Geschiktheid van potentiële bodemverbeteraars in de ...

Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen

Academiejaar 2015 – 2016

Geschiktheid van potentiële bodemverbeteraars in de sportveldsector

Lennert Nachtergaele

Promotor: Prof. dr. ir. Wim Cornelis

Tutor: ir. Davy Ottevaere

Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van

Master in de bio-ingenieurswetenschappen: Land- en Waterbeheer

De auteur en de promotor geven de toelating dit werk voor consultatie beschikbaar te stellen en

delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van

het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te

vermelden bij het aanhalen van resultaten uit dit werk.

The author and the promotor give the authorization to consult and to copy parts of this work for

personal use only. Any other use is limited by the Laws of Copyright, particulary concerning the

obligation to mention the source when reproducing parts of this work.

Gent, juni 2016

De Auteur: De Promotor: De Tutor:

Lennert Nachtergaele Prof. Dr. ir. W. Cornelis Ir. Davy Ottevaere

ii

WOORD VOORAF

Van de eerste woorden in deze scriptie wil ik graag gebruik maken om enkele mensen te

bedanken die bijgedragen hebben in de totstandkoming van dit eindwerk.

Om te beginnen wil ik graag mijn promotor, Prof. dr. ir. Wim Cornelis, bedanken voor zijn bijdrage

tijdens dit onderzoek. Hij heeft me de kans gegeven om deze masterproef te voltooien en gaf me

interessante tips en ondersteuning waar nodig. Ook wil ik hem graag bedanken om me mee te

nemen naar de eerste sportveldendag in Lokeren, waardoor ik volledig verkocht was aan dit

onderwerp.

Verder wil ik graag ir. Davy Ottevaere bedanken voor de begeleiding tijdens het onderzoek. Zijn

gedeelde passie voor voetbal en sportvelden sprak me enorm aan en hield me gemotiveerd. Zijn

ervaring met grasproeven heeft me ontzettend geholpen om op een goede manier verschillende

resultaten te verzamelen en te verwerken.

Mijn dank gaat ook uit naar Maarten Volckaert voor de hulp en begeleiding tijdens de

verschillende analyses in het labo op de faculteit.

Vervolgens wil ik mijn vrienden op school bedanken voor de onvergetelijke jaren die we beleefd

hebben in onze studententijd. We zaten allemaal in hetzelfde schuitje bij het schrijven van onze

thesis, waardoor we veel steun hadden aan elkaar. Bedankt voor de ontelbare, leuke momenten.

Tot slot wil ik graag mijn ouders en zus bedanken voor de onvoorwaardelijke steun en het

vertrouwen doorheen mijn studententijd. Bedankt voor alle kansen die ik gekregen heb en voor

alle goede raad die jullie me hebben gegeven. Dankjewel mama, papa en Marlies.

Bij het indienen van deze masterproef komt het studentenleven stilaan op zijn einde. Men zegt

dat dit de beste periode is van je leven, maar dit is iets wat de toekomst nog zal moeten

uitwijzen. Het waren in ieder geval onvergetelijke jaren.

Lennert Nachtergaele 3 juni 2016

iii

SAMENVATTING

Elke sportclub waarbij een grasveld vereist is, zoals een voetbal- of golfclub, streeft naar een

kwaliteitsvolle, degelijke grasmat. De aanleg en het onderhoud van dergelijke sportvelden heeft

een belangrijke impact op de groei en de kwaliteit van het gras. Bij de meeste sportclubs worden

de budgetten voor aanleg en onderhoud op voorhand vastgelegd, waardoor er weinig ruimte is

voor extra inspanningen om een zo goed mogelijke grasmat te realiseren.

Met extra inspanningen wordt o.a. bodemverbetering bedoeld. In België wordt dit slechts heel

sporadisch toegepast. De kostprijs is meestal een doorslaggevende factor bij de aanleg van

sportvelden en er is vaak een gebrek aan kennis, zowel bij de aannemers, die de velden

aanleggen, als bij de opdrachtgevers.

In deze masterproef werd getracht op de markt aanwezige bodemverbeteraars in kaart te brengen

en werd nagegaan welke best geschikt zijn voor introductie in de sportveldsector. Er werd

onderzocht welke effecten dergelijke bodemverbeteraars teweeg brengen op de gras- en

wortelgroei en op de fysische eigenschappen van een zandige bodem. Er werden verschillende

metingen uitgevoerd om de droge stof-opbrengst, worteldichtheid, bodembedekking, water use

efficiency en microbiële biomassa te bepalen, verder werd de doorlatendheid, vochtretentie en

bodemdichtheid bepaald. De uitvoering van het onderzoek gebeurde in potproeven bij

serrecondities. Verder werd er een kostprijsanalyse opgesteld, waarin de totale kostprijs berekend

werd om dergelijke producten in te werken in de toplaag van een sportveld. Aansluitend bij dit

onderzoek werd een hybridemat nader bekeken. Er werd een horizontaal gelegen, gemaasd

worteldoek, bestaande uit kunststofvezels, aangebracht op verschillende dieptes en er werd

nagegaan hoe dit doek de gras- en wortelgroei beïnvloedt, zowel zonder en met de toevoeging

van een bodemverbeteraar, met name TerraCottem Turf.

Uit de resultaten bleek dat verschillende bodemverbeteraars wel degelijk een positief effect

induceren op de eerder vermelde parameters. Onder meer GFT-compost, TerraCottem Turf, zeoliet,

polymeren en gedroogd slib (residuen uit het waterzuiveringsproces) vertoonden veel potentieel

om te introduceren in de sportveldsector. Andere verbeteraars bleken noch een positief, noch een

negatief effect te hebben. De resultaten van enkele parameters bleken ook sterk afhankelijk te zijn

van andere factoren, die niet rechtstreeks het gevolg waren van de ingewerkte bodemverbeteraars.

De aanwezigheid van het worteldoek had in de meeste gevallen weinig invloed op de gras- en

wortelgroei, ook de diepte speelde hierbij amper een rol. Enkel na toevoeging van TerraCottem

Turf bleek het doek toch een remmende werking te hebben. TerraCottem Turf bracht wel telkens

een positief effect teweeg.

In dit onderzoek dient er te worden opmerkt dat de afwezigheid van compactie en betreding, iets

wat onvermijdelijk is in de praktijk bij sportvelden, een vertekend beeld kan geven van enkele

verkregen resultaten. In de toekomst moet blijken of de positieve resultaten van de verschillende

verbeteraars uit dit onderzoek wel degelijk behouden blijven bij veldcondities.

iv

INHOUDSOPGAVE

Hoofdstuk 1 Inleiding ................................................................................................................................. 1

Hoofdstuk 2 Literatuurstudie .................................................................................................................... 3

2.1. Bedrijfsachtergrond: TerraCottem ........................................................................................................ 3

2.1.1. Bedrijfsvoorstelling ....................................................................................................................... 3

2.2. Bodemverbeteraars ............................................................................................................................... 3

2.2.1. Anorganische bodemverbeteraars ............................................................................................... 4

2.2.2. Organische bodemverbeteraars ................................................................................................... 9

2.2.3. Samengestelde bodemverbeteraars ........................................................................................... 11

2.3. Hybridesystemen voor sportterreinen ................................................................................................ 12

2.4. Kwaliteit van de grasmat ..................................................................................................................... 13

2.4.1. Keuze van de grassoort ............................................................................................................... 13

2.4.2. Factoren die de grasgroei beïnvloeden ...................................................................................... 13

2.4.3. Wortelgroei ................................................................................................................................. 15

2.4.4. Microbiële biomassa ................................................................................................................... 15

2.4.5. Bemesting ................................................................................................................................... 15

2.5. Fysische karakteristieken van het groeimedium ................................................................................. 16

2.5.1. Opbouw van de toplaag .............................................................................................................. 16

2.5.2. Dichtheid van de toplaag ............................................................................................................ 17

2.5.3. De waterberging ......................................................................................................................... 17

2.5.4. Doorlatendheid van de toplaag .................................................................................................. 19

Hoofdstuk 3 Materialen en methode .................................................................................................... 20

3.1. Proefopzet van het onderzoek ............................................................................................................ 20

3.1.1. Locatie ......................................................................................................................................... 20

3.1.2. Opbouw en dimensionering van de gebruikte potten ................................................................ 20

3.1.3. Zandtype (M32 Sibelco zand) ..................................................................................................... 21

3.1.4. Ingewerkte bodemverbeteraars ................................................................................................. 22

3.1.5. Behandelingen ............................................................................................................................ 23

3.1.6. Lano-hybridesysteem .................................................................................................................. 24

3.1.7. Groeicondities ............................................................................................................................. 24

3.2. Fysische bodemkarakteristieken ......................................................................................................... 25

3.2.2. Bodemdichtheid .......................................................................................................................... 25

3.2.3. Vochtgehalte ............................................................................................................................... 25

3.2.4. Doorlatendheid ........................................................................................................................... 25

v

3.2.5. Vochtretentiecurves ................................................................................................................... 27

3.3. Gras- en wortelgroei ............................................................................................................................ 28

3.3.1. Droge stof-opbrengst .................................................................................................................. 28

3.3.2. Worteldichtheid .......................................................................................................................... 28

3.3.3. Bodembedekking ........................................................................................................................ 29

3.4. De nutriënten- en watergift ................................................................................................................. 30

3.4.1. Watergift ..................................................................................................................................... 30

3.4.2. Bemesting ................................................................................................................................... 30

3.5. Water use efficiency (WUE) ................................................................................................................. 30

3.6. Microbiële biomassa ............................................................................................................................ 31

3.7. Statistische dataverwerking ................................................................................................................ 32

Hoofdstuk 4 Resultaten ............................................................................................................................ 33

4.1. De gras- en wortelgroei ....................................................................................................................... 33

4.1.1. Droge stof-opbrengst .................................................................................................................. 33


4.1.3. WUE ............................................................................................................................................ 40

4.1.4. Bodembedekking ........................................................................................................................ 42

4.1.5. Microbiële biomassa ................................................................................................................... 48


4.2.1. Doorlatendheid ........................................................................................................................... 49

4.2.2. Vochtretentie .............................................................................................................................. 50

4.2.3. Bodemdichtheid .......................................................................................................................... 55

4.3. Kostprijsanalyse ................................................................................................................................... 56

Hoofdstuk 5 Discussie .............................................................................................................................. 59

5.1. De gras- en wortelgroei ....................................................................................................................... 59

5.1.1. De grasgroei ................................................................................................................................ 59


5.1.3. Microbiële biomassa, bodembedekking en WUE ....................................................................... 63


5.3. Interpretatie in relatie tot veldcondities en de praktijk ...................................................................... 68

Hoofdstuk 6 Conclusie .............................................................................................................................. 70

Hoofdstuk 7 Bibliografie .......................................................................................................................... 73

Hoofdstuk 8 Annex ................................................................................................................................... 78

8.1. Productvoorstelling ............................................................................................................................. 78

8.2. Lineaire regressie DS vs. VG ................................................................................................................. 78

8.3. Worteldichtheid ................................................................................................................................... 79

vi

8.4. Waterverbruik ..................................................................................................................................... 82

8.5. Bodembedekking ................................................................................................................................. 82

8.6. Vochtretentie ....................................................................................................................................... 86

8.7. Technische fiches ................................................................................................................................. 86

vii

AFKORTINGEN

TCU: TerraCottem Universal

TCC: TerraCottem Complement

TCT: TerraCottem Turf

CEC: Kationenuitwisselingscapaciteit (Cation Exchange Capacity)

BV: Bodemverbetering

OM: Organisch Materiaal

USGA: United States Golf Association

WTR: Water Treatment Residuals

DS: Droge Stof

SAP: Super Absorbent Polymer

PAM: Polyacrylamide

WUE: Water Use Efficiency

PWP: Permanent verwelkingspunt (Permanent Wilting Point)

FC: Veldcapaciteit (Field Capacity)

GFT: Groente-, Fruit- en Tuinafval

LAI: Leaf Area Index

VG: vers gewicht

LSD: least significant difference

NPK: Stikstof-Fosfor-Kalium

SD: Standaarddeviatie

SE: Standard Error

SED: Standard Error of the Difference

VF: Vegetation Fraction

PAWC: Plant-beschikbaar water (Plant Available Water Content)

M50: Mediaan van de korrelgrootteverdeling

V: Volume (m³)

ρ: Bodemdichtheid (Mg/m³)

θv: Volumetrisch vochtgehalte (m³/m³)

θg: Gravimetrisch vochtgehalte (g/g)

ψm: Matrixpotentiaal

pF: Log(-h)

h: Drukhoogte (cm)

Ks: Hydraulische geleidbaarheid (cm/u)

Cmicrobial: Microbieel koolstofgehalte (mg/g)

Kc: Correctiefactor voor microbiële biomassa

T: Temperatuur (°C)

Q: debiet (m³/s)

1

Hoofdstuk 1

Inleiding

Elke sportclub die haar sport beoefent op een grasveld, zoals een voetbal- of golfclub, streeft naar

een kwaliteitsvolle, goede grasmat. De manier waarop deze aangelegd en onderhouden wordt,

heeft een belangrijke impact op de groei en de kwaliteit van het gras. Bij veel sportclubs liggen de

budgetten voor aanleg en onderhoud vast, waardoor er weinig ruimte is voor extra inspanningen

om een zo goed mogelijke grasmat te realiseren.

Een belangrijk onderdeel van deze extra inspanningen is bodemverbetering. In België wordt dit

weinig tot niet toegepast. Om de kosten te drukken, wordt meestal geopteerd om de bestaande

bodem, waarop het grasveld wordt gezaaid, te verschralen met een bepaalde hoeveelheid zand.

Zo wordt een zandige ondergrond met toch wat organisch materiaal, afkomstig uit de

oorspronkelijke bodem, die dan als bodemverbetering moet dienen, verkregen. Het kostenplaatje

is dus in de meeste gevallen de doorslaggevende factor bij de aanleg en het onderhoud, wat

bijvoorbeeld in Engeland veel minder het geval is door de grote budgetten van de sportclubs. Wie

in België een project voorlegt aan een sportclub of gemeente voor aanleg van een grasveld,

inclusief bodemverbetering en zand, prijst zich boven de concurrentie en wat in de meeste

gevallen de kans op het verwerven van het project heel sterk reduceert. Vaak is er een gebrek aan

kennis, zowel bij de aannemers, die de velden aanleggen, als bij de opdrachtgevers. Het aanbod

aan bodemverbeteraars is enorm, maar er zijn nauwelijks vergelijkende studies waarin het effect

van verschillende bodemverbeteraars op de fysische bodemkenmerken van de toplaag van

natuurgrasvelden, op de gras- en wortelgroei én op de waterproductiviteit wordt onderzocht

(Shaddox, 2004), en al zeker niet voor in Vlaanderen verdeelde producten. Ook is het van een

aantal bodemverbeteraars niet duidelijk of het financieel haalbaar is om ze op te nemen in het

lastenboek voor aanleg van een sportveld.

Naast bodemverbeteraars worden tegenwoordig ook synthetische materialen aangeboden om de

grasmat te versterken, o.a. door het inbrengen van een horizontaal gelegen, gemaasd doek. Het

uiteindelijke doel is om een bepaalde hoeveelheid kunstgrasvezels tussen het natuurlijk gras aan

te brengen. Zo ontstaat een hybride-grasmat die nog steviger en sterker is dan een natuurlijk

grasveld. Wat het effect van de doeken op de gras- en wortelgroei is, al dan niet in combinatie

met een bodemverbeteraar, is echter niet duidelijk.

In deze masterproef wordt getracht de op de markt aanwezige bodemverbeteraars in kaart te

brengen en wordt, als globale doelstelling, nagegaan welke het best geschikt zijn voor introductie

Hoofdstuk 1: Inleiding

2

in de sportveldsector. Specifieke onderzoeksvragen waarop deze masterproef zal trachten een

antwoord te formuleren zijn:

Hoe beïnvloeden bodemverbeteraars de fysische bodemkenmerken van de toplaag van

natuurgrasvelden?

Wat is het effect van bodemverbeteraars op de gras- en wortelgroei?

Is het financieel haalbaar om dergelijke bodemverbeteraars te introduceren in de

sportveldsector?

Hoe beïnvloedt een horizontaal gelegen, gemaasd doek de gras- en wortelgroei, zowel

met en zonder toevoeging van een geselecteerde bodemverbeteraar?

Speelt de diepte van het doek hierbij een rol?

Dit onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met TerraCottem BVBA, een bedrijf dat

verschillende bodemverbeteraars produceert. De meeste bodemverbeteraars en de gemaasde

doeken getest in deze masterproef waren echter rechtstreeks afkomstig van hun specifieke

producent.

Hoofdstuk 2 van dit werk bevat een literatuurstudie waarin verschillende verbeteraars onder de

loep worden genomen. Er wordt nagegaan hoe ze worden toegediend en wat hun oorsprong en

functie in de bodem precies is. Verschillende bodemkarakteristieken, die belangrijk zijn voor een

kwaliteitsvolle grasmat, worden besproken. De bodembedekking, worteldichtheid, bovengrondse

biomassa, doorlatendheid, microbiële biomassa, het waterverbruik en de vochtretentie komen aan

bod. Aansluitend wordt een hybridesysteem nader bekeken. Hoofdstuk 3 bevat de gebruikte

materialen en methoden tijdens de proeven en de proefopzet van het experiment. Hoofdstuk 4

geeft vervolgens de resultaten weer, waarbij er wordt nagegaan of er significante verschillen zijn

tussen de verschillende bodemverbeteraars a.d.h.v. een statistische variantieanalyse (ANOVA), dit

zowel tussen de verbeteraars onderling als in vergelijking met de referentietoestand (puur zand).

In hoofdstuk 5 wordt de discussie gevoerd over de verkregen resultaten van dit onderzoek en

wordt er een link gelegd met conclusies uit de literatuur. Hoofdstuk 6 bevat de eindconclusies van

het onderzoek, in hoofdstuk 7 kan de bibliografie teruggevonden worden en in hoofdstuk 8 de

annex.

3

Hoofdstuk 2

Literatuurstudie

2.1. BEDRIJFSACHTERGROND: TERRACOTTEM

2.1.1. BEDRIJFSVOORSTELLING

TerraCottem BVBA is een Belgisch bedrijf dat zich gespecialiseerd heeft in

bodemverbeteringstechnologie. Er is ook een internationale tak, TerraCottem International SL,

gevestigd in Spanje. De TerraCottem-bodemverbeteraar ontstond door een onderzoeksprogramma

in 1983 onder leiding van Prof. Dr. Willem Van Cotthem en een team van onderzoekers van het

laboratorium plantmorfologie, systematiek en ecologie van de Universiteit Gent (TerraCottem,

2015). Het onderzoek bestond erin planten te kweken in de Sahel-regio in Afrika met de

bedoeling waterverlies te reduceren. Een grote verscheidenheid aan materialen en hun effecten op

de plantengroei werden hierbij bestudeerd, o.a. compost, hydro-absorberende polymeren, turf,

zeoliet, etc. Uit het onderzoek werd duidelijk dat door het mengen van verschillende hydro-

absorberende, substantiële en wortelgroei-stimulerende componenten, een superieure

bodemverbeteraar ontstond, met name de TerraCottem-bodemverbeteraar. Dit product bestaat uit

een mengsel van meer dan 20 componenten die nauw samenwerken om de groeicondities in de

bodem en de plantengroei te stimuleren (Danneels & Van Cotthem, 1994) (TerraCottem, 2015).

Het bedrijf TerraCottem werd opgericht in 1993 waarbij de wetenschappelijke kennis, vergaard aan

de universiteit, op de markt werd gebracht samen met de nodige bronnen om de TerraCottem-

bodemverbeteraar te produceren en te commercialiseren op een globale schaal. Vandaag wordt

de TerraCottem-technologie verdeeld in meer dan 40 landen wereldwijd (TerraCottem, 2015).

TerraCottem biedt drie verschillende producten aan (zie annex §8.1.).

2.2. BODEMVERBETERAARS

“Bodemverbeteraar: stof die gebruikt wordt om de bodem kwalitatief beter te maken.”

(Pidpa-waterlexicon, 2007)

“A soil conditioner is defined as a substance that improves the physical properties of soil. Soil

conditioners include both synthetic and natural products.” (Wallace & Terry, 1998)

“Soil conditioners are substances that improve the physical properties of soils and promote

plant growth” (Deying et al., 2014)

Hoofdstuk 2: Literatuurstudie

4

Bovenstaande definities van bodemverbeteraars tonen niet duidelijk aan wat hun precieze functie

is. Uiteraard beogen bodemverbeteraars wel een positief effect te induceren op verschillende

aspecten van de bodem. Hierbij kan een onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds fysische,

anorganische bodemverbeteraars, waarin geen basisbemesting aanwezig is, en anderzijds

(gedeeltelijk) organische bodemverbeteraars, waarin wel verschillende voedingstoffen aanwezig

zijn. Een bodemverbeteraar zal, algemeen gezien, trachten de fysische (en soms ook chemische)

eigenschappen van de bodem te verbeteren. Het uiteindelijke doel is om te compenseren voor de

niet-optimale toestand van de bodem, die een limiterende werking kan hebben op de

ontwikkeling van de plant. Bodemverbeteraars zullen voornamelijk volgende aspecten in de

bodem trachten te verbeteren (Coello & Piqué, 2016):

de waterretentiecapaciteit: zandige (grof-getextureerde) bodems hebben vaak een tekort

aan bodemaggregaten en hebben daardoor een verminderd waterbergend vermogen,

de bodemdoorlatendheid en –structuur: zware (fijn-getextureerde) bodems (met hoge

kleigehaltes) zijn vaak gevoelig aan compactie, wat een negatief effect heeft op de

doorlatendheid en aeratie in de bodem,

het nutriëntengehalte in de bodem: bodemverbeteraars kunnen de

nutriëntenretentiecapaciteit verhogen en de beschikbaarheid van nutriënten verbeteren

door een verhoging van de kationenuitwisselingscapaciteit (CEC).

Bodemverbeteraars werden al uitgebreid geïntroduceerd in de landbouwsector sinds de jaren ‘50.

Bij sportvelden wordt de toplaag vaak verwijderd en vervangen door zandrijke media om

verdichting te vermijden en de drainage te verbeteren. Nadelen van zandrijke toplagen zijn echter

de lagere water- en nutriëntenbergingscapaciteit, een hogere evaporatie, een lager organisch

materiaalgehalte en ze zijn minder vruchtbaar dan leem- en kleibodems. Anorganische of

organische bodemverbeteraars kunnen in deze zandrijke toplagen worden geïntroduceerd om het

plant-beschikbaar water en de CEC te verhogen en tegelijkertijd de drainage en aeratie voldoende

hoog te houden (Al-Omran et al., 2002; Deying et al., 2014).

2.2.1. ANORGANISCHE BODEMVERBETERAARS

Verschillende studies over het gebruik van anorganische bodemadditieven bij grassportvelden,

voornamelijk golfterreinen, werden uitgevoerd. Deze kunnen financieel aantrekkelijk zijn doordat

ze o.a. de frequentie van irrigeren sterk kunnen beperken. Bovendien hebben ze, in vergelijking

met organische bodemverbeteraars, vaak een langere levensduur (Shaddox, 2004). Anorganische

bodemverbeteraars zullen in eerste instantie trachten de fysische bodemkarakteristieken te

verbeteren. Een studie van Githinji et al. (2011) concludeerde dat de toevoeging van verschillende

anorganische bodemverbeteraars, met o.a. zeoliet en diatomiet, de fysische en hydraulische

eigenschappen in de wortelzone van de bodem significant verbetert. Concreet werd een verhoging

vastgesteld van het volumetrisch watergehalte en de wateropslag in de toplaag en werd de

drainage gereduceerd. Een onderzoek van Deying et al. (2014) vertoonde gelijkaardige resultaten

na de inwerking van anorganische bodemverbeteraars in een zandige bodem van een golfterrein.

Maar anorganische substanties in de bodem kunnen ook een positief effect induceren op de

plantengroei. De inwerking van hydro-absorberende polymeren, een synthetisch vervaardigd,


5

anorganisch product, veroorzaakte een significante verhoging van de droge stof-opbrengst, de

hoogte, de bladwijdte en het aantal maïskolven van maïsplanten (El-Rehim et al., 2004).

Synthetische bodemverbeteraars zijn anorganische verbeteraars, maar niet alle anorganische

bodemverbeteraars zijn synthetisch. Verschillende studies zijn uitgevoerd over het gebruik van

natuurlijke (anorganische) afzettingsmaterialen, die de bodemproductiviteit kunnen verhogen. (Al-

Omran et al., 2002).

In deze studie worden enkele natuurlijke afzettingsmaterialen en gesteenten opgenomen die als

anorganische bodemverbeteraar worden aangeboden, met name zeoliet, lava, diatomiet en

bentoniet. Alsook wordt er een synthetisch vervaardigd product getest, namelijk hydro-

absorberende polymeren.

Zeoliet

Zeolieten en zeoliet-rijke materialen beslaan een breed gamma aan poreuze, kristallijne

gesteenten. Hun structuur is voornamelijk gebaseerd op een netwerk van tetraëders waarin zich

vele kanalen en holtes bevinden. Er zijn al ruim 80 verschillende structuurtypes vastgesteld bij

zeolietgesteenten (Ramesh et al., 2015). Zeoliet wordt wereldwijd ontgonnen uit verschillende

mijnen, o.a. in India, Italië en Iran. Een aantal studies hebben aangetoond dat zeoliet-rijke

gesteenten toegepast kunnen worden als bodemverbeteraar. Door hun sterk poreus karakter

hebben zeolieten een groot contactoppervlak en een hoge CEC (Shaddox, 2004). Zeolieten zijn in

staat, door hun hoge CEC, verschillende kationen uit te wisselen met ammonium (NH4) uit de

bodemoplossingen, om het dan opnieuw geleidelijk aan vrij te geven onder gunstige condities.

Een gecontroleerde NH4-vrijlating zorgt voor optimale groeicondities voor de plant en vermijdt

eutrofiëring en uitspoeling van nitraat (NO3-) (Malferrari et al., 2013). Een zandige bodem heeft

immers een groter risico op uitspoeling van nitraat en door toevoeging van zeoliet aan de bodem

kan dit gereduceerd worden via volgende mechanismen (Sepaskhah & Barzegar, 2010):

vastlegging van ureum in de poriën van de zeolietkristallen,

vermindering van transformaties van ureum via nitrificatie,

een vermindering van het nitrificatieproces door NH4-absorptie van zeoliet.

Zeoliet, waarvan clinoptiloliet het meest gebruikt wordt voor landbouwkundige doeleinden,

induceert ook een positief effect op de waterretentiecapaciteit (Shaddox, 2004). Een studie van

Sepaskhah & Barzegar (2010) op een zandige bodem heeft aangetoond dat het waterverbruik

tussen verschillende stikstofdoseringen bij rijstplanten amper verschilt. Echter, bij verschillende

zeolietdoseringen werd vastgesteld dat het waterverbruik sterk reduceerde, waarbij de grootste

reductie overeen kwam met de hoogste zeolietdosering (8 ton ha-1). Dit was voornamelijk te wijten

aan de hoge waterabsorptiecapaciteit en de hydratatie/dehydratatie-eigenschappen van zeoliet.

Figuur 1 toont het effect van twee soorten zeoliet op de waterretentiecurve, i.e., het vochtgehalte

in functie van de drukhoogte, van een zandbodem. Zeoliet verhoogt de waterretentiecapaciteit en

het vochtgehalte bij een bepaalde drukhoogte van een zandige bodem (Shaddox, 2004).


6

Figuur 1: Vochtretentiecurve van een zandige toplaag na toevoeging van zeoliet (clinoptiloliet) volgens een

verhouding 85/15 in volume (Shaddox, 2004).

Lava

Lavagesteente kan in verschillende vormen aangetroffen worden: puimsteen, vulkanische as,

puzzolaan, perliet, vulkanische klei, etc., elk met hun specifieke eigenschappen. Lavagesteente

bestaat voornamelijk uit kiezelzuur (SiO2), alsook bepaalde hoeveelheden calcium, fosfor,

magnesium en kleimineralen (van Straaten, 2002; Marti & Ernst, 2005).

Lavagesteenten zijn voornamelijk nuttig om de bodemporositeit te verhogen. Puimsteen en

(geëxpandeerd) perliet worden vaak aangeprezen als bodemverbeteraar om de fysische

eigenschappen van de bodem te verbeteren. Zo wordt beweerd dat vulkanische gesteenten de

bodem verlichten, de bodembeluchting verbeteren en de nutriënten- en waterretentiecapaciteit

verhogen. Puimsteen, ingewerkt in de bodem, kan dienen als nutriëntenregulator van vloeibare

meststoffen. Geëxpandeerd perliet kan tot 20 keer zijn oorspronkelijk volume uitzetten. In de

bodem is het in staat om bodemverdichting tegen te gaan, kan het de waterretentiecapaciteit

verhogen en de drainage verbeteren (van Straaten, 2002; Marti & Ernst, 2005).

