Energie en veiligheid

© Atlantische Commissie 2007

~ Toen hij de Iraanse president Ahmadinejad hoorde verklaren dat de Holocaust een

verzinsel was, dacht de Amerikaanse journalist Thomas Friedman: zou Ahmadinejad dat

ook durven zeggen als de olieprijs 20 dollar per vat was, in plaats van 60 dollar? En dat

zelfde dacht hij toen hij president Chavez van Venezuela tegen George Bush en Tony Blair

hoorde zeggen dat ze naar de hel konden lopen ~

I. Inleiding

Het websheet ‘Energie en veiligheid’ is opgesteld vanuit de gedachte scholieren uit de

Tweede Fase van het voortgezet onderwijs bekend te maken met de energieproblematiek

en de veiligheidsaspecten die hierbij komen kijken.

Het websheet is opgebouwd uit één basistekst, bestaande uit drie hoofdstukken die het

energieveiligheidsvraagstuk behandelen vanuit verschillende niveaus (de wereld, Europa en

Rusland, en Nederland). Daarnaast zijn er nog diverse verdiepingen die extra informatie

verschaffen over bepaalde onderwerpen. De verdiepingen zijn ook los van de basistekst te

gebruiken, vandaar dat deze als losse documenten zijn opgesteld.

Er is veel aandacht besteed aan vragen en (meningsvormende) opdrachten waardoor

leerlingen in het voortgezet onderwijs zelfstandig met het onderwerp aan de slag kunnen.

Het websheet bevat daarnaast ook suggesties voor groepsopdrachten en simulatiespelen.

De Atlantische Commissie heeft getracht zoveel mogelijk gebruik te maken van

Nederlandse teksten en afbeeldingen, maar helaas was dit niet altijd mogelijk. Vandaar dat

er ook enkele Engelstalige bronnen in dit websheet zijn opgenomen.

2

II. Energie: een wereldspel

Het dagelijkse gebruik van energie is niet meer weg te denken uit onze moderne

samenleving. Het is een basisbehoefte

geworden. De auto’s op de weg en de vliegtuigen

in de lucht komen nergens zonder het gebruik

van een energiebron. Gas is essentieel voor

bijvoorbeeld koken. Energie is dus een vereiste

voor het functioneren van een maatschappij.

Diezelfde energiebronnen zijn vandaag de dag

ook aanleiding tot veel conflicten, juist doordat

energie zo belangrijk is.

De link tussen energie en wereldpolitiek willen we graag in dit eerste hoofdstuk uitleggen.

Een historische introductie mag daar bij niet ontbreken

De wereld na 1989: eigenbelang voorop?

Na de Tweede Wereldoorlog in 1945 was de wereld verdeeld in twee ideologische kampen.

Er was sprake van een “bipolaire wereld”. Aan de ene kant had je het democratische

Westen (de VS en Europese bondgenoten) en aan de andere kant het communistische

Oostblok (de Sovjet-Unie en Oost-Europese bondgenoten). Er ontstond een strijd tussen

ideologieën, die uiteindelijk leidde tot de Koude Oorlog.

Deze “oorlog” werd zo genoemd, omdat het nooit tot

een directe confrontatie kwam tussen de Sovjet-Unie

en de Verenigde Staten. Wel was er altijd de dreiging

dat het tot een oorlog zou kunnen komen. Er was

sprake van een machtsevenwicht. De Sovjet-Unie

en de Verenigde Staten zorgden er steeds voor dat ze

in militair opzicht “even sterk” waren. Het

machtsevenwicht zorgde tegelijkertijd voor rust én

voor angst. Enerzijds was het duidelijk wie de tegenstander was en waar die te vinden was,

anderzijds was er altijd het gevaar dat het machtsevenwicht verstoord zou worden en

plaats zou maken voor oorlog.

3

Tijdens de Koude Oorlog was er

vrijwel geen handel tussen de Sovjet-

Unie en West-Europa. Dit was ook

bijna niet mogelijk. Een goed

voorbeeld hiervan is het conflict om

een Russische gaspijpleiding uit 1983.

West-Duitsland wilde graag gas vanuit

Rusland importeren. De Verenigde

Staten wilden hier echter niets van

weten en zetten West-Duitsland onder druk om geen gas uit de Sovjet-Unie te importeren.

De argumenten hiervoor waren vooral van strategische aard. West-Duitsland zou te

afhankelijk worden van de Sovjet-Unie. Uiteindelijk zwichtte West-Duitsland en ging het

gas uit Noorwegen importeren

Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in de

jaren daarna veranderden de verhoudingen in de wereld. De bipolaire wereld maakte

langzaam plaats voor een heel andere wereldorde. De verwachting was, dat nu de Koude

Oorlog ten einde was, de wereld zou integreren tot één markt en de democratie zich zou

verspreiden over de hele wereld.

Gedeeltelijk gebeurde dit ook. Veel Oost-Europese staten werden democratisch en er vond

meer samenwerking en handel plaats met Rusland. Terwijl het vroeger vrijwel onmogelijk

was om met Rusland handel te drijven, zijn tegenwoordig steeds meer Europese landen

afhankelijk van olie en gas uit Rusland.

4

Maar tegelijkertijd werd de cohesie (samenhang) binnen de westerse wereld minder.

Tijdens de Koude Oorlog was het duidelijk en vanzelfsprekend met wie je als land wel of

niet samenwerkte. Ná de Koude Oorlog was dit veel minder duidelijk. Nu wisselen staten

veel vaker van coalitie om hun nationale belangen veilig te stellen.

Daarnaast kwamen er een aantal nieuwe grote

mogendheden bij, zoals India en China. ‘Deze landen’, aldus

energiedeskundige Coby van der Linde van instituut

Clingendael, ‘stellen hun eigenbelang voorop en de macht

van de Verenigde Staten als bepaler van de internationale

betrekkingen brokkelt af’.

Vragen en opdrachten:

1. Beschrijf het ontstaan van de Koude Oorlog? Dus, wie waren betrokken? Wat wordt

verstaan onder de Koude Oorlog? Wanneer ontstond de Koude Oorlog en tot wanneer

duurde deze ‘oorlog’?

2. Waarom denk je dat West-Duitsland uiteindelijk toch gas ging importeren uit

Noorwegen in plaats van uit Rusland?

3. “Tijdens de Koude Oorlog gingen politieke belangen voor, maar tegenwoordig staan

economische belangen voorop in de betrekkingen tussen staten”. Geef met minimaal 3

argumenten aan of je het eens of oneens bent met deze stelling.

Energievoorziening: groeiende vraag, onzeker aanbod

Groeiende vraag

Vrijwel iedereen heeft olie nodig, dus de vraag is heel

groot. Deze vraag neemt alleen maar verder toe door

bijvoorbeeld de groei van de wereldbevolking en de

opkomst van nieuwe, snel groeiende economieën zoals

China en India. De vraag zal de komende 25 jaar

misschien met wel meer dan 60 % stijgen. In dat

geval zal China een derde van die groei voor zijn

rekening nemen.

In 2005 gebruikte Azië voor het eerst meer energie dan Noord-Amerika en dat verbruik zal

de komende jaren alleen maar toenemen. Deze groeiende vraag is te vergelijken met de

tijd dat Europa in de jaren ’50 en ’60 overschakelde van kolen naar olie en gas.

5

Onzeker aanbod

De bronnen van aardolie en aardgas zijn in het

bezit van een klein aantal landen. Het Midden-

Oosten, Venezuela, landen in de Kaspische

zeeregio en Rusland zijn de landen en gebieden

waar de meeste olie wordt gevonden en

geproduceerd.

Elf olie-exporterende landen hebben zich verenigd in de OPEC. De afkorting OPEC staat

voor Organisation of Petroleum Exporting Countries. De OPEC vormt in feite een kartel, dat

door het veranderen van het aanbod van olie, de prijs daarvan kan sturen. Op de kaart

hieronder kun je zien welke landen lid zijn (geweest) van de OPEC.

Olie- en gasreserves zijn niet gelijkmatig verdeeld over de wereld: 65% respectievelijk

35% van de bewezen olie- en gasvoorraden zijn te vinden in de landen rondom de

Perzische Golf. Helaas zijn deze

landen politiek instabiel en

democratische waarden zoals wij die

kennen, gaan daar niet op.

