betrokken perceel. Zo doen percelen met suikerbieten het meestal goed aangezien een optimale bemesting zorgt voor een hogere concentratie van suiker in de bieten.

Fosfor is eveneens overvloedig aanwezig in de Belgische bodem, zoals blijkt uit de onderstaande tabel. Hieruit blijkt dat ruim 85% van de akkergronden en meer dan 62% van de weilanden boven de streefzone zitten qua fosforgehalte. Fosfor accumuleert in de bodem en is vooral schadelijk voor de biodiversiteit, zowel in de bodem als in het oppervlaktewater.

Tabel : aanwezigheid van fosfaten in de bodem

39

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Gevolgen van een hoge concentratie aan nitraat en fosfaat in bodem en water

Het ergste gevolg van de hoge nitraat- en fosfaatconcentraties in het oppervlaktewater is eutrofiëring ofwel de overmatige groei van algen en waterplanten. Hierdoor daalt het zuurstofgehalte in het water, waardoor het onleefbaar wordt voor vissen. Hierdoor wordt de fauna in meren en waterlopen sterk verstoord.

Oppervlaktewater en grondwater wordt in België gebruikt voor de productie van drinkwater. De norm voor drinkwater is vastgelegd in de Europese wetgeving en bedraagt 50 mg/l. Voor zwangere vrouwen en kinderen wordt aangeraden geen water te consumeren dat meer dan 25 mg nitraat per liter bevat. Door de verhoogde concentraties van nitraat in het grondwater zijn al enkele grondwaterwinningen gesloten. Ook de productie van drinkwater uit oppervlaktewater wordt bemoeilijkt doordat algen de filters verstoppen en geur- en smaakhinder veroorzaken. Hierdoor gaan de kosten voor de verwijdering van nitraten sinds 1991 in stijgende lijn84.

Daarnaast zijn er de gevaren voor de volksgezondheid. Nitraat wordt uitgescheiden door de nieren, maar ongeveer 5% ervan wordt omgezet in nitriet door de menselijke microbiële flora. Vooral zuigelingen en personen met een maagaandoening zetten veel nitraat om in nitriet. Nitriet wordt zeer moeilijk uitgescheiden en belemmert het zuurstoftransport in het lichaam. Bij zuigelingen kan dit leiden tot een ernstig zuurstoftekort of blauwzucht.

Een gevolg van de mestproductie is de vorming van ammoniak (NH3). Wanneer mest in contact komt met de lucht, wordt ammoniak gevormd. Het overgrote deel van de ammoniakemissies in Vlaanderen (België) zijn afkomstig van de veeteelt. Verder nemen kunstmest, de industrie en het verkeer een beperkte hoeveelheid uitstoot voor hun rekening.

Uit deze cijfers blijkt dat de uitstoot van ammoniak geleidelijk aan daalt. Vooral vanaf 2000, wanneer de beleidsmaatregelen (o.a. mestverwerking) van kracht werden, kan een sterke daling worden vastgesteld voor de uitstoot van NH3.

Ammoniak draagt, samen met NOx en SO2, bij tot de verzuring van het leefmilieu. Doordat ammoniak in tegenstelling tot NOx en SO2 niet over lange afstanden wordt meegevoerd, is het effect eerder lokaal. Zo draagt de Vlaamse landbouw bij tot 26.5% van de totale verzurende emissies in Vlaanderen. Verzuring zorgt voor een veranderde samenstelling van de lucht, het oppervlaktewater en de bodem. De gevolgen hiervan zijn multipel: afname van de bodemkwaliteit, wortelaantasting van planten en bomen, verhoogde stressgevoeligheid van bomen, te hoge concentraties van aluminium en nitraat in het grondwater en verandering van de

84 Mira T 2003.

40

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

soortensamenstelling (biodiversiteit). Daarnaast zorgen verzurende emissies voor corrosie van materialen en versnelde verwering van gebouwen85.

Wereldwijd speelt het mestprobleem eveneens een grote rol en heeft een een impact op het ecosysteem. De onderstaande tabel maakt een schatting van de verliezen aan fosfor en stikstof die in het waterecosysteem terechtkomen86.

Tabel: verliezen van stikstof en fosfor in aquatische systemen.

Gebruik water

Naast het besmetten van de natuurlijke zoetwatervoorraden met fosfaat en nitraat consumeert de veeteelt enorme hoeveelheden water. Zo heeft een volwassen rund dagelijks ruim 100l drinkwater nodig bij een temperatuur van 15°C. Voor een varken gaat het om bijna 20l. Reken daarbij 10l water voor onderhoud van de stallen (runderen) en 50l voor varkens en je komt op een totale waterbehoefte van 110l per dag voor runderen en bijna 70l voor varkens87.

85 http://lucht.milieuinfo.be/



41

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Om 100 g rundvlees te produceren is 25.000 liter water nodig.88

Een totale schatting van het watergebruik van de veeteelt wordt weergegeven in de onderstaande tabel.

De cijfers geven geen indicatie van de waterbehoefte voor het groeien van voedingsgewassen. Het is zeer moeilijk hierover cijfergegevens te bekomen daar de productieomstandigheden sterk verschillen van land tot land en van teelt tot teelt. Wel kan men aanvoelen dat hiervoor eveneens grote hoeveelheden water nodig zijn.

VERGELIJKING VAN DE MILIEU-IMPACT VAN VLEES MET DIE VAN ANDERE VERBRUIKSGOEDEREN

De cijfers uit de voorgaande hoofdstukken tonen aan dat de effecten van vleesconsumptie zich uitstrekken over verschillende domeinen. Hierdoor is het moeilijk de impact van vleesconsumptie in een breder kader te zien. Desondanks hebben enkele onderzoeksgroepen getracht de vergelijking te maken tussen vleesconsumptie en andere consumptiegoederen.

Een studie van het IPTS/ESTO89 heeft getracht hier verandering in te brengen door de milieu-impact van een hele reeks consumentengoederen te bekijken. De resultaten geven aan dat de schade die aan het milieu wordt toegebracht door vleesconsumptie zeer hoog ligt.

De Europese studie vergeleek de impact van 282 verschillende consumentengoederen op 8 milieufactoren: uitputting van grondstoffen, broeikaseffect, aantasting van de ozonlaag, menselijke toxiciteit, ecotoxiciteit, fotochemische oxidatie, verzuring en eutrofiëring. Hierbij werd gekeken naar de impact van verwarming, transport, diensten, voedselvoorziening en een hele reeks van andere gebruiksgoederen. Voor elk product werd de impact weergegeven als een percentage van de totale impact per milieufactor.

Vleesconsumptie werd opgedeeld in drie verschillende domeinen: verwerking en slachten van kippen, worsten en andere bereide vleeswaren en overige vleessoorten. De resultaten worden weergegeven in de onderstaande tabel. Ter vergelijking werd de impact van de totale voedselconsumptie ook weergegeven in de tabel. In deze cijfers zit enkel de consumptie van voedingsproducten (alcohol en tabak niet meegerekend) in eigen huis. Consumptie in restaurants en hotels werd ingedeeld in een andere categorie.