Diatomiet

Diatomiet of diatomeeënaarde bestaat uit gemalen fossielen van kiezelwieren. Dit zijn eencelligen

met een exoskelet uit kiezelzuur (SiO2) die zowel in zoet- als zoutwater voorkomen. Na het

afsterven van de cellen blijft enkel een kiezelschaaltje over dat bewaard wordt in het sediment,

waarbij de grootte kan variëren tussen 10 en 100 µm. Diatomiet is een volledig natuurlijk product

ontgonnen uit de bodem van rivieren, meren en zeeën (Shaddox, 2004).

Diatomiet heeft een hoge doorlatendheid, een hoge porositeit en is chemisch inert, waardoor het

niet afbreekt in de bodem. Uit onderzoek blijkt dat diatomeeënaarde een positieve invloed heeft

op de waterbergingscapaciteit en doorlatendheid van zandrijke bodems bij golfterreinen (Al-


7

Ghouti et al., 2003; Deying et al., 2014). Figuur 2 illustreert de invloed van diatomeeënaarde op

een zandige toplaag. De waterretentie en het vochtgehalte bij een bepaalde drukhoogte verhogen

na toevoeging van diatomiet. De meeste zandrijke golfterreinen, waarvan de opbouw gelijkaardig

is aan voetbalterreinen, worden gestabiliseerd met organisch materiaal (OM), vaak door

toevoeging van turf, om de nutriënten- en waterbergingscapaciteit te verhogen (Shaddox, 2004).

Diatomiet kan beschouwd worden als een anorganische bodemverbeteraar en als alternatief voor

turf. Zoals eerder vermeld is diatomiet inert, waardoor het ongevoelig is aan biologische

degradatie. Dergelijke producten blijven langer in de bodem aanwezig dan organische

bodemverbeteraars (Bigelow et al., 2001).

Figuur 2: Vochtretentiecurve van een zandige toplaag na toevoeging diatomiet volgens een verhouding

85/15 in volume (Shaddox, 2004).

Bentoniet

Bentoniet is een natriumrijke kleisoort die in de meeste gevallen een vulkanische oorsprong heeft.

Het belangrijkste mineraal dat in bentoniet-afzettingen voorkomt, is montmorilloniet (Martí &

Ernst, 2005). Dit natuurlijk materiaal heeft een hoge CEC en een hoge ionen-adsorptiecapaciteit.

De retentie van potentiële sporenelementen (Zn, Fe, Mn) door bentoniet kan een positieve invloed

hebben op de groei van de plant (Iskander et al., 2011). Bentoniet, toegevoegd aan een zandige

bodem, kan de retentie en de beschikbaarheid van bodemvocht gevoelig verhogen, alsook de

snelheid van het neerwaarts watertransport reduceren zodat de uitspoeling van nutriënten wordt

verhinderd. Een studie met twee kleisoorten in verschillende doseringen op een zandige bodem,

met name Bentonite (“low-grade bentonite”) en Aquagel (“high-grade bentonite”), heeft een

positief effect aangetoond op de beschikbare hoeveelheid water (bepaald als het verschil in

watergehalte bij -10 cm en -1500 cm) (Al-Omran et al., 2002), zoals weergegeven in Figuur 3. Een

studie van Das & Dakshinamurti (1975) onderzocht de doorlatendheid van een zandleembodem


8

na toevoeging van bentoniet. De doorlatendheid daalde van 4,92 x 10-1 cm/uur (controle) naar

3,93 x 10-1 cm/uur (1% bentoniet) en 2,21 x 10-1 (2% bentoniet).

Figuur 3: Beschikbare hoeveelheid water van een zandige bodem behandeld met vier doseringen van twee

bentoniet-kleiafzettingen (Bentonite en Aquagel) (Al-Omran et al. 2002).

Een studie van Heijnen (1992) toont aan dat de toevoeging van bentoniet aan een lemig-zandige

bodem Rhizobium sp. beschermt tegen predatie van protozoa. Bentoniet kan dus de

overlevingskansen van verschillende bacteriën in de bodem vergroten, wat een positief effect heeft

op de aanvoer van nutriënten, op de biologische controle van pathogenen en de stimulatie van de

groei van de plant.

Polymeren

Hydro-absorberende polymeren (SAP’s) zijn functionele macromoleculen die in staat zijn om

bepaalde hoeveelheden water te absorberen. Wanneer de poedervormige SAP’s in water

ondergedompeld worden, transformeren ze in hydrogel. Deze gel kan het geabsorbeerde water

vertraagd vrijlaten in het groeimedium. Synthetische polymeren worden meer gebruikt dan

natuurlijke polymeren door hun resistentie tegen natuurlijke degradatie (Parvathy et al., 2014).

Super-absorberende hydrogel, op basis van polysachariden, wordt vaak gezien als een ecologisch

en economisch alternatief voor bodemverbetering, voornamelijk door zijn niet-toxiciteit,

biodegradatie en beschikbaarheid (Guilherme et al., 2015).

Polymeren kunnen water absorberen tot 1000 keer hun oorspronkelijk gewicht en grootte. De

toevoeging van deze polymeren in de bodem kan dus de waterbergingscapaciteit en

nutriëntenefficiëntie verhogen, alsook het waterverlies verminderen. In een studie van Xi Li et al.

(2014) wordt aangetoond dat alle behandelingen met polymeren, toegevoegd aan een

leembodem (Luvisol), resulteren in een significante verhoging van de waterbergingscapaciteit en

de microbiële activiteit. Ondanks de verhoging van de waterberging werd echter geen verhoging


9

van het plant-beschikbaar water vastgesteld, waardoor de invloed van SAP’s op de gewasgroei

eerder minimaal was. El-Rehim et al. (2004) toonden echter aan dat de toevoeging van polymeren

in de wortelzone de gewasproductiviteit van maïsplanten gevoelig verhoogde. Verschillende

studies hebben aangetoond dat een te grote hoeveelheid aan hydrogelpartikels nefast kan zijn

voor de waterinfiltratie. Zo kan een “gel shell” ontstaan die de oppervlakkige waterafvoer

verhoogt. Een correcte dosering is dus aangewezen (Wei & Durian, 2014). De grotere dimensies

van de gezwollen hydrogel verhogen de porositeit van de bodem. Het uitzetten en krimpen van

SAP’s door absorptie en evaporatie van water verhoogt het luchtgehalte in de bodem, zodat meer

zuurstof beschikbaar is voor de wortels (Parvathy et al., 2014).

2.2.2. ORGANISCHE BODEMVERBETERAARS

Organische bodemverbeteraars zijn gevormd uit koolstof-houdende materialen die vaak

makkelijker en sneller afbreken dan synthetische materialen en die, na afbreken of stabilisatie,

humus aan de bodem toevoegen. Humus is de relatief immune, gedeeltelijk afgebroken,

donkerbruine substantie met een complexe chemische en fysische structuur. OM in de bodem is

cruciaal voor de fysische en chemische eigenschappen die de vruchtbaarheid en gewasproductie

in stand moeten houden. Organische additieven kunnen enerzijds de waterbergingscapaciteit en

gewasproductiviteit verhogen en anderzijds de bodemdichtheid verlagen (Stratton & Rechcigl,

1998). OM heeft een positief effect op de vorming van bodemaggregaten, gezien het fungeert als

een bindmiddel voor kleipartikels (Lal & Shukla, 2004)

Turf

Turf is het meest gebruikte organisch bodemadditief op golfterreinen. Turf, ook wel gedroogd

veen genoemd, is een natuurlijke grondstof die ontmijnd wordt in koele, overstroomde gebieden.

De lage temperaturen, die de microbiële activiteit verlaagt, en de anaerobe omstandigheden

zorgen voor een accumulatie van turf in dergelijke veenbodems. De fysische en chemische

eigenschappen van turf zijn sterk afhankelijk van de omgevingsfactoren en het moedermateriaal.

Ondanks deze verschillen werden er door Shaddox (2004) geen afwijkingen geobserveerd in

kwaliteit van de grasmat, wanneer verschillende soorten turf aan zand werden toegevoegd. Turf

kan gezien worden als een bron van organisch materiaal, waardoor via mineralisatie veel meer N

vrijkomt dan in een schrale zandgrond (Visscher, 2010). De Amerikaanse Golffederatie (USGA)

raadt aan om turf toe te voegen volgens een volumetrische verhouding van 85% zand en 15%

turf, met als door (Shaddox, 2004) genoteerde positieve gevolgen:

vrijkomen van oplosbare nutriënten en geleidelijke vrijlating van nutriënten door

microbiële degradatie,

verhoging van de CEC voor de retentie van nutriënten en chemische buffering,

verhoging van de vochtretentie, door een verhoging van de totale bodemporositeit.

Maar, zoals elke organische bodemverbeteraar, is turf onderhevig aan biologische degradatie.

Afbraak van turf kan op lange termijn nadelige gevolgen hebben voor de grasmat (Shaddox,

2004). Lokale schaarste van turf en stijgende kosten voor transport zorgen ervoor dat ook andere

materialen onderzocht moeten worden als alternatief (Carlile et al., 2015).


10

Compost

Compost is een donkerbruin tot zwart, 100% natuurlijk, kruimelig, humusrijk product bestaande uit

plantaardige resten en vervaardigd na een composteringsproces (Stratton & Rechcigl, 1998; Vlaco

vzw, 2015). Het composteringsproces houdt in dat verschillende micro-organismen, aanwezig op

het OM, het plantaardig materiaal (o.a. tuinafval) afbreken. Dit afbraakproces kan perfect

gecontroleerd worden door optimalisatie van verschillende parameters zoals het zuurstof- en

vochtgehalte. Na enkele maanden is al het OM uit het plantaardig materiaal afgebroken. Wat

overblijft, kan gezien worden als compost, een organische bodemverbeteraar (Vlaco vzw, 2015).

Een studie van Dudeck (1997) testte de fysische karakteristieken van verschillende soorten

compost, die dienden als groeimedium voor St. Augustinusgras (Stenotaphrum secundatum).

Vergeleken met de controlebehandeling, een pure zandgrond, hadden alle composttypes een

lagere dichtheid, een hoger OM-gehalte en een hogere retentie voor beschikbaar water. Deze

eigenschappen van compost kunnen de nadelige gevolgen van een zandige toplaag voorkomen.

De Bodemkundige Dienst van België voerde een 14-jarig onderzoek uit over het effect van

compostgebruik op de fysische en biologische bodemkwaliteit op een lichte leembodem. Hiervoor

werden verschillende doseringen van GFT-compost gebruikt. Uit de resultaten bleek dat deze GFT-

compost de basisbemesting deels kan vervangen (P, K en Mg). Door de toevoeging van OM in de

bodem werd de bodemvruchtbaarheid en –kwaliteit gevoelig verbeterd. Deze verbetering was

zowel chemisch, door vasthouden en vrijgeven van nutriënten, als fysisch, door een verbeterde

bodemstructuur en aggregaatvorming, en ook biologisch, door een verhoogde microbiële

activiteit. Ook kon er een significante verhoging van de infiltratiesnelheid, waterbergend vermogen

en waterbeschikbaarheid vastgesteld worden na toevoeging van compost op een lichte

leembodem (Elsen, 2011). Onderzoek aan het Proefcentrum voor Groententeelt op een zandige

bodem toonde dan weer aan dat jaarlijkse compostdosissen, met o.a. GFT-compost, na 9 jaar

slechts gedeeltelijk positieve resultaten oplevert. Compost verhoogt de macroporositeit en het

vochtgehalte bij verzadiging en verlaagt de bodemdichtheid van een zandige bodem, maar deze

verbetering is onvoldoende op lange termijn (Arthur et al., 2011).

Kokosvezels

Kokospalmen groeien voornamelijk in tropische en subtropische gebieden. Daar worden ze gezien

als de belangrijkste palmboomsoort voor allerlei doeleinden, o.a. voedsel- en houtproductie, olie,

cosmeticaproducten, etc. (Ghavami et al., 1999). Omdat turf geen hernieuwbare bron is, worden

kokosvezels vaak naar voren geschoven als vervangmateriaal. Deze kokosvezels worden

geëxtraheerd uit het dikke omhulsel (mesocarp) van de kokosvrucht en hebben verschillende

eigenschappen die de vervanging van turf zou kunnen rechtvaardigen: een hoge

waterbergingscapaciteit, goede drainage, fysisch resistent (tegen samendrukking), duurzaam

zonder ecologische gevolgen en een trage natuurlijke decompositie (Meerow, 1994). De vezels zijn

50 tot 350 mm lang en bestaan voornamelijk uit lignine, tannine, cellulose en pectine. Het hoge

gehalte aan lignine verklaart waarom kokosvezels veel trager afbreken dan andere natuurlijke

vezels en dus langer werkzaam blijven in de bodem (Hejazi et al., 2012).


11

Kokosvezels hebben een hoge treksterkte, voornamelijk in natte condities, wat het mogelijk maakt

om de bodem te verstevigen. Dit zorgt ervoor dat de bodem meer weerstand kan bieden tegen

schuifkrachten en verdichting, alsook de doorlatendheid kan verbeteren (Hejazi et al., 2012). Figuur

4 toont de interactie van natuurlijke vezels en een drogende bodem. De vezels zetten uit doordat

ze water absorberen, waardoor de bodem errond gedeeltelijk wordt weggeduwd. Na het drogen

verliezen de vezels het vocht en krimpen ze opnieuw tot hun oorspronkelijk volume. Zo ontstaan

kleine poriën rond de vezels. Dit bevordert het water- en luchttransport (Ghavami et al., 1999).

Figuur 4: De interactie van natuurlijke vezels en een drogende bodem (Ghavami et al., 1999).

Gedroogd slib

Gedroogd slib (WTR) is het eindresultaat van een waterzuiveringsproces. Dit slib bevat humines,

fulvinezuren en ijzer (Fe), die essentieel zijn voor de groei van de plant. Een aantal studies hebben

aangetoond dat slib een positieve invloed heeft op de waterhuishouding en beluchting van de

bodem (Asghari et al., 2011). Ook wordt de gewasgroei gestimuleerd door de inwerking van

gedroogd slib. Een onderzoek van Shaddox (2004) over de droge stof-opbrengst met

Bermudagras heeft aangetoond dat potten met gedroogd slib een droge stof-opbrengst hadden

van 26 g pot-1, terwijl de controlebehandeling slechts 15 g pot-1 produceerde. Dit werd

grotendeels verklaard door de hoge gehaltes aan N, P, K, Ca, Mg en Fe in het slib (Shaddox,

2004). De toevoeging van gedroogd slib wordt meer en meer overwogen doordat het de

bodemvruchtbaarheid potentieel kan verhogen, maar ook door een vermindering van beschikbare

afzettingsmogelijkheden voor slib. Het kan gezien worden als een duurzame manier om nutriënten

en OM in het slib te recycleren. Maar het gebruik van gedroogd slib houdt enkele

gezondheidsrisico’s in door de aanwezigheid van pathogenen, zware metalen en organische

polluenten (Armenta et al., 2012).

2.2.3. SAMENGESTELDE BODEMVERBETERAARS

TCT

TerraCottem Turf is specifiek ontwikkeld voor gebruik in grassportvelden. De TerraCottem-

bodemverbeteraar is een mengsel van meer dan 20 synthetische substanties, bestaande uit o.a.

hydro-absorberende polymeren, groeistimulatoren, en minerale en organische meststoffen

(Danneels & Van Cotthem, 1994). Figuur 5 toont de samenstelling van TCT. Er werden humuszuren


12

toegevoegd in vergelijking met de originele formule van TerraCottem Universal (TCU) en het

dragermateriaal is zeoliet (clinoptiloliet) (Ottevaere, 2011).

Figuur 5: Samenstelling van TCT (Ottevaere, 2011).

Studies van Danneels & Van Cotthem (1994) en Lobo et al. (2012) hebben aangetoond dat

toevoeging van TCU een significante verbetering van de bovengrondse biomassa en water use

efficiency (WUE) oplevert in experimenten met groene peper, maïs en bonen in zowel

potexperimenten als op een zandige bodem. TCT versnelt de kieming van de graszaden na zaaien

en zorgt voor een sneller contact van de graszoden met de bodem. Het verhoogt de waterretentie

en de CEC en zorgt voor een efficiënter meststoffengebruik (Ottevaere, 2011).

2.3. HYBRIDESYSTEMEN VOOR SPORTTERREINEN

Een breed gamma aan versterkende synthetische materialen werd al geïntroduceerd in de

sportveldsector om de grasmat te versterken en te verbeteren. Deze materialen bestaan meestal

uit plastiek of kunststofvezels. Er kunnen twee grote groepen onderscheiden worden. Enerzijds

hybridesystemen die een horizontale laag vormen op of onder het terreinoppervlak, waar de

wortels doorheen kunnen groeien en anderzijds systemen die gemengd of ingewerkt zijn in de

wortelzone (Baker, 1997; McNitt & Landschoot, 2005).

Dergelijke synthetische materialen kunnen door verschillende mechanismen in staat zijn om de

bespelingsintensiteit en kwaliteit van de grasmat te verbeteren (Baker, 1997; McNitt & Landschoot,

2005):

door de belasting op het terrein beter te verspreiden, waardoor de impact van

bodemverdichting gereduceerd wordt,

door verminderde effecten van schuifkrachten,

door bescherming van het (kroon)weefsel van de grasplant,

door een verbeterde grip op het veld als gevolg van de interactie tussen de synthetische

vezels en de studs van de spelers.

In deze studie wordt gefocust op een hybridesysteem die een horizontale laag vormt onder het

terreinoppervlak. Dit hybridesysteem is een combinatie van natuurlijk gras, kunstgras en

versterkende materialen onder het terreinoppervlak.


13

2.4. KWALITEIT VAN DE GRASMAT

2.4.1. KEUZE VAN DE GRASSOORT

Een grasveld met sportieve doeleinden zal bijna altijd bestaan uit een mengsel van grassoorten.

Het aanbod aan grassoorten is hiervoor enorm. Dergelijke mengsels zorgen in theorie voor een

buffer tijdens perioden van stress, doordat het de stabiliteit en veerkracht van de grasmat

verbetert. Vaak geldt dat de sterkte van één soort, de zwakte van andere soorten compenseert

(Reheul, 2006).

De combinatie van Engels raaigras (Lolium perenne L.) met veldbeemdgras (Poa pratensis L.) is een

aangewezen keuze voor de aanleg van een sportveld. Engels raaigras is de meeste verkochte

grassoort in West-Europa en verdraagt het betreden relatief goed, maar heeft het voornamelijk in

de winter moeilijk. De aanwezigheid van veldbeemdgras is nodig om verschillende open plekken

in de grasmat te bezetten en vertoont een uitstekende tolerantie tegen betreden. Maar, in

tegenstelling tot Engels raaigras, heeft deze soort tijd nodig om zich te ontwikkelen omwille van

een langzaam kiemproces en trage begingroei. Hier knelt het schoentje vaak: het veld zou in

principe een 3 à 4-tal maanden tijd moeten krijgen na het inzaaien, maar dit gebeurt amper in de

praktijk waardoor het veldbeemdgras onvoldoende aanwezig is (Reheul, 2006). Bij grassoorten

voor sportvelden is de opbrengst en voederwaarde (bij begrazing) van weinig belang en komen

andere eisen aan bod die nauwer verbonden zijn met de esthetische waarde en het onderhouds-

en gebruiksgemak. Zo wordt o.a. aandachtig gekeken naar de kleur, zodedichtheid,

droogtetolerantie, ziekteresistentie, bladtextuur en betreding. Vaak worden onrealistische eisen

verwacht zonder de fysiologische beperkingen van een grasveld mee te rekenen, de ontwikkeling

van kunstgras is grotendeels opgekomen door de tekortkomingen van “levend” gras (Morris &

Shearman, 1998; Reheul, 2006).

2.4.2. FACTOREN DIE DE GRASGROEI BEÏNVLOEDEN

De belangrijkste omgevingsfactoren die de kieming en groei van grassoorten beïnvloeden zijn

temperatuur, vochtgehalte, lichtintensiteit, wind, bodem en geografie. Hiervan zijn bodem en

geografie meest stabiel. De andere factoren variëren constant. Aangezien de klimatologische

factoren en omgevingscondities in grote mate voorspeld kunnen worden voor verschillende

seizoenen en locaties, zijn er optimale groeiperiodes ontwikkeld voor verschillende grassoorten in

variërende klimatologische regio’s (Watschke & Shmidt, 1992).

In deze studie wordt er gefocust op de lichtintensiteit, de temperatuur en het vochtgehalte.

2.4.2.1. DE LICHTINTENSITEIT

De hoeveelheid licht die op het gras invalt, is van groot belang voor de kwaliteit en groei van de

grasmat. De duur van de instraling, de frequentie en de golflengte van het licht zijn de

belangrijkste factoren. Als het gras onderhevig is aan een lagere lichtintensiteit, dan kan

(Ottevaere & Gabriels, 2000):


14

de biomassaproductie verminderen,

de hoeveelheid bladeren afnemen,

er een meer verticaal groeipatroon van de grasmat ontstaan,

het watergehalte van de plant toenemen en

de transpiratie en respiratie verminderen.

De mate waarin het grasveld onderhevig is aan schaduw is belangrijk. Tribunes, gebouwen, bomen

en dergelijke kunnen de grasmat een geruime tijd in de schaduw zetten, voornamelijk tijdens lage

zonnestanden in de winter. Hierdoor ontstaat er een tragere dooi en een vermindering van de

grasgroei en bodembedekking. Er kunnen zich allerlei mossen en wieren nestelen in de grasmat

op plaatsen waar de grasplanten zwakker zijn en gevoeliger worden voor betreding en

bladziekten. Een samenloop van deze kwalen is vaak terug te vinden in gesloten stadions (Baker,

1995; Reheul, 2006). Een vertraagde groei, vochtige bodemcondities, lagere temperatuur en hoge

relatieve vochtigheid kunnen de ziektegevoeligheid van de grasmat verhogen (Ottevaere &

Gabriels, 2000).

2.4.2.2. DE TEMPERATUUR

Zoals bij alle planten hebben ook grassoorten een optimale temperatuur voor zowel de boven- als

ondergrondse groei. Voor veldbeemdgras (Poa pratensis L.) werd de optimale temperatuur

vastgelegd tussen 21°C en 27°C. De groei daalt sterk wanneer temperaturen boven 30°C worden

bereikt. De kritische temperatuur bedraagt 38°C, waarboven er geen grasgroei meer mogelijk is.

Dergelijke hoge temperaturen zijn in onze regio’s echter zeldzaam (Ottevaere & Gabriels, 2000).

Engels raaigras (Lolium perenne L.) sterft gemakkelijk af bij strenge wintervorst en is weinig

droogtetolerant. Bij een lange, intensieve droogte kan de groei volledig stilvallen (Reheul, 2006).

De combinatie lichtintensiteit/temperatuur is ook van belang en varieert sterk tussen het voorjaar

en het najaar. De optimale temperatuur voor de grasgroei ligt lager bij een lage lichtintensiteit en

hoger bij een hoge lichtintensiteit. Bij de combinatie van hoge temperaturen en lage

lichtintensiteit zal de assimilatie klein zijn en is de ademhaling van het gras relatief belangrijk, met

als gevolg dat in het najaar de groei zal verminderen. Dus voor de grasproductie zal in het

voorjaar de temperatuur eerder remmend werken en in het najaar de lichthoeveelheid (Visscher,

2010).

2.4.2.3. HET VOCHTGEHALTE

Een grasplant heeft water nodig voor de fotosynthese. Een tekort aan water zorgt voor een

groeireductie, waarbij de bladgroei meer gehinderd wordt dan de wortelgroei. De huidmondjes

sluiten zich om verdamping tegen te gaan en de opname van stikstof en andere essentiële

elementen gaat moeizamer (Visscher, 2010; Vreman et al., 2015). Er kan een (ecologische)

zomerdepressie in de grasgroei vastgesteld worden en voornamelijk in juli, augustus of september

kan de grasmat onderhevig zijn aan droogte (Reheul, 2006). Gedurende het groeiseizoen, gaande

van maart tot oktober, is er in onze regio’s vaak een tekort aan neerslag. Dit tekort houdt in dat

de referentie-gewasverdamping hoger is dan de beschikbare hoeveelheid neerslag. Maar dit tekort

leidt nog niet direct tot droogte aangezien het bodemvochtgehalte het tekort kan compenseren.


15

Op zandgronden is deze bodemvochtvoorraad echter snel verbruikt, waardoor sportvelden vaak

worden beregend. Irrigatiesessies hebben ook een financiële impact. Deze impact kan zo klein

mogelijk gehouden worden door het aantal irrigatiesessies te minimaliseren, waarbij er rekening

gehouden moet worden met de verschillende bodemeigenschappen, die betrekking hebben op de

vochtvoorziening, bij de aanleg van grassportvelden (Visscher, 2010; Timmerman & Gabriels, 2011).

Er kunnen ook nadelige gevolgen ontstaan voor de kwaliteit van de grasmat door te snel en

teveel beregenen. Wanneer minder water beschikbaar is, in droge perioden, ontstaat een beter

ontwikkeld wortelgestel en een sterkere graszode. Teveel beregenen kan leiden tot een

verzwakking van de grasmat. Door een tekort aan zuurstof zal de wortelgroei afnemen, met als

gevolg dat ongewenste grassoorten zich kunnen vestigen (Visscher, 2010; KNVB, 2015).

“Een droge toplaag is niet per definitie een droog veld.” (KNVB, 2015)

2.4.3. WORTELGROEI

De scheut/wortelverhouding wordt herhaaldelijk verstoord door het vele maaien. In een

wortelzone met een sterk ontwikkelde doorworteling zal het water in de bodem volledig gebruikt

kunnen worden, waarbij de maximale diepte tot waar graswortels kunnen groeien ongeveer 50 cm

bedraagt. Meer dan 90% van de wortelmassa bevindt zich in de bovenste 5 cm van de bodem

(van Wijk, 1980). Een zandige toplaag heeft een goede aeratie, wat cruciaal is voor de

zuurstoflevering aan de wortels (Timmerman & Gabriels, 2011).

Graswortels vormen een barrière tegen externe invloeden, zoals bodemverdichting en

schuifkrachten, en verhogen de stabiliteit van de toplaag. Open plekken in de grasmat, waar dus

weinig tot geen wortels aanwezig zijn, zijn veel minder beschermd. De grasbedekking van een

voetbalveld zou niet onder de 20 à 30% mogen dalen (Timmerman & Gabriels, 2011). De

graswortels zijn zeer gevoelig aan afnames in lichtintensiteit en lage temperaturen, met als gevolg

dat de graszoden makkelijker kunnen loskomen en moeilijker herstellen door de schuifkrachten

van de studs van voetbalschoenen en slidings van de spelers (Reheul, 2006).

2.4.4. MICROBIËLE BIOMASSA

Ondanks de verschillende voordelen die een zandige toplaag biedt, hebben dergelijke artificiële

opgebouwde bodems initieel een minder aanwezige microbiële gemeenschap dan natuurlijke

bodems, voornamelijk door hun lagere gehaltes aan OM en klei. De toevoeging van OM heeft

eerder al aangetoond dat het de microbiële activiteit kan verhogen (Kaminski et al., 2004). Micro-

organismen in de bodem hebben een invloed op de beschikbaarheid van N, voornamelijk door

mineralisatie- en immobilisatieprocessen. De balans tussen deze twee processen is afhankelijk van

de kwaliteit van het OM en de mate van het microbieel leven in de bodem (Shi et al., 2006).

2.4.5. BEMESTING

“Het basisprincipe van de bemesting van grassportvelden is: er wordt aan de grond

teruggegeven wat er door de grasgroei uit verdwijnt.” (Ottevaere & Gabriels, 2000)


16

Een juiste bemestingsmethode is cruciaal voor een kwaliteitsvolle grasmat en wordt gezien als één

van de belangrijkste onderhoudsmaatregelen. Het toedienen van een voldoende hoeveelheid op

de juiste tijdstippen bevorderd de dichtheid en het vermogen om te herstellen van de grasmat

(Ottevaere & Gabriels, 2000). Dit herstel is mogelijk door de opgestapelde reserves, maar bij een

te hoge stikstofbemesting en een productief voorjaar kunnen deze reserves snel verdwijnen. Zo

ontstaat een risico op zomersterfte met veel open plekken als gevolg, zeker in combinatie met laat

maaien (Reheul, 2006). Op basis van een bodemanalyse kan er een onderhoudsbemesting voor

een specifiek veld opgesteld worden. In de praktijk wordt hiervoor meestal een NPK-meststof (N:

stikstof, P: fosfor en K: kalium) gebruikt (Ottevaere & Gabriels, 2000).