Daarnaast vormen corruptie en

terroristische aanslagen een

bedreiging voor de aanvoer van olie

en gas. Dit baart de landen die

afhankelijk zijn van de import van

olie zorgen.

6

In Saoedi-Arabië zijn enorme raffinage- en overslagcomplexen te vinden. Tweederde van

de olieproductie van het land bereikt de wereld via een enorm complex in Aqaiq aan de

Perzische Golf. Mocht er ooit een grote aanslag op een dergelijk belangrijke olie-installatie

succesvol worden uitgevoerd, dan zullen de gevolgen over de hele wereld merkbaar zijn.

De prijs van olie zal dan meteen explosief stijgen; de benzine voor de auto wordt dan veel

duurder.

Het internationale terrorisme is dus een groot gevaar

voor de energiemarkt. Vooral het vervoer, de

verwerking en de opslag van energie zijn erg gevoelig

voor terroristische aanslagen. Landen en regio’s zijn op

dit moment voornamelijk verbonden via

gaspijpleidingen. Maar ook in tankers worden dagelijks

zo’n 40 miljoen vaten ruwe olie via de oceanen

vervoerd. Ook vloeibaar gas, LNG wordt steeds vaker

op deze manier vervoerd.

Ook natuurrampen kunnen de olieproductie

verstoren. De orkaan Katrina zorgde voor een

gigantische ravage in de Golf van Mexico en aan de

zuidkust van de Verenigde Staten in 2005. Vele

olieplatforms werden verwoest, waardoor de

Amerikaanse olieproductie daalde met 27%. Dit

leidde tot een flinke stijging van de olieprijzen.

De bodem van de olie- en gasvoorraden lijkt in zicht te zijn. Het volume aan bewezen

olievoorraden is voldoende om nog ongeveer 20 tot 40 jaar in de huidige vraag naar olie te

kunnen voorzien.

Volgens het Centraal Planbureau nemen de bewezen olievoorraden jaarlijks toch nog toe

door de ontdekking van nieuwe bronnen. Ook betere benutting van de bestaande bronnen

(door technische ontwikkelingen) zorgt ervoor dat de bewezen olievoorraad nog steeds

toeneemt. De bewezen hoeveelheid reserves bedroeg in 2006 ruim 1290 miljard vaten.

Daarnaast bestaan er de zogenaamde ‘waarschijnlijke’ reserves, die op termijn aan de

bewezen olievoorraden kunnen worden toegevoegd als de techniek om olie te winnen

verder is ontwikkeld.

7

Het is dus niet zeker dat alle oliereserves ook daadwerkelijk gewonnen kunnen worden. De

winzekerheid is afhankelijk van economische (is het rendabel?), technische en

geografische factoren. Hoewel er bijvoorbeeld veel olie in Irak is te vinden, verwachten

deskundigen niet dat dit land de olieproductie snel op orde krijgt. De meeste olievelden op

andere plaatsen zijn al over hun productiepiek heen, of zitten er tegen aan. Dit wil zeggen

dat ze al de maximale hoeveelheden olie uit de grond halen, of het is onmogelijk om de

productie te vergroten.

Bovendien is er nog altijd veel onzekerheid over de werkelijke omvang van oliereserves in

de landen rond de Perzische Golf, omdat die landen in de jaren ’70 zonder aanwijsbare

reden een verdubbeling van hun olievoorraden rapporteerden.

Conclusie

Door de toenemende vraag naar olie en gas en de toenemende onzekerheid over het

aanbod van olie en gas, zijn olie- en gasimporterende landen steeds meer afhankelijk

geworden van olie- en gas exporterende

landen. De prijzen van olie en gas zijn de

afgelopen jaren enorm gestegen, wat grote

gevolgen heeft gehad voor de

wereldeconomie.

In de grafiek hiernaast kun je zien hoe de

olieprijzen de laatste vijf jaar zijn gestegen.

8

Daarnaast zijn exporterende landen zoals Rusland steeds beter in staat hun afnemers

onder druk te zetten om hoge prijzen te betalen voor olie en gas. Dit was de afgelopen

jaren bijvoorbeeld het geval bij de conflicten tussen Rusland en Oekraïne (december 2005)

en tussen Rusland en Wit-Rusland (december 2006).

Het wordt voor olie- en gasimporterende landen dan ook steeds belangrijker om hun

energievoorzieningszekerheid te vergroten.

Vragen en opdrachten:

1. Verklaar hoe het komt dat de olieprijzen na de orkaan Katrina flink stegen.

2. Welke landen zitten er op dit moment in de OPEC? Welke 2 landen zijn uit de OPEC

gestapt? Leg uit waarom de OPEC in feite een kartel genoemd kan worden.

3. Zoek uit welke landen er aan de Perzische Golf grenzen. Welke van deze landen

bezitten olie en / of gas? Welk land bezit de meeste olie? En welk land het meeste gas?

Wat betekent dit voor de regio en voor de internationale relaties?

4. Energievoorzieningszekerheid wordt steeds belangrijker; wat wordt hiermee bedoeld?

Waaruit blijkt dat energievoorzieningszekerheid steeds belangrijker wordt?

Energiepolitiek: hoe vergroot een land zijn energiezekerheid binnen de

internationale gemeenschap?

Olie is voor tien procent een economische kwestie en voor 90

procent een politieke kwestie. Daarmee wordt bedoeld dat olie niet

langer een handelsgoed is op de markt, maar een strategisch

instrument voor staten. Dit gaat niet alleen op voor olie, maar ook

voor gas. “De grote risico’s voor de energievoorziening zijn boven

de grond te vinden, en niet ondergronds”, aldus energiedeskundige

Daniel Yergin. “We zijn verslaafd aan olie’’ verkondigde George

Bush in zijn State of The Union in 2006. Over de hele wereld krijgt

energie nu een plaats op de agenda van de buitenlandse politiek.

Energietoelevering veiligstellen is belangrijk om de veiligheid te waarborgen.

9

Er zijn meerdere mogelijkheden om de energiezekerheid te vergroten:

Energiebronnen diversifiëren. De huidige energiemarkt is vooral gericht op olie en

gas. Deze energiebronnen worden ook wel fossiele

brandstoffen genoemd. De olie- en gasvoorraden nemen af

en daarnaast zijn er veel landen die geen eigen olie- en

gasvoorraden hebben. Daarom is het belangrijk om naar

alternatieve energiebronnen te zoeken. Bij alternatieve

energiebronnen kun je denken aan kernenergie, windenergie en zonne-energie.

Energieleveranciers diversifiëren. Als een land afhankelijk is van één ander land

voor bijvoorbeeld gas, dan is de gastoelevering erg kwetsbaar. Het is beter om het gas

uit verschillende landen te halen. Als er dan een conflict is met één land, kan het gas uit

een ander land geïmporteerd worden.

Beveiliging infrastructuur. Tankers, havens voor LNG,

olieraffinaderijen en pijpleidingen zijn kwetsbaar voor

aanslagen. Beveiliging van het gehele traject, van productie

en transport tot raffinage, is daarom essentieel.

Voorraden opbouwen. Mocht de olie- of gastoelevering

plotseling haperen of dreigen te stoppen, dan is het

belangrijk om als land nog een voorraad te hebben. Zodoende zit je niet meteen zonder

gas en / of olie als je een probleem hebt met de leverancier.

Goede informatievoorziening. Als de olie- en gasproductie af (dreigt) te nemen,

moet dit zo snel mogelijk bekend worden. Zodoende kan de internationale

gemeenschap op tijd ingrijpen.

Internationale vrije markt. Volgens de Europese Commissie, het dagelijkse bestuur

van de EU, moet er één Europese energiemarkt komen. Eerlijke concurrentie is hierbij

het uitgangspunt. Het bestaan van een internationale vrije markt is namelijk op zich zelf

al een bron van energiezekerheid. In tijden van crisis in de

aanvoer van energie zou de marktwerking een dempende

invloed kunnen uitoefenen op de (stijgende) prijs.

Regeringen moeten zich dus juist niet bemoeien met de

energiemarkt, aldus Andris Piebalgs, de Euro-commissaris

voor Energie (zie foto).