89European Commission.. 2006 Environmental impact of products. http://ec.europa.eu/environment/ipp/identifying.htm

42

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Hieruit blijkt dat de impact van de vleesproductie op ons consumptiepatroon zeer groot is. Voor de meeste categorieën schommelt de impact rond de 10%. Vooral de bijdragen voor de verzuring van het leefmilieu, het broeikaseffect en de eutrofiëring zijn indrukwekkend. De bijdrage aan de uitputting van de grondstoffen is relatief beperkt. Hierbij moet worden opgemerkt dat enkel de rechtstreekse impact is opgenomen in de cijfers. Het gebruik van kooktoestellen, voedselbereidingen of het eten van vlees op restaurant werden ingedeeld in andere categorieën en zitten niet verrekend in de cijfers.

Uit de cijfers blijkt de impact van ons voedingsconsumptiepatroon op het leefmilieu enorm te zijn. Wanneer de cijfers van restaurants, hotels, alcoholische dranken, tabak en drugs worden mee ingecalculeerd, stijgt de impact met 10%.

43

Tabel: Weergave van de milieu-impact van de verschillende soorten vleesproductie voor 8 milieu-indicatoren.

Uitputting van grondstoffen

Broeikaseffect Aantasting van de ozonlaag

Menselijke toxiciteit

ecotoxiciteit Fotochemische oxidatie verzuring Eutrofiëring

Verwerking en slachten van kippen

2.5% 3.93% 3.11% 2.96% 3.15% 3.42% 4.46% 6.68%

Vleesverpakking 3% 5.54% 3.32% 3.59% 4.88% 3.88% 6.14% 11%

Worsten en andere bereide vleeswaren

1.42% 2.52% 1.66% 1.78% 2.19% 1.93% 2.80% 4.83%

Totaal vlees 6.92% 11.69% 8.09% 8.33% 10.22% 9.23% 13.30% 22.51%

Impact voeding90 20.6% 29.3% 23.6% 23.6% 31.6% 25.5% 29.7% 58.1%

Totale impact voeding91 29.2% 40.1% 34.4% 33.9% 42.8% 36.2% 40.8% 72.3%

90 Impact zonder cijfers van restaurants, hotels, alcoholische dranken, tabak en drugs

91 Impact met cijfers van restaurants, hotels, alcoholische dranken, tabak en drugs

44

© OI

VO ©

OIVO

© OI

VO ©

OIVO

© OI

VO ©

OIVO

© OI

VO ©

OIVO

© OI

VO ©

OIVO

© OI

VO ©

OIVO

© OI

VO

Een studie uitgevoerd door een Zwitserse en een Zweedse universiteit over de energiekost noodzakelijk voor de productie van een hamburger. Hiervoor werden de verschillende ingrediënten (brood, vlees, sla, komkommer, ui en kaas) in detail geanalyseerd.

Dit leidde tot een schatting van het energieverbruik voor de productie van één hamburger. In het minimale scenario is er 7.3MJ nodig. Voor het maximale scenario 20MJ. In beide gevallen vergt de productie van vlees de meeste energie92.

Een andere manier om de totale impact van vleesconsumptie op het leefmilieu te berekenen is de ecologische voetafdruk93. Deze berekening gaat uit van de totale beschikbare ruimte voor alle bewoners van de aarde. Dit gebeurt door aan de verschillende soorten land (bossen, grasland, oceanen) een opbrengst toe te kennen nodig om

- Voeding en vezels te produceren - Afvalstromen te absorberen - Infrastructuurwerken uit te voeren

Slechts een kwart van de aarde is bio-productief. In totaal moet de mensheid 11.3ha onder zich verdelen. Dit komt neer op 1.8ha/persoon om zich te voeden, kleden, wonen, verwarmen... In 2001 bedroeg de globale voetafdruk 2.2ha/persoon oftewel 21% meer dan beschikbaar is. Dit betekent dat het natuurlijk kapitaal van de aarde sneller wordt opgebruikt dan het wordt geregenereerd.

De ecologische voetafdruk kan ook worden gebruikt om de impact van bepaalde activiteiten zoals veeteelt, autogebruik, productie van een computer en andere activiteiten te meten.

92 Annika Carlsson-Kanyama & Mireille Faist (2000). Energy Use in the Food Sector: A data survey

http://www.infra.kth.se/fms/pdf/energyuse.pdf

93 www.wwf.be

45

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO De gemiddelde voetafdruk van de Belg bedraagt 4.9ha oftewel 2.7x zijn beschikbare ruimte. De voetafdruk van de gemiddelde Belg is als volgt verdeeld:

- Voeding: 0,95 ha - Woning: 1,25 ha - Mobiliteit: 0,95 ha - Afval, diensten en gezondheidszorg: 1,75 ha

Ongeveer 20% van de ecologische voetafdruk wordt ingenomen door voeding. Hiervan gaat 50% naar de consumptie van vlees en vis. Zo weegt 1kg vlees 10x zwaarder dan een kg groenten bij de berekening van de voetafdruk.

Dus houdt 20% van de ecologische voetafdruk van een Belg verband met de voeding94.

Deze cijfers zijn vergelijkbaar met de Europese EIPRO studie95.

IS BIOLOGISCH VLEES BETER VOOR HET MILIEU?

Producten afkomstig van biologische teelt moeten aan een reeks voorwaarden voldoen alvorens ze gelabeld mogen worden. De belangrijkste zijn:

- De voeders van de dieren moeten voor een groot gedeelte (tussen de 85-95%) afkomstig zijn van biologische landbouw - Het gebruik van GGO's in de dierenvoeders is verboden - Preventief behandelen van ziekten bij de dieren is verboden - Alle behandelingen van de dieren dienen te gebeuren onder toezicht van een veearts - Groei- en productiebevorderende stoffen zijn verboden. - De wachttijd bedraagt het dubbele van de wettelijke wachttijd. - Een dier mag jaarlijks maximaal twee behandelingen met geneesmiddelen ondergaan. Zijn dit er meer wordt het uit het

biologische systeem verwijderd. - Systematisch couperen van staarten, ontbekken, onthoornen.... van de dieren is niet toegestaan - Normen voor mestbeheer, uitloop en huisvesting moeten worden opgevolgd.

Het systeem van biologisch vlees wordt onafhankelijke gecontroleerd door Integra (door de overheid erkent certificatieorgaan) waardoor de consument zeker kan zijn dat het biologische vlees voldoet aan de gestelde voorwaarden.

Deze criteria hebben gevolgen voor het milieu. Biologische landbouw oefent minder druk uit op het oppervlaktewater door een strenge controle op het mestbeheer. Daarnaast worden bijna geen pesticiden gebruikt voor het produceren van de dierenvoeders wat de druk op het leefmilieu aanzienlijk verlaagt. Ten slotte biedt biologisch vlees voordelen voor de consument doordat de dieren niet systematisch worden behandeld met geneesmiddelen waardoor de kans op residu's wordt verkleind.

94 http://www.wwf.be/eco-footprint/nl/index.htm

95 http://www.wwf.be/eco-footprint/nl/index.htm

46

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

CONCLUSIES MILIEU-IMPACT

De milieu-impact van de voedingsproductie is heel groot en laat zich op verschillende vlakken gevoelen: energieverbruik, uitstoot van broeikasgassen, verzuring van het milieu... Meerdere Europese studies geven aan dat de vleesconsumptie zorgt voor ongeveer 10% van de totale impact van verbruiksgoederen op het milieu.

De rechtstreekse milieueffecten zijn hoofdzakelijk te wijten aan de dierlijke uitwerpselen (mest, gier) en aan de broeikasgasemissies. Het overschot aan diermest is typisch voor de intensieve landbouw en komt vooral in Vlaanderen voor. Het draagt bij aan de verzuring van het water, de lucht en de bodem én het verstoort zodoende de fauna en flora.