2.5. FYSISCHE KARAKTERISTIEKEN VAN HET GROEIMEDIUM

“De toplaag kan beschreven worden als de laag die direct in aanraking komt met of onder

invloed staat van de voeten of schoenen van de spelers” (Stuurman, 1970).

De toplaag van het terrein, die dient als groeimedium voor het gras, heeft verschillende vitale

functies voor het aanleggen en behouden van een kwaliteitsvolle grasmat. In de natte

winteromstandigheden moet ze de uitgeoefende krachten kunnen opvangen zodat bespeling

mogelijk is en blijft, wat dient te resulteren in een minimale beschadiging van het groeimedium.

Ook moet de toplaag het overtollige regenwater opvangen en snel transporteren naar diepere

lagen. De toplaag bepaalt dus in grote mate de doorlatendheid, die voldoende groot moet zijn

om plasvorming en versmering te voorkomen. In de zomer, met eerder droge omstandigheden,

wordt er gestreefd naar een optimale vochtvoorziening zodat de grasmat voldoende kan

herstellen. (Boekel et al., 1980; Ottevaere & Gabriels, 2000).

2.5.1. OPBOUW VAN DE TOPLAAG

Bij de aanleg van een grassportveld zal in meeste gevallen het gehalte aan OM en kleideeltjes in

de toplaag moeten dalen, en er wordt daarvoor zand geopteerd. Dit zand moet aan specifieke

eisen voldoen. Dergelijke zandige toplagen moeten o.a. zorgen voor een voldoende en blijvende

doorlatendheid van de bodem, een voldoende waterberging in de bodem, die onmiddellijk

beschikbaar is, en ze moeten stevig zijn (in tegenstelling tot een toplaag met veel klei). De eerste

en derde eigenschap zijn onafhankelijk van de dikte van de toplaag, terwijl de tweede dit niet is

(Ottevaere & Gabriels, 2000). Deze eigenschappen hangen nauw samen met de kwaliteit van het

zand (Boekel et al., 1980).

GANDA-criteria

Aan de Universiteit Gent werden verschillende criteria opgesteld voor de opbouw van

grassportvelden, ook wel de GANDA-criteria genoemd (Ottevaere & Gabriels, 2000; Timmerman &

Gabriels, 2011):

Maximaal 10% leem en klei (<50 µm) in de toplaag. De toplaag moet dus 90% of meer

zand bevatten. Dit werd vastgelegd om een goede drainage van de toplaag te verkrijgen.


17

Maximaal 5% klei (<2µm). Klei heeft een negatieve invloed op de doorlatendheid en de

stabiliteit van de bodem in natte omstandigheden.

OM = 2 à 3%. Bij een goed doorlatende bodem 5 à 6%.

De mediaan van de korrelgrootteverdeling (M50-waarde) van de bodemdeeltjes moet

tussen 180 en 280 µm liggen. Te kleine deeltjes zijn nadelig voor de drainage, te grote

deeltjes geven problemen met de cohesie van de bodem, voornamelijk in droge periodes.

Boekel et al. (1980) adviseert een M50-waarde tussen de 150 en 200 µm. Bij aanwezigheid van

OM kan grover zand gebruikt worden.

Totaal poriënvolume (TPV) moet groter zijn dan 30%. Dit is nodig voor een goede

waterhuishouding van de toplaag.

De penetratieweerstand moet liggen tussen 1,4 en 2,9 MPa. De onderste limiet is nodig om

een voldoende stevigheid te garanderen, voornamelijk op intensief bespeelde delen van het

veld. Deze waarde wordt ook vermeld in (Boekel et al., 1980). De bovenste limiet bepaalt de

grens waar wortels niet meer kunnen groeien.

2.5.2. DICHTHEID VAN DE TOPLAAG

Een belangrijke fysische karakteristiek van de toplaag bij voetbalterreinen is de dichtheid. De

dichtheid van de bodem is de massa droge bodem per volume-eenheid (Jury & Horton, 2004). De

bodem bestaat uit vaste bodemdeeltjes, zoals minerale en organische stof, en met water- en/of

lucht gevulde poriën. Een stijgende dichtheid resulteert in een afname van de poriënruimte en de

grond wordt moeilijker vervormbaar, waardoor deze stabieler wordt (Ottevaere & Gabriels, 2000).

De stevigheid van de toplaag is een cruciale factor in de bespeelbaarheid van het terrein.

Verschillende parameters beïnvloeden de stevigheid, waaronder het organische stofgehalte, de

neerslag, de grasmat, het bodemleven en de dichtheid. De dichtheid van de bodem neemt af

naarmate het organische stofgehalte stijgt doordat OM lichter is t.o.v. de minerale fractie (Zwiers,

1976). Om de bespeelbaarheid van een grassportveld optimaal te houden moet het organische

stofgehalte in de toplaag tussen de 2 en 6% liggen (Timmerman & Gabriels, 2011).

2.5.3. DE WATERBERGING

Een bodem kan een bepaalde hoeveelheid water vasthouden voor een aanzienlijke tijd, ook wel de

waterretentiecapaciteit van de bodem genoemd. Ondanks de zwaartekracht, blijft het water dat in

de bodem terechtkomt via neerslag of irrigatie voldoende lang in de toplaag en beschikbaar voor

de graswortels (Jury & Horton, 2004). Het water wordt dus vastgehouden door een bepaalde

kracht, die wordt uitgedrukt in termen van zuigspanning of vochtspanning (in eenheden van druk),

of als drukhoogte (in eenheden van lengte) (Vreman et al., 2015).


18

De relatie tussen de drukhoogte en het (volumetrisch) vochtgehalte van de bodem wordt

voorgesteld als een waterretentiecurve, zoals weergegeven in Figuur 6. Het volumetrisch

vochtgehalte stelt het volume water voor per volume bodem (m³/m³) (Jury & Horton, 2004). In

dergelijke curves zijn voornamelijk twee waarden van belang. Ten eerste de veldcapaciteit (FC), die

wordt bereikt bij h = -100 cm. Als de bodem op FC is, dan kan het vochtgehalte op dat moment

gezien worden als de maximale hoeveelheid water die in de bodem kan opgeslagen worden. In

dergelijke situaties kunnen de graswortels gemakkelijk het vocht opnemen. Ten tweede is er het

permanent verwelkingspunt (PWP), dit wordt bereikt bij een drukhoogte van -15000 cm. Dit is een

kritische waarde waarbij de bindingskrachten tussen de bodem en het vocht groter worden dan

de zuigkrachten die plantenwortels kunnen uitoefenen (Lal & Shukla, 2004). De groeireductie die

hierbij gepaard gaat, treedt meestal al vroeger op en is gewasafhankelijk (Timmerman & Gabriels,

2011; Vreman et al., 2015). Merk op dat in de oudere en/of triviale literatuur drukhoogte ook vaak

wordt uitgedrukt als pF, i.e., de logaritme van de absolute waarde van h (met h in cm). FC komt

dan overeen met pF = 2 en PWP met pF = 4,2.

Figuur 6: Verloop van de vochtretentiecurven (pF-curven) voor verschillende bodemtypes (Vreman et al.,

2015).

In Figuur 6 zijn drie verschillende zones op te merken. Het volume water tussen verzadiging (pF =

0,4) en FC (pF = 2) kan gezien worden als het drainagevolume van de bodem. Dit volume zal

vrijgelaten worden (draineren) onder invloed van de zwaartekracht (Timmerman & Gabriels, 2011).

Deze waterberging is, zoals eerder vermeld, afhankelijk van de dikte van de toplaag (Ottevaere &

Gabriels, 2000). De zone tussen FC en PWP (pF = 4,2) stelt het volume water voor dat beschikbaar

is voor planten. De zone boven PWP is niet meer beschikbaar voor planten (Lal & Shukla, 2004).

Uit de figuur is het duidelijk dat zandbodems over een groot drainagevolume beschikken, maar

slechts een klein volume beschikbaar water hebben, in tegenstelling tot “zwaardere” bodems met

meer leem- en kleideeltjes.


19

2.5.4. DOORLATENDHEID VAN DE TOPLAAG

De doorlatendheid of permeabiliteit is het vermogen van de bodem om water door te laten. Bij

een verzadigde bodem wordt dit de verzadigde hydraulische geleidbaarheid (Ks) genoemd. De Ks-

waarde is afhankelijk van de geometrie van het poriënstelsel, de textuur en de structuur van de

bodem (Jury & Horton, 2004). De Ks-waarde is eveneens afhankelijk van het gehalte aan OM en

fijne bodemdeeltjes. Wanneer versmering optreedt, kunnen de poriën in de bodem dichtslibben

en zal de doorlatendheid sterk dalen. (Timmerman & Gabriels, 2011). Figuur 7 toont de relatie

tussen de hydraulische geleidbaarheid en het gehalte aan fijne bodemdeeltjes kleiner dan 50 µm.

Een te grote fractie aan leem- en kleideeltjes in de bodem zal de doorlatendheid doen dalen

(Adams, 1982). De GANDA-criteria raden maximaal 10% leem- en kleideeltjes (<50µm) aan in de

toplaag. Omgerekend, via de vergelijking in Figuur 7, komt dit neer op een permeabiliteit van

minstens 15,8 mm/u.

Figuur 7: Relatie tussen de hydraulische geleidbaarheid, Ks, en de hoeveelheid minerale deeltjes kleiner dan

50 µm in een zandige bodem (Adams, 1982).

20

Hoofdstuk 3

Materialen en methode

3.1. PROEFOPZET VAN HET ONDERZOEK

3.1.1. LOCATIE

De proeven voor dit onderzoek werden uitgevoerd in één van de serres op het complex ILVO

plant 21 (Caritasstraat 21, Melle). 132 potten, ingezaaid met een grasmengsel en gevuld met zand

al dan niet gemengd met turf en/of verschillende bodemverbeteraars, werden hier gedurende een

viertal maanden (van september tot en met december 2015) geobserveerd en verschillende

parameters werden gedurende deze periode geregistreerd.

Figuur 8: Locatie van de proefopzet.

3.1.2. OPBOUW EN DIMENSIONERING VAN DE GEBRUIKTE POTTEN

Alle potten voor de proeven, zoals weergegeven in Figuur 8, hebben dezelfde dimensies, namelijk

een diameter van 20 cm en een hoogte van 20 cm. De onderkant van de pot is bolvormig en er is

een opening voorzien, waarop een schaaltje werd gelegd, om verticaal watertransport toe te laten.

Elke pot werd gevuld met een combinatie van zand en een bodemverbeteraar, eventueel

aangevuld met een hoeveelheid turf. Dit is weergegeven in Figuur 9. Alle potten werden ingezaaid

met eenzelfde grasmengel, met name Hattrick (Advanta) van de firma Limagrain (gelegen te

Avelgem-Kerkhove), bestaande uit 25% Engels raaigras (Lolium perenne L.) en 75% veldbeemdgras

(Poa pratensis L.). De geadviseerde zaaihoeveelheid bij nieuwe inzaai bedraagt 3 kg/are. Na 12 à

Hoofdstuk 3: Materialen en methode

21

15 weken mag volgens de producent verondersteld worden dat de grasmat volledig gevestigd is

zodat (in theorie) betreding toegelaten is.

Figuur 9: Standaard opbouw van elke pot.

3.1.3. ZANDTYPE (M32 SIBELCO ZAND)

Het gebruikte zand, dat dient als groeimedium voor het gras, is van het type M32 afkomstig uit

Mol, geleverd door de firma Sibelco Benelux. Dit kwartszand werd na ontginning industrieel

bewerkt, gezeefd, gewassen en geklasseerd. Het type M32 heeft een D50-waarde van 260 µm, een

soortelijk gewicht van 2.65 Mg/m³ (partikeldensiteit) en een stortgewicht van 1.5 Mg/m³

(bulkdichtheid). De korrelgrootteverdeling (verkregen via ISO-zeving) is weergegeven in Tabel 1.

Het zand bestaat voor 99.5% uit SiO2, aangevuld met sporen van Fe2O3, Al2O3, TiO2, K2O en CaO.

Tabel 1: Korrelgrootteverdeling van het type M32 kwartszand.

M32 Sibelco zand

Korrelverdeling (µm) Gehalte (g/100 g)

> 1000 /

> 710 /

> 500 /

> 355 7

> 250 57

> 180 93

< 63 < 0,1


22

3.1.4. INGEWERKTE BODEMVERBETERAARS

Verschillende leveranciers van bodemverbeteraars werden gecontacteerd om een staal van hun

product op te nemen in dit onderzoek. De leveranciers en gebruikte verbeteraars zijn terug te

vinden in Tabel 2. In de meeste gevallen werd een dosering gebruikt die aangeraden werd door

de firma. Wanneer dit niet mogelijk was, werd er gekeken naar gebruikte doseringen in de

literatuur over het desbetreffende product.

Tabel 2: Overzicht van de leveranciers en hun producten.

Leverancier Product

Peltracom NV Turf

TerraCottem BVBA TerraCottem Turf

TerraCottem NV Zeoliet

TerraCottem NV Lava

TerraCottem NV Polymeren

IVVO GFT-compost

ADM Bentonietmeel

Copertiz Kokosvezels

Copertiz Cocodur

Aquafin Gedroogd slib

Bionerga Biodress

EM-equus (Bio-ron) Diatomeeënaarde

De technische fiche van deze producten kan teruggevonden worden in Annex §8.7.

Twee producten kunnen alvast kort worden toegelicht.

Cocodur: Cocodur is een 100% natuurlijke en biologische bodemverbeteraar onder de

vorm van een geperste korrel op basis van kokosturf en een organische bemesting (NPK).

Het hoge gehalte aan organische stof garandeert een gezonde bacteriële gemeenschap

en verzekert een goede doorworteling op lange termijn.

Biodress: Biodress is een product ontwikkeld om de bovenlaag van een sportterrein te

verschralen. Het biologische leven wordt versterkt en er ontstaat een gezondere

wortelstructuur door de aanwezige dressing. Dit product is samengesteld uit 67%

groencompost en 33% witzand.


23

3.1.5. BEHANDELINGEN

In totaal werden 27 behandelingen, met telkens 4 herhalingen, getest. Dit komt neer op 108

potten. Bij sommige verbeteraars werd geopteerd om verschillende doseringen te testen. Er

werden twee controlebehandelingen ingevoerd, namelijk 100/0 zand/turf (CONa) en 90/10

zand/turf (CONb) en dit om het effect van de opbouw volgens de GANDA-criteria mee te rekenen.

De verhoudingen in Tabel 3 zijn op basis van volumepercenten.

Tabel 3: Overzicht van de gebruikte bodemverbeteraars, bijhorende doseringen en benamingen.

Code Verhouding M32

zand/turf

Type

bodemverbeteraar

Dosis

bodemverbeteraar

CONa 100/0 / /

TCTa 100/0 TerraCottem Turf 120 g/m²

POLYa 100/0 Polymeren 240 g/m³

CONb 90/10 Turf 10% (volume)

TURF5 95/5 Turf 5% (volume)



TCTb 90/10 TerraCottem Turf 120 g/m²

TCTc 90/10 TerraCottem Turf 240 g/m²

POLYb 90/10 Polymeren 240 g/m³

POLYc 90/10 Polymeren 480 g/m³

ZEO5 85/10 Zeoliet 5% (volume)



LAVA10 80/10 Lava 10% (volume)


GFTa 82.5/0 GFT-compost 35 dm³/m²

GFTb 65/0 GFT-compost 70 dm³/ m²

BENTOa 90/10 Bentoniet 250 g/m²

BENTOb 90/10 Bentoniet 350 g/m²

BENTOc 90/10 Bentoniet 500 g/m²

DIA4 86/10 Diatomeeënaarde 4% (volume)


KOKOS 77.5/10 Kokosvezels 25 dm³/m²

WTR 90/10 Gedroogd slib 2700 g/m²

COCO 90/10 Cocodur 200 g/m²

BIO 90/10 Biodress 2375 g/m²

Om de leesbaarheid te bevorderen (bij de bespreking van de resultaten) zijn de benamingen ook

op een afzonderlijk blad afgeprint, te vinden op het einde van dit document.


24

3.1.6. LANO-HYBRIDESYSTEEM

Een bijkomend onderdeel van dit onderzoek was het nagaan van de effecten van een

hybridesysteem met gemaasd doek op de groei van het gras. 24 synthetisch vervaardigde

worteldoeken werden ter beschikking gesteld door de firma Lano. Ook al is de uiteindelijke

bedoeling van de doeken om een bepaalde hoeveelheid kunstgrasvezels tussen het natuurlijk gras

aan te brengen en zo een hybride-grasmat te verkrijgen die nog steviger en sterker is dan een

natuurlijk grasveld, werden in dit onderzoek geen kunstgrasvezels aangebracht, maar werd enkel

gekeken naar het effect van de doeken op de gras- en

wortelgroei.

De worteldoeken werden op drie verschillende dieptes

aangebracht: 2, 4 en 6 cm. Er werd ook nog een

onderscheid gemaakt tussen de opbouw van een toplaag

met en zonder TCT. Figuur 10 toont de inhoud van een

pot waar het worteldoek aangebracht werd op 6 cm. Er

werd gewerkt met vier herhalingen, wat neerkomt op 24

potten in totaal. Dit wordt nog eens overzichtelijk

weergegeven in Tabel 4.

Tabel 4: Dieptes (cm) van de aangebrachte worteldoeken met bijhorende behandeling en benamingen.

Code Verhouding M32

zand/turf

Diepte van het

worteldoek (cm) Dosis TCT

LANO

LANO2 90/10 2 /

LANO4 90/10 4 /

LANO6 90/10 6 /

LANO TCT

LANO2 TCT 90/10 2 120 g/m²

LANO4 TCT 90/10 4 120 g/m²

LANO6 TCT 90/10 6 120 g/m²

3.1.7. GROEICONDITIES

Tijdens de proefperiode werd er gestreefd naar optimale groeicondities voor het gras, zodat

externe factoren zoals de temperatuur en het zonlicht niet remmend zouden werken op de groei.

Overdag (van 8u tot 20u) werd de temperatuur ingesteld op 18°C, ’s nachts (20u tot 8u) werd

deze ingesteld op 10°C. Door inkomende straling van de zon kon de temperatuur overdag flink

oplopen. Zowel de gemiddelde dagen nachttemperatuur, als de maximale dagtemperatuur

worden per maand gedurende de volledige proefperiode weergegeven in Tabel 5. De relatieve

vochtigheid schommelde tussen de 40 en 60%, waarbij deze het laagst was op de warmste

momenten van de dag. De belichting werd ingesteld zodanig dat deze startte wanneer een vooraf

Figuur 10: Opbouw van Lano

hybridesysteem.


25

bepaalde lichtintensiteit overdag niet meer bereikt werd. Er werd gestreefd naar minimum 10 uren

licht per dag, al dan niet kunstmatig.

Tabel 5: Gemiddelde dagen nachttemperatuur (°C) en maximale dagtemperatuur (°C) voor elke maand

gedurende de volledige proefperiode (in 2015).

September Oktober November December

Tdag (°C) 20,32 21,27 20,09 19,16

Tnacht (°C) 17,93 17,21 17,60 16,77

Tmax (°C) 30,10 29,00 28,40 24,40

Met Tdag = gemiddelde dagtemperatuur, Tnacht = gemiddelde nachttemperatuur en Tmax = maximale

dagtemperatuur.

3.2. FYSISCHE BODEMKARAKTERISTIEKEN

3.2.1. BODEMDICHTHEID

De dichtheid van de bodem (ρ) is de massa droge bodem (ms, 24u drogen op 105°C) per volume-

eenheid (V), in veronderstelling dat de bodem zich in een natuurlijke, ongestoorde toestand

bevindt (Jury & Horton, 2004):

𝜌 = 𝑚𝑠

𝑉 [1]

met ρ de dichtheid (g.cm-3), ms de massa bodem (g) en V het bulkvolume bodem (cm³).

3.2.2. VOCHTGEHALTE

Het bodemvochtgehalte wordt op twee manieren uitgedrukt, met name als het volumetrisch

vochtgehalte, θv, en het gravimetrisch vochtgehalte, θg. θv stelt het volume water (Vw) voor per

volume bodem (Vb) (m³/m³), terwijl θg de massa water (mw) voorstelt per massa droge bodem (ms)

(g/g) (Jury & Horton, 2004).

𝜃𝑔 = 𝑚𝑤

𝑚𝑠 [2]

𝜃𝑣 = 𝑉𝑤

𝑉𝑏 = 𝜃𝑔

𝜌𝑏

𝜌𝑤 [3]

3.2.3. DOORLATENDHEID

Het vermogen van de bodem om een hoeveelheid water door te laten wordt de permeabiliteit of

doorlatendheid genoemd, en is o.a. afhankelijk van de bodemstructuur en -textuur. De

doorlatendheid werd in het labo bepaald aan de hand van de permeameter (Eijkelkamp Agrisearch

Equipment, Giesbeek, Nederland), volgens het principe van een constant drukhoogteverschil. Door

de resulterende (opwaartse) waterstroming te meten over een bepaalde tijdsperiode werd de

doorlatendheid bepaald. Dit wordt schematisch weergegeven in Figuur 11.


26

De ringstalen werden op analoge manier gevuld als de potten. De geringe oppervlakte liet niet

toe om ongestoorde bodemmonsters rechtstreeks uit de potten te nemen tijdens de proefperiode.

De bodemmonsters werden vooraf verzadigd en werden met de scherpe kant naar boven

geplaatst in een zeefhouder. Deze houder is zodanig geperforeerd dat ze geen invloed heeft op

de waterstroming. Vervolgens werden de monsters in een ringhouder (nr. 6 in Figuur 11) vastgezet

en geplaatst in de permeameter. Het constante drukverschil wordt geregeld met de niveauregelaar

(nr. 4), die in contact staat met de waterbak van de permeameter en werkt volgens het principe

van communicerende vaten. Door deze regelaar ontstaat er een constant verschil in waterniveau

binnen en buiten de ringhouder, ∆h (= h1-h2). Dit hoogteverschil wordt gemeten met behulp van

een puntmeetbrug. Een hevel (nr. 7) wordt vervolgens geplaatst om het water af te voeren richting

de buret (nr. 8). Hier wordt het debiet, i.e., het afgevoerde volume water per tijdseenheid,

gedurende een vaste tijdsperiode gemeten eens deze stationair is. Aan de hand van de wet van

Darcy (1856) kan dan de verzadigde hydraulische geleidbaarheid of doorlatendheid (Ks) bepaald

worden (Jury & Horton, 2004):

𝐾𝑠 = 𝑄𝐿

∆ℎ 𝐴 [4]

met Ks de verzadigde hydraulische geleidbaarheid (m/s), Q het debiet (m³/s), ∆h het

hoogteverschil (m), L de lengte van het bodemmonster en A de doorstroomoppervlakte van het

bodemstaal loodrecht op de stroomrichting (m²). De doorlatendheid van de bodem is ook

afhankelijk van de viscositeit van de bodemoplossing, die op zijn beurt afhankelijk is van de

temperatuur. Vandaar dat een correctie werd uitgevoerd op het gemeten aritmetisch gemiddelde

van de vier herhalingen, waarbij er werd uitgegaan van een gemiddelde bodemwatertemperatuur

van 10°C.

Figuur 11: Schematische weergave van de werking van de permeameter (Eijkelkamp: Agrisearch Equipment,

2013).


27

3.2.4. VOCHTRETENTIECURVES

Voor het opstellen van de vochtretentiecurves werden bodemmonsters genomen op identieke

manier als beschreven in §3.2.4., en werd de procedure beschreven in Cornelis et al. (2005)

aangewend. Deze monsters werden eerst verzadigd, waarna ze geplaats werden in een zandbak

(Eijkelkamp Agrisearch Equipment, Giesbeek, Nederland). De ringstalen werden voorzien van een

nylondoekje en rubberen ring aan de scherpe kant, zodat de bodem niet uit de ringen zou vallen.

De zandbak werkt volgens het principe van een hangende waterkolom. Dit houdt in dat een

waterverzadigde, sterk permeabele, zandfilter, waarop de verzadigde bodemmonsters werden

geplaatst, aan de onderzijde verbonden is met een waterkolom die eindigt in een reservoir

onderhevig aan atmosfeerdruk. Wanneer het reservoir daalt tot een bepaalde hoogte h, ontstaat

er een onderdruk die ervoor zorgt dat er water uit de bodemmonsters zal stromen. Zo kan er

stapsgewijs water onttrokken worden na het aanleggen van verschillende drukken. Het

vochtgehalte van de bodemmonsters werd bepaald door ze te wegen. In de zandbak werden

volgende drukhoogtes vastgelegd: -10, -30, -50, -70 en -100 cm. De bodemmonsters werden

verondersteld, na vastlegging van een nieuwe drukhoogte, stabiel te zijn wanneer twee

opeenvolgende metingen binnen de 48u maximaal 0,1 g verschillen. Om sterkere krachten te

genereren werd gebruik gemaakt van de drukplaten. In de drukplaten kunnen volgende

overdrukken aangelegd worden: -340, -1020 en -15300 cm. Hiervoor werd een submonster

genomen uit het eerder gebruikte ringstaal, opnieuw verzadigd en op een keramische plaat

gelegd alvorens ze over te brengen in drukketels (Soilmoisture Equipment Corp., Santa Barbara,

USA). Na afloop werd het vochtgehalte opnieuw gravimetrisch bepaald. Gravimetrische

vochtgehaltes werden omgezet naar volumetrische vochtgehaltes op basis van de gemeten

bulkdichtheid, wat de ovendroge massa is van het staal (bij 105°C) over het bulkvolume.

Vervolgens werd de vochtretentiedata gebruikt om m.b.v. het model van van Genuchten (1980)

een pF-curve te kunnen fitten, wat met het programma MATLAB gebeurde:

𝜃 = 𝜃𝑟 + (𝜃𝑠 − 𝜃𝑟)

[1 + (𝛼ℎ)𝑛]𝑚 [5]

𝑚 = 1 −1

𝑛 [6]

met θ het volumetrisch vochtgehalte van de bodem (m³/m³), θs het verzadigd vochtgehalte

(m³/m³), θr het residueel vochtgehalte (m³/m³), h de absolute waarde van de drukhoogte (cm) en

α en n twee onafhankelijke parameters. θs, θr, α en n dienen geschat te worden uit de

retentiedata.

De bij de resultaten weergegeven vochtgehaltes bij veldcapaciteit (FC), het verwelkingspunt (PWP)

en het plant-beschikbaar water (PAWC) werden bepaald op basis van de gemeten retentiedata, de

waarden uit de gefitte curve werden dus niet gebruikt om eventuele significante verschillen aan te

tonen. De gefitte curves werden enkel aangewend om het effect van de bodemverbeteraars op de

vochtretentiecurve bevattelijk in een grafiek te kunnen weergegeven. Figuur 25 in de annex toont

hoe de vochtretentiecurve gefit werd a.d.h.v. de retentiedata gemeten bij verschillende

drukhoogtes (zie §8.6).


28

3.3. GRAS- EN WORTELGROEI

3.3.1. DROGE STOF-OPBRENGST

Het gras werd wekelijks gemaaid. Het maaisel werd opgevangen per pot en gedroogd gedurende

24u op 104°C. Zowel de verse maairesten als de droge stof-opbrengst werden gewogen per pot.

De maaihoogte werd verlaagd naarmate de grasmat zich beter ontwikkelde om zo weinig mogelijk

stress uit te oefenen op de grasgroei, voornamelijk in de eerste weken na kieming. De eerste maal

werd de maaihoogte op 7 cm vastgelegd, de week erna op 6 cm, vervolgens op 5 cm en ten

slotte op 4 cm. De resterende maaisessies werden vastgelegd op 4 cm, ook nu werd het gras

eenmaal per week geknipt. Op basis van het gewogen maaisel werd de cumulatieve droge stof-

opbrengst bepaald per pot voor de volledige periode. Merk op dat de droge stof werd bepaald bij

de standaard-ingestelde temperatuur van de ovens op het PCS (proefcentrum voor sierteelt,

Destelbergen), en niet bij de gebruikelijke temperatuur van 70°C. Een vergelijkende test, onder de

vorm van een lineaire regressie, werd uitgevoerd met droge stof (DS) als afhankelijke variabele en

vers gewicht (VG) als onafhankelijke variabele om na te gaan of het droog gewicht van het

gemaaide gras (lineair) gerelateerd is tot het gewogen vers gewicht over de volledige

proefperiode (zie annex §8.2.).