Stabiele internationale politieke verhoudingen. Stabiele betrekkingen tussen

landen zijn dé basis voor energiezekerheid. Geen enkel land kan zonder samenwerking

met andere landen voldoen aan de interne energiebehoefte. Ieder land is dus van

andere landen afhankelijk voor zijn energievoorziening. 10

Conclusie

Toen het Russische Gazprom omstreeks de jaarwisseling 2005/2006 de gaskraan

dichtdraaide naar Oekraïne (zie hoofdstuk 2), veroorzaakte dat grote paniek in Europa.

Hier en daar werd zelfs gesuggereerd dat er een nieuwe Koude Oorlog was begonnen met

energie als wapen. De onderlinge afhankelijkheid van landen, producenten en

consumenten is de laatste decennia alleen maar toegenomen. Europa is afhankelijk van

Rusland als gasleverancier, maar Rusland is afhankelijk van Europa als afzetmarkt. Deze

afhankelijkheid maakt duidelijk dat stabiele, goede betrekkingen tussen landen dé basis

zijn voor energiezekerheid.

Vragen en opdrachten

Binnen de NAVO gaan stemmen op om artikel 5 van het NAVO-handvest van toepassing te

verklaren wanneer de energievoorziening van een NAVO-lidstaat bedreigd wordt.

a. Zoek uit wat artikel 5 van het NAVO-handvest precies inhoudt.

b. Welke NAVO-lidstaten zullen voor dit plan te zijn en van welke lidstaten verwacht je dat

ze ertegen zullen zijn? Leg uit waarom.

c. Wat is jouw mening over het inzetten van artikel 5 als de energievoorziening van een

lidstaat in gevaar komt? Onderbouw je mening met argumenten.

Links bij dit hoofdstuk

Website van de OPEC www.opec.org

Website van de Europese Unie www.eu.int

De Europese Unie en energie europa.eu/pol/ener/index_nl.htm

Website Centraal Planbureau www.centraalplanbureau.nl

Website van de NAVO www.nato.int

Handvest van de NAVO www.nato.int/docu/other/nl/treaty-nl.htm

11

III. Europa en Energie: Het energiebeleid van de

Europese Unie en van Rusland

Een korte introductie

Het eerste naoorlogse West-Europese samenwerkingsverband

werd in 1951 gesloten. Frankrijk, Duitsland, Italië, Luxemburg,

België en Nederland namen vanaf toen deel aan de Europese

Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). Naast kolen werd

er gezocht naar een nieuwe vorm van energie om de Europese

industrie ook in de toekomst op peil te houden. Kernenergie leek

hiervoor geschikt. In 1956, tijdens een conferentie van ministers

van Buitenlandse Zaken in Venetië, werd voorgesteld om de

ontwikkeling van de energiesector en de Europese economie te

stimuleren vanuit twee verschillende organisaties. Hiertoe werden

in 1957 de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie

(Euratom) en de Europese Economische Gemeenschap (EEG)

opgericht.

Zie het websheet “De EU en Europese veiligheid” voor meer

informatie over de Gemeenschappen van de Europese Unie.

Onderstaande tekst is gebaseerd op een krantenartikel van 25 april 1995. Er worden in de

tekst voorspellingen gedaan over de vraag naar energie in 2010. Lees de tekst en ga na of

de voorspellingen voor jou merkbaar zijn.

Toekomstverwachtingen

Volgens het Internationale Energie Agentschap (IEA) ligt het in de lijn der verwachting

dat de wereldvraag naar energie de komende vijftien jaar flink zal groeien. De vraag naar

aardgas zal het snelst toenemen tot een maximum van 55 procent.

Vanuit de EU zelf zal de vraag naar gas verdubbelen. Dit betekent dat West-Europese

landen over 15 jaar afhankelijk zullen zijn van de import van gas uit Rusland, Noord-Afrika

en het Midden-Oosten.

De vraag naar olie zal explosief toenemen. Het aandeel van de OESO (Organisatie voor

Economische Samenwerking en Ontwikkeling, de 25 rijkste landen ter wereld) in de totale

12

wereldvraag naar olie zal duidelijk afnemen. Niet-OESO landen zullen hun aandeel zien

stijgen tot de helft van de totale vraag. Die vraag naar olie komt geheel uit de

transportsector, dat naar verwachting haar wereldaandeel in de vraag naar olie zal zien

stijgen naar meer dan 60%.

Doordat 90 procent van de behoefte aan energie uit fossiele brandstoffen wordt gehaald,

zal het broeikaseffect toenemen. Als de politiek niet ingrijpt, zal de uitstoot van

schadelijke gassen oplopen naarmate het verbruik van deze brandstoffen zal stijgen.

Enerzijds verwacht het IEA een toename in energiebesparing en een doelgerichter gebruik

van energie. Dan zouden de prijzen gelijk blijven. De groei in de vraag naar energie wordt

dan namelijk minder. Anderzijds kan de vraag minder worden door hogere prijzen. De

prijs van een vat olie zal in 2010 hoger zijn dan nu.

De wereldvraag naar energie is de laatste jaren inderdaad duidelijk toegenomen. West-

Europese landen importeren nu veel meer gas uit Rusland, het Midden-Oosten en Noord-

Afrika. Daarom is energie op dit moment een belangrijk thema voor de EU. Op het kaartje

hieronder zie je de wereldwijde handelsstromen in olie.

13

Europese innovatiestrategie

Europa heeft in vergelijking met andere deelnemers op de energiemarkt een beperkte

toegang tot fossiele brandstoffen. Het is belangrijk dat de Europese Unie zich verzekert van

de eigen energievoorziening door ook andere energiebronnen te vinden en te gebruiken.

Op de Europese Top van Lissabon in 2000 is met dat doel het Europese energie-

innovatiebeleid ontworpen.

Dit beleid kent vier belangrijke pijlers, te weten:

fossiele energiebronnen

hernieuwbare energie

kernenergie

energiebesparing

Fossiele energiebronnen

Fossiele energiebronnen (zoals olie, gas en kolen) zullen

naar verwachting de Europese energiemarkt blijven

domineren in de komende dertig jaar. Omdat de oliereserves

in de Noordzee langzaam uitgeput raken zal de import van

olie in 2030 met een vijfde van het huidige totaal zijn

gestegen. Het aandeel van olie in de Europese import van

energie zal dan tot 70% stijgen.

Voor elektriciteitsproductie en voor verwarming zijn gas en

kolen de belangrijkste energiebronnen. Het aandeel van gas in

het totale Europese energieverbruik bedroeg in 2002 22%, en

dit wordt steeds groter. Gascentrales kunnen namelijk

goedkoop en snel gebouwd worden. Groot voordeel is

bovendien dat ze niet in hoge mate bijdragen aan de uitstoot

van schadelijke gassen. Een innovatie op gasgebied is gestookte warmtekracht koppeling.

Hierbij worden tegelijkertijd warmte en elektriciteit opgewekt.

Steenkool (zie foto rechts) is de meest voorkomende fossiele

brandstof. In het kader van het Europese energie-innovatiebeleid

richt de EU zich op schone kolentechnologie, waarbij het broeikasgas

CO2 wordt opgevangen en opgeslagen.

14

Als het huidige wereldwijde gebruik van kolen gelijk blijft, is er naar schatting nog voor 160

jaar voldoende. De brandstof komt over de hele wereld voor. Dit betekent dat de EU uit

meerdere delen van de wereld deze brandstof kan importeren. Het is daardoor geen groot

probleem als er vanuit een bepaald deel van de wereld geen kolen meer geïmporteerd

kunnen worden.

Als de EU uit een bepaald deel van de

wereld geen olie meer zou kunnen

importeren, zou dit wel een groot

probleem geven. De landen in de wereld

die olie kunnen leveren zijn zeldzaam.

Bovendien is de politieke situatie in die

landen vaak niet stabiel.

Met andere woorden: in het kader van

de energievoorziening van de EU is het

belangrijk dat zeldzame energiebronnen

uit meerdere delen van de wereld

geïmporteerd kunnen worden.

15

Hernieuwbare energie

Hernieuwbare energie is energie die onbeperkt kan worden opgewekt door gebruik te

maken van bijvoorbeeld water, wind, en biomassa. Een voordeel van hernieuwbare energie

is dat het binnen de Europese Unie geproduceerd kan worden. Als het gebruik van

hernieuwbare energiebronnen vergroot wordt, zal de EU minder afhankelijk worden van

energie buiten Europa.

