Educatiestudie De Wijers

3

EINDRAPPORT EDUCATIESTUDIE 3watEr

Een gemeenschappelijk kader voor de ontwikkeling van

initiatieven op het vlak van natuur- en milieueducatie in

het 3watEr projectgebied, met verruiming naar de

omliggende regio De Wijers.

Uitgevoerd door:

Regionaal Landschap Lage Kempen vzw

Dit project wordt ondersteund door de Europese Commissie DG Milieu onder het Life+programma Natuur (Subsidieovereenkomst nr LIFE08 NAT/B/000036).

5

Voorwoord Tussen Hasselt en Genk ligt het groene hart van Limburg. In deze vijverrijke streek werken vele partners samen om de kernwaarden van de regio te bewaren en te versterken. We gaven de streek de naam ‘De Wijers’, een oud woord voor viskweekvijver. Het is een streek met vele parels: méér dan duizend vijvers, groene beekvalleien en de paarse pracht van heide. Het is een kraamkamer voor bedreigde diersoorten, zoals de boomkikker, het woudaapje of de roerdomp. Ook cultuurhistorisch en toeristisch kent De Wijers tal van trekpleisters: de abdij van Herkenrode, Bokrijk, Kelchterhoef, Hengelhoef, domein Bovy, domein Kiewit, … Centraal in De Wijers ligt een waardevol gebied waar landeigenaren, in het kader van het Natura 2000-netwerk, samen met overheden belangrijke natuurherstel-maatregelen uitvoeren. Dit Life+project ‘3watEr’ is aanleiding voor het Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) om samen met de Provincie Limburg te onderzoeken hoe we mensen nog actiever kunnen bewustmaken van de natuurpracht in hun omgeving. De troeven van De Wijers zijn vaak nog onbekend bij bewoners

én bezoekers. En onbekend is onbemind. Door kinderen van jongs af aan te betrekken en hen op een belevingsvolle wijze te laten kennismaken met de natuur, leren ze deze te waarderen en er zorg voor te dragen. Zo helpen ze, nu en later, mee de streek en haar waarden veilig te stellen voor de toekomst. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor de sector van natuur- en milieueducatie. We betrokken alle partners in De Wijers die zorgen voor een aanbod voor scholen, groepen en individuele bezoekers. De veelheid van activiteiten en aanbieders maakt het voor de gebruiker niet altijd overzichtelijk. Op het vlak van onderlinge afstemming kan men nog méér inzetten op de diversiteit van De Wijers en het Natura 2000-gebied. De grootste uitdaging ligt erin het unieke aspect ‘vijvers en beken’ op een creatieve manier centraler te stellen. Het RLLK voerde het onderzoek uit om te komen tot een actieplan voor natuur- en milieueducatie, ondersteund door het Provinciaal Natuurcentrum. De studie bestaat uit een analyse van het bestaande educatief aanbod en de educatieve noden in De Wijers. Daaruit blijkt o.m. hoe ruim het aanbod reeds is; maar ook dat slechts sporadisch de link naar De Wijers en het Natura 2000-gebied gelegd wordt. Zowel op het vlak van thema’s, werkvormen als doelgroepen is er ruimte voor vernieuwing. Ongeveer een jaar lang heeft het RLLK intensief overlegd met de educatieve aanbieders in De Wijers. Gezamenlijk werden een aantal doelstellingen en acties voor natuur- en milieueducatie in De Wijers geformuleerd. De sector engageert zich om het educatief aanbod te optimaliseren en af te stemmen. Inwoners en bezoekers vinden de komende jaren in De Wijers een gevarieerd educatief aanbod, dat hen het gebied laat exploreren en waarderen. De zichtbaarheid en het draagvlak voor De Wijers worden vergroot door het aanbod systematisch en gezamenlijk te communiceren. Dit eindrapport is daarom geen eindpunt, maar een begin. De uitvoering van het actieplan is één van de uitdagingen die wordt aangegaan om te komen tot nog meer zorg en respect voor ons natuurlijk erfgoed in De Wijers.