3.3.2. WORTELDICHTHEID

Voor het bepalen van de wortelmassa en –dichtheid werd een ‘hole cutter’ gebruikt, zoals

weergegeven in Figuur 12. Deze grondboor heeft een diameter van 10 cm, wat juist de helft is van

de diameter van de pot. Om de worteldichtheid, uitgedrukt in wortelmassa per volume bodem

(g/dm³), te kunnen bepalen, werd voor elke pot de dikte van de toplaag opgemeten. Het gras

werd gemaaid tot net boven het oppervlak en vervolgens werden de wortels uitgewassen met

water in een zeef van 1,7 mm. De wortelresten werden gedroogd gedurende 24u op 104°C.

Uiteindelijk konden de niet-wortelresten (OM, zand, verbeteraar, gras) verwijderd worden met de

hand en kon de droge wortelmassa en bijhorende worteldichtheid bepaald worden.

Figuur 12: Hole cutter voor het bepalen van de worteldichtheid.


29

3.3.2.1. LANO-WORTELDOEK

Door de aanwezigheid van het worteldoek was het onmogelijk om de ‘hole cutter’ te gebruiken bij

dergelijke opstellingen. Hier werd geopteerd om de volledige pot te gebruiken als bodemmonster

voor het bepalen van de wortelmassa (zie Figuur 10 in §3.1.6.). De diameter is nu 20 cm en

opnieuw werd de dikte van de toplaag van elke pot bepaald om de worteldichtheid te kunnen

berekenen. De methode voor het bepalen van het drooggewicht van de wortels is analoog als

vermeld in §3.3.2., maar er werd wel een onderscheid gemaakt in de wortelmassa boven en onder

het doek. Op die manier kon het effect op de wortelmassa nagegaan worden van het worteldoek

op verschillende dieptes.

3.3.3. BODEMBEDEKKING

Gedurende de groeiperiode van het gras werd de bodembedekking meerdere malen bepaald.

Hiervoor werd in een eerste fase, tijdens de kiemperiode, elke dag een neerwaarts gerichte foto

genomen loodrecht op het bodemoppervlak en dit telkens op een vaste hoogte van 23 cm boven

de pot. In deze periode werd het gras niet gemaaid. De opstelling die hiervoor gebruikt werd, is

weergegeven in Figuur 13. In een tweede fase werd, met behulp van dezelfde opstelling, wekelijks

een digitale foto genomen na elke maaisessie. Zo werd de bodembedekking opgevolgd tijdens de

kiemperiode van het gras en op lange termijn wanneer de grasmat volledig gevestigd is. De foto’s

werden genomen met een camera van het type: Sony Cyber-shot DSC W620.

De digitale foto’s werden verwerkt met het softwareprogramma “GreenCropTracker”, ontwikkeld

om verschillende structurele gewaseigenschappen, zoals de LAI en de ‘green cover fraction’ of dus

bodembedekking door vegetatie, te bepalen op basis van digitale kleurenfoto’s. Het programma

laat toe op basis van een histogram-gebaseerde drempelwaarde openingen tussen het

plantweefsel te kunnen onderscheiden in opwaarts of neerwaarts gerichte foto’s (Liu & Pattey,

2010). In deze studie werd gefocust op de green cover fraction (%), ook wel de vegetation fraction

(VF) genoemd. Er werden drie parameters nagegaan: VF3 (%), VF10 (%) en VF50% (aantal weken),

met VF3 de VF (%) na drie weken (kiemperiode), VF10 de VF (%) na tien weken (einde van

proefperiode) en VF50% het aantal weken (na de eerste maaibeurt) wanneer de VF minstens 50%

bedraagt.

Figuur 13: Opstelling voor het bepalen van de bodembedekking.


30

3.4. DE NUTRIËNTEN- EN WATERGIFT

3.4.1. WATERGIFT

Nadat alle potten opgevuld waren, werd de afvoer van het water van de serretafels afgesloten. Zo

kon er een waterlaag van een 5-tal cm op de tafels aangebracht worden. Via capillaire krachten

konden de potten dit water opnemen, wat de opening onderaan de potten mogelijk maakte (zie

Figuur 9 in §3.1.2.). Na 24 uur werd verondersteld dat de potten verzadigd waren en werd de

afvoer terug aangesloten. Nog eens 24 uur later werd elke pot gewogen, waarbij dit gewicht het

gewicht voorstelt na vrije drainage en de referentie is voor de maximale waterberging van de pot

(potcapaciteit). De waterberging werd bepaald als het verschil tussen de droge massa van de pot

(voor verzadiging) en het gewicht na vrije drainage. Deze waarde (in g) is dus voor elke pot uniek.

Een studie van Shaddox (2004) hanteerde een analoge manier voor potexperimenten met gras.

De watergift werd uitgevoerd volgens een praktijkgericht systeem. De grasmat werd bevochtigd

zodra een bepaalde ondergrens werd bereikt. De onder- en bovengrens, op basis van het gewicht

van de pot, werden vastgelegd op respectievelijk 70% en 90% van de eerder bepaalde

waterberging. M.a.w. wanneer een pot de ondergrens bereikte van 70% (= droge massa pot +

70% van waterberging), dan werd er manueel water toegediend tot de bovengrens van 90%

opnieuw bereikt werd. Het waterverbruik werd op bovenstaande manier voor elke pot

bijgehouden in de periode van 15/09/15 tot 5/12/15. De watergift (g) werd omgerekend naar mm

(L/m²), rekening houdende met de dichtheid van water (1000 g/L) en de oppervlakte van de

potten (0,0314 m²).

3.4.2. BEMESTING

Er werd een standaard NPK-gazonbemesting toegediend. Deze verschilt weinig van wat in de

praktijk gebruikt wordt op voetbalterreinen. Er werd gekozen voor een langwerkende, vloeibare

WOLF gazonmest met een NPK-verhouding van 20/3/5 (Haxo, 2015). De dosering per pot bedroeg

10 mL per m², wat neerkwam op 0,314 mL per pot. Dit volume werd aangelengd met water om de

bemesting praktisch te maken.

Er werd voor een minimale toediening van meststoffen geopteerd in dit onderzoek. De bemesting

gebeurde op een moment wanneer de groei van het gras begon stil te vallen, wat kon vastgesteld

worden via de DS-opbrengst, alsook via visuele criteria, zoals de kleur. Er werd uiteindelijk

tweemaal bemest, namelijk op 15/10/2015 en op 24/11/2015.

3.5. WATER USE EFFICIENCY (WUE)

De verhouding van de hoeveelheid geproduceerde droge stof per hoeveelheid verbruikt water

(evapotranspiratie), kan gezien worden als de waterproductiviteit of water use efficiency (WUE) van

de plant, en hangt af van de plantsoort, de nutriënten- en waterbeschikbaarheid en het

landbouwmanagement (Shaddox, 2004). De WUE werd berekend over de volledige proefperiode

als (Gregory et al., 2000):


31

𝑊𝑈𝐸 =𝑑𝑟𝑜𝑔𝑒 𝑠𝑡𝑜𝑓𝑜𝑝𝑏𝑟𝑒𝑛𝑔𝑠𝑡 (𝑚𝑔)

𝑒𝑣𝑎𝑝𝑜𝑡𝑟𝑎𝑛𝑠𝑝𝑖𝑟𝑎𝑡𝑖𝑒 (𝑔) [7]

Zoals eerder vermeld werd zowel het waterverbruik als de droge stof-opbrengst over de volledige

proefperiode bepaald voor alle behandelingen. Doordat alle potten maximaal 90% van hun

potcapaciteit bereiken, is er geen sprake van waterverlies door drainage. Het water verdampte

enerzijds via de bodem en anderzijds via de grasplant; dit verlies werd bijgehouden door op

regelmatige basis de potten te wegen.

3.6. MICROBIËLE BIOMASSA

De microbiële biomassa, een maat voor het microbieel leven in de bodem en dus van invloed op

de groei van het gras, o.a. door de vrijlating van nutriënten, werd bepaald met de (directe)

fumigatie-extractie methode. Door een 24u-durende fumigatie met ethanolvrije chloroform (CHCl3)

komt er een verhoogde hoeveelheid organisch koolstof vrij voor extractie met 0.5 M kaliumsulfaat

(K2SO4). Dit extra vrijgekomen organisch koolstof is afkomstig van de cellen van het microbieel

leven in de bodem. Het verschil tussen gefumigeerde en niet-gefumigeerde stalen is, na een

geschikte kalibratie, een maat voor de hoeveelheid microbiële koolstofbiomassa (Wu et al., 1990).

Er werd geopteerd om eenmaal de microbiële biomassa te meten op het einde van de

proefperiode, om het lange-termijn effect te bepalen. De procedure werd uitgevoerd op verse,

homogene bodemstalen en per behandeling werd gewerkt met drie herhalingen. Voor de

staalname werd een gutsboor gebruikt met een diameter van 3,4 cm. De meting moest zo snel

mogelijk gebeuren na staalname om veranderingen in de microbiële biomassa te voorkomen,

alsook moesten de wortelresten verwijderd worden omdat deze afgebroken worden door de

chloroform en dus een bijdrage kunnen leveren aan het totale C-gehalte. De bodemmonsters

konden maximaal een week bewaard worden op 4°C. De geëxtraheerde organische C-gehalten, na

zowel de fumigatie als de niet-fumigatie, werden uiteindelijk bepaald via een TOC-analyser en

werden weergegeven in µg/L (ppm). Door middel van een geschikte kalibratieformule kon dit

omgezet worden naar mg C per g droge bodem (De Neve & Sleutel, 2015):

𝐶𝑚𝑖𝑐𝑟𝑜𝑏𝑖𝑎𝑙 (𝑚𝑔

𝑔 𝑑𝑟𝑜𝑔𝑒 𝑏𝑜𝑑𝑒𝑚) =

𝐶𝑚𝑖𝑐𝑟𝑜𝑏𝑖𝑎𝑙 (µ𝑔𝐿 ) × (𝑉𝑒𝑥𝑡𝑟𝑎𝑐𝑡(𝐿) + 𝑉𝑖𝑛 𝑏𝑜𝑑𝑒𝑚(𝐿))

𝐷𝑆(𝑔)× 𝐾𝑐 × 1000 [8]

Bovenstaande formule corrigeert voor het vochtgehalte in de bodem (V in bodem), het

extractievolume K2SO4 (Vextract) en voor de droge massa van het bodemstaal (DS) die gebruikt

wordt in de procedure. De fumigatie-extractie methode meet slechts 45% van het totale

microbiële C-gehalte, vandaar de invoering van de correctiefactor Kc.

Deze procedure werd enkel uitgevoerd op de volgende behandelingen: CONa, TCTa, TCTb, CONb,

TURF20, TURF30, TCTb, POLYb, ZEO10, LAVA10, GFTa, BENTOa, DIA10, KOKOS, WTR, COCO en

BIO, met de benamingen van de behandelingen gegeven in §3.1.5.


32

3.7. STATISTISCHE DATAVERWERKING

De statistische verwerking van de resultaten werd uitgevoerd met het programma SPSS Statistics

22. Voor elke parameter werd een variantieanalyse uitgevoerd waarbij de behandeling als

onafhankelijke variabele en de meting als afhankelijke variabele werd opgenomen. Zowel de

significante verschillen met de controlebehandelingen als de onderlinge significante verschillen

tussen de behandelingen werden nagegaan via de LSD-methode (least significant difference), zoals

beschreven wordt in (Webster, 2007). De resultaten voor de Lano-opstellingen werden apart

behandeld. Er werd enerzijds gekeken naar het effect van de behandeling en de aanwezige

worteldoek (ongeacht de diepte) en anderzijds werd er gekeken naar het effect van de

behandeling en de diepte, wanneer een worteldoek aanwezig is. Beide analyses werden uitgevoerd

aan de hand van een ‘univariate full factorial’ model waar de twee hoofdeffecten en het eerste

orde interactie-effect werden nagegaan. Wanneer bleek dat een significant hoofdeffect aanwezig

was, werd gekeken welke paren significant van elkaar verschilden volgens de LSD-methode. Voor

elke parameter worden de geobserveerde gemiddelden en de bijhorende standaarddeviaties

weergegeven van de verschillende behandelingen, alsook de SE (standard error), SED (standard

error of the difference) en LSD die voor alle behandelingen gelijk wordt beschouwd in de LSD-

methode. Is het verschil tussen twee behandelingen groter of gelijk aan de LSD-waarde, dan is dit

verschil statistisch significant. Alle getoetste hypothesen werden getest met een significantieniveau

α=0,05.

33

Hoofdstuk 4

Resultaten

De resultaten komen voor elke parameter om beurt aan bod. De resultaten worden per

behandeling besproken en zowel onderling, als met de controlebehandelingen vergeleken.

4.1. DE GRAS- EN WORTELGROEI

4.1.1. DROGE STOF-OPBRENGST

4.1.1.1. DROGE STOF-OPBRENGST PER BEHANDELING

In totaal werden 27 behandelingen, inclusief CONa en CONb, met elkaar vergeleken. Uit de

ANOVA kon afgeleid worden dat de cumulatieve droge stof-opbrengst significant verschillend was

tussen de behandelingen (p=0,00). In Tabel 6 wordt de gemiddelde droge stof-opbrengst en de

bijhorende standaarddeviaties weergegeven per behandeling.

Tabel 6: Gemiddelde waarden van de droge stof-opbrengst (g) en bijhorende standaarddeviaties (SD) voor

de controles en verschillende behandelingen.

Behandeling Droge stof-opbrengst (SD) (g)

Controle CONa CONb

1,48 (0,20) 1,51 (0,13)

TCT TCTa TCTb TCTc

3,10(*)(**) (0,19) 3,04(*)(**) (0,60) 3,64(*)(**) (0,47)

Polymeren POLYa POLYb POLYc

2,69(*)(**) (0,45) 2,33(*)(**) (0,50) 2,70(*)(**) (0,10)

Turf TURF5 TURF20 TURF30

1,53 (0,08) 1,35 (0,12) 1,65 (0,34)

Zeoliet ZEO5 ZEO10 ZEO15

1,95 (0,19) 1,94 (0,24) 2,15(*)(**) (0,31)

Lava LAVA10 LAVA15

1,81 (0,33) 1,65 (0,11)

GFT-compost GFTa GFTb

7,74(*)(**) (0,74) 10,08(*)(**) (0,50)

Bentoniet BENTOa BENTOb BENTOc

1,68 (0,25) 1,65 (0,13) 1,61 (0,16)

Hoofdstuk 4: Resultaten

34

Diatomeeënaarde DIA4 DIA10

1,52 (0,24) 1,69 (0,12)

Kokos KOKOS COCO

1,79 (0,10) 4,63(*)(**) (0,43)

WTR en BIO WTR BIO

8,08(*)(**) (0,47) 2,01(*)(**) (0,39)

SE = 0,17 g; SED = 0,24 g; LSD = 0,48 g; geldig bij 81 vrijheidsgraden.

De benamingen van de behandelingen zijn gegeven in §3.1.5.

(*) Betekent een significant verschil met CONa (p<0,05), (**) betekent een significant verschil met CONb

(p<0,05).

Uit Tabel 6 blijkt dat TCT, polymeren, GFT-compost, ZEO15, WTR, COCO en BIO een significant

positief effect hebben op de grasgroei vergeleken met beide controlebehandelingen. Er is geen

verschil te constateren tussen CONa en CONb, en ook niet met de andere turfdoseringen (TURF5,

TURF20, TURF30). Turf heeft dus noch een positief, noch een negatief effect op de droge stof-

opbrengst. Wat zeoliet betreft, blijkt enkel de hoogste dosering in een significante verhoging van

de droge stof-opbrengst te resulteren, terwijl de lagere doseringen iets lagere opbrengsten

opleverden die net niet significant verschillend bleken te zijn. Zeoliet lijkt dus, ook in kleinere

doseringen, de grasgroei te stimuleren. Van de niet-significante behandelingen resulteerden alle

bodemverbeteraars in een hogere droge stof-opbrengst, met uitzondering van TURF20. Tussen de

verschillende doseringen van dezelfde producten zijn er enkel noemenswaardige verschillen op te

merken bij TCT en GFT, waarvan de dubbele doseringen telkens een significant hogere droge stof-

opbrengst vertoonden.

4.1.1.2. DROGE STOF-OPBRENGST VOOR DE LANO-OPSTELLINGEN

Effect van het worteldoek

Uit de ANOVA voor de droge stof-opbrengst (g) naar behandeling en de aanwezigheid van het

worteldoek blijkt zowel het hoofdeffect van het worteldoek (p=0,02), de behandeling (p=0,00), als

de interactieterm (p=0,02) significant te zijn (p<0,05). De aanwezigheid van het worteldoek had

dus een invloed op de grasgroei, net als de toevoeging van TCT. Het gevolg van de significante

interactieterm is dat het effect van de behandeling (TCT) niet dezelfde was bij aan- of afwezigheid

van het worteldoek. Tabel 7 toont de gemiddelde droge stof-opbrengst (g) van de behandelingen

met en zonder worteldoek.

Tabel 7: Gemiddelde waarden van de droge stof-opbrengst (g) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor

CONb, TCTb en de Lano-opstellingen.

Behandeling DS (SD) (g) Behandeling DS (SD) (g) Totaal (SD)

CONb 1,51A (0,13) TCTb 3,04C (0,60) 2,27 (0,91)

LANO 1,50A (0,11) LANO TCT 2,51B (0,26) 2,01 (0,55)

Totaal (SD) 1,50 (0,11) 2,64 (0,42)

SE = 0,11 g; SED = 0,15 g; LSD = 0,31 g; geldig bij 32 vrijheidsgraden en voor beide hoofdeffecten.

De benamingen van de behandelingen zijn gegeven in §3.1.5 en §3.1.6.


35

Waarden met een verschillende letter verschillen significant van elkaar volgens de LSD-methode (p<0,05).

Uit Tabel 7 kan geconcludeerd worden dat toevoeging van TCT een significante positieve invloed

had op de grasgroei, zowel bij de aan- en afwezigheid van het worteldoek. Het positief effect was

wel uitgesprokener wanneer geen worteldoek aanwezig was. Het doek werkt dus remmend op de

werking van TCT. Wanneer geen TCT toegevoegd werd, had het worteldoek noch een positieve,

noch een negatieve invloed op de droge stof-opbrengst.

Effect van de diepte

Uit de ANOVA valt te concluderen dat het hoofdeffect van de diepte niet significant was

(p=0,278). Er kan geconcludeerd worden dat het effect van het worteldoek op verschillende

dieptes geen invloed had op de droge stof-opbrengst (p>0,05). Het hoofdeffect van de

behandeling (met of zonder TCT) was wel significant (p=0,00), de toevoeging van TCT zorgde dus

voor een significant verschil in de droge stof-opbrengst (p<0,05). Tenslotte was de interactie-term

niet significant (p=0,703), m.a.w. het effect van de behandeling op de droge stof-opbrengst was

voor een worteldoek op 2, 4 of 6 cm diepte telkens gelijk (p>0,05). In tabel 8 worden de

gemiddelde waarden voor de droge stof-opbrengst weergegeven voor de verschillende dieptes

van het worteldoek, met en zonder TCT.

Tabel 8: Gemiddelde waarden van de droge stof-opbrengst (g) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor

de Lano-opstellingen naar behandeling en diepte.

Behandeling Diepte

2 cm 4 cm 6 cm Totaal (SD)

LANO 1,51A (0,11) 1,57A (0,14) 1,44A (0,07) 1,50 (0,11)

LANO TCT 2,61B (0,25) 2,53B (0,25) 2,38B (0,28) 2,51 (0,26)

Totaal (SD) 2,06 (0,61) 2,05 (0,55) 1,91 (0,54)

SE = 0,08 g; SED = 0,12 g; LSD = 0,24 g; geldig bij 24 vrijheidsgraden voor behandeling.

SE = 0,10 g; SED = 0,14 g; LSD = 0,30 g; geldig bij 24 vrijheidsgraden voor diepte.



Tabel 8 toont dat de toevoeging van TCT een positieve invloed had op de grasgroei, ongeacht de

diepte van het worteldoek. Het effect van het worteldoek op verschillende dieptes is niet

significant gebleken op de droge stof-opbrengst, ook niet na toevoeging van TCT. De grasgroei

was wel in beide gevallen het minst bij een worteldoek gelegen op 6 cm, weliswaar niet

significant.


4.1.2.1. WORTELDICHTHEID PER BEHANDELING

De worteldichtheid (g/dm³) wordt opnieuw voor 27 behandelingen, inclusief CONa en CONb,

vergeleken. Bij twee behandelingen (CONa en TCTb) was er een wortelstaal uiteengevallen

waardoor er maar drie herhalingen opgenomen zijn. Uit de ANOVA volgde dat de worteldichtheid


36

tussen de behandelingen significant verschillend was (p=0,00). Tabel 9 geeft de gemiddelde

worteldichtheid (g/dm³) weer per behandeling.

Tabel 9: Gemiddelde waarden van de worteldichtheid (g/dm³) en bijhorende standaarddeviaties (SD) voor de

controles en verschillende behandelingen.

Behandeling Worteldichtheid (SD) (g/dm³)

Controle CONa CONb

3,58 (0,55) 2,86 (0,66)

TCT TCTa TCTb TCTc

7,27(*)(**) (0,94) 7,20(*)(**) (1,65) 3,52 (1,09)


7,21(*)(**) (1,35) 3,35 (0,48) 3,19 (0,46)


4,26 (0,82) 2,92 (0,95) 3,08 (1,59)


8,94(*)(**) (0,71) 9,81(*)(**) (2,18) 8,76(*)(**) (2,15)

Lava LAVA10 LAVA15

7,15(*)(**) (1,54) 6,79(*)(**) (0,81)


3,27 (0,83) 1,79(*) (0,27)


2,80 (0,38) 3,98 (0,68) 3,30 (0,47)


3,48 (1,11) 4,76(**) (0,92)

Kokos KOKOS COCO

3,85 (0,47) 3,78 (0,30)

WTR en BIO WTR BIO

1,24(*)(**) (0,33) 4,70(**) (0,51)

SE = 0,52 g/dm³; SED = 0,73 g/dm³; LSD = 1,46 g/dm³; geldig bij 79 vrijheidsgraden.



(p<0,05).

Tabel 9 toont dat TCTa, TCTb, POLYa, zeoliet en lava een significant hogere worteldichtheid

hadden dan beide controlebehandelingen. De toevoeging van lava en zeoliet hadden een duidelijk

positieve invloed op de wortelgroei. Ook TCT verhoogde de worteldichtheid gevoelig, zowel bij

aan- en afwezigheid van turf; de dubbele dosering zorgde echter voor een significante verlaging

t.o.v. de lagere dosering. POLYa, in een pure zandgrond, had een beduidend hogere

worteldichtheid dan POLYb en POLYc, waaraan turf werd toegevoegd. De toevoeging van turf

leverde gemengde resultaten op, en enkel TURF5 verhoogde de worteldichtheid gedeeltelijk,

terwijl alle hogere doseringen in lagere waarden resulteerden dan CONa. De hoogste dosering

diatomeeënaarde en Biodress verhoogden de worteldichtheid significant t.o.v. CONb. De hoogst

dosering GFT-compost en WTR verlaagden echter de worteldichtheid significant, bij WTR t.o.v.


37

beide controlebehandelingen en bij GFTb t.o.v. CONa. Andere verbeteraars hadden noch een

positief, noch een negatief significant effect op de worteldichtheid.

Voor een visuele voorstelling van de wortelstalen, wordt verwezen naar Figuur 20 in annex (zie

§8.3.). In Figuur 20 wordt duidelijk dat bij WTR de doorworteling minder uitgesprokener was dan

bij vele andere behandelingen, wat voornamelijk te zien is door zijn losse, brokkelige structuur en

de minder diepe doorworteling. De donkere kleur bij GFTb was te wijten aan het hoog gehalte

aan OM. De wortelstalen van de behandelingen met verschillende doseringen turf vertoonden ook

een matige, brokkelige structuur, net als de wortelstalen van de pure zandbodem.

4.1.2.2. WORTELDICHTHEID VOOR DE LANO-OPSTELLINGEN


Uit de ANOVA blijkt dat beide hoofdeffecten en de interactieterm significant waren (p<0,05).

M.a.w. het aanwezig zijn van het worteldoek (p=0,00) en de toevoeging van TCT (p=0,00) hebben

beide een invloed op de worteldichtheid. Het effect van de behandeling bij aan- of afwezigheid

van het worteldoek was echter niet gelijk (p=0,00). Tabel 10 geeft de worteldichtheid (g/dm³) weer

van de behandelingen met en zonder worteldoek.

Tabel 10: Gemiddelde waarden van de worteldichtheid (g/dm³) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor

CONb, TCTb en de Lano-opstellingen.

Behandeling worteldichtheid

(SD) (g/dm³)

Behandeling worteldichtheid

(SD) (g/dm³)

Totaal (SD)

CONb 2,86A (0,66) TCTb 7,20C (1,65) 4,72 (2,55)

LANO 2,55A (0,34) LANO TCT 4,45B (0,67) 3,50 (1,10)

Totaal (SD) 2,63 (0,44) 5,00 (1,43)

SE = 0,30 g/dm³; SED = 0,42 g/dm³; LSD = 0,86 g/dm³; geldig bij 31 vrijheidsgraden en voor beide

hoofdeffecten.



Uit Tabel 10 kan geconcludeerd worden dat de toevoeging van TCT een significante positieve

invloed had op de wortelgroei, zowel bij de aan- en afwezigheid van het worteldoek. Het positief

effect was wel meer uitgesproken wanneer geen worteldoek aanwezig was. Het doek werkt ook

hier remmend op de werking van TCT. Wanneer geen TCT toegevoegd werd, dan had LANO een

iets lagere worteldichtheid dan CONb, weliswaar niet significant lager.


Uit de ANOVA blijkt dat het worteldoek op verschillende dieptes geen hoofdeffect had op de

worteldichtheid (p=0,946). Het hoofdeffect van de behandeling (met of zonder TCT) was wel

significant (p=0,00). Toevoeging van TCT zorgde voor een significant verschil in de worteldichtheid

(p<0,05). Tenslotte was de interactie-term niet significant (p=0,601), m.a.w. het effect van de

behandeling op de worteldichtheid was voor een worteldoek op 2, 4 of 6 cm diepte telkens gelijk

(p>0,05). Tabel 11 geeft de worteldichtheden (g/dm³) weer en toont waar de verschillen liggen.


38

Tabel 11: Gemiddelde waarden van de worteldichtheid (g/dm³) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor

de Lano-opstellingen naar behandeling en diepte.

Behandeling Diepte


LANO 2,52A (0,50) 2,43A (0,16) 2,70A (0,31) 2,55 (0,34)

LANO TCT 4,59B (0,32) 4,49B (0,74) 4,26B (0,95) 4,45 (0,67)

Totaal (SD) 3,55 (1,17) 3,46 (1,21) 3,48 (1,06)

SE = 0,23 g/dm³; SED = 0,33 g/dm³; LSD = 0,67 g/dm³; geldig bij 24 vrijheidsgraden voor behandeling.

SE = 0,28 g/dm³; SED = 0,40 g/dm³; LSD = 0,83 g/dm³; geldig bij 24 vrijheidsgraden voor diepte.



Analoog als bij de droge stof-opbrengst (zie §4.1.1.2.) toont Tabel 11 aan dat de toevoeging van

TCT een positieve invloed had op de wortelgroei, ongeacht de diepte van het worteldoek. Het

effect van het worteldoek op verschillende dieptes is niet significant gebleken op de

worteldichtheid, ook na de toevoeging van TCT. Figuur 14 geeft visueel de doorworteling weer

van LANO4 en LANO2 TCT. Er kan visueel worden afgeleid dat de doorworteling meer

uitgesproken was na toevoeging van TCT, waarbij de polymeren nadrukkelijk aanwezig waren en

waar de wortels tussen en doorheen kunnen groeien

Figuur 14: Visuele voorstelling van de worteldichtheid van LANO4 (links) en LANO2 TCT (rechts).

4.1.2.3. WORTELDICHTHEID ONDER EN BOVEN HET WORTELDOEK

Boven het worteldoek

De worteldichtheid (g/dm³) werd boven het doek op verschillende dieptes bepaald. Hiervoor was

er geen controle aanwezig die het effect nagaat van een aanwezige worteldoek, maar werd er

enkel gekeken naar de behandeling en de diepte van het doek. Uit de ANOVA bleek dat de

hoofdeffecten beide significant waren (p<0,05). Zowel de behandeling (p=0,00) als de diepte

(p=0,00) had een invloed op de worteldichtheid boven het worteldoek. Bij de interactieterm werd

de nulhypothese nipt aanvaard (p=0,081), m.a.w. het effect van de behandeling op de


39

worteldichtheid boven het worteldoek is voor alle dieptes telkens gelijk (p>0,05). Tabel 12 geeft

de worteldichtheid op verschillende dieptes boven het doek weer, met en zonder toevoeging van

TCT.