In het Europese energie-innovatiebeleid staat het voornemen dat het aandeel van

hernieuwbare energie in 2010 een vijfde deel van de totale Europese energievoorziening

moet bedragen. Het blijkt nu dat maximaal de helft daarvan haalbaar is. Dit komt doordat

de kosten van het opwekken van hernieuwbare energie relatief nog erg duur zijn en

doordat er nog volop onderzoek wordt gedaan naar de mogelijkheden van hernieuwbare

energie.

Kijk op www.noordzeewind.nl voor een indruk van een grootschalig, hernieuwbaar

energieproject in Nederland. Denk je dat windenergie in de toekomst een grotere rol zal

gaan spelen dan nu?

Kernenergie

In 1986 vond er in de Oekraïense stad Tsjernobyl (toen nog in de Sovjet-Unie) een

kernramp plaats. Een explosie in een van de kernreactoren sloeg het dak van de

kerncentrale. Hierdoor kwam er een grote radioactieve stofwolk in de atmosfeer. De

explosie kostte aan enkele tientallen mensen het leven. Daarnaast heeft de radioactieve

lucht ervoor gezorgd dat tienduizenden mensen ziek werden. Hierdoor zijn er ook ná de

ramp nog duizenden doden gevallen. Deze mensen stierven voornamelijk aan kanker. Nog

steeds is er in de omgeving van Tsjernobyl een verhoogde radioactieve straling

meetbaar.

16

Naast het probleem van de veiligheid kent kernenergie ook een afvalprobleem. Kernafval

blijft namelijk duizenden jaren radioactief. Het is heel moeilijk om radioactief afval op een

verantwoorde manier op te slaan. Om deze redenen lag kernenergie in Europa lange tijd uit

de gratie.

Toch is de belangstelling voor kernenergie in Europa de laatste jaren toegenomen. Hier zijn

een aantal redenen voor:

Het broeikaseffect; kerncentrales stoten geen CO2 uit (dit wil

overigens niet zeggen dat kernenergie CO2-vrij is, want

bijvoorbeeld bij de winning van uranium wordt wél veel CO2

uitgestoten)

Hoge olieprijzen; het wordt hierdoor steeds aantrekkelijker om

relatief goedkope kernenergie te gebruiken.

De onzekere positie van de EU doordat olie en gas uit

zeldzame en politiek instabiele regio’s geïmporteerd moet

worden.

De EU werkt nu samen met de Verenigde Staten en Japan aan nieuwe veilige kerncentrales

die minder kernafval produceren. In 2030 wil men de eerste nieuwe centrales in gebruik

nemen. De EU bekijkt of er permanente opslagplaatsen voor dit afval gevonden kunnen

worden, waar het afval voor zeer lange tijd (enkele duizenden jaren) opgeslagen kan

worden.

17

Het probleem van de behandeling en het vervoer van radioactieve afvalstoffen is één van

de meest ingewikkelde aspecten van het gebruik van kernenergie. De uitbreiding van de

EU heeft vooral plaatsgevonden richting Oost Europa en de Balkan. Veel landen uit deze

regio hebben oude kerncentrales. Deze zijn, volgens Europese richtlijnen, niet veilig. Op

lange termijn moeten nieuwe maatregelen er voor zorgen dat de gehele EU dezelfde

veiligheidsrichtlijnen op kernenergiegebied zal toepassen. Met het oog op de aanpak van

dit probleem heeft de EU kernveiligheid als belangrijk punt in de onderhandelingen met

kandidaat-lidstaten opgenomen.

In de verdieping over kernenergie zal dieper worden ingegaan op het

kernenergievraagstuk.

Energiebesparing

Energiebesparing heeft een belangrijke plaats in het

innovatiebeleid van de EU. Geen enkele manier van

energievoorziening is zonder problemen. Daarom vindt de EU

het belangrijk dat er ook wordt bespaard op het energiegebruik.

De doelstelling van de EU is om het energiegebruik in de

lidstaten 20% efficiënter te maken. Dit doel zou in 2020

gerealiseerd moeten zijn. Energiebesparing betekent niet dat er

daadwerkelijk minder energie zal worden gebruikt in de EU. De

energieconsumptie zal blijven stijgen, maar met dezelfde hoeveelheid energie moet meer

gedaan kunnen worden.

Kijk op www.vrom.nl en ga naar het ‘dossier energie, klimaat, lucht’. Klik door naar

‘energiebesparing’. In hoeverre komen de gebruikerstips overeen met hoe er bij jou thuis

met energiebesparing wordt omgegaan?

Conclusie

De innovatiestrategie met betrekking tot energie van de Europese Unie is niet alleen

ontworpen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen of om zo min mogelijk

afhankelijk te zijn van de import van energie. De verwachting is dat de innovaties ook veel

werkgelegenheid zullen scheppen. Tot de innovaties van de EU behoren bijvoorbeeld

nieuwe en grotere windturbines, biomassacentrales, zonnepanelen en energie-efficiënte

kassen voor tuinbouw. Het is belangrijk dat deze nieuwe uitvindingen geaccepteerd worden

18

door de inwoners van de EU zodat er een draagvlak ontstaat om deze nieuwe energie-

opwekkers op grote schaal toe te passen.

Toch is de algemene opvatting onder wetenschappers dat het energieprobleem niet

opgelost kan worden door alleen gebruik te maken van alternatieve energiebronnen. De

verwachting is dat alternatieve energiebronnen de komende decennia maar een fractie van

de totale benodigde energie kunnen leveren. Naast onderzoek naar alternatieve

energiebronnen blijft het dus ook erg belangrijk om energie te besparen.

Gemeenschappelijk Europees energiebeleid

De EU wil dat er een gemeenschappelijk Europees energiebeleid komt. Men wil zo minder

afhankelijk worden van de import van energie van buiten de EU. Hieronder kun je zien wat

de importafhankelijkheid was van de EU-lidstaten in 2004. Hierbij is overigens geen

onderscheid gemaakt tussen import van binnen of van buiten de EU.

Het is erg lastig om een gezamenlijk energiebeleid op te stellen, omdat de lidstaten naast

gemeenschappelijke, ook individuele belangen hebben. Lidstaten die zelf olie- en

gasvoorraden hebben (zoals Nederland en Groot-Brittannië), hebben andere belangen dan

landen die voor een groter deel afhankelijk zijn van het buitenland voor hun

energievoorziening. Dat maakt het moeilijk om tot een beleid te komen waar alle lidstaten

zich in kunnen vinden. Totdat er een gemeenschappelijk energiebeleid komt, stelt de EU

richtlijnen op ten aanzien van het energiebeleid in de lidstaten. Deze richtlijnen zijn

opgesteld in zogenaamde groenboeken. Op de website van de EU kun je meer

informatie vinden over de groenboeken.

19

Vragen en opdrachten

1. “Nederland moet zich sterk maken voor een gemeenschappelijk Europees

energiebeleid”. Geef aan in hoeverre je het eens of oneens bent met deze stelling.

Betrek hierbij de vraag welke belangen zwaarder wegen: Europese belangen of

Nederlandse belangen. Onderbouw je mening met argumenten.

2. Zoek uit welke Europese lidstaat de meeste kerncentrales heeft. Zijn er ook lidstaten

zonder kerncentrales? Zo ja, welke?

3. Welke Europese lidstaat is het minst afhankelijk van de import van energie? Zoek uit

op welke manier(en) deze lidstaat in zijn energiebehoefte voorziet?

4. Nederland heeft één kerncentrale. Deze staat in Borssele. Er is al jarenlang discussie

over het al dan niet sluiten van deze kerncentrale.

a. Individuele opdracht: zoek op de websites van de politieke partijen op wat hun

standpunten zijn over de kerncentrale in Borssele. Met welke politieke partij ben je het

wat dít onderwerp betreft het meest eens? Leg uit waarom.

b. Groepsopdracht: organiseer een debat over het wel of niet sluiten van de

kerncentrale in Borssele. Verdeel de klas in groepen die politieke partijen

vertegenwoordigen. In de groep zoek je informatie op over het standpunt van jullie

partij. Vervolgens stellen jullie een woordvoerder aan die jullie standpunt in het debat

gaat vertegenwoordigen. Na het debat volgt een klassikale stemming: moet volgens

jullie Borssele open blijven of gesloten worden?