Frank Smeets Gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur Provincie Limburg

Voorzitter Regionaal Landschap Lage Kempen vzw

7

Inhoud Voorwoord ..................................................................................... 5

1. Inleiding .................................................................................... 9

1.1 Kadering van deze studie ........................................................................................................ 9

1.2 Het belang en de situering van het 3watEr-projectgebied ............................................ 10

1.3 Educatiestudie 3watEr ingebed in De Wijers .................................................................... 12

1.4 Situering van De Wijers ........................................................................................................ 13

1.5 Uitdagingen voor De Wijers .................................................................................................. 14

2. Visie op natuur- en milieu-educatie:

een verhaal van hoofd, handen en hart ........................................ 15 2.1 Het belang van natuur beleven, ontdekken en waarderen ........................................... 15

2.2 Jong en oud verbinden met natuur – een gedeelde verantwoordelijkheid ................ 17

2.3 Wat verstaan we onder natuur- en milieueducatie? ....................................................... 19

2.4 De toekomst voor natuureducatie in de regio .................................................................. 21

2.5 Missie voor educatie in de regio .......................................................................................... 21

2.6 Hoe is dit educatieplan tot stand gekomen?..................................................................... 22

3. Situatie-analyse ....................................................................... 25

3.1 De inventaris van de aanbieders van natuur- en milieueducatie (NME)

en hun aanbod ....................................................................................................................... 25

3.2 Op zoek naar de (educatieve) behoeften in het 3watEr projectgebied en in De Wijers ...................................................................................................................... 32

3.3 Analyse van educatie in de Regio ....................................................................................... 41

4. Een educatieplan voor het projectgebied 3watEr, ingebed in De Wijers .................................................................... 49

5. Samenvatting Educatiestudie 3watEr ....................................... 65

BIJLAGEN..................................................................................... 67

9

Inleiding

1.1 Kadering van deze studie

Deze studie kadert in het Life+ project 3watEr dat als algemene doelstelling de instandhouding van Europees belangrijke soorten in het vijvergebied Midden-Limburg heeft, via een nauwe samenwerking tussen private en publieke partners en een Triple E aanpak (synergie tussen Ecologie, Educatie, Economie). Het project 3watEr wordt gecoördineerd door the European Landowner’s Organization. De uitvoerende partners zijn Agentschap Natuur en bos, Regionaal Landschap Lage Kempen vzw, vzw Ontwikkeling Vijvergebied Midden-Limburg, vzw Limburgs Landschap, stad Hasselt en gemeente Zonhoven. Samenwerking is voorzien met de provincie Limburg, de Vlaamse Landmaatschappij, Natuurpunt Limburg en de gemeente Heusden-Zolder.

Het 3watEr project kent 5 grote doelstellingen:

Ecologische verbeteringen en behoud van specifieke Europees belangrijke habitattypes (vijvers en heide) en soorten (boomkikker en roerdomp).

Participatie van private landeigenaars en nauwe samenwerking tot stand brengen tussen alle betrokken partijen om dit Europees beschermd Natura 2000 gebied te beheren.

Een duurzame basis creëren voor het behoud op lange termijn van de beoogde soorten en habitats door aandacht te schenken aan de synergie tussen ecologie, educatie en economie; dit is de Triple E-aanpak.

Verhoging van het publiek bewustzijn Natura 2000 op lokaal, regionaal en nationaal niveau.

Beste praktijkvoorbeeld in Europa voor private betrokkenheid in herstel-, beheer- en management-plannen voor Natura2000- gebieden.