Tabel 12: Gemiddelde waarden van de worteldichtheid (g/dm³) boven het worteldoek en bijhorende

standaardafwijkingen (SD) voor de Lano-opstellingen naar behandeling en diepte.

Behandeling Diepte


LANO 12,12B (1,92) 7,04A (0,77) 5,70A (1,09) 8,29 (3,13)

LANO TCT 21,45C (5,64) 12,74B (3,31) 7,94A (2,02) 14,04 (6,85)

Totaal (SD) 16,79 (6,33) 9,89 (3,77) 6,82 (1,92)





In tabel 12 wordt duidelijk dat de worteldichtheid boven het doek op 2 cm telkens significant

hoger was dan op 4 en 6 cm, zowel met als zonder toevoeging van TCT. De worteldichtheid werd

telkens hoger wanneer het worteldoek ook hoger kwam te liggen. Dit kan enerzijds het gevolg

zijn van het doek, dat de wortelgroei erboven stimuleerde, maar ook van de aard van de

doorworteling van de grassoort. De grootste concentratie aan wortels bevond zich in de bovenste

5 cm, en was vooral te wijten aan het veldbeemdgras, waardoor logischerwijze de worteldichtheid

met de diepte afnam.

Onder het worteldoek

Op analoge manier wordt de worteldichtheid (g/dm³) onder het worteldoek vergeleken. Opnieuw

wordt er enkel onderling vergeleken tussen de Lano-opstellingen. Uit de ANOVA kon

geconcludeerd worden dat het hoofdeffect van de behandeling significant was (p=0,00), terwijl het

hoofdeffect van de diepte geen invloed had op de worteldichtheid onder het doek (p=0,373). De

interactieterm was niet significant (p=0,450), m.a.w. het effect van de behandeling op de

worteldichtheid onder het doek was ook hier gelijk voor alle dieptes (p>0,05). Tabel 13 geeft de

worteldichtheid op verschillende dieptes onder het worteldoek weer, met en zonder toevoeging

van TCT.

Tabel 13: Gemiddelde waarden van de worteldichtheid (g/dm³) onder het worteldoek en bijhorende

standaardafwijkingen (SD) voor de Lano-opstellingen naar behandeling en diepte.

Behandeling Diepte


LANO 0,36A (0,09) 0,54A (0,16) 0,42A (0,11) 0,44 (0,14)

LANO TCT 1,39B (0,36) 1,36B (0,16) 1,17B (0,30) 1,31 (0,28)

Totaal (SD) 0,87 (0,60) 0,95 (0,47) 0,79 (0,45)




40



Tabel 13 toont aan dat de toevoeging van TCT een positieve invloed had op de wortelgroei onder

het worteldoek, ongeacht de diepte van dit doek. Het effect van het worteldoek op verschillende

dieptes is niet significant gebleken op de worteldichtheid onder het doek, ook na de toevoeging

van TCT. De diepte had dus geen significant effect op de worteldichtheid onder het worteldoek,

terwijl dit boven het doek wel het geval was. Dit bevestigt andermaal het groeipatroon van het

wortelgestel van het grasmengsel, waarbij de grootste concentratie aan wortels zich net onder het

oppervlak bevond.

4.1.3. WUE

4.1.3.1. WUE VOOR DE VERSCHILLENDE BEHANDELINGEN

Zoals eerder vermeld werd het waterverbruik voor elke pot bijgehouden voor de volledige

proefperiode (zie §3.4.1.). De WUE (mg/g) werd berekend via vergelijking [7], op basis van het

waterverbruik en de eerder vermelde droge stof-opbrengst (zie §4.1.1.). Figuur 21 in de annex (zie

§8.4.) toont het waterverbruik (mm) van elke behandeling voor de volledige proefperiode. De

ANOVA toonde aan dat er significante verschillen waren in WUE (mg/g) tussen de behandelingen

(p<0,05). In Tabel 14 zijn de gemiddelde waarden en bijhorende standaardafwijkingen per

behandeling terug te vinden.

Tabel 14: Gemiddelde waarden van de WUE (mg/g) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor de


Behandeling WUE (SD) (mg/g)

Controle CONa CONb

0,77 (0,11) 0,72 (0,06)

TCT TCTa TCTb TCTc

1,03(*)(**) (0,05) 1,13(*)(**) (0,08) 1,21(*)(**) (0,13)


0,96(*)(**) (0,15) 0,91(**) (0,17) 0,95(*)(**) (0,02)


0,68 (0,05) 0,56(*)(**) (0,06) 0,73 (0,18)


0,80 (0,12) 0,77 (0,12) 0,89(**) (0,15)

Lava LAVA10 LAVA15

0,80 (0,12) 0,69 (0,04)


2,00(*)(**) (0,17) 2,63(*)(**) (0,07)


0,68 (0,09) 0,64 (0,04) 0,64 (0,05)


41


0,63 (0,10) 0,71 (0,05)

Kokos KOKOS COCO

0,66 (0,04) 1,30(*)(**) (0,05)

WTR en BIO WTR BIO

2,23(*)(**) (0,14) 0,77 (0,13)

SE = 0,05 mg/g; SED = 0,07 mg/g; LSD = 0,15 mg/g; geldig bij 81 vrijheidsgraden.



(p<0,05).

In Tabel 14 is te zien dat TCT, polymeren, GFT-compost, WTR en COCO een significant hogere

WUE hadden dan beide controlebehandelingen, terwijl POLYb en ZEO15 enkel significant hoger

waren dan CONb. TURF20 was significant lager dan beide controlebehandelingen. Verder

resulteerden alle doseringen van turf in een gedeeltelijke vermindering van de WUE in vergelijking

met CONa, wat toch opmerkelijk is. De toevoeging van turf lijkt een negatieve invloed te

induceren op de WUE. Een hogere dosering staat niet altijd garant voor een betere WUE; bij lava

en bentoniet resulteert een hogere dosering in een verlaging van de WUE. KOKOS en

diatomeeënaarde lijken de WUE te doen dalen, weliswaar niet significant.

4.1.3.2. WUE VOOR DE LANO-OPSTELLINGEN

Op analoge wijze werd de WUE bepaald voor de Lano-opstellingen. In de annex (zie 8.4.) geeft

Figuur 22 het gemiddeld waterverbruik (mm) weer van de Lano-opstellingen, CONb en TCTb voor

de volledige proefperiode.

Effect van de worteldoek

De ANOVA toonde aan dat zowel de aanwezigheid van het worteldoek (p=0,00) als de

behandeling (toevoeging van TCT) (p=0,00) een significant effect induceerde op de WUE (mg/g)

(p<0,05). De interactieterm was niet significant gebleken (p=0,196), en het effect van de

behandeling op de WUE was dus gelijk ongeacht de aanwezigheid van het worteldoek (p>0,05).

Tabel 15 geeft de WUE (mg/g) weer voor de behandelingen met en zonder worteldoek.

Tabel 15: Gemiddelde waarden van de WUE (mg/g) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor CONb,

TCTb en de Lano-opstellingen.

Behandeling WUE (SD) (mg/g) Behandeling WUE (SD) (mg/g) Totaal (SD)

CONb 0,72B (0,06) TCTb 1,13D (0,08) 0,93 (0,23)

LANO 0,58A (0,06) LANO TCT 0,89C (0,11) 0,74 (0,18)

Totaal (SD) 0,62 (0,09) 0,95 (0,15)

SE = 0,04 mg/g; SED = 0,05 mg/g; LSD = 0,10 mg/g; geldig bij 32 vrijheidsgraden en voor beide

hoofdeffecten.




42

In Tabel 15 is te zien dat de aanwezigheid van het worteldoek een negatief effect induceerde op

de WUE, met en zonder de toevoeging van TCT. Verder verhoogde de toevoeging van TCT de

WUE gevoelig, in zowel aan- als afwezigheid van het worteldoek.


De ANOVA toonde aan dat zowel het hoofdeffect van de behandeling (p=0,00) als de diepte van

het worteldoek (p=0,002) een significante invloed had op de WUE (mg/g) (p<0,05). De

interactieterm was niet significant gebleken (p=0,277), het effect van de behandeling op de WUE

was gelijk ongeacht de diepte van het worteldoek (p>0,05). Tabel 16 geeft de WUE (mg/g) weer

voor het worteldoek op verschillende dieptes, met en zonder toevoeging van TCT.

Tabel 16: Gemiddelde waarden van de WUE (mg/g) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor de Lano-

opstellingen naar behandeling en diepte.

Behandeling Diepte


LANO 0,61A (0,05) 0,59A (0,07) 0,53A (0,02) 0,58 (0,06)

LANO TCT 0,97C (0,07) 0,92C (0,09) 0,78B (0,09) 0,89 (0,11)

Totaal (SD) 0,79 (0,20) 0,76 (0,19) 0,66 (0,15)

SE = 0,03 mg/g; SED = 0,04 mg/g; LSD = 0,08 mg/g; geldig bij 24 vrijheidsgraden voor behandeling.

SE = 0,03 mg/g; SED = 0,05 mg/g; LSD = 0,10 mg/g; geldig bij 24 vrijheidsgraden voor diepte.



In Tabel 16 is te zien dat de WUE significant kleiner was wanneer het worteldoek op 6 cm lag,

maar enkel na de toevoeging van TCT. Zonder TCT was echter een gelijkaardige tendens te zien.

Op 2 en 4 cm was er amper een verschil te merken. De toevoeging van TCT induceerde een

significante verhoging van de WUE, ongeacht de diepte van het worteldoek, maar dit positief

effect was opmerkelijk lager wanneer het worteldoek op 6 cm lag. Wanneer geen TCT toegevoegd

werd, blijkt de diepte van het worteldoek geen significante rol te spelen op de WUE, al was de

WUE iets lager bij een worteldoek op 6 cm, zoals eerder vermeld.

4.1.4. BODEMBEDEKKING

4.1.4.1. BODEMBEDEKKING VOOR DE VERSCHILLENDE BEHANDELINGEN

Uit de ANOVA blijkt dat er voor VF3 (%) geen significante verschillen te zien zijn tussen de

behandelingen (p=0,149). Er blijken wel significante verschillen te zijn voor VF10 (p=0,00). Dit wordt

weergegeven in Tabel 17, waar de gemiddelde observaties en standaardafwijkingen voor VF3 (%),

VF10 (%) en VF50% (aantal weken) terug te vinden zijn.


43

Tabel 17: Gemiddelde VF3- (%), VF10- (%) en VF50%-waarden (aantal weken) met bijhorende

standaardafwijkingen (SD) voor de verschillende behandelingen en controles.

Behandeling VF3- (%), VF10- (%) en VF50%-waarden (aantal weken) (SD)

Controle CONa CONb

VF3 (%)

VF50% (aantal weken)

VF10 (%)

52,42 (8,34)

2

79,06 (1,95)

41,21 (9,17)

7

78,93 (4,54)

TCT TCTa TCTb TCTc

VF3 (%)


VF10 (%)

57,59 (10,69)

1

77,85 (3,86)

47,96 (17,69)

2

76,95 (4,52)

46,06 (15,25)

4

72,90(*)(**) (4,46)


VF3 (%)


VF10 (%)

51,94 (6,01)

2

81,77 (2,56)

41,04 (11,57)

4

76,82 (1,93)

53,05 (8,46)

2

78,31 (2,93)


VF3 (%)


VF10 (%)

46,75 (3,63)

4

76,46 (4,71)

41,31 (7,26)

4

80,74 (5,58)

36,55(*) (3,86)

7

75,95 (3,69)


VF3 (%)


VF10 (%)

52,46 (3,35)

2

76,90 (4,47)

47,49 (13,25)

2

74,35 (2,58)

45,92 (6,99)

2

79,84 (2,72)

Lava LAVA10 LAVA15

VF3 (%)


VF10 (%)

42,79 (6,37)

2

76,70 (0,69)

45,75 (6,99)

6

82,05 (2,77)


VF3 (%)


VF10 (%)

52,23 (9,42)

2

82,28 (3,65)

50,79 (8,48)

2

83,07 (3,08)


VF3 (%)


VF10 (%)

48,63 (4,01)

2

74,48 (5,63)

43,74 (7,77)

2

75,03 (2,11)

35,59(*) (15,49)

2

75,61 (2,54)


VF3 (%)


VF10 (%)

40,10 (17,88)

2

76,61 (3,66)

35,71(*) (10,13)

2

70,44(**) (6,21)

Kokos KOKOS COCO

VF3 (%) 43,97 (11,58) 38,20 (4,04)


44


VF10 (%)

2

75,29 (3,33)

2

74,34 (3,01)

WTR en BIO WTR BIO

VF3 (%)


VF10 (%)

59,13 (9,71)

2

72,43(*)(**) (5,29)

42,63 (8,46)

2

70,50(*)(**) (9,68)

VF3 = VF na 3 weken (kiemperiode), VF50% = aantal weken tot 50% VF (pas geldig na 1ste maaibeurt), VF10 =

VF na 10 weken (einde proefperiode).



(p<0,05).

VF3: SE = 5,07 %, SED = 7,17 %, LSD = 14,26 %, geldig bij 81 vrijheidsgraden.

VF10: SE = 2,08 %, SED = 2,93 % en LSD = 5,85 %, geldig bij 81 vrijheidsgraden.

Er valt op te merken dat in sommige gevallen de waarde van VF3 kleiner is dan 50%, terwijl VF50%

minder dan 3 weken aangeeft. Dit kan te wijten zijn aan de belichting in de serre op het moment

van de waarneming (foto-opname). Door de felle belichting van de gloeilampen (die brandden op

donkere dagen) kon het gras overbelicht worden waardoor het beeldverwerkingsprogramma het

onderscheid tussen het gras en de zandbodem moeilijk kon maken, met als gevolg dat de VF kan

afnemen. Dit is ook te zien in Figuur 15. In de maand oktober stonden de gloeilampen bij elke

fotosessie aan, met als gevolg dat de VF lichtjes daalde of gelijk bleef. Dit patroon is te zien bij de

meeste behandelingen (zie annex §8.5.). Uit de ANOVA bleek dat er voor VF3 geen significante

verschillen waren, maar de LSD-methode toonde wel enkele significante verschillen aan met beide

controlebehandelingen; o.a. TURF30, BENTOc en DIA10 hadden significant lagere VF3-waarden dan

CONa. Figuur 16 toont de bedekking voor VF3 van CONa, CONb en TURF30, waarbij TURF30

significant lagere waarden vertoonde dan CONa. Visueel is dit amper op te merken. Terwijl er voor

VF10 ook significante verschillen zijn, - o.a. TCTc, DIA10, WTR en BIO hebben een significant

kleinere bodembedekking t.o.v. beide controlebehandelingen-, kan er visueel in Figuur 17 amper

een verschil aangetoond worden bij dergelijke hoge bedekking tussen TCTc en beide

controlebehandelingen. Dit toont aan dat, ondanks de significante verschillen volgens de LSD-

methode, er visueel soms amper een verschil op te merken is. Merk ook de invloed van de

belichting op tussen Figuur 16 en Figuur 17.


45

Figuur 15: Verloop van VF (%) voor beide controlebehandelingen (CONa en CONb) gedurende de volledige

proefperiode. Met de benamingen van de behandelingen beschreven zoals in §3.1.5. De waarden in de labels

zijn de LSD-waarden (%) van die bepaalde datum.

Figuur 16: Visuele voorstelling van de bodembedekking voor VF3 van CONa (links), CONb (midden)

en TURF30 (rechts). Volgens de LSD-methode is de bodembedekking van TURF30 enkel significant

kleiner dan deze van CONa.

Figuur 17: Visuele voorstelling van de bodembedekking voor VF10 van CONa (links), CONb (midden) en TCTc

(rechts). Volgens de LSD-methode is de bodembedekking van TCTc significant kleiner dan deze van CONa en

CONb.

4.1.4.2. BODEMBEDEKKING VOOR DE LANO-OPSTELLINGEN


Het resultaat van de ANOVA toonde voor VF3 (%) en VF10 (%) aan dat voor beide parameters het

effect van het worteldoek (p=0,422; p=0,852) en de interactieterm (p=0,613; p=0,235) niet

significant gebleken is (p>0,05). Voor VF3 (%) werd de nulhypothese van de behandeling nipt

aanvaard (p=0,091), en was dus niet significant (p>0,05). Voor VF10 (%) werd de nulhypothese van

de behandeling nipt verworpen (p=0,030), hier was het effect van de behandeling nog juist

8,88

10,00

8,11

11,89

14,26

15,79 13,36

12,13

10,41

8,33

11,03 5,85

0

20

40

60

80

100B

od

em

be

de

kkin

g (%

)

Datum

CONa

CONb


46

significant (p<0,05). Tabellen 18, 19 en 20 geven deze parameters weer voor CONb, TCTb en de

Lano-opstellingen.

Tabel 18: Gemiddelde VF3 (%) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor CONb, TCTb en de Lano-

opstellingen.

Behandeling VF3 (SD) (%) Behandeling VF3 (SD) (%) Totaal (SD)

CONb 41,22A (9,17) TCTb 47,96A (17,69) 44,59 (13,54)

LANO 33,99A (13,50) LANO TCT 46,32A (12,76) 40,15 (14,31)

Totaal (SD) 35,79 (12,69) 46,73 (13,51)

VF3: SE = 5,45 %, SED = 7,71 %, LSD = 15,72 %, geldig bij 32 vrijheidsgraden en beide hoofdeffecten.



Tabel 19: Gemiddelde VF10 (%) en bijhorende standaardafwijkingen (SD) voor CONb, TCTb en de Lano-

opstellingen.

Behandeling VF10 (SD) (%) Behandeling VF10 (SD) (%) Totaal (SD)

CONb 78,93A (4,54) TCTb 76,95A (4,52) 77,94 (4,33)

LANO 73,97A (2,44) LANO TCT 75,43A (3,66) 74,70 (3,13)

Totaal (SD) 75,21 (3,66) 75,80 (3,79)

VF10: SE = 1,42 %, SED = 2,00 % en LSD = 4,08 %, geldig bij 32 vrijheidsgraden en beide hoofdeffecten.



Tabel 20: VF50%-waarden (aantal weken) voor CONb, TCTb en de Lano-opstellingen.

Behandeling VF50% (SD) (aantal

weken)

Behandeling VF50% (SD) (aantal

weken)

CONb 7 TCTb 2

LANO 6 LANO TCT 2


Tabel 18 toont aan dat de toevoeging van TCT de VF3 wel verhoogde, maar niet significant

volgens de LSD-methode. De aanwezigheid van het worteldoek resulteerde in een minieme daling

van VF3, weliswaar niet significant. De VF50% in Tabel 20 lag wel gevoelig lager na toevoeging van

TCT. De vestiging van de grasmat lijkt dus sneller te gaan tijdens de kiemperiode, zowel bij aan-

en afwezigheid van het worteldoek. Ondanks het significant hoofdeffect van de behandeling voor

VF10 kunnen er in Tabel 19 geen significant verschillen aangetoond worden met de LSD-methode.


De ANOVA toonde aan dat de diepte (p=0,676) geen significante invloed had op VF3 (p>0,05), i.t.t.

de behandeling (p=0,046) waarbij de nulhypothese nipt werd verworpen (p<0,05). De

interactieterm is niet significant gebleken (p=0,818). Het effect van de behandeling op de VF3 was

voor alle dieptes gelijk (p>0,05). Voor de VF10 was de behandeling (p=0,202) niet significant, net

zoals de interactieterm (p=0,512). Het effect van de diepte (p=0,018) was wel significant voor de


47

VF10 (p<0,05). Tabellen 21, 22 en 23 geven de gemiddelde geobserveerde waarden voor VF3 (%),

VF10 (%) en VF50% en de bijhorende standaardafwijkingen.

Tabel 21: Gemiddelde VF3 (%) en bijhorende standaardafwijkingen van de Lano-opstellingen naar

behandeling en diepte.

Behandeling Diepte


LANO 35,84A (14,39) 36,50A (6,24) 29,62A (19,59) 33,99 (13,50)

LANO TCT 43,06A (11,61) 50,67A (16,13) 45,22A (12,70) 46,32 (12,76)

Totaal (SD) 39,45 (12,71) 43,59 (13,62) 37,42 (17,41)

VF3: SE = 5,73 %, SED = 8,10 %, LSD = 16,72 % naar behandeling en SE = 7,03 %, SED = 9,94 %, LSD =

20,52 % naar diepte, geldig bij 24 vrijheidsgraden.



Tabel 22: Gemiddelde VF10 (%) en bijhorende standaardafwijkingen van de Lano-opstellingen naar

behandeling en diepte.

Behandeling Diepte


LANO 74,00A (0,93) 71,99A (1,38) 75,93B (2,95) 73,97 (2,44)

LANO TCT 77,28B (3,52) 72,51A (3,26) 76,49B (2,96) 75,43 (3,66)

Totaal (SD) 75,64 (2,96) 72,25 (2,33) 76,21 (2,75)

VF10: SE = 1,10 %, SED = 1,56 %, LSD = 3,21 % naar behandeling en SE = 1,34 %, SED = 1,90 %, LSD = 3,91

% naar diepte, geldig bij 24 vrijheidsgraden.



Tabel 23: VF50%-waarden (aantal weken) van de Lano-opstellingen naar behandeling en diepte.

Behandeling Diepte

2 cm 4 cm 6 cm

LANO 6 5 6

LANO TCT 2 2 2


Ondanks het resultaat uit de ANOVA konden er in Tabel 21 net geen significante verschillen voor

de VF3 aangetoond worden na toevoeging van TCT. Maar TCT lijkt voornamelijk tijdens de

kiemperiode voor een snellere bedekking en vestiging van de grasmat te zorgen, wat bevestigd

wordt door de telkens hogere VF3 en lagere VF50%. Op lange termijn is de toevoeging van TCT niet

significant voor de VF10, maar de diepte wel. Volgens de LSD-methode was de bedekking met een

doek op 4 cm significant kleiner dan de bedekking met een doek op 2 en 6 cm, ongeacht de

behandeling.


48

4.1.5. MICROBIËLE BIOMASSA

De resultaten voor de microbiële biomassa zijn eerder opmerkelijk. In sommige gevallen bleek het

koolstofgehalte van de niet-fumigatie hoger te zijn dan deze met fumigatie, wat in principe niet

mogelijk is. Dit kan het gevolg zijn van overgebleven wortelresten in de bodemstalen van de niet-

fumigatie of eventueel door een minder goed uitgevoerde fumigatie waarbij de chloroform

onvoldoende kon inwerken op de microbiële gemeenschap. Er werden enkele behandelingen

verwijderd aangezien er onvoldoende nuttige gegevens beschikbaar waren, namelijk POLYa,

POLYb, TURF20 en TURF30. Uit de ANOVA blijkt dat er significante verschillen waren in microbiële

biomassa tussen de resterende behandelingen (p=0,028). De gemiddelde microbiële biomassa (mg

C/g droge bodem) en bijhorende standaarddeviaties zijn weergegeven in Tabel 24.

Tabel 24: Gemiddelde waarden van de microbiële biomassa (mg C/g droge bodem) en bijhorende

standaarddeviaties (SD) voor de controles en verschillende behandelingen.

Behandeling Microbiële biomassa (SD) (mg/g)

Controle CONa CONb

5,35 (4,13) 5,06 (1,82)

TCT TCTa TCTb TCTc

6,59 (1,68) 68,60(*)(**) (83,20) /


/ / /


/ / /


/ 50,43 (*)(**) (15,71) /

Lava LAVA10 LAVA15

14,93 (1,54) /


82,76 (*)(**) (50,92) /


12,24 (1,26) / /


/ 6,35 (5,37)

Kokos KOKOS COCO

8,37 (2,02) 15,27 (12,56)

WTR en BIO WTR BIO

23,52 (4,06) 16,16 (6,43)

SE = 14,64 mg/g; SED = 20,70 mg/g; LSD = 43,18 mg/g; geldig bij 20 vrijheidsgraden.



(p<0,05).


49

Uit Tabel 24 blijkt dat TCTb, ZEO10 en GFTa een significant hogere microbiële biomassa hadden

dan beide controlebehandelingen. Er dient te worden opgemerkt dat dit bij TCTb en GFTa

gepaard ging met een zeer grote standaardafwijking. De microbiële biomassa van TCTa (in een

pure zandbodem) was significant kleiner dan TCTb (in een bodem met 90% zand en 10% turf),

terwijl CONa en CONb amper verschillen. De combinatie van TCT met turf lijkt dus de microbiële

biomassa gevoelig te hebben verhoogd. Verder resulteerden alle verbeteraars in een gedeeltelijke

verhoging, weliswaar niet significant. Gezien de standaardafwijkingen bij de fumigatie-extractie-

methode hoog waren, was ook de LSD-waarde zeer hoog (=43,180 mg/g).


De Lano-opstellingen werden niet getest op hun fysische bodemkarakteristieken. Er waren telkens

27 behandelingen, inclusief beide controlebehandelingen.

4.2.1. DOORLATENDHEID

Eén staal van ZEO15 is verloren gegaan en kon dus niet opgenomen worden. De ANOVA toonde

aan dat er significante verschillen waren in doorlatendheid tussen de verschillende behandelingen

(p=0,00). De nulhypothese werd dus verworpen (p<0,05). Tabel 25 toont de verschillende Ks-

waarden van alle behandelingen.

Tabel 25: Gemiddelde observaties en bijhorende standaarddeviaties van de verzadigde hydraulische

geleidbaarheid (cm/u) voor de controles en verschillende behandelingen.

Behandeling Doorlatendheid (SD) (cm/u)

Controle CONa CONb

50,59 (8,83) 78,28 (20,64)

TCT TCTa TCTb TCTc

88,51 (22,78) 89,77 (62,27) 122,76(*) (17,03)


115,97(*) (23,36) 153,13(*)(**) (27,37) 121,56(*) (24,26)


124,50(*) (53,75) 100,52(*) (30,04) 79,60 (36,68)


136,72(*)(**) (29,37) 74,20 (18,68) 86,37 (17,82)

Lava LAVA10 LAVA15

152,69(*)(**) (34,27) 129,86(*)(**) (10,67)


120,35(*) (28,42) 203,76(*)(**) (28,23)


124,06(*) (39,17) 102,68(*) (37,24) 90,53 (19,50)


81,20 (50,01) 68,14 (34,05)


50

Kokos KOKOS COCO

119,40(*) (38,86) 110,67(*) (56,86)

WTR en BIO WTR BIO

80,29 (13,98) 116,77(*) (38,26)

SE = 16,74 cm/u; SED = 23,67 cm/u; LSD = 47,11 cm/u; geldig bij 80 vrijheidsgraden.



(p<0,05).

Uit tabel 25 blijkt dat POLYb, ZEO5, Lava en GFTb een significant hogere doorlatendheid hadden

dan beide controlebehandelingen. Verder resulteren POLYa, POLYc, TCTc, TURF5, TURF20, GFTa,

BENTOa, BENTOb, KOKOS, COCO en BIO in een significant hogere doorlatendheid in vergelijking

met CONa. Alle toevoegingen van turf lijken de doorlatendheid effectief verhoogd te hebben,

waarbij de laagste dosering de hoogste doorlatendheid heeft, al is er geen tendens aanwezig die

laat blijken dat een hogere dosering turf leidde tot een lagere doorlatendheid. Dit laatste wordt

geïllustreerd door het verschil tussen CONb en TURF20. Diatomiet lijkt geen positieve invloed te

hebben gehad op de doorlatendheid in vergelijking met CONb, althans niet significant. Verder

resulteerde een hogere dosering bentoniet, lava en zeoliet in een steeds lagere doorlatendheid.

De pure zandbodem had de laagste doorlatendheid. De Ks-waarden vertoonden meestal grote

standaardafwijkingen, wat zich vertaalt in een hoge LSD-waarde (=47,11 cm/u), waardoor een veel

grotere gemiddelde doorlatendheid van een bepaalde behandeling niet expliciet significant

verschilde van deze van de controles.

4.2.2. VOCHTRETENTIE

Het plant-beschikbaar water (PAWC) werd bepaald als het verschil in vochtgehalte tussen

veldcapaciteit (pF = 2) en verwelkingspunt (pF = 4,2). Uit de ANOVA kon voor zowel FC, PWP als

PAWC de nulhypothese verworpen worden (p<0,05), er zijn vervolgens significante verschillen op

te merken voor FC (p=0,00), PWP (p=0,00) en PAWC (p=0,00) tussen de verschillende

behandelingen. Tabel 26 geeft voor elke behandeling het (volumetrisch) vochtgehalte (m³/m³) bij

veldcapaciteit (FC) en het verwelkingspunt (PWP) weer, alsook PAWC (m³/m³). Er dient opgemerkt

te worden dat in enkele gevallen het vochtgehalte bij PWP hoger lag dan bij FC, waardoor PAWC

negatieve waarden opleverde. Deze waarden werden verwijderd uit de analyse.