De relatie tussen de EU en Rusland

De voormalige Sovjet-Unie: een korte geschiedenis

Na de Koude Oorlog viel de SU uiteen. Het kostte enige tijd voordat de politieke en

economische verhoudingen tussen de verschillende landen die ooit deel uit maakten van de

SU, weer stabiel waren. Ook de overgang van een overheidsgestuurde economie

(planeconomie) naar een economie waarin de overheid zich zo min mogelijk bemoeit met

het vrije spel van vraag en aanbod (markteconomie) kostte tijd.

In de Sovjet-Unie was de exploitatie van aardgas in handen van de staat. Na het

uiteenvallen van de SU werden deze staatsbedrijven deels geprivatiseerd. Op dit moment is

Gazprom het grootste energiebedrijf van Rusland. Gazprom is ontstaan uit de

samenvoeging van verschillende (voormalige) staatsbedrijven. De Russische staat heeft

nog steeds een groot aandeel in Gazprom. Om gas te kunnen leveren aan de Europese

Unie gebruikt Gazprom pijpleidingen voor transport door Wit-Rusland en Oekraïne.

20

De gascrisis tussen Rusland en Oekraïne

Het gas aan Oekraïne wordt vanuit Rusland via twee leidingen vervoerd. Als voormalige

deelstaat van de Sovjet-Unie kreeg Oekraïne jarenlang goedkoop gas. Eind 2005 eiste

Rusland dat Oekraïne marktprijzen ging betalen voor Russisch gas. Dit kwam neer op een

verviervoudiging van de prijs. Nadat Oekraïne niet met de prijsverhoging akkoord ging

sloot Rusland op 1 januari 2006 de gastoevoer naar het land af.

Oekraïne exporteert via drie leidingen gas

naar West-Europa en werd gedwongen de

aanvoer aan Europa na de Russische

maatregel met een kwart te verminderen.

Hongarije, Polen, Oostenrijk en verschillende

Balkan-landen klaagden dan ook over fikse

vermindering van de toevoer van Russisch

gas. Rusland beschuldigde Oekraïne ervan

het gas bestemd voor West-Europa illegaal

af te tappen, maar herstelde de dag erop

(onder druk van de EU en de Verenigde

Staten) de bevoorrading tot het oude peil.

Oekraïne kon daardoor de levering van gas

aan de EU herstellen.

Toch keek men in Europa niet meer met dezelfde ogen naar Rusland. Het conflict kreeg

veel media-aandacht. Rusland werd daarin aangewezen als de schuldige. De gascrisis was

een duidelijke eye-opener voor Europa. Het werd duidelijk dat Rusland een zwaargewicht is

op het gebied van de levering van gas.

Groepsopdracht: “Crisisoverleg tussen de EU en Rusland”

In dit simulatiespel vindt er crisisoverleg tussen Rusland en de EU plaats. Rusland heeft

recent een gasconflict gehad met Oekraïne en een olieconflict met Wit-Rusland. Beide

conflicten hadden ook gevolgen voor Europa: de gas- respectievelijk olietoevoer naar

Europa werd bedreigd. In dit simulatiespel gaan de vertegenwoordigers van de EU en van

Rusland met elkaar in overleg. Er moet een oplossing komen, want de EU wil de olie- en

gasleveranties vanuit Rusland voor de toekomst veiligstellen.

Klik hier voor het simulatiespel. [ link invoegen naar PDF van simulatiespel]

21

Europese belangen

Naar aanleiding van het gasconflict

tussen Oekraïne en Rusland is

energievoorzieningszekerheid een

nog belangrijker punt op de Europese

agenda geworden. Veel Europese

landen zijn voor een groot deel

afhankelijk van het Russische

gas. Conflicten als die tussen

Oekraïne en Rusland, maakten de

kwetsbare positie van Europa nog

uidelijker.

m is voor veel landen

e overstap van het goedkope Russische gas naar LNG geen optie.

n op. Een goed voorbeeld hiervan is het Sachalin-project (zie de verdieping over

Sachalin).

d

Een goede en stabiele energievoorziening is erg belangrijk voor de EU. Daarom wil de EU

graag minder afhankelijk zijn van Rusland voor de energievoorziening. Een van de

mogelijke oplossingen is de omschakeling naar LNG. LNG staat voor Liquified Natural Gas.

Een voordeel van LNG is, dat het niet via gaspijpleidingen, maar door tankers kan worden

vervoerd. Hierdoor is het bereik van LNG veel groter. Voor normaal gas ben je namelijk

afhankelijk van pijpleidingen, daarom is gas meestal een regionale aangelegenheid. Een

nadeel van LNG is, dat het erg duur is om gas eerst vloeibaar te maken en dan na

aankomst weer in de oorspronkelijke staat terug te brengen. Daaro

d

Het is in het belang van de EU dat Rusland een duidelijk

exportbeleid voert en dat daarnaast de energiemarkt in

Rusland open staat voor concurrentie. De EU weet dan

namelijk dat er gas geleverd wordt (zekerheid) en dat

Rusland een markteconomie bedrijft waarin de staat zich niet

te veel bemoeit met het bedrijfsleven. Dat betekent eerlijke

concurrentie (gelijke kansen) voor Europese bedrijven in

Rusland. Om te kunnen concurreren op de Russische markt

willen Europese bedrijven niet gehinderd worden door beperkende maatregelen van de

Russische overheid. Momenteel legt de Russische staat buitenlandse bedrijven zakelijke

beperkinge

22

Russische belangen

Ook andersom is er sprake van een afhankelijkheidsrelatie.

Europa is voor Rusland een grote afzetmarkt. Rusland heeft

inkomsten vanuit de Europese markt nodig om de gasproductie

voor binnen– en buitenland te vergroten en om het grote

Russische transportsysteem van gas te kunnen onderhouden.

Energiezekerheid betekent voor Rusland de mate van controle van de Russische regering

over energiebronnen en over de inkomsten uit gas en olie. De Russische regering wil

daarom zoveel mogelijk de exploitatie van gas- en olievelden in handen van Russische

bedrijven houden. Tevens wil de Russische regering dat

Russische bedrijven de pijpleidingen en routes bezitten die de

export van energie garanderen. Dit betekent namelijk veel

inkomsten. Hierbij speelt een rol dat de Russische

energiegiganten niet autonoom, dat wil zeggen los van de

Russische regering, opereren. De Russische overheid heeft

namelijk een grote vinger in de pap bij de energiebedrijven. Een

goed voorbeeld hiervan is dat een van de bazen van Gazprom,

Dmitri Medvedev (zie foto links), ook de vice-premier van

Rusland is.

Rusland en Europa overleggen met elkaar over deze belangen in de Russisch-Europese

Energiedialoog. In dit overlegorgaan komen Russische en Europese politieke

vertegenwoordigers samen. Het doel van de Energiedialoog is een langdurig partnerschap

tussen Rusland en de EU te bewerkstelligen op het gebied van energie.

Baltische pijpleiding

De Baltische pijpleiding is een geplande gasleiding die Russisch gas naar Duitsland zal

vervoeren via de Oostzee. Hierdoor vermijdt Gazprom (en daardoor de Russische

regering) het risico van problemen die de doorvoer van gas door Wit-Rusland en Oekraïne

met zich meebrengt. Vooral Duitsland geeft de voorkeur aan deze situatie. Het profiteert

namelijk economisch door de aanleg van de pijpleiding.

23

Het grote voordeel van de onderzeese

pijpleiding is de energiezekerheid.

Doordat het gas hoe dan ook geleverd

wordt, hoeft men niet bang te zijn voor

grillige situaties in Oekraïne of Wit-

Rusland. Nederland wil daarom ook graag

meedoen met het project.