De productie van broeikasgas is in hoofdzaak toe te schrijven aan de runderen en in mindere mate aan de varkens. Zo is de runderteelt verantwoordelijk voor 7% van de totale uitstoot van broeikasgassen in België. De voortgebrachte hoeveelheden broeikasgas zijn recht evenredig met de hoeveelheden geproduceerd vlees.

Als we daarbij de emissies van het bodemgebruik en van de veranderingen van het bodemgebruik incalculeren, is de dierteelt op wereldschaal verantwoordelijk voor 9% van de CO2 afkomstig van menselijke activiteiten.

De dierteelt behoort tot de meest schadelijke sectoren voor de al verarmde watervoorraden doordat hij mee een rol speelt in o.a. de watervervuiling, de eutrofiëring en de afbraak van de koraalriffen.

Naast de directe effecten bestaat er nog een reeks indirecte invloeden. Bovendien vraagt de uitbreiding van de intensieve veeteeltexploitaties om alsmaar grotere oppervlakten grond. Dat geeft aanleiding tot grootschalige ontbossingen, die op hun beurt de bodemerosie en de woestijnvorming in de hand werken, vooral in ontwikkelingslanden.

De ergste vervuilende stoffen zijn de meststoffen en de pesticiden die verstoven worden over de voedergewassen.

Andere effecten zijn bijvoorbeeld het gevolg van de productie en het transport van veevoeders of hebben te maken met het economische verlies dat zich voordoet naar aanleiding van de voedselcrises (denk aan: PCB's en dioxines) en van ziekten (denk aan: monden klauwzeer, varkenspest,...). Die indirecte gevolgen zijn moeilijk in cijfers uit te drukken, maar iedereen begrijpt dat het wereldwijd vervoeren van dierenvoeders, levende dieren en vleesproducten weegt op het milieu, vooral door het energieverbruik en de emissies van broeikasgassen en van fijn stof.

Bovenop de milieueffecten zorgt de vleesconsumptie ook voor vergaande sociale gevolgen. Gronden worden ingepalmd voor de productie van veevoeder ten nadele van de productie van lokale voedingsgewassen. De boeren die hun grond verliezen, vervoegen de minst gegoede bevolkingsgroepen. De plaatselijke bevolking lijdt honger terwijl op hun gronden soja en maniok worden geteeld die worden geëxporteerd voor het produceren van vlees.

47

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO BIOLOGISCHE PRODUCTIE

Heeft vlees dat volgens de methoden van de biologische landbouw geproduceerd wordt, een minder zware milieu-impact?

Het antwoord op die vraag is niet eenvoudig. In principe willen de normen die in de Europese reglementering96 opgenomen zijn, de productie van kwaliteitsvol vlees via milieuvriendelijke methoden stimuleren. De tabel die volgt geeft kort aan welke de criteria zijn waaraan de biologische teelten moeten voldoen en welke milieuvoordelen uit de toepassing van die criteria voortvloeien.

Europese criteria biologische productie Milieuvoordelen

Geen niet-grondgebonden productie, aantal dieren gekoppeld aan de beschikbare oppervlakten, toegang tot een uitloop

Verband tussen aantal dieren en de mogelijkheid om de dierlijke mest uit te rijden op de gronden van de exploitatie

Kiezen voor rustieke en aangepaste rassen Preventie van ziekten en minder veterinaire behandelingen nodig

Voeders vooral samengesteld uit ingrediënten afkomstig van de biologische landbouw, zonder GGO's, waarvan 50% moet komen van de exploitatie zelf of van exploitaties uit dezelfde streek, en permanente toegang tot weidegronden of tot grof droog veevoer

Voeder van biologische kwaliteit: eerbied voor het milieu, de gezondheid van de dieren en de consumenten door minder contaminatie met residu's van pesticiden

Plaatselijk voer: minder transport en minder impact op het milieu en op de boeren in het zuiden

Gezondheid van de dieren en preventie van ziekten

Geen preventieve veterinaire behandeling en enkel curatieve behandelingen met de toegelaten stoffen.

Geen groeifactor noch synthetische aminozuren

Gezondheid van dier en mens door minder residu's van stoffen van veterinaire productie in de dierproducten

Minder milieuvervuiling door minder diergeneeskundige stoffen in de mest.

Veeleisende normen inzake dierenwelzijn Kwaliteit van de dierlijke productie

Nochtans is het klimaateffect van de broeikasgasemissies voor een groot deel afhankelijk van "biologische" factoren zoals de spijsvertering van de herkauwers (productie van methaan) en de afbraak van de organische stoffen door de bodembacteriën (productie van methaan en van stikstofhemioxide). Die biologische factoren worden maar matig beïnvloed door de productiemethoden.

96 Verordening (EG) 1804/1999 van de Raad van 19 juli 1999 waarbij Verordening (EEG) nr. 2092/91 inzake de biologische productiemethode en aanduidingen dienaangaande op landbouwproducten en levensmiddelen wordt aangevuld met betrekking tot de dierlijke productie.

48

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Volgens de studie van DEFRA (GB,2006)97 zijn de biologische producties van runderen, schapen en varkens minder energieverslindend dan de traditionele productiemethoden, maar is de biologische productie van kippen wel meer energieverslindend. Toch is het zo dat, hoewel de impact op het klimaat meer afhangt van de uitstoot van methaan en van stikstofhemioxide dan van de CO2-emissies, het niet vanzelfsprekend is dat de biologische producties minder impact zouden hebben op de klimaatopwarming. In dat verband geven de bestaande gegevens aan dat de biologische producties van schapen en varkens minder klimaateffect zouden hebben dan de klassieke producties, maar dat dit niet aantoonbaar zou zijn voor runderen en kippen.

Ongeacht of de productiemethoden biologisch dan wel traditioneel zijn, lijkt het erop dat de extensieve teelt van runderen minder klimaateffect ressorteren per geproduceerde eenheid dan de intensieve teelt.

De biologische kippenteelten hebben een slechtere CO2-equivalentbalans, voornamelijk omdat de biologische kippen geslacht worden na een langere groeiperiode en omdat het omzettingspercentage "kg voer/kg geproduceerd vlees" lager uitvalt.

97 DEFRA. Environmental Impacts of Food Production and Consumption, december 2006.

49

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO

Vleesconsumptie

VLEES: EEN BRON VAN EIWITTEN EN JAMMER GENOEG OOK VAN VETTEN

Er zijn diverse soorten vlees te vinden op de Belgische markt. Men kan deze onderverdelen in drie categorieën. Allereerst zijn er de onbereide vleeswaren zoals kipfilet, steak, spek... Daarnaast zijn er de bereide gerechten, die onderverdeeld kunnen worden in twee categorieën: de koude bereidingen zoals salami, beenham,... en de warme bereidingen zoals hamburgers, vleesbrood....

In de onderstaande tabellen vindt u de samenstelling van een aantal vleesproducten. De meeste vleeswaren bevatten ongeveer dezelfde hoeveelheid aan eiwitten (~20%). Door de hoge concentratie aan eiwitten is vlees een ideale bron van aminozuren voor het menselijke lichaam. Daarbij komt dat de essentiële aminozuren in een optimale concentratie aanwezig zijn in vlees. De enige vergelijkbare plantaardige bron van aminozuren is soja.

Naast macronutriënten bevat vlees een reeks micronutriënten zoals ijzer, zink, selenium en vitaminen B. Deze producten (vooral Vitamine B12) worden weinig teruggevonden in plantaardige producten. Vegetariërs moeten daarom voldoende aandacht schenken aan de extra opname van vitamine B12, ijzer en zink om geen deficiënties te krijgen.