De algemene aanpak van het project en de manier waarop acties uitgewerkt worden, focust sterk op het creëren van een duurzame basis voor het behoud van de ecologische waarden van het gebied op lange termijn. De totale oppervlakte van het Europees beschermd gebied binnen het projectgebied beslaat ruim 2.500 ha. 73% (1.871 ha) hiervan bestaat uit vijvers, bos, akkerland en andere (semi-)natuurlijke habitats. Meer dan 50% (978 ha) hiervan is privé-eigendom. Dit gecombineerd met het groot aantal bezoekers (recreanten, toeristen, …) en de voortdurende economische activiteiten zoals toerisme, viskwekerij, bosbouw en

10

kleinschalige landbouw is de reden dat het tot stand brengen van een synergie tussen Ecologie, Economie en Educatie (Triple E) zo belangrijk is. Educatie ligt aan de basis van bewustzijn, actie en motivatie voor natuurbehoud op lange termijn en is daarom een onmisbare factor in het project. Tijdens de gehele looptijd van het project (01-01-2010 tot 31-12-2013) worden diverse educatieve acties uitgevoerd. Deze educatiestudie door Regionaal Landschap Lage Kempen is er daar één van. Het ontwikkelen van een educatief pakket voor secundair onderwijs, het opleiden van gidsen en het aanbrengen van informatieve borden en kijkwanden zijn andere educatieve acties die het Regionaal Landschap Lage Kempen voor haar rekening neemt. Andere projectpartners staan in voor de ontwikkeling van een website www.3water.eu, brochures, tentoonstellingen, een educatieve wandeling, een video, … en het uitwerken van een studie over communicatie en een studie over participatie. Door het opzetten van deze educatieve acties beogen de projectpartners mensen dichter bij dit Natura2000-gebied en haar schoonheid en uitdagingen te brengen.

1.2 Het belang en de situering van het 3watEr- projectgebied

Het Natura 2000-gebied in de kern van De Wijers is een Europees beschermd gebied en heeft een oppervlakte van ruim 2.500 ha. Met zijn aaneenschakeling van vijvers, moerassen, heide, hooiland, bos en met een totale vijveroppervlakte van ongeveer 500 ha is het meteen het grootste aaneengesloten vijvergebied in België. Het werd in zijn geheel in 1988 aangeduid als Vogelrichtlijngebied (zie kaart, donkerblauwe omlijning) en belangrijke delen ervan in 1996 als Habitatrichtlijngebied (zie kaart, groen omlijning). De omgeving van Bolderberg en Terlamen werd in 1940 reeds aangewezen als beschermd landschap. Op onderstaande kaart springt de hoge concentratie vijvers dadelijk in het oog.

Projectgebied 3watEr, met aanduiding van Vogel- en Habitatrichtlijngebied.

11

Het gebied is ontstaan door het exploiteren van vennen door viskweek en de ontginning van turf en ijzererts, waardoor de met water gevulde putten overbleven. In 1865 werd viskweek er een professionele activiteit. Sindsdien is het vijverareaal er sterk toegenomen. Het zijn deze enorme wateroppervlakten en de variatie aan biotopen die hebben bijgedragen tot de grote biologische rijkdom van het gebied. De natuurwaarden, grotendeels te danken aan de inrichting van het gebied voor extensieve viskweek, zijn er vanaf de jaren ’70 door vervuiling en intensivering van de viskweek sterk op achteruit gegaan. De aanduiding als Natura2000-gebied in 1996 de NGO’s en de Vlaamse overheid reeds toegelaten om met Europese steun (Life en EFRO) belangrijke investering in het herstel van de natuur te doen1. De aanwezige natuurwaarden en de ligging ervan binnen een grotere groene long – De Wijers – bieden het gebied, ondanks zijn beperkte toegankelijkheid, grote toeristisch-economische mogelijkheden. Dit vereist duurzame ontwikkeling van de aanwezige economische sectoren, de uitbouw van een toeristische onthaalstructuur met natuureducatieve arrangementen, een degelijke promotie van het gebied en een vergroting van het maatschappelijk draagvlak. Eén van de doelstellingen van het 3watEr project, de synergie tussen ecologie, economie en educatie bewerkstelligen, krijgt hier alle kansen om tot uiting te komen.