De Baltische pijpleiding komt te liggen in

de Oostzee, waardoor bestaande

gasleidingnetwerken in Wit-Rusland, Polen

en Oekraïne in de toekomst wellicht

minder gebruikt gaan worden voor de

toevoer van gas naar West-Europa. Deze

landen zijn bang dat ze daardoor minder verdienen aan de doorvoerrechten die ze aan

Rusland kunnen vragen. Sommige deskundigen denken dat dit wel mee zal vallen, omdat

door de stijgende energieconsumptie uitbreiding van pijpleidingen sowieso noodzakelijk is.

Het enorme project zal 4 miljard euro gaan kosten. De kosten voor de uitbreiding van de

bestaande leidingen in de hierboven genoemde

landen zouden echter zo’n 1 miljard euro zijn.

Daarom zijn Polen en de Baltische Staten (Estland,

Letland en Litouwen) van mening dat er andere

overwegingen dan alleen economische overwegingen

een rol spelen. Rusland gebruikt volgens deze landen

energie om politiek te voeren. Op deze manier kan

Rusland haar invloed in de Midden- en Oost-

Europese Staten vergroten. Uit dit voorbeeld blijkt de

complexiteit van het vraagstuk van

energieafhankelijkheid van Europese landen ten

opzichte van Rusland.

De voormalige Duitse bondskanselier Schröder

en de Russische president Poetin

24

Vragen en opdrachten

1. Bij de jaarwisseling 2006-2007 had Rusland een olieconflict met Wit-Rusland. Zoek in

krantenarchieven naar informatie over dit conflict en geef antwoord op de volgende

vragen:

a. Omschrijf het conflict: wat was er aan de hand? Wat waren de oorzaken?

b. Wie waren er betrokken bij het conflict? Wat waren de belangen van de

betrokkenen?

c. Welke oplossing werd uiteindelijk gevonden?

d. Vind je het terecht dat Rusland de oliekraan naar Wit-Rusland dichtdraaide?

Leg uit waarom.

2. Polen en de Baltische staten zijn van mening dat Rusland energie gebruikt om politiek

te voeren. De aanleg van de Baltische pijpleiding zorgt er in hun ogen voor, dat

Rusland haar invloed vergroot in Oost-Europa. Leg uit hoe Rusland haar invloed

vergroot in de Baltische staten en Polen door de aanleg van de Baltische pijpleiding.

3. Rusland wordt door het Westen goed in de gaten gehouden. Er zijn vermoedens dat

Rusland een gaskartel wil sluiten met onder andere Qatar en Iran. Op die manier zou

dat kartel meer dan de helft van de gasreserves ter wereld bezitten. Ga de

berichtgeving na in de kranten en op internet over het zogeheten ‘Gaspec’. Denk je dat

‘Gaspec’ wel of niet tot stand zal komen? Waarom?

Links bij dit hoofdstuk

Informatie over de EEG europa.eu/scadplus/treaties/eec_nl.htm Informatie over de EGKS europa.eu/scadplus/treaties/ecsc_nl.htm Informatie over EURATOM europa.eu/scadplus/treaties/euratom_nl.h

tm Website International Energy

Agency www.iea.org

Website OESO www.oecd.org Website over grootschalig

Nederlands windenergieproject www.noordzeewind.nl

Websites met informatie over de kernramp in Tsjernobyl

www.kernenergie.nl/tsjernobyl.html www.kennislink.nl/web/show?id=150501

Websites politieke partijen www.cda.nl / www.pvda.nl / www.sp.nl www.vvd.nl / www.d66.nl / www.sgp.nl www.christenunie.nl / www.groenlinks.nl

Informatie over de Europese groenboeken m.b.t. energie

europa.eu/scadplus/leg/nl/lvb/l27062.htm

Documentaire Tegenlicht over de “Energy Wars”

www.vpro.nl/programma/tegenlicht zoek: “Energy Wars”

Energiedossier VPRO www.energie.vpro.nl

25

IV. Nederland: “In een spagaat voor energie”

Tot 1960 werd Nederland beschouwd als een land dat arm was aan delfstoffen. Er was tot

op dat moment wel steenkool en olie gevonden in de Nederlandse bodem, maar de

hoeveelheden waren niet zo groot. Ook was er wat gas aangetroffen, maar in zo’n kleine

hoeveelheden dat het bijna niet noemenswaardig was. Rond 1960 veranderde dit beeld

toen er een enorm gasveld in Groningen werd ontdekt. Nederland veranderde plotsklaps in

een energierijk land, met grote gevolgen voor ons land.

26

Aardgas: Slochteren

Geschiedenis

Op 22 juli 1959 voerde de Nederlandse Aardolie Maatschappij (de NAM, opgericht door

Shell en Esso) de eerste boringen uit in het vlak daarvoor ontdekte gasveld in de Groningse

plaats Slochteren. De omvang van dit veld werd in eerste instantie geschat op 300 miljard

kubieke meter, maar later werd dit getal steeds verder omhoog bijgesteld. Voor de

ontdekking van dit gasveld was het al bekend dat de Nederlandse bodem de delfstoffen

steenkool en aardolie bevat. Tijdens de speurtocht naar meer olie was de NAM wel eerder

gas tegengekomen, maar dat had nog geen belangrijke functie. Dit gas werd door

huishoudens gebruikt om op te koken, maar het werd verder vooral gezien als een

bijproduct van de winning van olie.

De ontdekking van Slochteren bracht een ware ommekeer teweeg in de Nederlandse

energiehuishouding en de overheidsinkomsten. Op 6 april 1963 werd de NV Nederlandse

Gasunie opgericht waarna een waar aardgastijdperk in Nederland aanbrak. In 1964 werd

de eerste hogedruk transportleiding aangelegd en al snel werd deze leiding uitgebreid tot

een groot buizennet om Nederland en andere Europese landen van gas te kunnen voorzien.

In 1965 zorgde aardgas al voor de helft van de energievoorziening in Nederland. Doordat

Nederlandse gezinnen en bedrijven in korte tijd overstapten op aardgas daalde het gebruik

van kolen dusdanig dat in de jaren ‘70 het grootste deel van de kolenmijnen in Nederland

werd gesloten.

Het grote voordeel van aardgas is dat het een relatief schone en goedkope brandstof is.

Hierdoor kregen mensen centrale verwarming, een douche en een gasfornuis in huis.

Deze zaken vinden we nu allemaal heel normaal, maar bestaan dus eigenlijk nog helemaal

niet zo lang. Het aardgas werd tegen hele lage prijzen verkocht aan het buitenland en aan

Nederlandse bedrijven.

27

Door de exploitatie van het gas namen de staatsinkomsten explosief toe! Zéker toen de

olieprijzen erg hoog waren als gevolg van de oliecrisis in 1973. De Nederlandse overheid

gebruikte deze winsten vooral om een uitgebreid pakket aan sociale voorzieningen te

financieren. Zo werd het gas dus eigenlijk de basis van de welvaartsstaat. Anderzijds kende

de vondst van aardgas op de lange termijn ook een keerzijde: de Dutch Disease. Door de

verkoop van aardgas kwam er heel veel geld binnen en steeg de waarde van de gulden.

Het gevolg hiervan was dat onze exportproducten heel duur werden en dus bijna niet meer

verkocht werden. Tegelijkertijd ging men veel buitenlandse producten importeren, omdat

de gulden zoveel waard was. Hierdoor daalde de werkgelegenheid in de Nederlandse

industriesector en steeg de werkloosheid.

Toekomst

Aardgas is een product dat nog altijd dagelijks in grote hoeveelheden gebruikt wordt door

huishoudens en industrieën over de hele wereld. Voor Nederland is aardgas één van de

belangrijkste energiebronnen.

Net na de ontdekking van gasveld Slochteren dacht men dat de voorraad maar genoeg zou

zijn voor 30 jaar. Inmiddels is het duidelijk dat Nederland in ieder geval nog tot 2030 gas

uit eigen bodem kan halen. De verwachting is, dat de wereldvoorraden nog langer zullen

meegaan. Deze verwachting hangt natuurlijk wel af van eventuele nieuwe gasvondsten en

van de toename van het wereldwijde verbruik van gas (de wereldwijde vraag naar gas

neemt namelijk enorm toe vanwege de economische opkomst van India en China).

De Nederlandse aardgasvoorraad is bijna 2.700 miljard kubieke

meter. Stel je eens voor; dat is een bad vol met aardgas van 25 km

lang, 10 km breed en 10 km hoog. De Mount Everest zou hier

makkelijk in passen!