Het vetgehalte van vleeswaren varieert sterk. Vele vleessoorten bevatten minder dan 10% vetten en zijn in een uitgebalanceerd dieet een ideale bron voor eiwitten. Vlees bevat in vergelijking met plantaardige producten meer verzadigde vetten. Onbereide vleeswaren (met uitzondering van spek en lamsvlees) bevatten over het algemeen minder vet dan bereide vleeswaren, die in sommige gevallen ook koolhydraten bevatten.

Een overmatige consumptie van verzadigde vetten is de oorzaak van hart- en vaatziekten bij de mens. Bij de bereide gerechten ligt de concentratie aan verzadigde vetten hoger dan bij onbereide vleeswaren. Daarnaast bevat vlees grote hoeveelheden cholesterol, wat eveneens leidt tot hart- en vaatziekten. Wederom worden bij de bereide vleeswaren hogere concentraties teruggevonden. Uitzondering hierop is orgaanvlees, dat zeer rijk is aan cholesterol.

Tabel : vetgehalte van vleeswaren

Vers vlees Vetten Verzadigde

vetten

Enkelvoudig onverzadigde

vetten

Meervoudig onverzadigde

vetten Linolzuur Cholesterol

g* g* %** g* %** g* %** g* % ** mg

Struisvogelsteak 0,6 0,2 33 0,2 33 0,2 33 0,1 17 55

Kippenborst 0,9 0,2 22 0,2 22 0,2 22 0 0 45

Kalkoenborst 1,4 0,3 21 0,2 14 0,2 14 0,2 14 15

Struisvogelfilet 1,5 0,6 40 0,6 40 0,3 20 0,2 13 57

Varkensmignonnette 1,6 0,6 38 0,7 44 0,2 13 0,2 13 44

50

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Mager kalfsvlees 1,6 0,8 50 0,7 44 0,1 6 0,1 6 57

Lange rugspier (rund) 1,6 0,7 44 0,6 38 0,2 13 0,1 6 56

Kippenbout 2,3 0,7 30 0,6 26 0,5 22 0,4 17 74

Varkenshaas 2,4 0,9 38 1 42 0,4 17 0,3 13 45

Paardenvlees 2,8 0,9 32 1,1 39 0,7 25 0,7 25 70

Schapenfilet 3,4 - - - - - - 0,1 3 68

Kalkoenbout 3,6 1,3 36 0,8 22 0,9 25 0,8 22 40

Lever (rund) 4 1,5 37 0,6 15 0,8 20 - - 300

Lever (kalf) 5 1,5 30 0,9 18 1,3 26 - - 345

Nier (varken) 5,2 1,7 33 3,2 62 0,2 4 0,6 365

Lever (varken) 5,4 2,1 39 1,7 31 1,6 30 0,3 6 340

Entrecôte (rund) 6 2,7 45 2,7 45 0,1 2 0,1 2 62

Ribstuk (rund) 6 3 50 2,9 48 0 0 - - 58

Konijn(b) 8,5 3,2 38 2,4 28 2,6 31 2 23 -

Varkenskotelet 9 3,4 38 4,5 50 1,1 12 0,9 10 56

Kip met vel 9,9 2,5 25 3,9 39 1,5 15 1,3 13 80

Vet kalfsvlees 10,1 5,1 50 4,6 46 0,4 4 0,3 3 70

Mager lamsvlees 12 5,9 49 4,7 39 0,6 5 0,6 5 79

Schapenbout 18 10,4 58 6,8 38 0,8 4 0,6 3 70

Soepkip 19 4,8 25 7,5 39 2,9 15 2,6 14 94

51

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Vet lamsvlees 25 12 48 9,5 38 3,5 14 3,5 14 80

Spek 53,3 18,9 35 22,3 42 7,9 15 7,4 14 50

Bron: www.nice-info.be

Vleeswaren Vetten Verzadigde

vetten

Enkelvoudig onverzadigde

vetten

Meervoudig onverzadigde

vetten Linolzuur Cholesterol

g* g* %** g* %** g* %** g* % ** mg

Gebakken rosbief 1,2 1 83 0,2 17 0 0 0 0 10

Kalkoenham 2,4 1,5 62 0,5 21 0,4 17 0,3 12 63

Gevogelteworst 2,6 0,8 31 1,1 42 0,7 27 0,6 23 100

Gekookte achterham 3,7 1,9 51 2 54 0,3 8 0,2 5 22

Kippenham 4 1,8 45 1,8 45 0,5 12 0,4 10 53

Gekookte schouderham 4,4 3,1 70 1,6 36 0,1 2 0 0 73

Rundergehakt 4,9 2,4 49 0,5 10 2,1 43 0,1 2 60

Filet d'Anvers 6 3 50 2,9 48 0,1 2 - - 100

Gevogeltegehakt 6,1 1,8 30 2,7 44 1,6 26 1,3 21 100

Bacon 6,9 4,2 61 2,1 30 0,6 14 0,4 6 17

Kalfsgehakt 8 4,3 54 2,6 33 1,1 14 - - 70

Gerookte rauwe ham 9,5 4,8 51 3,9 41 0,7 7 0,6 6 57

Filet de Saxe 10,2 7 69 3,1 30 0,1 1 0,1 1 16

Gekookte ossentong 14,7 8,1 55 6,4 44 0,2 1 0,2 1 99

52

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Filet américain bereid 17,1 7,3 43 5,7 33 6,9 40 6,4 37 66

Cornedbeef 17,7 7,8 44 7,9 45 0,4 2 0 0 93

Vleesbrood 23,4 7,6 32 9,3 40 3,2 14 2,7 12 60

Witte beuling 24,7 11 45 10,7 43 2,7 11 2,5 10 205

Varkensgehakt 25 10,6 42 12,3 49 2,1 8 1,9 8 75

Boerenpaté 26,4 7 27 8,9 34 2,7 10 2,2 8 147

Smeerleverworst 26,7 9,5 36 11,3 42 4,3 16 3,6 13 175

Vleesworst 28,6 10,5 37 11,8 41 3,1 11 2,6 9 60

Leverpastei 28,9 8,5 29 12,9 45 3,4 12 3,4 12 246

Vleessalade 29,2 9,8 34 9,1 31 10,3 35 9,7 33 74

Salami 31,8 10,8 34 12,5 39 3,9 12 3,3 10 80

Zwarte beuling 33,3 11,8 35 15,2 46 4 12 - - 100

Cervelaatworst 34,7 13,8 40 16,9 49 2,9 8 2,3

Bron: www.nice-info.be

Daarnaast brengen sommige studies overmatige vleesconsumptie in verband met bepaalde soorten kankers, zoals darm- en prostaatkanker98. Andere studies weerleggen dit verband, waardoor het moeilijk is een eenduidig oordeel te vellen.

Het onzorgvuldig grillen, braden of roosteren van vlees kan leiden tot het ontstaan van PAK (polycyclische koolwaterstoffen) die kankerverwekkend kunnen zijn. Ten slotte bevatten vele bereide vleesproducten hoge concentraties aan zout. Een te hoge opname van zout kan leiden tot hypertensie.