51

Tabel 26: Overzichtstabel van FC (m³/m³), PWP (m³/m³) en PAWC (m³/m³) en bijhorende

standaardafwijkingen voor beide controles en de verschillende behandelingen.

Behandeling FC (m³/m³), PWP (m³/m³) en PAWC (m³/m³) (SD)

Controle CONa CONb

FC

PWP

PAWC

0,0235 (0,0053)

0,0020 (0,0004)

0,0215 (0,0053)

0,0471 (0,0048)

0,0190 (0,0016)

0,0282 (0,0059)

TCT TCTa TCTb TCTc

FC

PWP

PAWC

0,0674(*) (0,0529)

0,0061 (0,0057)

0,0613(*) (0,0479)

0,1057(*)(**) (0,0306)

0,0538(*)(**) (0,0216)

0,0519 (0,0446)

0,1147(*)(**) (0,0621)

0,0617(*)(**) (0,0423)

0,0530 (0,0229)


FC

PWP

PAWC

0,0870(*)(**) (0,0594)

0,0145 (0,0164)

0,0725(*)(**) (0,0644)

0,0671(*) (0,0184)

0,0409(*) (0,0157)

0,0262 (0,0221)

0,1700(*)(**) (0,0358)

0,1412(*)(**) (0,0639)

0,0617(*) (0,0621)


FC

PWP

PAWC

0,0152 (0,0073)

0,0084 (0,0024)

0,0099 (0,0025)

0,0256 (0,0047)

0,0133 (0,0013)

0,0123 (0,0046)

0,0228 (0,0084)

0,0092 (0,0029)

0,0136 (0,0094)


FC

PWP

PAWC

0,0249 (0,0030)

0,0126 (0,0020)

0,0122 (0,0046)

0,0393 (0,0100)

0,0222 (0,0023)

0,0171 (0,0116)

0,0800(*) (0,0799)

0,0450(*)(**) (0,0037)

0,0349 (0,0087)

Lava LAVA10 LAVA15

FC

PWP

PAWC

0,0355 (0,0026)

0,0062 (0,0008)

0,0293 (0,0027)

0,0391 (0,0109)

0,0124 (0,0114)

0,0267 (0,0166)


FC

PWP

PAWC

0,0778(*) (0,0129)

0,0209 (0,0030)

0,0569(*) (0,0114)

0,1662(*)(**) (0,0162)

0,0835(*)(**) (0,0165)

0,0827(*)(**) (0,0187)


FC

PWP

PAWC

0,0370 (0,0066)

0,0089 (0,0011)

0,0280 (0,0064)

0,0397 (0,0051)

0,0098 (0,0021)

0,0299 (0,0065)

0,0628(*) (0,0401)

0,0106 (0,0012)

0,0522 (0,0401)


FC

PWP

PAWC

0,0385 (0,0076)

0,0198 (0,0285)

0,0321 (0,0086)

0,0633(*) (0,0048)

0,0157 (0,0003)

0,0476 (0,0047)

Kokos KOKOS COCO

FC 0,0543 (0,0037) 0,0314 (0,0062)


52

PWP

PAWC

0,0086 (0,0005)

0,0457 (0,0038)

0,0160 (0,0050)

0,0154 (0,0077)

WTR en BIO WTR BIO

FC

PWP

PAWC

0,0449 (0,0075)

0,0201 (0,0027)

0,0249 (0,0100)

0,0370 (0,0032)

0,0178 (0,0030)

0,0192 (0,0044)

FC: SE = 0,0120 m³/m³, SED = 0,0170 m³/m³, LSD = 0,0337 m³/m³, geldig bij 81 vrijheidsgraden.

PWP: SE = 0,0087 m³/m³, SED = 0,0123 m³/m³, LSD = 0,0245 m³/m³, geldig bij 81 vrijheidsgraden.

PAWC: SE = 0,0123 m³/m³, SED = 0,0174 m³/m³, LSD = 0,0347 m³/m³, geldig bij 78 vrijheidsgraden.



(p<0,05).

In Tabel 26 is te zien dat de toevoeging van turf de vochtretentie bij FC en PWP gedeeltelijk

verhoogde, weliswaar niet significant. Dit leidde echter amper tot een verhoging van het plant-

beschikbaar water. De toevoeging van 10% turf op volumebasis lijkt de beste retentiewaarden op

te leveren in vergelijking met de andere doseringen. Alle TCT- en polymeerbehandelingen

vertoonden een gevoelige verhoging van de vochtretentie bij FC en PWP, wat gepaard ging met

een verhoging van het plant-beschikbaar water. Enkel bij POLYb werd geen verhoging van PAWC

vastgesteld. ZEO15 vertoonde een significante verhoging van het vochtgehalte bij FC en PWP, wat

ook gepaard ging met een verhoging van PAWC, maar niet significant. Een hogere dosering

zeoliet lijkt de vochtretentie telkens te hebben verhoogd. Bij bentoniet en diatomiet lijkt deze

tendens analoog te zijn, telkens bij de hoogste dosering. De toevoeging van lava, Cocodur,

gedroogd slib of Biodres lijkt in alle gevallen amper een verschil op te leveren; sommige hebben

zelfs de neiging om PAWC te doen dalen. De hoogste dosering GFT-compost toonde de beste

resultaten voor de vochtretentie. Bij zowel FC, PWP als PAWC levert GFTb een significante

verhoging op in vergelijking met beide controlebehandelingen. Ook GFTa vertoonde een

noemenswaardige verhoging van de vochtretentie, zowel het vochtgehalte bij FC als PAWC is

significant hoger gebleken dan deze bij CONa. Verder lijken kokosvezels (KOKOS) ook de

vochtretentie te hebben verhoogd, weliswaar net niet significant.

Figuur 25 (zie annex §8.6) toont hoe de vochtretentiecurve gefit werd aan de retentiedata van een

pure zandbodem (CONa), verkregen uit de zandbox en de drukketels, m.b.v. het programma

MATLAB. Dit werd op dezelfde manier uitgevoerd voor alle behandelingen. In Figuur 18 zijn deze

vochtretentiecurves voor de verschillende bodemverbeteraars terug te vinden.


53


54

Figuur 18: Vochtretentiecurves van de controlebehandelingen en van de verschillende bodemverbeteraars

t.o.v. de bijhorende controle (CONa of CONb).


55

4.2.3. BODEMDICHTHEID

De ANOVA toonde aan dat de nulhypothese verworpen kon worden (p<0,05), met als gevolg dat

er significante verschillen zijn in bodemdichtheid (Mg/m³) tussen de verschillende behandelingen

(p=0,00). In Tabel 27 wordt de gemiddelde bodemdichtheid en bijhorende standaarddeviatie van

elke behandeling weergegeven.

Tabel 27: Gemiddelde observaties en bijhorende standaarddeviaties van de bodemdichtheid (Mg/m³) voor de


Behandeling Bodemdichtheid (SD) (Mg/m³)

Controle CONa CONb

1,475 (0,010) 1,447 (0,012)

TCT TCTa TCTb TCTc

1,444 (0,056) 1,356(*)(**) (0,029) 1,283(*)(**) (0,076)


1,397(*) (0,058) 1,374(*)(**) (0,042) 1,193(*)(**) (0,036)


1,440 (0,037) 1,441 (0,042) 1,466 (0,019)


1,456 (0,039) 1,481 (0,030) 1,424 (0,027)

Lava LAVA10 LAVA15

1,461 (0,009) 1,520(**) (0,021)


1,396(*) (0,019) 1,105(*)(**) (0,070)


1,486 (0,029) 1,496 (0,036) 1,475 (0,047)


1,448 (0,037) 1,434 (0,022)

Kokos KOKOS COCO

1,445 (0,009) 1,411(*) (0,073)

WTR en BIO WTR BIO

1,369(*)(**) (0,011) 1,457 (0,036)

SE = 0,022 Mg/m³; SED = 0,032 Mg/m³; LSD = 0,063 Mg/m³; geldig bij 81 vrijheidsgraden.



(p<0,05).

De bodemdichtheid van TCTb, TCTc, POLYb, POLYc, GFTb en WTR blijken uit Tabel 27 significant

lager te zijn in vergelijking met beide controlebehandelingen. Verder resulteerden POLYa, GFTa en

COCO in een significant lagere bodemdichtheid dan CONa. Alle organische verbeteraars

verminderden gedeeltelijk de bodemdichtheid, maar enkel de toevoeging van GFT-compost en

gedroogd slib verminderde de dichtheid significant. Ook turf verlaagde de bodemdichtheid

gedeeltelijk, weliswaar niet significant, maar een hogere dosering leidde steeds tot een hogere


56

dichtheid, wat toch opmerkelijk is. Polymeren, waaronder ook TCT, hebben duidelijk een positief

effect op het verlagen van de bodemdichtheid. TCT in combinatie met turf (TCTb,c) lijkt een meer

uitgesproken en beter resultaat op te leveren dan TCT in een pure zandbodem (TCTa). De andere

anorganische verbeteraars vertoonden geen eenduidige resultaten, met sommige verbeteraars die

de bodemdichtheid verhoogden terwijl andere een vermindering teweegbrachten. LAVA15

resulteerde in een significante verhoging van de bodemdichtheid.

4.3. KOSTPRIJSANALYSE

Voor alle bodemverbeteraars werd de kostprijs opgesteld voor zowel de aankoop en de levering

van verschillende leveranciers, alsook voor de inwerking in het sportveld, die uitgevoerd wordt

door één bepaalde aannemer. Bij de inwerking werd zowel het openspreiden als het inmengen

(spitfrezen) van het product meegerekend. Zo kan een totale minimum- en maximumprijs

verkregen worden, exclusief BTW. Tabel 28 geeft een beeld van de budgetten die vrijgemaakt

moeten worden om aan bodemverbetering (BV) te kunnen doen. Er werd uitgegaan van een

nieuw, aangelegd sportveld van 75m op 110m (8.250 m²), in de buurt van Gent, waarin de

verschillende producten ingewerkt kunnen worden.

Tabel 28: Overzicht van de kostprijzen voor zowel de aankoop en levering, als de inwerking van de

verschillende bodemverbeteraars.

Behandeling Hoeveelheid

(kg of m³)

Aankoop en levering

(€)

Inwerking

(€)

Totaal BV

(€)

Min Max Min Max

CONb 165 m³ turf 5.388 12.599 3.440 8.828 16.039

TURF5 82,5 m³ turf 2.694 6.300 2.320 5.014 8.620

TURF20 330 m³ turf 10.775 25.199 5.680 16.455 30.879

TURF30 495 m³ turf 16.163 37.798 7.920 24.083 45.718

TCT 990 kg TCT 5.099 6.633 1.550 6.649 8.183

TCT 1980 kg TCT 10.197 13.266 1.900 12.097 15.166

Polymeren 396 kg POLY 1.386 4.510 1.375 2.761 5.885

Polymeren 792 kg POLY 2.772 7.983 1.550 4.322 9.533

Zeoliet 82,5 m³ ZEO 13.563 16.953 2.880 16.443 19.833

Zeoliet 165 m³ ZEO 27.126 33.907 4.560 31.686 38.467

Zeoliet 247,5 m³ ZEO 40.689 50.861 6.240 46.929 57.101

Lava 165 m³ LAVA 8.019 45.458 4.560 12.579 50.018

Lava 247,5 m³ LAVA 12.028 68.186 6.240 18.268 74.426

GFT-compost 288,75 m³ GFT 1.257 4.909 5.120 6.377 10.029

GFT-compost 577,5 m³ GFT 2.513 9.818 9.040 11.553 18.858

Bentoniet 2062,5 kg BENTO 645 1.217 2.950 3.595 4.167

Bentoniet 2887,5 kg BENTO 902 1.704 3.650 4.552 5.354

Bentoniet 4125 kg BENTO 1.289 2.434 4.700 5.989 7.134


57

Diatomiet 66 m³ DIA 6.690 2.544 9.234

Diatomiet 165 m³ DIA 16.725 4.560 21.285

Kokosvezels 206,25 m³ KOKOS 7.697 4.000 11.697

Gedroogd slib 22275 kg WTR 1.013 1.800 2.813

Cocodur 1625 kg COCO 841 1.800 2.641

Biodress 20,63 m³ BIO 645 1.800 2.445

Uit Tabel 28 is het duidelijk dat de verschillen in kostprijs voor bodemverbetering zeer groot

kunnen zijn, gaande van minimaal 2.445€ tot maximaal 74.426€. De verschillen in kostprijs voor

inwerking zijn te wijten aan de methode van openspreiden van het product. Afhankelijk van het

totaal gewicht en de dichtheid van het product, wordt een bepaalde strooimachine gekozen. De

kostprijs voor het inmengen (spitfrezen) is een vaste kost, onafhankelijk van de hoeveelheid van

het product. Voor een homogene verdeling van zand en turf, in combinatie met een andere

bodemverbeteraar, moet eerst de turf open gespreid worden om vervolgens met de spitfrees in

twee richtingen de inmenging te voltooien. Pas daarna kan het andere product aangebracht en

ingewerkt worden. Deze kosten dienen dus opgeteld te worden.

Er werd geopteerd voor een scenario met een fictief nieuw aangelegd sportveld rond Gent, zodat

de verschillende leveranciers een schatting kunnen maken van de leveringsprijs. Deze prijs is dus

afhankelijk van de afstand tot de leverancier, die in sommige gevallen de kosten drastisch kan

verhogen.

Verder werden er nog enkele aannemers gecontacteerd om verschillende kostprijzen te verkrijgen

van andere werken bij de aanleg van een sportveld. Tabel 29 geeft het overzicht van de

verschillende werken en bijhorende kostprijzen weer, exclusief 21% BTW.

Tabel 29: Overzicht van de kostprijzen van verschillende werken voor aanleg van een sportveld.

Werken bij aanleg Kostprijs (€) (min) Kostprijs (€) (max)

Aanleg drainageleidingen 16.000 25.000A

Verschralen van bodem met

zand

60 ton: 1.500

300 ton: 4.000

60 ton: 2.400

300 ton: 12.000

Inwerken van een product

(spitfrezen) 1.200 2.000

Zaaiklaar maken van terrein

en inzaaien + aankoop

graszaad

4.000B 5.000C

Leggen van graszodenD Speelklaar(<2 weken): 60.000

Speelklaar(>2 weken): 30.000

Speelklaar(<2 weken): 107.250

Speelklaar(>2 weken): 57.750

Hybride grasveld 300.000

Kunstgrasveld 450.000 500.000

Veldverwarming 75.000E 150.000

OnderhoudF 5.000-25.000 10.000-150.000


58

Totale kostprijs

natuurgrasveldG 5.000-500.000 10.000-1.000.000

A) Inclusief 2500 lm zuigdrains 60mm PP450, 80 lm hoofddrain 100mm PP450, 24 PVC controleputten,

invulling draineerzand en aansluiting op bestaande riolering.

B) Inclusief zaaiklaar maken, leveren 400 kg sportgazonmengsel, inzaaien en rollen.

C) Inclusief zaaiklaar maken, inzaaien + 5 kg/are graszaad.

D) Sterk afhankelijk van de dikte en de grootte van de graszoden en van de tijd tussen het plaatsten en

opnieuw speelklaar zijn van het veld.

E) Inclusief collector en buisjes in de grond, exclusief ketel.

F) Dit kan gaan van een minimaal onderhoud na het speelseizoen tot het volledig onderhoud voor een

topclub uit Eerste Nationale, inclusief voorbereidingen voor internationale wedstrijden, extra trainingen op het

terrein, etc.

G) Minimumprijs: bestaande zandige ondergrond zonder drainage: pulverfrezen, nivelleren met laser, zaaiklaar

maken, zaaien en toedienen van meststoffen. Maximumprijs: totaal nieuwe zandige opbouw, beregening,

verwarming, beluchting, verlichting, etc.

59

Hoofdstuk 5

Discussie

5.1. DE GRAS- EN WORTELGROEI

5.1.1. DE GRASGROEI

Alle behandelingen kregen tweemaal op hetzelfde tijdstip een gelijke hoeveelheid NPK-bemesting.

De verschillen in droge stof-opbrengst zijn dus voornamelijk te wijten aan de toegevoegde

bodemverbeteraars.

Bodems met een hoog gehalte aan organische stof zullen door mineralisatie meer stikstof

vrijgeven dan een nutriëntenarme, pure zandgrond (Visscher, 2010). Een betere grasgroei komt

echter niet altijd overeen met een hogere dosis aan organisch materiaal (Kim, 2014). Dit laatste

werd in deze studie bevestigd, gezien de toevoeging van organisch materiaal niet altijd garant

stond voor een hogere droge stof-opbrengst. Er was geen significant verschil te merken bij de

verschillende doseringen turf en bij de kokosvezels, zowel onderling als t.o.v. de

controlebehandeling (puur zand). Overeenstemmend hiermee vond Shaddox (2004) geen verschil

in droge stof-opbrengst tussen een pure zandgrond en een zandgrond waaraan turf werd

toegevoegd. Volgens Kim (2014) kan er een fysisch en chemisch onevenwicht ontstaan in een

zandige bodem wanneer een te grote hoeveelheid turf wordt toegevoegd, wat negatieve gevolgen

kan hebben op de grasgroei. Een optimale dosering aan turf resulteerde in een betere water- en

nutriëntenretentie, maar wanneer het OM-gehalte een bepaald kritiek niveau bereikte, kon dit

leiden tot een verstopping van de macroporiën, wat de drainage, aeratie en waterretentie negatief

beïnvloedde. De grasgroei kan ook sterk afhankelijk zijn van het type/soort turf (Kim, 2014).

Bij de andere organische bodemverbeteraars was wel een duidelijk verschil te merken. Beide

doseringen compost (GFTa en GFTb) vertoonden een veel hogere droge stof-opbrengst. De GFT-

compost had een zeer hoog stikstofgehalte, met name een totaal stikstofgehalte op droog

gewicht van 2,12 % en een NH4-N-gehalte van 590,0 mg/L (zie technische fiche GFT-compost in

annex §8.7.). Beide waarden mogen als hoog geïnterpreteerd worden volgens de desbetreffende

analyse, wat dus enerzijds de hoge droge stof-opbrengst kan verklaren. Anderzijds vertoonde de

toevoeging van compost een duidelijke verhoging van het plant-beschikbaar water, wat ook een

positieve invloed heeft op de grasgroei (Visscher, 2010). BIO, voornamelijk bestaande uit

groencompost, leverde nipt een significante verhoging op van de grasgroei, maar dit ging niet

gepaard met een verhoging van PAWC. Er kan wel worden opgemerkt dat de dosering van BIO

veel lager was in vergelijking met beide doseringen GFT-compost, waardoor er geen directe

aanwijzing is dat GFT-compost betere resultaten opleverde dan groencompost. Arthur et al. (2011)

Hoofdstuk 5: Discussie

60

toonde echter wel aan dat de CEC bij GFT-compost gevoelig hoger was dan bij groencompost in

eenzelfde dosering. De toegevoegde interne NPK-gehaltes in Cocodur verklaren grotendeels hun

betere grasgroei, aangezien er geen verhoging van PAWC werd vastgesteld. Ook WTR had een

significante hogere droge stof-opbrengst, wat enerzijds te wijten is aan het hoge

nutriëntengehalte. Shaddox (2004) rapporteerde gelijkaardige resultaten voor WTR, die verklaard

werden door een verhoging van het beschikbaar fosfor en kalium en een verhoging van de

vochtretentie. Dit laatste kan hier niet bevestigd worden, aangezien er amper een verschil in

vochtretentie was in vergelijking met CONb (90/10 zand/turf).

Van de anorganische bodemverbeteraars vertoonden de polymeren een significant hogere droge

stof-opbrengst in vergelijking met de controlebehandelingen. El-Rehim et al. (2004) bevestigde het

positief effect van polymeren op de plantengroei. De dubbele dosering polymeren (POLYc) leverde

een hogere droge stof-opbrengst op maar er kon geen significant verschil aangetoond worden

met de aanbevolen lagere dosering (POLYa en POLYb). Polymeren kunnen de meststoffen,

opgelost in water, absorberen om vervolgens traag vrij te laten. Volgens Parvathy et al. (2014) kan

het continue aanbod aan water en nutriënten de hogere droge stof-opbrengst verklaren. De

toevoeging van polymeren vertoonde ook een beduidend hoger plant-beschikbaar water. Dit

laatste was ook het geval bij de hoogste doseringen van bentoniet en diatomiet, maar hier werd

er geen significant hogere droge stof-opbrengst vastgesteld. Een verklaring hiervoor kan zijn dat

de nutriënten, voornamelijk stikstof, sterker vastgehouden worden bij bentoniet en diatomiet

waardoor deze minder beschikbaar zijn. De hoogste dosering zeoliet resulteerde wel in een

significante hogere droge stof-opbrengst samen met een verhoging van het plant-beschikbaar

water. Zeoliet lijkt, in vergelijking met bentoniet en diatomiet, dus een beter evenwicht te vinden

tussen een hogere vochtretentie en de hoeveelheid beschikbare nutriënten. De toevoeging van

zeoliet resulteerde in een verhoging van de CEC (Shaddox, 2004; Ramesh et al., 2015), iets wat na

de toevoeging van diatomiet niet kon aangetoond worden door Deying et al. (2014). Tussen de

zeolieten lavadoseringen onderling kan er geen significant verschil gevonden worden. De

toevoeging van lava resulteerde echter niet in een significante verhoging van de droge stof-

opbrengst.

TCT vertoonde een positief effect op de grasgroei. De droge stof-opbrengst lag ook significant

hoger bij een hogere dosering TCT. De aanwezigheid van polymeren, die zoals eerder vermeld een

positief effect leverden op de grasgroei, de werking van de interne NPK-bemesting en

humuszuren en een verhoging van PAWC verklaren grotendeels de betere grasgroei (Ottevaere,

2011). Eenzelfde dosering TCT met turf (TCTb) leidde amper tot een verschil in droge stof-

opbrengst met de behandeling zonder turf (TCTa). Dit is ook te zien bij POLYa en POLYb, waar de

turf zelf een negatief (niet significant) effect induceerde op de droge stof opbrengst, wat nog eens

aantoont dat in dit experiment de toevoeging van turf een geringe invloed had op de grasgroei.

Lano-opstellingen

De aanwezigheid van het worteldoek had noch een positieve, noch een negatieve invloed op de

grasgroei in een 90/10 zand/turf-bodem. Echter, de toevoeging van TCT zorgde wel voor een

gevoelig hogere droge stof-opbrengst, zowel bij aan- als afwezigheid van het worteldoek. Deze


61

verhoging was echter significant groter wanneer geen doek aanwezig was. Zoals eerder vermeld,

werkt de aanwezigheid van het doek remmend op de invloed van TCT. Dit valt niet direct te

verklaren aangezien er geen verschil op te merken is bij de behandelingen zonder TCT. Vervolgens

bleek dat de diepte van het worteldoek geen rol speelde op de droge stof-opbrengst en dat de

toevoeging van TCT een significante verhoging opleverde die gelijk was voor een worteldoek

gelegen op zowel 2, 4 als 6 cm.


Uit de resultaten blijkt dat de toevoeging van turf aan een zandige bodem noch een positieve,

noch een negatieve invloed had op de wortelgroei. Enkel de toevoeging van turf volgens een

volumetrische verhouding 95/5 zand/turf verhoogde de worteldichtheid, zij het niet significant.

Hogere doseringen turf hadden telkens een lagere worteldichtheid in vergelijking met een pure

zandgrond, wat toch een opmerkelijke tendens is. Geen enkele organische bodemverbeteraar

induceerde een significante verhoging van de worteldichtheid, uitgezonderd Biodress dat

voornamelijk uit groencompost bestaat. Onderzoek van Arthur et al. (2011) op een lemige-

zandbodem toonde aan dat de toevoeging van groencompost leidde tot een verhoging van de

porositeit, wat op zijn beurt een positieve invloed had op het zuurstofgehalte rondom de wortels.

Bij de hoogste dosering GFT-compost (GFTb) en het gedroogd slib (WTR) was de worteldichtheid

opmerkelijk lager dan bij beide controlebehandelingen, ondanks de eerder vermelde positieve

invloed op de droge stof-opbrengst. Een goede bovengrondse grasgroei staat dus niet garant

voor een sterk, volgroeid wortelgestel. Beide producten hadden een zeer hoog nutriëntengehalte,

wat overduidelijk positief is voor de grasgroei, maar wat ook een chemisch onevenwicht in de

bodem kan teweegbrengen. Petrovic et al. (2005) en Johnson et al. (2003) toonden aan dat de

bovengrondse biomassa van verschillende grassoorten voornamelijk gestimuleerd werd door

hogere doseringen stikstof (N), terwijl hogere doseringen fosfor (P) en kalium (K) amper een

invloed hadden op de droge stof-opbrengst. Zoals eerder vermeld, was het stikstofgehalte in de

GFT-compost zeer hoog. Veldbeemdgras (Poa pratensis L.) heeft vaak meer tijd nodig om zich te

vestigen, door zijn trage jeugdgroei, dan Engels raaigras (Lolium perenne L.). Veldbeemdgras is

voornamelijk een zodevormende plant, met vaak lange ondergrondse uitlopers en heeft veel

stikstof nodig om zich goed te kunnen vestigen (Reheul, 2006). Door de snelle vestiging van het

Engels raaigras is het mogelijk dat het veldbeemdgras te weinig aanwezig was en geen kans kreeg

om zich te vestigen, wat resulteerde in een lage worteldichtheid. Een studie van Jiang en Huang

(2001) toonde ook aan dat de wortelgroei van veldbeemdgras gestimuleerd werd bij droge en

warme condities. De vochtcondities tijdens de proefperiode waren altijd optimaal waardoor het

gras zich voornamelijk kon focussen op de bovengrondse groei en geen energie moest steken in

de wortelgroei om water te vinden in diepere lagen. Er zijn dus indicaties dat een te hoog aanbod

aan stikstof in de kiemfase nefast kan zijn voor de vestiging van de traagst groeiende grassoort in

het grasmengsel en dat de grasplant meer energie steekt in de bovengrondse biomassa wanneer

de vochtcondities in de bodem optimaal zijn. GFT-compost en gedroogd slib veroorzaken dus niet

noodzakelijk een daling in worteldichtheid. Er dient op te merken dat zowel de GFT-compost als


62

het gedroogd slib in een relatief grote dosering werden toegevoegd. Verder onderzoek moet

blijken of dit bij lagere doseringen en bij gebruik van één grassoort ook het geval is.

Verschillende anorganische bodemverbeteraars vertoonden positieve resultaten op de wortelgroei.

De toevoeging van zeoliet en lava vertoonde een significante verhoging van de worteldichtheid.

Zeolieten, met hun specifieke selectiviteit voor NH4, acteren voornamelijk als een N-buffer door

hun trage vrijlating van nutriënten (Ramesh, et al., 2015). Lava, dat net als zeoliet een vulkanische

oorsprong heeft, heeft een hoge porositeit en is in staat om water en lucht vast te houden (van

Straaten, 2002). Deze eigenschappen kunnen de hoge worteldichtheid deels verklaren. De

nutriënten die vrijkomen door de toegevoegde meststoffen en (gedeeltelijke) mineralisatie van het

OM worden opgenomen en vastgehouden door de lava en zeoliet, om deze geleidelijk aan

opnieuw vrij te geven. Dit kon ervoor zorgen dat het veldbeemdgras tijd kreeg om zich optimaal

te vestigen, i.t.t. de snelle vestiging van het Engels raaigras na toevoeging van GFT-compost en

gedroogd slib, dat de groei van het veldbeemdgras leek te remmen. De toevoeging van

polymeren resulteerde ook in een significante verhoging van de worteldichtheid, maar enkel na

toevoeging in een pure zandgrond. De aanwezigheid van turf leidde in dit geval tot een

opmerkelijk lagere worteldichtheid, wat niet direct te verklaren valt omdat dit na toevoeging van

TCT, met of zonder de aanwezigheid van turf, niet het geval was.

TCT leverde een significante verhoging op van de worteldichtheid in een pure zandgrond. De

toevoeging in een 90/10 zand/turf-bodem leverde nagenoeg hetzelfde resultaat op. De

aanwezigheid van zeoliet als dragermateriaal en de polymeren verklaren enerzijds deze positieve

resultaten, terwijl anderzijds de aanwezigheid van inwendige meststoffen en humuszuren de

wortelgroei stimuleert (Ottevaere, 2011). Zowel bij de polymeren als bij TCT leverde een grotere

dosering geen noemenswaardige verhoging op van de worteldichtheid. Ook de hoogste dosering

diatomeeënaarde resulteerde in een significante verbetering van de wortelgroei. Deying et al.