De Nederlandse Gasunie heeft wel al contracten gesloten om in de toekomt gas naar

Nederland te kunnen importeren als de eigen voorraad uitgeput raakt. De huidige

voorraden raken namelijk steeds sneller op doordat er steeds meer gas wordt gebruikt, en

er tegelijkertijd maar weinig nieuwe gasvelden worden ontdekt. Tot nu toe werd

geprobeerd vooral de kleinere gasvelden in Nederland te gebruiken, zoals vastgelegd in de

energienota van Lubbers.

28

Energienota van de regering Lubbers

In de energienota van de regering Lubbers uit 1974 is het

kleineveldenbeleid vastgelegd. Dit heeft sindsdien een

belangrijke rol gespeeld in het Nederlandse energiebeleid.

Het hield in dat de gasproductie vooral uit kleinere velden

in Nederland moest komen, om zo het gasveld in

Slochteren zoveel mogelijk te sparen met het oog op de

toekomst. Hierdoor is het gas in Slochteren veel minder

snel verbruikt dan anders het geval zou zijn geweest.

Doordat nu de kleinere gasvelden leeg raken moet er meer

uit Slochteren worden gehaald. Oud-minister Brinkhorst

van Economische Zaken heeft wel een productielimiet ingesteld om op die manier te

zorgen dat er na 2030 ook nog gas uit Slochteren gewonnen kan worden. Door deze limiet

moet Nederland wel meer gas gaan importeren uit andere landen.

(Foto: © European Community, 2004)

Er wordt geschat dat de kleine velden in de Noordzee over 9 negen jaar leeg zullen zijn. De

speurtocht naar nieuwe gasvelden heeft helaas nog maar weinig opgeleverd. Omdat de

kleinere velden nu langzamerhand opraken moet Slochteren meer gaan produceren. Tot

voor kort stroomde het gas door de eigen hoge druk naar boven en kwam het op die

manier vanzelf in het pijpleidingensysteem. Maar doordat er al zoveel uit het veld is

gehaald zit het gas nu zo diep dat het gas moet worden aangezogen en gecomprimeerd

(vloeibaar gemaakt). Het is erg duur om dit te doen.

Vragen en opdrachten

Na jarenlange discussie is er in 2006 besloten dat er geboord mag worden naar gas in de

Waddenzee. Zoek in krantenarchieven en op (betrouwbare) websites naar informatie over

deze gasboringen.

a. Verzamel zoveel mogelijk voor- en tegenargumenten voor het boren in de Waddenzee

en zet deze in een schema.

b. Welke oplossing werd uiteindelijk gevonden om alle partijen zoveel mogelijk tegemoet

te komen?

c. Individuele opdracht: schrijf een betoog van 500 woorden waarin je beargumenteert

of je voor of tegen de gasboringen in de Waddenzee bent, of (groepsopdracht):

d. Organiseer een debat tussen voor- en tegenstanders van deze gasboringen. Zorg

ervoor dat je voldoende presentatiemateriaal hebt om jullie mening te onderbouwen.

29

Aardolie: Schoonebeek

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het aardolieveld in Schoonebeek door Shell ontdekt

en voor het eerst in gebruik genomen.

Shell

In de 19e eeuw was er een firma in London, Samuel & co

genaamd, die handelde in Japanse sierschelpen. Dit bedrijf

besloot zich te gaan richten op de handel in olie, dat toen net een

bloeiende sector werd. Omdat ze zich vooral richtte op het

transport van lampolie en schelpen, besloten ze het bedrijf om te

dopen naar Shell Transport and Trading Company Ltd met als symbool de schelp.

Tegelijkertijd was er een Nederlands bedrijf met de naam Koninklijke Nederlandse

Petroleum Maatschappij, dat in Azië opereerde om daar olievelden tot ontwikkeling te

brengen. In 1907 besloten deze twee bedrijven om in plaats van te concurreren, te gaan

samenwerken onder de naam Koninklijke/Shell Groep. Vooral na de Tweede Wereldoorlog

groeide dit bedrijf heel snel met projecten in Europa, Afrika en Noord –en Zuid Amerika. In

1970 ontdekte Shell grote olie –en gasvelden in de Noordzee. Tegelijkertijd was er een

economische recessie en werden de olieprijzen erg hoog. Men stapte toen overal in Europa

massaal over op gas, waarvan Shell de helft aanleverde. Dit bedrijf heeft tot 2005

eigenlijk altijd uit 2 onderdelen bestaan De ‘’Koninklijke’’ en Shell Transport (een duale

structuur), maar met één symbool, namelijk de schelp. Pas in 2005 is het officieel één

onderneming geworden onder de naam Royal Dutch Shell, waarvan het hoofdkantoor in

Den Haag zit. Een van de grootste en bekendste oliemultinationals ter wereld is dus van

oorsprong een Nederlands bedrijf.

Tijdens de oorlog leverde de productie in Schoonebeek nog maar weinig op. Dit kwam

onder andere doordat het Nederlands personeel probeerde de Duitsers, die het land

hadden bezet, te dwarsbomen. Na de oorlog groeide dit veld al snel uit tot het grootste

productieveld van heel West-Europa. Ook in het Westen

van Nederland werden olievelden ontdekt, die een grote

bijdrage leverden aan de olievoorziening. Tot de sluiting

van het veld in Schoonebeek (in 1996) is ongeveer een

kwart van het veld, 250 miljoen vaten (van 159 liter),

geëxploiteerd. De Nederlandse Aardolie Maatschappij

(NAM) overweegt nu, vanwege de hoge olieprijs, om de

oliewinning uit Schoonebeek te hervatten. Als het plan

doorgaat, zal er op zijn vroegst in 2009 weer olie uit het veld worden gehaald. 30

Steenkool: Limburg

Op 2 augustus 1901 ontdekte André Dumont bij een

proefboring in Limburg een kolenlaag in de grond. De winning

van steenkool, die de bijnaam ‘het zwarte goud’ kreeg,

kwam hierna op gang. Na de Tweede Wereldoorlog brak pas

echt de grote bloeitijd aan voor de mijnen in Limburg. De

steenkoolmijnen zorgden voor een kleine industriële revolutie

in Nederland en veel werkgelegenheid in Limburg. Er kwamen

gastarbeiders vanuit heel Europa om in de mijnen te werken.

Steenkool was een tijdlang de belangrijkste brandstof in de

industrie en voor huishoudens in Nederland. Door ontdekking

van goedkopere brandstoffen in Europa en Nederland, zoals

olie en gas, en door de zware omstandigheden in de mijnen,

werden de Limburgse mijnen vanaf 1965 één voor één gesloten.

Energievoorzieningszekerheid in Nederland: een én – én beleid

In de jaren tachtig en begin jaren negentig van de twintigste eeuw, kwam de gedachte op

dat de gehele economie en dus ook de energiesector steeds verder zou mondialiseren.

Dit houdt in dat de overheid er zich steeds minder mee zou bemoeien en dat de

(energie)markt zich vrij zou kunnen ontwikkelen. Nederland en Europa hebben ingespeeld

op deze verwachting en zich dus maar weinig bemoeid met de ontwikkeling van de

energievoorziening. Maar de liberalisering van de internationale energiemarkt heeft zich

nooit goed ontwikkeld na het einde van de Koude Oorlog. Daarom is het nu noodzakelijk

dat de Nederlandse overheid zich actief gaat bezighouden met de

energievoorzieningszekerheid.

Nationaal niveau

Omdat de energievoorzieningszekerheid door buitenlandse politieke

ontwikkelingen steeds onzekerder wordt, is het ten eerste belangrijk dat

Nederland op nationaal niveau meer aandacht besteedt aan haar

energievoorzieningbeleid. In een belangrijk rapport in 2005, in opdracht

van de regering, werd geadviseerd om het energiebeleid onderdeel uit te laten maken van

het buitenlandse beleid van Nederland. Nederland moet zelf actief zijn ten behoeve van de

Nederlandse energievoorziening en het Nederlandse bedrijfsleven, zo werd gesteld.

Nederland zou bijvoorbeeld een Minister voor Energie kunnen aanstellen, zo luidde het

advies. Bijna alle landen in Europa hebben er een, behalve Nederland.