In een uitgebalanceerd dieet gaat men uit van een dagelijkse consumptie van 70 tot 100 gram vlees per dag. Een overconsumptie van vlees heeft negatieve gevolgen voor de gezondheid. Zoals reeds gezegd bevatten bepaalde vleessoorten hoge concentraties aan

98 Gary E Fraser (1999) Associations between diet and cancer, ischemic heart disease, and all-cause mortality in non-Hispanic white California Seventh-day Adventists. American Journal of Clinical Nutrition, Vol. 70, No. 3, p.532S-538S

Edward Giovannucci et al. (1993) A Prospective Study of Dietary Fat and Risk of Prostate Cancer Journal of the National Cancer Institute, Vol. 85, No. 19, 1571-1579

53

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO verzadigde vetten en cholesterol, die verantwoordelijk zijn voor een verhoogde concentratie van cholesterol in het bloed. Dit leidt tot een verhoogd risico voor hart- en vaatziekten.

We hebben gezien dat een hoge vleesconsumptie vooral voorkomt in de westerse wereld en bij hogere inkomens. Deze overmatige vleesconsumptie zorgt voor een hoger vetgehalte in het dieet en draagt hierdoor bij aan de toename van beschavingsziekten zoals diabetes en hart- en vaatziekten.

SMETSTOFFEN

Door de industrialisering van de veeteelt werd de voeding van het vee aangepast. In plaats van de dieren te laten grazen op de wei werd overgeschakeld op graanproducten, soja en ander krachtvoer om de dieren sneller te laten groeien. Deze industrialisering van de vleesproductie heeft ertoe geleid dat vlees besmet kan geraken met allerlei residu's die gevaarlijk zijn voor de volksgezondheid. Deze besmettingen met voornamelijk vetten moeten worden geweerd uit de vleesindustrie om de consumenten te beschermen. Dit wordt getracht met behulp van het controleprogramma van het FAVV (Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen). Desondanks treden er op regelmatige tijdstippen problemen met dioxines, PCB's en andere smetstoffen op. Een overzicht:

Dioxines

Dioxines zijn een groep van meer dan 200 in vet oplosbare stoffen die accumuleren in het menselijke vetweefsel en mogelijk kanker veroorzaken. Daarnaast hebben ze een negatieve werking op het immuunsysteem, het zenuwstelsel en de voortplanting. De ADI (Acceptable Daily Intake) varieert van 100pg/kg lichaamsgewicht/dag99 (Japan) tot zo weinig als 0.006pg/kg/dag (Verenigde Staten)100101. De gemiddelde inname in België bedraagt 1 pg/kg/dag.

Dit krachtvoer bevat onder meer vetten die, zoals de laatste jaren gebleken is, in bepaalde gevallen besmet zijn met dioxines.

De grootste besmetting van dierenvoer met dioxine gebeurde in 1999. Bepaalde dierenvoeders bevatten toen 10.000 pg TEQ/g vet102. Ter vergelijking: de norm inzake vlees ligt tussen 1 en 3 pg TEQ/g vet. Deze besmetting was afkomstig van gerecycleerde olie die illegaal in de voedselketen terechtkwam103.

Uit de dioxinecrisis werden lessen getrokken en op grond daarvan besliste de overheid een controleprogramma inzake dioxines op te starten. In 2004 controleerde het FAVV 75 monsters op dioxinebesmetting. Alle stalen waren negatief104.

De werking van dit controleprogramma werd onlangs op de proef gesteld toen besmet vet opnieuw opdook in de voedselketen. De laatste besmetting van dierenvoer met dioxines gebeurde in 2006. Dit gebeurde door het gebruik van zoutzuur bij de verwerking van varkensbeenderen. Doordat de filters in een productie-eenheid van het zoutzuur niet werkten, was het mogelijk dat dioxines in de voedselketen terechtkwamen.

99 pg: picogram = 10-12gram

100 Dioxines en leefmilieu: feiten, fabels en vragen. Fedichem.

101 www.vito.be

102 TEQ: Toxicity Equivalency Quantity

103 www.favv.be

104 Jaarverslag FAVV 2004

54

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

PCB

PCB's of polychloorbifenylen zijn net zoals dioxine in vet oplosbare stoffen die regelmatig opduiken in onze voedselketen. Er bestaan 209 verschillende PCB's. Sinds 1986 mogen ze niet meer worden geproduceerd, maar ze zijn nog steeds aanwezig in transformatoren. Ze accumuleren in de vetweefsels van ons lichaam en zijn kankerverwekkend, hebben negatieve gevolgen voor het immuunsysteem en verstoren de hormoonhuishouding. Cijfers geven aan dat de westerse bevolking ongeveer blootgesteld wordt aan 1.7 pg/kg/dag. De norm varieert tussen 100 ng/gr vet (melk) en 250 ng/gr vet (grondstoffen voor veevoeder)105.

PCB's worden op regelmatige tijdstippen teruggevonden in de voedselketen. In 2004 testte het FAVV 129 stalen waarvan er 1 positief bleek te zijn. De betreffende partij werd in beslag genomen.

In 2002 werd besmet dierenvoeder gevonden op een kippenkwekerij. De waarden lagen 10 maal hoger dan de toegestane norm.

In 2000 werd een besmetting met PCB's vastgesteld bij veevoederfabrikant Baudiun. De norm werd ongeveer 50 maal overschreden. Nadien werd in een ander bedrijf een staal teruggevonden dat meer dan 500x de norm overschreed. Ten slotte werden in een staal melk nog teveel PCB's vastgesteld.106

Bij de dioxinecrisis in 1999 kwamen enorme hoeveelheden PCB's in de voedselketen terecht. De besmetting met PCB's was in feite veel omvangrijker dan de besmetting met dioxines. In totaal ging het om ongeveer 50kg PCB's waarvan sporen werden teruggevonden in melk, kip en eieren 107.

Deze incidenten tonen aan dat PCB's ook na de dioxinecrisis nog regelmatig worden teruggevonden in de voedselketen.

Hormonen en geneesmiddelen

Sinds 1985108 geldt in België een totaalverbod op het gebruik van hormonen in de veeteelt. Dit verbod werd niet nageleefd en de strijd met de "hormonenmaffia" escaleerde in 1995 tot de moord op Karel Van Noppen. Vandaag de dag is de situatie sterk verbeterd. Hormonen zijn verboden in Europa109, wat niet garandeert dat de markt hormonenvrij is. In Amerika en andere niet-Europese landen zijn hormonen wel toegestaan en dit ingevoerde vlees is dus niet gegarandeerd vrij van residu's.

Wat betreft de besmetting van levensmiddelen met geneesmiddelen uit de veehouderij worden in België diverse maatregelen genomen. De Belgische wetgeving inzake het gebruik van geneesmiddelen in de veehouderij verbiedt het gebruik van bepaalde producten. Daarnaast voorziet een wachttijd na behandeling met medicijnen om de blootstelling van de consument aan residu's

105 Ng: nanaogram = 10-9 gram

106 www.favv.be

107 De dioxionegehaltes in het bloed bij bloeddonoren voor en na de Belgische dioxinecrisis. Epi-scoop, Jaargang 5 nummer 1 (2005).

108 15 JULI 1985. _ Wet betreffende het gebruik bij dieren van stoffen met hormonale, [antihormonale, bêta-adrenergische of productiestimulerende werking].

109 Richtlijn 88/146/EEG van de Raad van 7 maart 1988 tot instelling van een verbod op het gebruik van bepaalde stoffen met hormonale werking in de veehouderij

55

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO van geneesmiddelen te minimaliseren. De volledige wetgeving inzake dierengeneesmiddelen kan worden teruggevonden op de website van het FAVV110.