(2014) rapporteerden dat de toevoeging van diatomeeënaarde in een bodem bestaande uit 95%

zand en 5% turf de porositeit en vochtretentie gevoelig verhoogde. Dit kan de verbeterde

wortelgroei enigszins verklaren.

Lano-opstellingen

De aanwezigheid van een worteldoek had noch een positieve, noch een negatieve invloed op de

wortelgroei in een 90/10 zand/turf-bodem. De worteldichtheid was iets lager wanneer een

worteldoek aanwezig was, maar niet significant. Analoog als bij de droge stof-opbrengst leverde

de toevoeging van TCT een significante verhoging op van de worteldichtheid in een 90/10

zand/turf-bodem. Deze verhoging was echter significant beter wanneer het worteldoek niet

aanwezig was. Het doek had dus een remmende werking op de wortelgroei na toevoeging van

TCT, ondanks de geringe invloed bij een 90/10 zand/turfbodem zonder TCT. Dit bevestigt dat het

doek toch enigszins een barrière vormt wanneer de wortelgroei gestimuleerd wordt. De diepte van

het doek is niet significant gebleken voor de worteldichtheid, zowel met als zonder toevoeging

van TCT. Dit laatste is op het eerste gezicht tegenstrijdig met de resultaten van de worteldichtheid

boven het doek, waarbij het duidelijk was dat de worteldichtheid steeds kleiner werd naarmate het

doek dieper kwam te liggen. Maar dit mag niet gezien worden als het gevolg van de


63

aanwezigheid van het worteldoek. Zoals eerder vermeld is veldbeemdgras een zodevormende

plant met veel uitlopers, wat ervoor zorgt dat tot 90% van de wortelmassa zich in de bovenste 5

cm van de toplaag bevindt (van Wijk, 1980). Het gegeven dat de worteldichtheid steeds kleiner

werd naarmate het worteldoek lager lag, is eerder te wijten aan de typische rizoomstructuur van

het veldbeemdgras die ervoor zorgt dat de wortelmassa het grootst is net aan het

bodemoppervlak. Dit wordt bevestigd door de resultaten van de worteldichtheid onder het

worteldoek, waar het effect van de diepte geen rol meer speelde en de waarden van de

worteldichtheid veel lager lagen. Een kritische opmerking voor dit onderzoek is dat er eventueel

een extra opstelling had gebruikt moeten worden waarbij de worteldichtheid werd gemeten boven

en onder de dieptes waar de worteldoeken lagen (2, 4 en 6 cm) in eenzelfde bodem bestaande uit

90% zand en 10% turf (CONb) en waar geen worteldoek aanwezig was.

5.1.3. MICROBIËLE BIOMASSA, BODEMBEDEKKING EN WUE

Zowel TCT, GFT-compost als zeoliet resulteerde in een hogere microbiële biomassa. Ottevaere

(2011) rapporteerde dat de aanwezigheid van humuszuren in TCT de microbiële activiteit kan

verhogen. Onderzoek van Elsen (2011) toonde aan dat de toevoeging van GFT-compost

resulteerde in verbeterde biologische bodemeigenschappen, wat zich uitte in een verhoging van

de stikstofmineralisatie, die op zijn beurt het gevolg was van een verhoogde microbiële activiteit.

Quilty en Cattle (2011) concludeerden dat organische additieven verschillende macro- en

micronutriënten leveren aan de planten, maar dat een groot deel hiervan pas beschikbaar wordt

na mineralisatie door verschillende micro-organismen. De hogere droge stof-opbrengst bij GFT-

compost bevestigt dat de mineralisatie in dat geval wel degelijk veel groter is dan bij andere

organische additieven, waar de microbiële biomassa veel kleiner was. Ook na toevoeging van TCT

blijkt dat de microbiële biomassa veel hoger is in een bodem bestaande uit 90% zand en 10% turf

in vergelijking met TCT in een pure zandgrond. De aanwezigheid van het OM stimuleert de

microbiële gemeenschap veel meer t.o.v. een steriele zandgrond.

Ramesh et al. (2015) merkten op dat nitrificerende bacteriën de verschillende opgenomen

stikstofverbindingen, afkomstig van de toegediende meststoffen, niet konden bereiken als gevolg

van de kleine poriën in zeoliet. Niettemin blijkt dat de toevoeging van zeoliet wel degelijk een

positief effect induceerde op de microbiële biomassa, wat bevestigd wordt door de eerder

vermelde hogere droge-stof opbrengst. Ook andere bodemverbeteraars leverden een gedeeltelijke

stijging op, doch allemaal niet significant. Er dient te worden opgemerkt dat de

standaardafwijkingen op de gemeten microbiële biomassa vaak heel hoog waren. Een kritische

opmerking voor dit onderzoek is dat Jenkinson et al. (2004) rapporteerden dat de

fumigatiemethode herhaaldelijk kan falen bij bodems waar recentelijk een grote hoeveelheid

substraat aan toegevoegd werd en dat het gebruik van ongezuiverde chloroform grote fouten kan

opleveren voor de koolstofmeting. Dit kan eventueel de oorzaak zijn waarom enkele stalen

moesten verwijderd worden door onbruikbare data.

Wat de bodembedekking betreft, werden er enkele significante verschillen gevonden na drie

weken (na de kiemperiode) en op het einde van de proefperiode (10 weken). De grasbedekking

van een voetbalveld zou niet onder de 20 à 30% mogen komen (Timmerman & Gabriels, 2011).


64

Dit laatste vormt geen probleem aangezien alle behandelingen al na drie weken meer dan 30%

bedekking hadden. Turf lijkt eerder een negatief effect op de bodembedekking te hebben, wat te

zien is aan de hogere VF50%-waarden. Maar op lange termijn zijn er amper verschillen te merken

met andere behandelingen. De hoogste bedekking na 3 weken was te zien bij TCT, de laagste bij

bentoniet en diatomiet. De hoogste bedekkingswaarden na 10 weken waren te zien bij de GFT-

compost, de laagste bij diatomiet en Biodress. De hoogste dosering diatomiet scoorde het minst

goed gedurende de volledige proefperiode. Wel valt hier op te merken dat Liu en Pattey (2010)

adviseerden om het maken van foto’s, ter bepaling van de bodembedekking, bij sterke belichting

eerder te vermijden, omdat dit de reflectie van de bladeren, die beïnvloed wordt door

chlorofylabsorptie, doet afnemen. Ook de conversie naar JPEG-formaat kon informatieverlies

veroorzaken. Zoals eerder vermeld, stond in de maand oktober de verlichting aan en kon deze

niet uitgeschakeld worden op het moment van de fotosessies. Dit kan dus o.a. de soms afwijkende

VF50%-waarden verklaren, alsook het verloop van de bodembedekking van de verschillende

behandelingen (zie Figuur 15 in §4.1.4.1. en §8.5 Bodembedekking). Visueel waren er in Figuur 16

en 17 (zie §4.1.4.1.) amper verschillen op te merken, ondanks de significante verschillen

aangetoond door de LSD-methode.

Zowel de toevoeging van TCT, polymeren, gedroogd slib, Cocodur als GFT-compost blijkt de WUE

significant te verhogen in vergelijking met beide controlebehandelingen. Danneels en Van

Cotthem (1994) toonden eerder al aan dat de toevoeging van de bodemverbeteraar TerraCottem

een beduidend positief effect teweegbracht op de WUE, wat voornamelijk verklaard werd door de

aanwezigheid van polymeren. Guilherme et al. (2015) en Parvathy et al. (2014) concludeerden dat

polymeren een duidelijk positief effect op de vochtretentie opleveren. De met water opgezwollen

hydrogels kunnen de WUE drastisch verhogen doordat ze het water langer kunnen vasthouden

om vervolgens traag vrij te geven. Polymeren worden daarom ook vaak aangeprezen als

bodemverbeteraar in aride en semi-aride gebieden. Shaddox (2004) wijtte het positief effect van

residuen uit het waterzuiveringsproces (gedroogd slib) op de WUE, voornamelijk door hun hoger

gehalte aan beschikbaar fosfor en kalium en een hogere vochtretentie, zoals eerder vermeld. De

interne NPK-meststoffen lijken de belangrijkste reden te zijn van de hogere WUE bij Cocodur

aangezien er, zoals eerder vermeld, geen verhoging van de vochtretentie werd vastgesteld. Een

hoge droge stof-opbrengst in combinatie met een hogere vochtretentie resulteert logischerwijze

in een hogere WUE, vandaar dat ook GFT-compost de WUE significant verhoogde. Verder

resulteerde ook zeoliet in een significante verhoging van de WUE, weliswaar enkel bij de hoogste

dosering, maar alle doseringen lijken de WUE toch te verhogen. Ramesh et al. (2015) toonden

eerder al aan dat zeoliet nuttig kan zijn in aride en semi-aride gebieden waar er weinig neerslag

is. Zoals eerder vermeld verhoogt zeoliet de CEC van de bodem, wat de grasgroei ten goede

komt, en kan er een verhoging vastgesteld worden van het plant-beschikbaar water.

Lano-opstellingen

De microbiële biomassa werd niet gemeten bij de verschillende Lano-opstellingen. Wat de

bodembedekking betreft, lijkt het worteldoek de bodembedekking na drie weken in een 90/10

zand/turf-bodem te doen afnemen, weliswaar niet significant. Na toevoeging van TCT blijkt het

worteldoek echter geen rol meer te spelen op de bodembedekking na de kiemperiode (3 weken),


65

al lijkt TCT de bodembedekking na drie weken wel telkens te verhogen. Baker (1997) concludeerde

eerder al dat de aanwezigheid van een horizontaal gelegen, synthetisch worteldoek geen invloed

heeft op de bodembedekking bij gras, maar dat dit kan variëren naargelang het type product. Op

langere termijn werden in onze studie geen verschillen vastgesteld in een bodem bestaande uit

90% zand en 10% turf, zowel bij aan- als afwezigheid van het worteldoek en zowel met en zonder

toevoeging van TCT. Volgens de LSD-methode was de bedekking op lange termijn telkens net

significant kleiner bij een worteldoek op 4 cm diepte in vergelijking met een worteldoek op 2 en 6

cm diepte, wat niet direct te verklaren valt. De toevoeging van TCT lijkt ook hier telkens de

bodembedekking na de kiemperiode te verhogen, ongeacht de diepte maar net niet significant.

Ottevaere (2011) toonde aan dat de aanwezige groeiprecursors in TCT een belangrijke rol spelen

in de kiemfase van het gras. Dit lijkt de telkens hogere bodembedekking na de kiemperiode te

verklaren en dit wordt ook bevestigd door de lagere VF50%-waarden in vergelijking met een 90/10

zand/turf-bodem.

De aanwezigheid van het worteldoek blijkt een negatieve invloed te induceren op de WUE, zowel

met en zonder toevoeging van TCT. Dit is toch opmerkelijk aangezien de droge stof-opbrengst en

worteldichtheid nauwelijks beïnvloed werden. Er blijkt dus meer water nodig te zijn wanneer het

worteldoek aanwezig is. Dit zou eventueel te verklaren zijn doordat het doek als een barrière

werkt voor het infiltrerende water. Hierdoor kan een bepaalde hoeveelheid water niet doorsijpelen

naar diepere lagen in de pot, wat de evaporatie aan het oppervlak doet verhogen. De toevoeging

van TCT resulteerde echter in een verhoging van de WUE, zowel bij aan- als afwezigheid van het

worteldoek. De WUE was significant kleiner bij een worteldoek op 6 cm, na toevoeging van TCT.

Dit kan opnieuw het gevolg zijn van een hogere evaporatie, die hier dan specifiek hoger is bij een

worteldoek op 6 cm t.o.v. op 2 en 4 cm. Blijkbaar vormt het worteldoek een grotere barrière

wanneer het dieper gelegen is. Hetzelfde effect is te zien wanneer TCT niet toegevoegd werd,

weliswaar niet significant. Dit maakt het in de praktijk interessant om eventueel de irrigatie uit te

voeren via de onderkant van het sportveld, i.t.t. klassieke sproei-installaties, aangezien het

worteldoek een barrière kan vormen tegen neerwaarts watertransport, maar dus eventueel ook

voor opwaarts watertransport, onder de vorm van verdamping, wat dan weer het waterverbruik

potentieel zou kunnen verlagen. Maar omgekeerd kan het ook een negatief effect induceren op

de doorlatendheid, waarbij het water opgehoopt wordt in de toplaag, met als gevolg een

verhoogd risico op plasvorming. Verder onderzoek zou dit kunnen nagaan. De verklaring voor de

hogere WUE na toevoeging van TCT is hoogstwaarschijnlijk dezelfde als eerder vermeld.


De Lano-opstellingen werden niet getest op hun fysische bodemeigenschappen en worden hier

dus niet besproken. Er dient te worden opgemerkt dat bij de gemeten fysische

bodemkarakteristieken de streefwaarde van de GANDA-criteria voor de penetratieweerstand van

een sportveld niet gehaald werd. De penetratieweerstand zou tussen de 1,4 en 2,9 MPa moeten

liggen. De maximale penetratieweerstand van de bodem van alle potten, gemeten met de

penetrologger, bleek 0,54 MPa te zijn. Voor de meting werd een conus van 2 cm² en 30° gebruikt.


66

De minimale penetratieweerstand is nodig voor een voldoende stevige bodem, voornamelijk bij

intensief bespeelde velden. De lage penetratieweerstand in de verschillende potten toont dus ook

de afwezigheid van compactie aan, die toch een belangrijke rol kan spelen op de fysische

bodemeigenschappen. De ringstalen, ter bepaling van de fysische bodemkarakteristieken, werden

ook niet specifiek ‘aangestampt’, wat in de praktijk wellicht wel gebeurt bij het nemen van

bodemmonsters.

Alle behandelingen vertoonden een hogere doorlatendheid in vergelijking met een pure

zandbodem. De goede doorlatendheid van een zandige toplaag blijft dus op zijn minst behouden.

Adams (1982) toonde aan dat de doorlatendheid zal dalen naarmate de leem- en kleifractie groter

wordt. De hydraulische geleidbaarheid daalt naarmate het OM-gehalte stijgt in de bodem (van

Wijk, 1980). Bentoniet is een natriumrijke kleisoort, maar ondanks de toevoeging van bentoniet in

verschillende doseringen samen met 10% turf bleef de doorlatendheid groter in vergelijking met

een pure zandbodem. De doorlatendheid daalde wel naarmate de dosering bentoniet groter werd,

wat dan weer het effect van een grotere kleifractie lijkt te bevestigen. Al-Omran et al. (2002)

toonden aan dat de cumulatieve infiltratie in een zandige bodem daalde na toevoeging van

bentoniet. De toevoeging van verschillende hoeveelheden turf en GFT-compost resulteerden niet

in een daling van de hydraulische geleidbaarheid, de toevoeging van OM heeft dus geen negatief

effect op de doorlatendheid. Er dient te worden opmerkt dat de verschillende waarden sterk

uiteen liggen en hoge standaardafwijkingen vertonen. De bodemmonsters in de ringstalen zijn, net

als de potten tijdens het onderzoek, niet onderhevig geweest aan compactie. Dit kan de hoge

doorlatendheid bij enkele behandelingen enigszins verklaren. De toevoeging van een substraat, in

dit geval turf en/of een bodemverbeteraar, kan lokaal grote macroporiën creëren en wanneer dit

gepaard gaat met weinig tot geen bodemverdichting dan lijkt het niet onlogisch dat de

doorlatendheid zeer hoog kan liggen. Deze resultaten kunnen dus een vertekend beeld geven in

vergelijking met een situatie bij onverstoorde bodemcondities, waar verschillende

omgevingsvariabelen een invloed hebben op de doorlatendheid van de bodem. Dit laatste werd

ook opgemerkt door Shaddox (2004) die een gelijkaardig onderzoek uitvoerde op anorganische

bodemverbeteraars in potexperimenten.

De toevoeging van turf heeft een geringe invloed op de vochtretentie. Het vochtgehalte bij FC en

PWP ligt hoger na toevoeging van verschillende doseringen turf, maar dit heeft weinig effect op

PAWC die in sommige gevallen zelfs afneemt. In vergelijking met de andere turfdoseringen is

PAWC het hoogst in een bodem met 90% zand en 10% turf, een dosering die ook wordt ook

aangeraden in de GANDA-criteria (Ottevaere & Gabriels, 2000). Ook Kim (2014) concludeerde dat

een toevoeging van 10 tot 20% turf op volumebasis het meest aangewezen is voor de grasgroei

in een zandige bodem. Verder resulteerde de toevoeging van TCT, polymeren en GFT-compost in

een beduidend hogere PAWC. Verschillende onderzoeken hebben het positief effect van

polymeren op het plant-beschikbaar water aangetoond, o.a. Parvathy et al. (2014), Xi Li et al.

(2014) en Guilherme et al. (2015). De aanwezigheid van polymeren in TCT verklaart de verhoging

in PAWC. Arthur et al. (2011) toonden aan dat de toevoeging van compost op een lemige-

zandbodem weinig effect had op het plant-beschikbaar water, maar wel een (geringe) verhoging

opleverde van het vochtgehalte bij verzadiging, FC en PWP. Ook in deze studie werd een


67

verhoging vastgesteld van het vochtgehalte bij FC en PWP, alsook een verhoging van PAWC, na

toevoeging van GFT-compost. Verder resulteerde ook de toevoeging van bentoniet, diatomiet en

kokosvezels in een noemenswaardige verhoging van PAWC. Al-Omran (2002) bevestigde het

positief effect van bentoniet op de hoeveelheid beschikbaar water, wat voornamelijk verklaard

werd door het hogere kleigehalte in de bodem en de daarmee gepaarde verhoogde

waterabsorptie. Deying et al. (2014) en Shaddox (2004) toonden dan weer de positieve invloed aan

van diatomiet op de vochtretentie. Er dient te worden opmerkt dat enkel de hoogste doseringen

bentoniet en diatomiet een beduidend positief effect opleverde, namelijk 10% diatomiet op

volumebasis (DIA10) en 500 g/m² bentoniet (BENTOc). Shaddox (2004) rapporteerde een positief

effect van gedroogd slib (WTR) op de vochtretentie, maar dit kon niet bevestigd worden in dit

onderzoek. Uit de resultaten blijkt dat ook kokosvezels een positieve invloed hadden op de

vochtretentie, wat zich uitte in een hogere PAWC, die weliswaar niet significant was. Carlile et al.

(2015) spraken eerder al over het vermogen van kokosvezels om water en lucht vast te houden,

voornamelijk door hun poreuze structuur, terwijl Ghavami et al. (1999) aantoonden dat

kokosvezels in staat zijn om kleine poriën te creëren rond de vezels wat het water- en

luchttransport ten goede komt.

Een hogere bodemdichtheid remt de wortelgroei, vermindert aeratie en gasuitwisseling en kan

leiden tot anaerobe condities in de bodem (Lal & Shukla, 2004). De bodemdichtheid daalt

naarmate het OM-gehalte in de bodem stijgt (Zwiers, 1976) (van Wijk, 1980). Dit werd in deze

studie bevestigd gezien de toevoeging van GFT-compost en gedroogd slib de bodemdichtheid

significant deed verlagen, wat enerzijds het gevolg is van de organische fractie die een lagere

dichtheid heeft dan de minerale fractie. De resultaten van Arthur et al. (2011) bevestigen het

positief effect van GFT-compost op de bodemdichtheid, wat voornamelijk te wijten was aan de

verhoogde macroporositeit. Niettemin blijkt de toevoeging van turf amper een invloed te hebben

op de bodemdichtheid, zowel na toevoeging van 5, 10, 20 als 30% turf op volumebasis. Uit de

verkregen technische fiche van de leverancier blijkt dat de CEN-dichtheid van de turf tussen 0,19

en 0,31 Mg/m³ ligt, waardoor de geringe invloed van de turf op de bodemdichtheid op het eerste

gezicht niet te verklaren valt. Ook de kokosvezels, waarvan de dichtheid rond de 0,15 Mg/m³ ligt,

resulteerde niet in een verlaging van de bodemdichtheid. Deze resultaten zijn tegen de

verwachtingen in, waardoor dit eerder te wijten is aan de bemonsteringsmethode m.b.v. de

ringstalen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de toevoeging van 30% turf op volumebasis, met een

bulkdichtheid van maximaal 0,31 Mg/m³, amper resulteerde in een verlaging van de

bodemdichtheid in vergelijking met een pure zandbodem. Ook hier zijn de ringstalen niet

onderhevig geweest aan compactie, iets wat in veldcondities onvermijdbaar is. Bodemverdichting

heeft een negatieve invloed op de bodemdichtheid, en kan resulteren in het dichtslibben van de

poriën en een verlaging van de porositeit (van Wijk, 1980) (Ottevaere & Gabriels, 2000).

Verder resulteerde de toevoeging van polymeren in een significante verlaging van de

bodemdichtheid. Parvathy et al. (2014) rapporteerden gelijkaardige resultaten voor de

bodemdichtheid na toevoeging van polymeren in een zandige bodem. Deze verlaging was

voornamelijk te wijten aan de vorming van stabiele bodemaggregaten en een verhoging van de

porositeit. Dit laatste was het gevolg van het opzwellen en inkrimpen van de gelpartikels, wat


68

leidde tot de vorming van grote macroporiën die het luchtgehalte in de bodem ten goede komt.

De vorming van de gelpartikels was duidelijk te zien in zowel de potten (zie Figuur 14 §4.1.2.2.) als

de ringstalen gedurende het onderzoek. Ook TCT resulteerde in een lagere bodemdichtheid. Een

grotere dosering TCT leek een lagere dichtheid te induceren, wat voornamelijk te wijten is aan de

grotere hoeveelheid polymeren. Nochtans concludeerden Timmerman en Gabriels (2011) dat

TerraCottem Turf geen invloed had op de bodemdichtheid van een zandige toplaag. Verder

hadden bentoniet en lava de neiging om de dichtheid te verhogen, waarvan de grootste dosering

lava een significant verhoging inhield.

5.3. INTERPRETATIE IN RELATIE TOT VELDCONDITIES EN DE PRAKTIJK

Er dient op te merken dat de resultaten die verkregen zijn uit dit onderzoek niet garant staan voor

gelijkaardige resultaten bij veldcondities. De afwezigheid van betreding door spelers, machines bij

aanleg, etc. is een belangrijk gegeven waarmee rekening gehouden moet worden bij het

interpreteren van deze resultaten. Uit onderzoek is meermaals gebleken dat bodemverdichting een

invloed heeft op de bodemdichtheid, porositeit, wortelgroei, vochtretentie en doorlatendheid

(Timmerman & Gabriels, 2011). Ook de omgevingsvariabelen zoals temperatuur, lichthoeveelheid

en de watergift zijn bij veldcondities helemaal anders dan bij serrecondities, wat de gras- en

wortelgroei kan beïnvloeden (Baker, 1995) (Ottevaere & Gabriels, 2000) (Watschke & Shmidt,

1992). Niettemin blijkt dat verschillende bodemverbeteraars wel degelijk een positief effect

induceerden op zowel de gras- en/of wortelgroei als de fysische bodemeigenschappen en dus

potentieel geschikt zijn om te introduceren in de sportveldsector. Uit verder onderzoek moet

blijken of dit ook het geval is bij veldcondities.

Ook de Lano-opstellingen dienen getest te worden bij veldcondities. Het uiteindelijke doel van

dergelijke hybridematten is o.a. de weerstand van het veld te verhogen tegen schuifkrachten en

betreding. Dit werd meermaals bevestigd door Baker (1997) bij de inwerking van synthetische,

versterkende materialen, die voornamelijk een verhoging van de tractiekracht induceerden.

Dergelijke parameters konden niet gemeten worden in de potexperimenten uitgevoerd in deze

studie en dienen dus gemeten te worden bij veldcondities.

Verder moet er rekening gehouden worden met de gezondheidsrisico’s die gepaard gaan bij het

gebruik van gedroogd slib. Zoals Armenta et al. (2012) al eerder aangaven zijn er verschillende

polluenten en zware metalen aanwezig in de residuen uit het waterzuiveringsproces. Ook Aquafin,

de leverancier van het gebruikte gedroogd slib, gaf aan dat het product volgens de wettelijke

bepalingen gebruikt moest worden, inclusief milieuheffing en analyse. Deze polluenten kunnen

schadelijke gevolgen hebben op de gezondheid wanneer er risico is op uitspoeling bij

veldcondities, alsook door opname van de plant.

Uit de kostprijsanalyse blijkt dat met een budget tussen de €3.000 en €9.000 heel wat producten

aangekocht, geleverd en ingewerkt kunnen worden in de toplaag van een sportveld. De

minimumprijzen van zeoliet, lava, diatomeeënaarde en turf konden aardig oplopen naargelang de

dosering. Ook de totale kostprijs van de, volgens de leverancier aanbevolen dosering, kokosvezels


69

liep al snel op tot meer dan €11.000. Het is niet onlogisch dat de kostprijs van geïmporteerde

producten, ontgonnen in het buitenland, meer zal doorwegen dan lokale producten. Verder werd

duidelijk dat verschillende andere werken bij de aanleg van een sportveld vaak duurder zijn dan

het gebruik van bodemverbeteraars. De aanleg van een hybride-grasmat of een kunstgrasveld

blijkt een veel grotere investering te zijn dan het toepassen van bodemverbetering, maar ook

meer gebruikelijke werken zoals de aanleg van drainageleidingen, het leggen van graszoden of

veldverwarming blijken heel wat duurder te zijn dan de aankoop, levering en inwerking van

verschillende bodemverbeteraars.

70

Hoofdstuk 6

Conclusie

In dit onderzoek werd nagegaan welke bodemverbeteraars potentieel geschikt zijn om bij aanleg

van een sportveld in te werken in de toplaag. Uit de literatuurstudie bleek dat een hele waaier aan

bodemverbeteraars verschillende positieve effecten trachten te induceren op onder meer de gras-

en wortelgroei en de fysische bodemeigenschappen. In deze studie werden twaalf verschillende

producten, die door verschillende leveranciers worden aangeboden als bodemverbeteraars, nader

bekeken naar hun effect op de gras- en wortelgroei, de WUE, de bodembedekking en de

microbiële biomassa, alsook naar hun effect op de fysische bodemkarakteristieken, namelijk de

doorlatendheid, de vochtretentie en de bodemdichtheid.

Aansluitend werd de invloed van een horizontaal geplaatst worteldoek, bestaande uit

kunststofvezel, op verschillende dieptes (2, 4 en 6 cm) bestudeerd. De probleemstelling had hier

betrekking op de invloed van een dergelijk worteldoek op de gras- en wortelgroei, WUE en

bodembedekking, zowel met en zonder toevoeging van TerraCottem Turf. Verder werd de vraag

gesteld of de diepte hierbij een rol speelt.

De toevoeging van TerraCottem Turf, polymeren, GFT-compost, gedroogd slib, zeoliet, Biodress en

Cocodur resulteerde in een significante verhoging van de droge stof-opbrengst, alsook van de

WUE. Dit kon grotendeels verklaard worden door een groter aanbod aan nutriënten en/of de

beduidend positieve invloed op de vochtretentie. Alle andere bodemverbeteraars brachten ook

een (weliswaar niet-significante) verhoging van de droge stof-opbrengst tot stand, wat hun

positief effect enigszins leek te bevestigen. Enkel de toevoeging van verschillende hoeveelheden

turf leverden gemengde resultaten op. Voor de Lano-opstellingen met het worteldoek bleek dat

het positief effect op de droge stof-opbrengst na toevoeging van TCT geremd werd door het

aanwezige doek. In een bodem bestaande uit 90% zand en 10% turf bleek het worteldoek noch

een positief, noch een negatief effect te hebben. De diepte speelde hierbij geen rol. De

aanwezigheid van het worteldoek bleek een daling van de WUE op te leveren, zowel zonder als

met toevoeging van TCT. Omgekeerd verhoogde de WUE significant na toevoeging van TCT,

ongeacht de aanwezigheid van het doek. De WUE bleek, na toevoeging van TCT, significant lager

te liggen wanneer het doek op een diepte van 6 cm lag.

Wat de worteldichtheid betreft, bleek dat TCT, polymeren, Biodress, diatomiet, zeoliet en lava een

significante verhoging opleverden. Tussen de doseringen lava en zeoliet werden geen verschillen

opgemerkt. De hoogste dosering TCT resulteerde in een beduidend lagere worteldichtheid,

waarvan de oorzaak gelijkaardig kan zijn als bij de GFT-compost en gedroogd slib die een

Hoofdstuk 6: Conclusie

71

opmerkelijke negatieve invloed hadden op de wortelgroei. De toevoeging van turf lijkt geen

positieve invloed te hebben gehad, uitgezonderd in een bodem met 95% zand en 5% turf. Hogere

doseringen turf lijken eerder de worteldichtheid te hebben doen dalen. Andere bodemverbeteraars

hadden gemengde resultaten, maar geen enkele had een uitgesproken negatieve invloed. Voor de

Lano-opstellingen had de aanwezigheid van het worteldoek een gelijkaardig effect op de

worteldichtheid als bij de droge stof-opbrengst. De aanwezigheid van het doek speelde geen rol

in een bodem met 90% zand en 10% turf, maar de positieve werking van TCT werd er wel door

geremd. De diepte speelde ook nu geen rol, ondanks de verschillen in worteldichtheid boven het

doek, wat eerder te wijten was aan de aard van de wortelgroei van veldbeemdgras.