31

Verder moet Nederland de gasvoorraden op een zo slim mogelijke manier benutten en

tegelijk zorg dragen voor nieuwe, duurzame energiebronnen en technologieën die daarna

kunnen dienen als dragers voor de Nederlandse export op energiegebied.

Ten slotte moet Nederland inzetten op het veiligstellen van import van energiebronnen op

de lange termijn, om zo een continue energievoorziening te kunnen garanderen. Dit kan

Nederland bewerkstelligen door bilaterale (tussen Nederland en een ander land,

bijvoorbeeld Rusland) contracten af te sluiten, maar een andere mogelijkheid is om dit op

EU-niveau te realiseren. De verschillen tussen de 27 lidstaten op het gebied van

buitenlands beleid en de benadering van energie- en milieuvraagstukken vormen echter,

net als op andere gebieden, een flinke blokkade voor de formulering van een werkbare EU-

energiepolitiek.

Daarom is het belangrijk dat Nederland een én-én-beleid voert: enerzijds zou Nederland

zich hard moeten maken voor de totstandkoming van een gemeenschappelijk extern

energiebeleid binnen de EU, maar anderzijds moet Nederland ook bilaterale afspraken

maken.

Vraag

Stel dat jij de toekomstige Minister van Energie in Nederland bent. Wat zou je dan als

eerste veranderen op energiegebied in Nederland? Leg uit waarom.

Europees niveau

De landen van de EU zouden in theorie met elkaar hun

gezamenlijke energiebelangen effectiever kunnen veiligstellen

dan wanneer alle landen dat apart zouden doen. Maar dan moeten

de lidstaten van de Europese Unie wel bereid zijn een aantal zaken

uit handen te geven en op een hoger niveau, door de EU, te laten

regelen. Zoals al eerder opgemerkt werd, is het heel erg moeilijk om dit voor elkaar te

krijgen. Elke lidstaat heeft andere belangen. Nederland heeft bijvoorbeeld zélf

gasvoorraden, waardoor Nederland minder afhankelijk is van import dan bijvoorbeeld Polen

of Hongarije. Veel nationale overheden zijn sceptisch om hun energiebeleid uit handen te

geven.

32

Mondiaal niveau

Op mondiaal niveau is het belangrijk dat Nederland internationaal

samenwerkt, zodat de energieroutes, indien nodig, beschermd kunnen

worden met militaire middelen (NAVO). Of om steun te krijgen van

internationale partners, als er een energiecrisis zou ontstaan.

Vragen en opdrachten

In Nederland is de laatste jaren veel veranderd op energiegebied. De belangrijkste

verandering is dat de energiemarkt vrijgegeven is. Dit betekent dat er nu meerdere

aanbieders van energie zijn.

a. Zoek uit welke energieleveranciers er nu in Nederland zijn en in welke regio’s deze

bedrijven actief zijn.

b. De verwachting was, dat mensen massaal zouden veranderen van energieleverancier

en dat daardoor concurrentie zou ontstaan tussen de bedrijven. Dit zou er dan voor

moeten zorgen dat de energieprijzen zouden dalen. Zoek met behulp van

krantenarchieven en websites uit in hoeverre mensen daadwerkelijk van

energieleverancier zijn veranderd en of de energie daadwerkelijk goedkoper is

geworden.

Ten slotte

Naast het aanpassen van het Nederlandse beleid op nationaal, Europees en mondiaal

niveau, is het verder van belang te bekijken op welke gebieden met betrekking tot energie

Nederland zich kan specialiseren. Ons land heeft namelijk veel mogelijkheden op het

gebied van transport door de Rotterdamse haven. Daarnaast kan ook de alternatieve

energievoorziening, zoals kernenergie, schone kolentechnologie, biomassa, zonne– en

windenergie, nog verder ontwikkeld worden. Uiteraard zal Nederland ook zuinig moeten

omgaan met de voorraden energie die er nog in de bodem aanwezig zijn.

De wereld verkeert nu in een transitiefase op het gebied van energie. De fossiele

brandstoffen raken op en de energiemarkt zal over moeten schakelen naar het gebruik van

alternatieve energiebronnen. Ook vanwege milieuredenen! Hoe lang deze overgangsfase

duurt valt niet te zeggen. Dit proces kan nog jaren duren, maar moet nu al wel in werking

worden gezet. Energie zal een bron voor politieke conflicten blijven zolang er sprake is van

schaarste en nationale belangen blijven domineren op de energiemarkt.

Er is op energiegebied dus veel werk aan de winkel. 33

V. Colofon en verantwoording

Colofon

Samenstelling en redactie: Maaike Dingemans-Derix

Met bijdragen van: Brendan Troost, Thomas Mallens en diverse andere

stagiaires

Vormgeving: Maaike Dingemans-Derix

Technische ondersteuning: Jasper Diekema

Bronvermelding

Bij het schrijven van het websheet Energie en Veiligheid zijn gebruik gemaakt van de

volgende bronnen:

Artikelen:

Daniel Yergin, ‘’Vrije energiemarkt is goed voor de wereld’’, Het maandblad van NRC

Handelsblad, juli 2006

L.J. Brinkhorst, ‘’Nederlands energiebeleid in internationaal perspectief’’, Internationale

Spectator, mei 2006

Thomas L. Friedman, ‘’De onvrijheid in de wereld neemt toe naarmate de olie duurder

wordt’’, NRC Handelsblad, mei 2006

Daniel Yergin, ‘’Ensuring Energy Security’’, Foreign Affairs, Maart/April 2006-10-26

Coby van der Linde, Energie in een veranderende wereld, Clingendael Instituut, April

2006

Verder diversie artikelen uit: NRC handelsblad, Volkskrant, International Herald Tribune,

Financial Times, The Economist, Internationale Spectator, Atlantisch Perspectief

Brouwer, G.C. en Coenen, M.J. (1968) Nederland = Aardgasland, Amersfoort: Roelofs

van Goor, p. 166-168

NRC Profiel Aardgas

Hellema, D., Wiebes, C. en Witte, T. (1998) Doelwit Rotterdam: Nederland en de

Oliecrisis; Den Haag; Sdu uitgevers

Kielich, W. ‘Ondergronds Rijk: 25 jaar Gasunie en aardgas’, N.V. Nederlandse gasunie

34

35

Websites:

CERA, Cambridge Energy Research Associates, www.cera.com/home/

IEA, InternationalEnergy Agency, www.iea.org

Joint Oil Data Exercise, www.jodidata.org

Energy Information Administration, Official Eneregy Statistics from the U.S.

Government, www.eia.doe.gov

World Energy Outlook, www.worldenergyoutlook.org/graphs.asp

OPEC www.opec.org

Shell, Global scenarios to 2025 www.shell.com/scenarios

ASPO, Association for the Study of Peak Oil and Gas, www.peakoil.net

http://mediatheek.thinkquest.nl/~jra017/oorlogen.htm

Europese Unie http://europa.eu/

Energiedossier van de VPRO www.energie.vpro.nl

Gebruikte artikelen www.clingendael.nl:

C. van de Linde: De Europese voorzieningszekerheid van olie en gas in de komende

jaren: economische en geopolitieke risico’s

C. van der Linde en G. Greving: Turbulentie in de pijpleiding: gasconflict Rusland-

Oekraine en Russisch-Europese energierelaties

C. van der linde en F. Hoogeveen: Verenigde Staten en Europese Unie: trouwe

bondgenoten? Nieuwe episode in energiediplomatie

C. Tönjes en W. Perlot: Wie is afhankelijk van wie? De betrekkelijke kwetsbaarheid van

de EU-gasmarkt

J. de Jong en S. Slingerland: Een beetje verslaafd bestaat niet: omslag in het

Amerikaanse energiebeleid?

S. Slingerland en L. van Geuns: Van Lissabon tot Kyoto: de ambities van het Europese

Innovatiebeleid

S. Slingerland en L. van Geuns: Schaken met energie: Nederland en de internationale

energiepolitiek

De Atlantische Commissie heeft getracht alle rechthebbenden van het fotomateriaal te

achterhalen. Mochten personen of instanties desondanks van mening zijn dat fotorechten

niet zijn gehonoreerd, dan kunnen zij zich wenden tot de Atlantische Commissie.