In België onderzocht het FAVV in 2004 bijna 4.000 stalen op residu's van geneesmiddelen en hormonen. 1 monster bij runderen en één monster bij kalveren testte positief voor hormonen. Daarnaast werden nog een aantal verboden middelen teruggevonden in een tiental stalen. Hierbij ging het onder meer om antibiotica, kalmeermiddel voor varkens, corticosteroïden en ontstekingsremmers.

In 2005 werd bij 38 bedrijven het gebruik van dexamethasone vastgesteld na een onderzoek van het parket in Ieper. Dit toont aan dat de situatie weliswaar sterk gebeterd is, maar dat waakzaamheid geboden blijft. De hormonenmagistraat, Johan Sabbe denkt dat nog steeds 5 tot 15% van de Belgische vetmesters hormonen gebruikt 111.

Sulfiet

Sulfiet is een voedingsadditief dat aan vlees wordt toegevoegd om verkleuring te voorkomen. Hierdoor wordt de rode kleur beter bewaard en de consument bedrogen. Hierdoor kan eveneens de voedselveiligheid in het gedrang komen. Het FAVV nam in 2004 bijna 1.000 stalen, waarvan ongeveer 5% positief testte.

VLEES: EEN BRON VAN BACTERIËN

Het consumeren van vleesproducten kan voedselvergiftigingen veroorzaken. Deze ontstaan doordat bacteriën zich omwille van slechte bewaaromstandigheden kunnen ontwikkelen waardoor ze gevaarlijk worden voor de mens. Ondanks het feit dat deze voedselvergiftigingen op relatief eenvoudige wijze kunnen worden voorkomen, komen ze nog talrijk voor.

Vlees kan worden opgedeeld in twee soorten naargelang de aanwezigheid van bacteriën. Allereerst is er gevogelte dat van nature hoge concentraties aan Salmonella kan bevatten. Salmonella veroorzaakt zware voedselvergiftiging (diarree, braken, misselijkheid...) bij de mens. Deze bacterie wordt gedood bij een temperatuur van meer dan 65°C. Voldoende opwarmen van kip of kalkoen zorgt er dus voor dat de Salmonella gedood wordt. Hiermee verdwijnt ook het gevaar voor voedselvergiftiging.

Daarnaast zijn er de overige vleessoorten. Deze soorten bevatten van nature een aantal bacteriën, maar de concentraties hiervan zijn beperkt. Het gaat om lams-, rund- en kalfsvlees. Hierdoor kunnen deze producten veilig geconsumeerd worden, zelfs wanneer ze niet volledig doorbakken zijn.

Het risico op voedselbesmetting is aanwezig in alle vleesproducten. Dit risico is zeer beperkt zolang de producten goed bewaard blijven. Bacteriën kunnen zich immers niet ontwikkelen zolang de temperatuur voldoende laag wordt gehouden. Het is daarom van cruciaal belang dat de koudeketen voor vleesproducten te allen tijde in stand wordt gehouden.

De gevolgen van een bacteriële besmetting van vlees kunnen worden opgedeeld in twee groepen. Beide zijn te wijten aan bacteriële groei doordat de producten niet op een optimale temperatuur worden bewaard.

In het eerste geval gaan de aanwezige bacteriën exponentieel beginnen groeien. Dit leidt tot een fysieke degradatie van het vlees die niet altijd even gemakkelijk waar te nemen is. Hierdoor zal de smaak en de geur van het vlees veranderen en de kwaliteit sterk verminderen. Daarnaast kunnen de grote aantallen bacteriën zorgen voor een voedselvergiftiging indien het vlees onvoldoende doorbakken wordt.

110 http://www.favv-afsca.fgov.be/sp/pa-sa/leg-vet-epidemio_nl.asp

111 Bron: FAVV

56

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

In het tweede geval gaan de bacteriën toxines produceren. Deze stoffen zijn vaak erg stabiel en worden, in tegenstelling tot de bacteriën, niet vernietigd bij het opwarmen/bakken van het vlees. Toxines leiden tot zware voedselvergiftigingen en kunnen zelfs de dood tot gevolg hebben.

Vleesproducten dragen steeds een vervaldatum en deze moet strikt gerespecteerd blijven. In tegenstelling tot fruit en groenten is de degradatie van vlees niet altijd zichtbaar. Toxines of bacteriële kolonies kunnen zich hebben gevormd zonder dat dit voor het blote oog zichtbaar is. De vervaldatum is enkel geldig indien het product in de correcte omstandigheden is bewaard. Daarom is het zeer belangrijk boodschappen niet te lang in de auto te laten staan en de ijskast steeds op 4°C. te zetten. Zo voorkomt men dat het product al voor de vervaldatum niet meer consumeerbaar is.

Producten afkomstig van bij de slager dragen geen vervaldatum. Ze kunnen maximaal enkele dagen in de ijskast worden bewaard. Indien u vlees bij de slager koopt en enkele dagen wil bewaren, is het verstandig om advies te vragen aan de slager over de vervaldatum van het product.

Kruisbesmettingen kunnen net zoals slechte bewaring van vleesproducten voedselvergiftiging veroorzaken. Hierbij worden de bacteriën van het vlees overgebracht op groenten of andere voedingsproducten.

Rauwe vleesproducten mogen niet in contact komen met andere producten. Hierbij moet zowel direct contact als indirect contact (gebruik van een snijplank voor zowel kip als groenten) worden vermeden. Enkele eenvoudige regels kunnen kruisbesmettingen vermijden.

- Plaats rauw vlees en groenten nooit naast mekaar op een snijplank en was de snijplank steeds af nadat je vlees gesneden hebt.

- Bewaar rauw vlees in een afgesloten verpakking in de ijskast. - Indien je vlees laat ontdooien in de ijskast, vermijd dan contact met andere producten door het vlees goed af te dekken.

Cijfers voedselvergiftigingen

In België worden jaarlijks heel wat mensen besmet met Salmonella of Campilobacter, de twee meest voorkomende bacteriën die zorgen voor voedselbesmetting. De meeste gevallen zijn afkomstig van het eten van (rauw) vlees of eieren. Het aantal besmettingen met Salmonella in 2002 bedroeg 9.400. Voor Campilobacter liggen de cijfers iets lager en kwam men uit op 7.100. Het valt op dat de cijfers vooral in Vlaanderen erg hoog liggen.

De cijfers tonen een gunstige evolutie voor wat betreft het aantal voedselvergiftigingen veroorzaakt door Salmonella. In 1999 ging het nog om 15.000 besmette personen, wat wijst op een vermindering met meer dan één derde van de gevallen. De voedselvergiftigingen te wijten aan Campilobacter zijn dan weer toegenomen met 40% sinds 1994.

Het seizoen speelt een belangrijke rol bij het voorkomen van voedselvergiftigingen. Door de hogere temperaturen in de zomer kan men een stijging waarnemen in het aantal voedselvergiftigingen. Hierbij gaat het om een verdubbeling ten opzichte van de laagste incidentie voor de gevallen veroorzaakt door Campilobacter. Voor Salmonella zien we zelfs een verdrievoudiging112.

112 Preventie van bacteriële enteritis. Epi-scoop, Jaargang 3, nummer 2 (2003).

57

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO SYNTHESE

De vleesconsumptie in de westerse landen is in de voorbije eeuw sterk toegenomen. Van 50 kg per persoon en per jaar in de jaren 1960 is ze opgelopen tot 80 kg in de jaren 1990, om uiteindelijk op vandaag in België uit te komen op iets meer dan 100 kg per persoon en per jaar.