Er werden enkele significante verschillen gevonden in bodembedekking na de kiemperiode (3

weken) en op het einde van de proefperiode (10 weken). De toevoeging van turf lijkt de vestiging

van de grasmat te vertragen door de herhaaldelijke hoge waarden van VF50%. Wanneer het

worteldoek aanwezig was, lijkt de toevoeging van TCT een verhoging van de bodembedekking na

de kiemperiode opgeleverd te hebben, wat ook bevestigd werd door de lagere VF50%. Er dient

opgemerkt te worden dat de belichtingscondities tijdens de fotosessies een invloed hadden op de

geregistreerde bodembedekking.

Er werden significante verschillen gevonden in microbiële biomassa op lange termijn voor zowel

TCT, zeoliet als GFT-compost. De geteste bodemverbeteraars lijken de microbiële gemeenschap te

hebben gestimuleerd, maar dit ging gepaard met enorme standaardafwijkingen.

Alle bodemverbeteraars vertoonden een verhoging van de doorlatendheid, waarvan de hoogste

doseringen lava, TCT en GFT-compost resulteerden in significante verhogingen. De goede

doorlatendheid van een zandbodem werd dus bij alle behandelingen op zijn minst behouden. Ook

deze resultaten gingen gepaard met hoge standaardafwijkingen. Verder vertoonden TCT,

polymeren en GFT-compost een beduidend hogere vochtretentie, wat resulteerde in een hoger

plant-beschikbaar water. Ook de toevoeging van bentoniet, diatomeeënaarde en kokosvezels

resulteerde in een verhoogde vochtretentie. Voor bentoniet en diatomeeënaarde was dit enkel

noemenswaardig bij de hoogste doseringen. Verschillende doseringen turf hadden weinig invloed

op de vochtretentie, maar een bodem bestaande uit 90% zand en 10% turf vertoonde de beste

resultaten voor het plant-beschikbaar water.

De toevoeging van GFT-compost, TCT, polymeren en gedroogd slib resulteerden in een

significante verlaging van de bodemdichtheid. Dit kon enerzijds verklaard worden door een

verhoging van de macroporositeit en de vorming van stabiele bodemaggregaten en anderzijds

door hun lagere dichtheid t.o.v. de minerale fractie. De toevoeging van OM resulteerde niet bij alle

gevallen in een verlaging van de bodemdichtheid. Zowel de toevoeging van turf als kokosvezels

lijken weinig invloed te hebben gehad op de dichtheid.

Uit dit onderzoek bleek ook dat een hogere dosering bodemverbeteraar niet altijd betere

resultaten opleverde, o.a. bij de worteldichtheid van polymeren, zeoliet, lava en TCT. Omgekeerd

was het effect bij een hogere dosering soms meer uitgesproken, bijvoorbeeld bij de vochtretentie

van bentoniet en diatomeeënaarde.

Hoofdstuk 6: Conclusie

72

Wat de kostprijsanalyse betreft, was het duidelijk dat met een beperkt budget heel wat producten

aangewend kunnen worden, inclusief aankoop, levering en inwerking in de toplaag. Het toepassen

van bodemverbetering blijkt in vele gevallen veel goedkoper te zijn dan verschillende andere

werken bij de aanleg van een sportveld, onder meer de aanleg van een kunstgrasveld of hybride-

grasmat staat in schril contrast met het gebruik van bodemverbeteraars.

Er kan besloten worden dat verschillende bodemverbeteraars in staat zijn om de gras- en

wortelgroei gevoelig te verbeteren en tegelijkertijd ook de fysische bodemeigenschappen van een

zandige bodem. Voornamelijk zeoliet, TCT, GFT-compost, polymeren en gedroogd slib vertonen

veel potentieel om geïntroduceerd te worden in de sportveldsector. Verder onderzoek zou de

chemische en fysische samenstelling van deze producten nader kunnen bekijken. In de toekomst

kunnen deze bodemverbeteraars getest worden in veldcondities, waardoor een meer realistisch

beeld kan geschetst worden van de effecten op de gras- en wortelgroei en de fysische

bodemeigenschappen in de toplaag van een natuurgrasveld. Er zou onderzoek kunnen uitgevoerd

worden naar de invloed van dergelijke bodemverbeteraars op de resistentie tegen compactie en

schuifkrachten, die onvermijdelijk zijn op sportvelden, als gevolg van de aanleg en betreding.

73

Hoofdstuk 7

Bibliografie Adams, W., 1982. Planned use of turf - Design and maintenance. In: Mitteilungen Deutsche

Bodenkundliche Gesellshaft. 33 red. sl:sn, pp. 215-223.

Al-Ghouti, M., Allen, S. & Ahmad, M., 2003. The removal of dyes from textile wastewater: a study

of the physical characteristics and adsorption mechanisms of diatomaceous earth. Journal of

Environmental Management, pp. 229-238.

Al-Omran, A., Choudhary, M., Shalaby, A. & Mursi, M., 2002. Impact Of Natural Clay Deposits On

Water Movement In Calcareous Sandy Soil. Arid Land Research and Management, pp. 185-193.

Armenta, R., Vaca, R., Lugo, J. & del Aquila, P., 2012. Microbial and biochemical properties of an

agricultural mexican soil amended with sewage sludge. R. Bras. Ci. Solo, Issue 36, pp. 1646-1655.

Arthur, E., Cornelis, W., Vermang, J. & De Rocker, E., 2011. Amending a loamy sand with three

compost types: impact on soil quality. Soil use and management, Issue 27, pp. 116-123.

Asghari, S., Abbasi, F. & Neyshabouri, M., 2011. Effects of soil conditioners on physical quality and

bromide transport properties in a sandy loam soil. Biosystems engineering, Issue 109, pp. 90-97.

Baker, S., 1995. The effects of shade and changes in microclimate on the quality of turf at

professional football clubs. I. Questionnaire survey.. Journal of the sports turf research institute.

Vol. 71, pp. 66-76.

Baker, S., 1997. The Reinforcement Of Turfgrass Areas Using Plastics And Other Synthetic Materials:

A Review. International Turfgrass Society Research Journal Volume 8, pp. 3-13.

Bigelow, C. A., Bowman, D. C. & Cassel, K. D., 2001. Nitrogen Leaching in Sand-based Rootzones

Amended with Inorganic Soil Amendments and Sphagnum Peat. Journal of the American Society

for Horticulture Science 126, pp. 151-156.

Boekel, P., Riem Vis, F. & Lahr-Renkema, A., 1980. Gebruik van zand bij aanleg en onderhoud van

grassportvelden, Haren (Gr.): sn

Carlile, W., Cattivello, C. & Zaccheo, P., 2015. Organic Growing Media: Constituents and Properties.

Vadose Zone Journal, p. 13.

Coello, J. & Piqué, M., 2016. Soil conditioners and groundcovers for sustainable and cost-efficient

tree planting in Europe and The Mediterranean, sl: sn

Hoofdstuk 7: Bibliografie

74

Cornelis, W. et al., 2005. Comparison of Unimodal Analytical Expressions for the Soil-Water

Retention Curve.. Soil Science Society of America, Issue 69, pp. 1902-1911.

Danneels, P. & Van Cotthem, W., 1994. The effect of a soil conditioning mixture on plant growth:

some experiments in pots. Belgian Journal of Botany, Vol. 127, pp. 17-25.

Das, D. & Dakshinamurti, C., 1975. Bentonite as a Soil Conditioner. In: Soil Conditioners. Madison,

Wisconsin USA: Soil Science Society of America, Inc., p. 186.

De Neve, S. & Sleutel, S., 2015. Nutriëntenbeheer: practicumnota's, Gent: sn

Deying, L., Young, K. J., Nick, E. & Minner, D. D., 2014. Inorganic Soil Amendment Effects on Sand-

Based Sports Turf Media. 21 Augustus, p. 5.

Dudeck, A., 1997. Influence of compost root zone media on growth of Stenotaphrum Secundatum.

International Turfgrass society Journal, Issue Volume 8, p. 13.

Eijkelkamp: Agrisearch Equipment, 2013. Laboratory permeameters: Operating instructions,

Giesbeek, Nederland: sn

El-Rehim, H., Hegazy, E. & El-Mohdy, H., 2004. Radiation Synthesis of Hydrogels to Enhance Sandy

Soils Water Retention and Increase Plant Performance. Journal of applied polymer science, Issue

Vol. 93, pp. 1360-1371.

Elsen, A., 2011. Effect van 14 jaar compostgebruik op de fysische/biologische bodemkwaliteit in de

akkerbouw, Heverlee: sn

Ghavami, K., Toledo Filho, R. D. & Barbosa, N. P., 1999. Behaviour of composite soil reinforced with

natural fibres. Cement and Concrete Composites 21, pp. 39-48.

Githinji, L., Dane, J. & Walker, R., 2011. Physical and hydraulic properties of inorganic amendments

and modeling their effects on water movement in sand-based root zones. Irrigation Science, Issue

29, pp. 65-77.

Gregory, P., Simmonds, L. & Pilbeam, C., 2000. Soil Type, Climatic Regime, and the Response of

Water Use Efficiency To Crop Management. Agronomy Journal, Issue Vol 92, pp. 814-820.

Guilherme, M. et al., 2015. Superabsorbent hydrogels based on polysaccharides for application in

agriculture as soil conditioner and nutrient carrier: A review. European polymer journal, Issue 72,

pp. 365-385.

Haxo, 2015. WOLF gazonmest vloeibaar 1 liter. [Online]

Available at: https://haxo.nl/wolf-gazonmest-langwerkend-vloeibaar/

[Geopend 24 September 2015].

Heijnen, C., Hok-A-Hin, C. & Van Veen, J., 1992. Improvements to the use of bentonite clay as a

protective agent, increasing survival levels of bacteria introduced in soil. Soil Biology Biochemistry

Vol. 24, Issue No. 6, pp. 533-538.


75

Hejazi, S. M., Sheikhzadeh, M., Abtahi, S. M. & Zadhoush, A., 2012. A simple review of soil

reinforcement by using natural and synthetic fibres. Construction and building materials, Issue 30,

pp. 100-116.

Iskander, A., Khald, E. & Sheta, A., 2011. Zinc and manganese sorption behavior by natural zeolite

and bentonite. Annals of Agricultural Science, Issue 56, pp. 43-48.

Jenkinson, D., Brookes, P. & Powlson, D., 2004. Measuring soil microbial biomass. Soil biology and

biochemistry, Issue 36, pp. 5-7.

Jiang, Y. & Huang, B., 2001. Osmotic Adjustment and Root Growth Associated with Drought

Preconditioning-Enhanced Heat Tolerance in Kentucky Bluegrass. Crop Science, Issue Vol. 41, pp.

1168-1173.

Johnson, P., Koenig, R. & Kopp, K., 2003. Nitrogen, Phosphorus, and Potassium Response and

Requirements in Calcareous Sand Greens. Agron. J., Issue 95, pp. 697-702.

Jury, A. W. & Horton, R., 2004. Soil physics. 6e red. Hoboken, New Jersey: Wiley and Sons.

Kaminski, J. E., Dernoeden, P. H. & Bigelow, C. A., 2004. Soil Amendment and Fertilizer Source

Effects on Creeping Bentgrass Establishment, Soil Microbial Activity, Thatch, and Disease.

HortScience, Issue 39, pp. 620-626.

Kim, K., 2014. Effect of Organic Soil Amendments on Establishment Vigor, Seedling Emergence,

and Top Growth in Kentucky Bluegrass. Kor. J. Hort. Sci. Technol., Issue 32(2), pp. 133-141.

KNVB, 2015. Onderhoud grassportvelden: maatwerk voor de beheerder, sl: sn

Lal, R. & Shukla, M. K., 2004. Principles of soil physics. Ohio, USA: Marcel Dekkers, inc..

Liu, J. & Pattey, E., 2010. Retrieval of leaf area index from top-of-canopy digital photography over

agricultural crops. Agricultural and forest meteorology, Issue 150, pp. 1485-1490.

Lobo, D., Gabriels, D. & Depaola, G., 2012. Effect of soil conditioners on nutrient uptake by a green

pepper crop. Agro Environ, p. 1.

Malferrari, D., Laurora, A., Brigatti, M. F. & Coltorti, M., 2013. Open-field experimentation of an

innovative and integrated zeolitite cycle: project definition and material characterization.

Rendiconti Fis. Accademia Lincei, pp. 141-150.

Martí, J. & Ernst, G., 2005. Volcanoes and the environment. Cambridge: Cambridge University

Press.

McNitt, A. & Landschoot, P., 2005. The effects of soil reinforcing materials on the traction and

divot resistance of a sand rootzone. International turfgrass society research journal, Issue Volume

10, pp. 1115-1123.

Meerow, A. W., 1994. Growth of two suptropical ornamentals using coir (coconut mesocarp pith)

as a peat substitute. Hortscience, Issue 29, pp. 1484-1486.


76

Morris, K. N. & Shearman, C. R., 1998. NTEP Turfgrass Evaluation Guidelines, Beltsville: sn

Ottevaere, D., 2011. The effect of TerraCottem Turf soil conditioner on the grass root

development. Gent, sn, p. 11.

Ottevaere, D. & Gabriels, D., 2000. Bodemfysische en bodemmechanische karakteristieken voor de

bespeelbaarheid van voetbalterreinen., Gent: sn

Parvathy, P. C., Jyothi, A. N., John, S. K. & Sreekumar, J., 2014. Cassa Starch based superabsorbent

polymer as soil conditioner: Impact on soil physico-chemical and biological properties and plant

growth. Clean-Soil, Air,Water, Issue 42, pp. 1610-1617.

Petrovic, A., Soldat, D., Gruttadaurio, J. & Barlow, J., 2005. Turfgrass Growth and Quality Related to

Soil and Tissue Nutrient Content. International Turfgrass Society Research Journal, Issue Vol. 10,

pp. 989-997.

Pidpa-waterlexicon, 2007. Definitie van bodemverbeteraar. [Online]

Available at: http://www.encyclo.nl/begrip/bodemverbeteraar

Quilty, J. & Cattle, S., 2011. Use and understanding of organic amendments in Australian

agriculture: a review.. Soil Research, Issue 49, pp. 1-26.

Ramesh, K., Biswas, A. & Patra, A., 2015. Zeolitic farming. Indian journal of agronomy, Issue 60, pp.

185-191.

Reheul, D., 2006. Grasland en grasvelden, sl: sn

Sepaskhah, A. R. & Barzegar, M., 2010. Yield, water and nitrogen-use response of rice to zeolite

and nitrogen fertilization in a semi-arid environment. Agricultural Water Management 98, pp. 38-

44.

Shaddox, T., 2004. Investigation of Soil Amendments for Use in Golf Course Putting Green

Construction, Florida: sn

Shi, W., Yao, H. & Bowman, D., 2006. Soil microbial biomass, activity and nitrogen transformations

in a turfgrass chronosequence. Soil Biology & Biochemistry, Issue 38, pp. 311-319.

Soilmoisture Equipment Corp., 2016. Pressure plate extractors, Santa Barbara, USA: sn

Stratton, M. L. & Rechcigl, J. E., 1998. Organic Mulches, Wood products and Composts as Soil

Amendments and Conditioners. In: Handbook of soil conditioners: substances that enhance the

physical properties of soil. New York: Marcel Dekker, Inc, p. 597.

Stuurman, F. J., 1970. Dikke bezanding van grassportvelden: berging van water en doorlatendheid

van de toplaag. Ned Heidemaats. Tijdschr..

TerraCottem, 2015. History. [Online]

Available at: http://terracottem.com/history-0

[Geopend 15 Oktober 2015].


77

TerraCottem, 2015. Manufacturer. [Online]

Available at: http://terracottem.com/manufacturer-0

[Geopend 15 Oktober 2015].

Timmerman, M. & Gabriels, D., 2011. Invloed van de opbouw op de fysische en mechanische

eigenschappen van de toplaag en op de ondergrondse biomassa van natuurgrasvelden, Gent: sn

van Genuchten, M. T., 1980. A closed-form equation for predicting the hydraulic conductivity of

unsaturated soils.. Soil science society of America, Issue 44, pp. 891-898.

van Straaten, P., 2002. Rocks for crops: agrominerals of sub-Saharan Africa. Nairobi: sn

van Wijk, A., 1980. A soil technological study on effectuating and maintaining adequate playing

conditions of grass sports fields, Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and

Documentation.

Visscher, J., 2010. Verlenging groeiseizoen grasland. Rapport 301., sl: Wageningen UR Livestock

Research.

Vlaco vzw, 2015. Vlaco-compost brengt leven in uw tuin, Mechelen: Vlaamse Compostorganisatie

vzw.

Vreman, H., van Dalfsen, P. & Brouwer, J., 2015. Boomkwekers aan de slag met innovatief

waterbeheer: optimaal water geven in de boomkwekerij, Zwolle: LTO.

Wallace, A. & Terry, R. E., 1998. Introduction: Soil Conditioners, Soil Quality and Soil Sustainability.

In: Handbook of soil conditioners: substances that enhance the physical properties of soil. New

York: Marcel Dekker, p. 597.

Watschke, T. & Shmidt, R., 1992. Ecological Aspects of Turf Communities. In: USA: sn, p. 129.

Webster, R., 2007. Analysis of variance, inference,multiple comparisons and sampling effects in soil

research. European journal of soil science, Issue 58, pp. 74-82.

Wei, Y. & Durian, D., 2014. Rain water transport and storage in a model sandy soil with hydrogel

particle additives. The European Physical Journal, p. 13.

Wu, J. et al., 1990. Measurement of soil microbial biomass C by fumigation-extraction - an

automated procedure. Soil Biol. Biochem. Vol. 22., Issue no. 8, pp. 1167-1169.

Xi Li, et al., 2014. Effects of super-absorbent polymers on a soil-wheat (Triticum aestivum L.)

system in the field. Applied soil ecology, Issue 73, pp. 58-63.

Zwiers, J. S., 1976. Berekening van de relatieve dichtheid van de grond ten behoeve van het

sportveldenonderzoek, Haren: sn

78

Hoofdstuk 8

Annex

8.1. PRODUCTVOORSTELLING

TerraCottem biedt drie verschillende bodemverbeteraars aan. TerraCottem Universal (TCU) is de

originele formulering die 22 jaar geleden gelanceerd en nadien verder geperfectioneerd werd.

Hedendaags wordt dit product het meest gebruikt o.a. voor de aanplanting van bomen en

struiken, herbebossing, aanleg van gazon, de horticultuur en de landbouw. TerraCottem

Complement (TC) werd ontwikkeld als complementair product, om de componenten te vervangen

die gedurende het voorgaande groeiseizoen werden verbruikt door de planten en werden

verwijderd tijdens het oogsten. Dit wordt voornamelijk gebruikt in toepassingen zoals

bloembedden en tuinbouw, die eerder werden behandeld met TCU. Hierdoor blijft de nutriënten-

en watercapaciteit optimaal. Tenslotte is er ook nog TerraCottem Turf (TCT). Dit product is

specifiek ontwikkeld voor de aanleg van een gazon en is gebaseerd op de originele TCU

aangevuld met nieuwe componenten om de grasgroei te optimaliseren (Ottevaere, 2011)

(TerraCottem, 2015).

8.2. LINEAIRE REGRESSIE DS VS. VG

Zowel het cumulatief vers gewicht (VG) als de cumulatieve droge stof (DS) werden voor elke

behandeling gewogen. Er werd een lineaire regressie uitgevoerd, met DS als afhankelijke variabele

en VG als onafhankelijke variabele om na te gaan of het droog gewicht van het gemaaide gras

(lineair) gerelateerd is tot het gewogen vers gewicht over de volledige proefperiode. VG kan

gebruikt worden als parameter voor de grasgroei, maar in de meeste studies wordt voor het

drooggewicht geopteerd. Het drooggewicht wordt echter typisch bepaald op 60 à 70°C,

gedurende 24h, terwijl in deze studie de standaardtemperatuur van de PCS-oven (104°C) gebruikt

werd. Tabel 30 geeft de gemiddelde totale cumulatieve DS (g) en VG (g) weer van alle potten.

Uit Figuur 19 en Tabel 31 kan afgeleid worden dat er een sterke lineaire samenhang is tussen het

gewogen droog en vers gewicht. Deze twee parameters zijn vervolgens sterk gecorreleerd, wat

bevestigd wordt door de hoge correlatiecoëfficiënt (ρ=0,991). Met een toenemend vers gewicht

neemt gemiddeld gezien het droog gewicht ook toe, wat in eerste instantie ook verwacht werd.

Het cumulatief droog gewicht kan nagenoeg volledig geschat worden uit het vers gewicht via een

lineaire relatie, rekening houdende met een standaardfout van 0,28 g. Zowel VG als DS kunnen

dus gebruikt worden als parameter en het drogen op 104°C zorgt niet voor noemenswaardige

afwijkingen t.o.v. het vers gewicht.

Hoofdstuk 8: Annex

79

Tabel 30: Gemiddelde en standaardafwijking van de totale cumulatieve DS (g) en VG (g) van alle 132

potten.

Mean Std. Deviation N

DS (g) 2,69 2,04 132

VG (g) 12,75 13,81 132

Tabel 31: Statistische eigenschappen van het regressiemodel.

Model Pearson

Correlation R² Adj. R²

Std. Error of

the Estimate

Regressie 0,991 0,982 0,982 0,28

Figuur 19: Lineaire regressie met cumulatieve DS (g) als afhankelijke variabele en cumulatief VG (g) als

onafhankelijke variabele.

8.3. WORTELDICHTHEID

In Figuur 20 wordt de worteldichtheid visueel weergegeven. Er werd telkens een foto genomen

van de wortelstalen net na de staalname met de ‘hole cutter’.

Hoofdstuk 8: Annex

80

Hoofdstuk 8: Annex

81

Figuur 20: Visuele voorstelling van de worteldichtheid voor de verschillende behandelingen. Eerste rij (van

links naar rechts): CONa, CONb en TCTb; tweede rij (van links naar rechts): TCTa, POLYa en TURF5; derde rij

(van links naar rechts): TURF20, TURF30 en TCTc; vierde rij (van links naar rechts): POLYb, POLYc en ZEO5;

vijfde rij (van links naar rechts): ZEO10, ZEO15 en LAVA10; zesde rij (van links naar rechts): LAVA15, GFTa en

GFTb; zevende rij (van links naar rechts): BENTOa, BENTOb en BENTOc; achtste rij (van links naar rechts):

DIA4, DIA10 en KOKOS; negende rij (van links naar rechts): WTR, COCO en BIO. Met de benamingen van de

behandelingen gegeven in §3.1.5.

Hoofdstuk 8: Annex

82

8.4. WATERVERBRUIK

Figuur 21: Gemiddeld waterverbruik (mm) voor de verschillende behandelingen gedurende de

volledige proefperiode (van 15/09/15 tot 05/12/15). Met de benamingen van de behandelingen

gegeven in §3.1.5.

Figuur 22: Gemiddeld waterverbruik (mm) voor de Lano-opstellingen en controlebehandelingen gedurende

de volledige proefperiode (van 15/09/15 tot 05/12/15). Met de benamingen van de behandelingen gegeven

in §3.1.5.

8.5. BODEMBEDEKKING

Figuur 23 geeft het verloop van de bodembedekking (%) weer voor alle bodemverbeteraars

gedurende de volledige proefperiode en Figuur 24 geeft de bodembedekking (%) weer voor de

Lano-opstellingen met het worteldoek. Zoals eerder vermeld is er te zien dat tijdens de maand

oktober de bedekking lichtjes daalde of constant bleef bij nagenoeg alle behandelingen, dit was

voornamelijk te wijten aan de belichtingscondities tijdens de fotosessies op dat moment.

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

140.0

Wat

erv

erb

ruik

(m

m)

Behandeling

Waterverbruik (mm)

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

Wat

erv

erb

ruik

(m

m)

Behandeling

Waterverbruik (mm)

Hoofdstuk 8: Annex

83

8,88

10,00

8,11

11,89

14,26

15,79 13,36

12,13

10,41

8,33

11,03 5,85

0

20

40

60

80

100B

od

em

be

de

kkin

g (%

) CONa

CONb

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) TURF5

CONb

TURF20

TURF30

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) TCTa

TCTbTCTc

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) POLYa

POLYb

POLYc

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) ZEO5

ZEO10

ZEO15

Hoofdstuk 8: Annex

84

0

20

40

60

80

100B

od

em

be

de

kkin

g (%

) LAVA10

LAVA15

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) GFTa

GFTb

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%)

BENTOa

BENTOb

BENTOc

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) DIA4

DIA10

Hoofdstuk 8: Annex

85

Figuur 23: Verloop van de bodembedekking (%) van de verschillende behandelingen gedurende de

volledige proefperiode (van 15/09/15 tot 05/12/15). Met de benamingen van de behandelingen

gegeven in §3.1.5. De waarden in de labels van de bovenste grafiek zijn de LSD-waarden voor die

bepaalde datum en zijn gelijk voor alle behandelingen in de verschillende grafieken.

Figuur 24: Verloop van de bodembedekking (%) voor de verschillende Lano-opstellingen met het worteldoek

gedurende de volledige proefperiode (van 15/09/15 tot 05/12/15). Met de benamingen van de

behandelingen gegeven in §3.1.6. De waarden in de labels van de bovenste grafiek zijn de LSD-waarden (%)

voor die bepaalde datum en zijn gelijk voor alle behandelingen in beide grafieken.

0

20

40

60

80

100B

od

em

be

de

kkin

g (%

) KOKOS

COCO

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%)

Datum

WTR

BIO

9,98

12,88

12,54

9,29

20,31

20,55

10,67

12,33

11,18

11,50 9,55

4,69

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%) LANO2

LANO4

LANO6

0

20

40

60

80

100

Bo

de

mb

ed

ekk

ing

(%)

Datum

LANO2 TCT

LANO4 TCT

LANO6 TCT

Hoofdstuk 8: Annex

86

8.6. VOCHTRETENTIE

Figuur 25: Vochtretentiecurve gefit aan de retentiedata van een pure zandbodem (CONa) volgens het

model van van Genuchten (1980).

8.7. TECHNISCHE FICHES

Vanaf volgende pagina zijn de technische fiches terug te vinden van enkele verbeteraars, sommige

fiches waren niet beschikbaar (diatomeeënaarde, gedroogd slib) of konden niet gedeeld worden

door het bedrijfsgeheim (zeoliet, lava en polymeren).

Hoofdstuk 8: Annex

Overzicht van de gebruikte bodemverbeteraars, bijhorende doseringen en benamingen.

Code Verhouding M32

zand/turf

Type

bodemverbeteraar

Dosis

bodemverbeteraar

CONa 100/0 / /

TCTa 100/0 TerraCottem Turf 120 g/m²

POLYa 100/0 Polymeren 240 g/m³

CONb 90/10 Turf 10% (volume)




TCTb 90/10 TerraCottem Turf 120 g/m²

TCTc 90/10 TerraCottem Turf 240 g/m²

POLYb 90/10 Polymeren 240 g/m³

POLYc 90/10 Polymeren 480 g/m³






GFTa 82.5/0 GFT-compost 35 dm³/m²

GFTb 65/0 GFT-compost 70 dm³/ m²

BENTOa 90/10 Bentoniet 250 g/m²

BENTOb 90/10 Bentoniet 350 g/m²

BENTOc 90/10 Bentoniet 500 g/m²



KOKOS 77.5/10 Kokosvezels 25 dm³/m²

WTR 90/10 Gedroogd slib 2700 g/m²

COCO 90/10 Cocodur 200 g/m²

BIO 90/10 Biodress 2375 g/m²

Dieptes (cm) van de aangebrachte worteldoeken met bijhorende behandeling en benamingen.

Code Verhouding M32

zand/turf

Diepte van het

worteldoek (cm) Dosis TCT

LANO

LANO2 90/10 2 /

LANO4 90/10 4 /

LANO6 90/10 6 /

LANO TCT

LANO2 TCT 90/10 2 120 g/m²

LANO4 TCT 90/10 4 120 g/m²

LANO6 TCT 90/10 6 120 g/m²

Hoofdstuk 8: Annex

Geschiktheid van potentiële bodemverbeteraars in de ...

Documents

Transcript of Geschiktheid van potentiële bodemverbeteraars in de ...