Parallel daarmee heeft de dierteelt in diezelfde periode vergaande veranderingen ondergaan. Van kleinschalige teelt, vooral bestemd voor eigen consumptie, werd vanaf 1880 overgeschakeld naar grotere teelten gericht op de verkoop. De industrialisering en het gebruik van intensieve methoden hebben gezorgd voor een toename van de opbrengsten en van de geproduceerde hoeveelheden. De invoering van granen als voer en de rasverbetering hebben de mogelijkheid gecreëerd voor een eerste toename van de veestapel en van het rendement. Vanaf de jaren 1950 werd er nog intensiever geïndustrialiseerd: de kleine familiebedrijven maakten plaats voor grote gespecialiseerde bedrijven. De concentratie heeft zich vertaald in een toename van het aantal dieren per productie-eenheid en de verdwijning van een groot aantal telers.

Eén van de hoofdkenmerken van de industriële teelten is het gebruik van verrijkte voedermiddelen en van diergeneeskundige supplementen die een snelle groei bevorderen. De productie van die voeders is ook heel groot geworden en neemt wereldwijd een groot deel van de landbouwgronden in.

Die intensivering van de teelten heeft aanleiding gegeven tot grotere druk op de hulpbronnen en het milieu: ontbossing en bodemerosie, energie- en waterverbruik, emissies van broeikasgassen, verzuring, ...

Meerdere Europese studies tonen aan dat de vleesconsumptie aan de basis ligt van ongeveer 10% van de globale milieu-impact die uitgaat van de verbruiksgoederen.

Onder de milieueffecten wordt een onderscheid gemaakt tussen de rechtstreekse impact die verband houdt met de vleesproductie en de onrechtstreekse effecten die te maken hebben met de productie van de voedermiddelen en van het overige toebehoren voor de dierteelt.

Zowel voor de productie van de voedermiddelen als voor het kweken van de dieren zijn heel grote oppervlakten grond nodig. In de landen van het Zuiden wordt die grond veroverd ten koste van de bossen. De grond wordt kaalgekapt of door brand vrijgemaakt, wat grote hoeveelheden CO2 in de lucht uitstoot. Aangezien de aangeplante gewassen minder CO2 vasthouden dan de bossen, volgt er een verlies aan capaciteit voor het opnemen van CO2. Bovendien veroorzaken die grootschalige ontbossingen meer bodemerosie en woestijnvorming en werken ze klimaatveranderingen in de hand.

De rechtstreekse milieueffecten zijn vooral te wijten aan de dierlijke uitwerpselen (mest, gier) en aan de broeikasgasemissies.

Mestoverschot is een typisch gegeven voor de intensieve landbouw: het draagt bij aan de verzuring van het water, de lucht en de bodem en veroorzaakt zo verstoringen in fauna en flora.

De productie van broeikasgassen heeft twee hoofdbronnen: de dieren zelf en het energieverbruik van de installaties (verwarming, verlichting). Herkauwers produceren methaan, een gas met een broeikaseffect dat 23 maal sterker is dan dat van CO2. Bovendien komt er stikstofhemioxide vrij uit de mest en gier: dat gas heeft een klimaateffect dat 296 maal ingrijpender is dan dat van CO2. De productie van broeikasgas is hoofdzakelijk toe te schrijven aan de runderen en in mindere mate aan de varkens. Zo is de runderteelt verantwoordelijk voor 7% van de totale emissies van broeikasgassen in België (enkel directe impact). De geproduceerde hoeveelheden broeikasgas zijn recht evenredig met de geproduceerde hoeveelheden vlees.

De ontbossing voor het telen van maïs en van soja, het transport van de dierenvoeders en van levende dieren, de teeltoverschotten en de verteringsstelsels van de herkauwers produceren allemaal broeikasgassen (CO2, methaan en nitraathoudende oxiden), die op wereldschaal 9% vertegenwoordigen van het totaal van de broeikasgasemissies.

58

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

De dierteelt behoort ook tot de meest schadelijke sectoren voor de watervoorraden omdat ze onder andere bijdragen aan de watervervuiling, de eutrofiëring en de aantasting van de koraalriffen.

Naast de rechtstreekse effecten bestaat er een reeks onrechtstreekse gevolgen, bijvoorbeeld verbonden aan de productie en het transport van dierenvoeders alsook aan de verliezen die voortvloeien uit de voedselcrises (bijv. PCB en dioxine) en ziekten (bijv. monden klauwzeer, varkenspest,...).

De industriële teelt is een gulzige verbruiker van ruimte, meststoffen en pesticiden terwijl het wereldwijde transport van dierenvoeders, levende dieren en vleesproducten een grote impact heeft via het energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen en van fijn stof.

Naast de milieueffecten zijn er ook vergaande sociale gevolgen, onder andere in de streken in het zuiden waar de sojateelt gevestigd is. Die gevolgen zijn bijvoorbeeld armoede, werkloosheid, sociale uitbuiting en zelfs slavernij.

Een andere vorm van zorgwekkende impact situeert zich op het vlak van de invloed van te veel vlees eten op de menselijke gezondheid.

Vlees is rijk aan eiwitten. Het is een evenwichtige bron van essentiële aminozuren en levert sporenelementen (ijzer en zink) en bepaalde vitaminen, zoals vitamine B12, die ontbreekt in elk vegetarisch dieet. Maar vlees kan ook veel vetstoffen bevatten: naar gelang van het type vlees kan dat gaan van enkele percenten (kip) tot meer dan 50% (spek).

De toename van de vleesconsumptie beïnvloedt de hoeveelheid vetten in ons dagelijks dieet. Momenteel komt ongeveer 30% van de energieaanvoer voort uit vetten. Zo is er een parallel lopende toename van de vleesconsumptie en de gewichtsproblemen. Anderzijds bevat vlees veel verzadigde vetzuren en cholesterol, wat de impact verklaart van de vleesconsumptie op de risico's voor hart- en vaatziekten en voor diabetes.

Tot besluit willen we nog meegeven dat vlees, in beperkte hoeveelheden, een uitstekende bron is voor aminozuren en sporenelementen. Aan de andere kant kan te veel vlees eten leiden tot gezondheidsrisico's. Algemeen wordt aanbevolen om de consumptie van vlees beperkt te houden tot 75 à 100 g per dag, d.i. maximum 36,5 kg per jaar.

59

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO

Conclusies en aanbevelingen

MINDER VLEES ETEN

De cijfers uit onze studie tonen aan dat een overmatige vleesconsumptie nadelige gevolgen heeft voor onze gezondheid, het leefmilieu en de landen in het Zuiden.

Overmatige vleesconsumptie wordt gelinkt aan een verhoogde kans op hart en vaatziekten, diabetes en een aantal soorten kanker (prostaat en darm).

Een tweede reden voor het matigen van de vleesconsumptie ligt in de enorme druk die de productie van vlees op het leefmilieu uitoefent. Ongeveer 10% van alle impact die de consument uitoefent op het leefmilieu is te wijten aan vleesconsumptie. De gevolgen zijn zowel op lokaal als op mondiaal vlak merkbaar.

Op lokaal vlak zorgt vleesproductie voor een verhoogde uitstoot van nitraten en fosfaten die bodem en (grond)water besmetten. Daarnaast is er de geurhinder te wijten aan de mestoverschotten van de Belgische veeteeltbedrijven. Ten slotte zijn er de grote hoeveelheden pesticiden die in het milieu terechtkomen ten gevolge van de teelt van veevoeders.

Op mondiaal vlak zorgt de productie van veevoer voor het kappen van grote delen oerwoud in Latijs Amerika en andere derde wereld landen. Dit zorgt voor erosie en uitspoeling van de bodem. Langs de andere zorgt de uitstoot van CO2, methaan en lachgas in combinatie met het kappen van oerwouden tot een enorme bijdrage aan het broeikaseffect. 9% van de globale broeikasemissies zijn immers afkomstig van de veeteelt.

Ten slotte zijn er nog de sociale gevolgen van de industriële vleesproductie. Zuid-Amerikaanse boeren verliezen hun gronden aan multinationals die de immense nood aan veevoerproductie amper kunnen bijhouden. Hierdoor verliezen deze boeren hun bron van inkomsten en komen ze in de armoede terecht.

Een overmatige vleesconsumptie heeft dus zowel gevolgen voor de gezondheid als voor het leefmilieu als voor de situatie van de boeren in het Zuiden. Dagelijks tussen de 75-100g vlees per dag te consumeren is meer dan voldoende om uw dagelijkse dosis eiwitten op te nemen. Momenteel eet de gemiddelde Belg bijna 3x zoveel vlees, met alle gekende gevolgen.

Het reduceren van de vleesconsumptie of overschakelen op een uitgebalanceerd vegetarisch dieet draagt bij tot een betere gezondheid, minder schade aan het leefmilieu en een betere toegang tot voedsel voor alle bewoners van onze planeet.

75 tot 100g vlees per dag volstaat, maar welk vlees kiest u het best om de sociale, ecologische en gezondheidsimpact te beperken?

We kunnen aanraden

- Gevarieerde keuzes te maken in uw vleesconsumptie - De voorkeur te geven aan lokale kwaliteitsproducten.

60

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

LABELS

Op de Belgische markt kan men een breed gamma aan labels inzake vleeswaren terugvinden. In grote lijnen kan men de labels opdelen in twee categorieën. Enerzijds zijn er de biolabels die zeer strenge eisen stellen in verband met milieu en dierenwelzijn. Daarnaast zijn er de overige labels die zich meer toespitsen op ketenbewaking, traceerbaarheid en in bepaalde gevallen kwaliteitsvereisten (ras,...).

Biolabels

Alle deze labels geven aan dat het product voldoet aan de criteria opgelegd in de Europese wetgeving inzake biologische landbouw. Deze wetgeving dateert van 1992 en wordt momenteel herzien113.

Producten afkomstig van biologische teelt moeten aan een reeks van voorwaarden voldoen alvorens ze gelabeld mogen worden. De meest belangrijke zijn:

- De keten moet volledig biologisch zijn - Het gebruik van GGO's in de dierenvoeder is verboden - Groei- en productiebevorderende stoffen zijn verboden. - Dieren moeten een minimale uitloop hebben.

Overige labels

Naast de labels voor biologische veeteelt zijn er nog een hele reeks van labels terug te vinden op de Belgische markt. Deze labels zijn gericht op een goede traceerbaarheid van de producten en een goede controle betreffende voeder en veterinaire praktijken. Daarnaast promoten ze steeds Belgische producten, waardoor de transportafstanden beperkt worden. De meeste labels leggen daarom een aantal standaarden op zoals GMP (Goede mengvoeder praktijken), GVP (Goede veterinaire praktijken) en IKB (integrale keten bewaking). Daarnaast worden er vaak nog eisen gesteld aan het ras van dieren en wordt gekeken naar aspecten zoals dierenwelzijn en huisvesting van de dieren. Het merendeel van deze labels worden gecontroleerd door een onafhankelijk controleorgaan wat de geloofwaardigheid versterkt.

113 De ministerraad van december 2006 heeft het nieuwe voorstel van reglement van de Raad betreffende de biologische productie en de etikettering van de biologische producten van 21/12/2005 (COM(2005) 671 def) goedgekeurd.

61

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Varkensvlees

Certificatie en controles uitgevoerd door de vzw Belpork

Belangrijkste criteria: dierenwelzijn, traceerbaarheid, controles in alle stadia van de keten - http://www.certus.be

Porc plein air d’Ardennes

Certificatie en controles uitgevoerd door een onafhankelijk certificatieorganisme

Belangrijkste criteria: dierenwelzijn, traditionele rassen, teelt in open lucht, vrij van GGO en zonder antibiotica of hormonen of andere groeibevorderend middel, uitsluitend plantaardige voeding met minimum 75% granen, traceerbaarheid en controles in alle stadia van de keten,

http://apaqw.horus.be/code/Pages.asp?Page=3073&CMS_Template_ID5

Certificatie en controles door vzw Procerviq

Belangrijkste criteria: varken van het type Pietrain, voeding op basis van minimum 70% plaatselijke granen zonder additief of groeimiddel of vet of diermeel

http://www.apaqw.be/code/pages.asp?Page=3071

62

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Autocontroles door de coöperatieve COOP’PASS

Belangrijkste criteria: traceerbaarheid en dierenwelzijn


Lamsvlees

Pastorale, lam van eigen bodem

Certificatie en controles: niet gespecificeerd

Belangrijkste criteria: traceerbaarheid, natuurlijke voeding zonder additief

http://www.vlam.be en http://apaqw.horus.be/code/Pages.asp?Page=2364&CMS_Template_ID

Kalfsvlees

BCV-label (Belgisch Controlesysteem voor Vleeskalveren)

Controles uitgevoerd door een geaccrediteerde controle-instantie

Belangrijkste criteria: veiligheid en traceerbaarheid

http://www.bcv-kalfsvlees.be

63

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO Gevogelte

Gids voor autocontrole

De controles hebben betrekking op de naleving van de reglementering

Externe controles door erkende organismen

http://www.belplume.be/

Controles uitgevoerd door erkend certificatieorganisme

Belangrijkste criteria: voeding op basis van granen, dierenwelzijn, toegang tot uitloop


Controles uitgevoerd door een onafhankelijk certificatieorganisme

Belangrijkste criteria: traceerbaarheid, dierenwelzijn, voeding Colombus evenwichtig in omega 3 en omega 6, zonder additief of GGO


64

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO©

OIVO

Rundvlees

Controles uitgevoerd door SGS, een geaccrediteerd controleorganisme

Belangrijkste criteria: veiligheid en traceerbaarheid, dierenwelzijn, voeding zonder GGO

www.meritus.be

Bleue des prés

Kwaliteitsattest en controles uitgevoerd door erkend certificatieorganisme Procerviq

Belangrijkste criteria: vrouwtje van bleue blanc belge, gekweekt op de wei, met granen die lokaal geteeld werden en met vlas dat rijk is aan omega 3, geslacht na minimum twee seizoenen op weigrond


65

© OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO © OIVO ©

OIVO

Verantwoordelijke uitgever:

Marc Vandercammen

OIVO

Stichting van openbaar nut

Paapsemlaan 20 - 1070 BRUSSEL

Tel. 02/547.06.11 - Fax. 02/547.06.01

www.oivo-crioc.org

ON 417541646

Uitgave 2007

Catalogusref.: 857-07

D-2007-2492-54

© OIVO - Reproductie toegelaten mits duidelijke bronvermelding en voorafgaandelijke toestemming van de uitgever

Stijgende vleesconsumptie : het milieu betaalt de...

Documents

Transcript of Stijgende vleesconsumptie : het milieu betaalt de...