Projectgebied 3watEr, ingebed in De Wijers.

In 2007 ondersteunde Regionaal Landschap Lage Kempen, samen met Agentschap Natuur en bos, European Landowner’s Organization, vzw Ontwikkeling Vijvergebied Midden-Limburg, vzw Limburgs Landschap, stad Hasselt en gemeente Zonhoven, de indiening van een ambitieus Life+ project 3watEr, waar particuliere landeigenaars samen met de overheid ecologische doelstellingen afspreken. Het project werd goedgekeurd door de Europese Commissie in 2008 en heeft een looptijd van 1 januari 2010 tot 31 december 2013.

1 Uit: Natura 2000, promotie van de voordelen – een socio-economische evaluatie; case study in het Vijvercomplex van Midden-Limburg, WWF, 2002.

12

1.3 Educatiestudie 3watEr ingebed in De Wijers

Om de ontwikkeling en uitvoering van een visie en actieplan voor natuur- en milieueducatie te maximaliseren, wordt door de projectpartners van 3watEr afgesproken dat het raadzaam is om ruimer te kijken dan enkel het Life+ projectgebied.

Door de perimeter van het onderzoeksgebied te verruimen naar het ruimere gebied De Wijers, kan een meer integrale aanpak worden opgezet wat betreft het beleid rond natuur- en milieueducatie. Zodoende kan er rekening worden gehouden met lopende parallelle processen in de twee gebieden en de aanwezige actoren in het ruimere gebied van De Wijers. De eerder beperkte aanwezigheid van organisaties met een regulier aanbod van natuur- en milieueducatie in het 3watEr projectgebied, het feit dat het om een ecologisch zeer kwetsbaar gebied gaat en dat grote delen van het gebied niet of slechts beperkt opengesteld zijn voor het brede publiek, zijn bijkomende argumenten hiervoor. Het brede publiek kan in de rand van het Natura2000 gebied geïnformeerd en geëduceerd worden, zonder de meest kwetsbare ecologische zones te belasten. Een belangrijk deel van de educatieve aanbieders bevindt zich vlak buiten dat gebied. Specifieke aspecten van het 3watEr-gebied en van De Wijers, zoals de unieke geschiedenis en de vijvers, de biodiversiteit, de rol van private eigenaars, enz. haken op elkaar in en zullen de kern uitmaken van toekomstige educatieve initiatieven.

13

1.4 Situering van De Wijers

Reeds in 2004 had Regionaal Landschap Lage Kempen vzw diverse partners en sectoren samen gebracht in het kader van het opzetten van een gebiedsgerichte aanpak van het GLE-project ‘Kansen voor het vijvergebied Midden-Limburg’. Gedurende twee jaar werden de mogelijkheden voor deze GLE (Grote Landschappelijke Eenheid) verder onderzocht. In dit kader werd het ‘Platform Vijvergebied Midden Limburg’ opgericht. In 2005 werd dit ‘Platform De Wijers’. In dit proces werden ‘de neuzen in de dezelfde richting geduwd’ en de partnerorganisaties besloten om samen De Wijers duurzaam te ontwikkelen. De Vlaamse Landmaatschappij nam in 2007 de trekkersrol over van Regionaal Landschap Lage Kempen en krijgt het mandaat voor de coördinatie van het plattelandsproject “De Wijers”. De Wijers is een op Vlaams niveau uniek gebied met meer dan 1.000 vijvers dat in het hart van de provincie Limburg ligt2. Het is niet alleen een streek waar veel mensen wonen en werken, maar ook een woonplaats voor heel wat zeldzame dieren plantensoorten. Zonder deze vijverstreek als ‘kraamkamer’ zouden bepaalde soorten zoals de roerdomp en de woudaap in Vlaanderen al uitgestorven zijn. De streek, die zich uitstrekt over de gemeenten Diepenbeek, Genk, Hasselt, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Lummen en Zonhoven, bevat naast zijn enorme biodiversiteit, ook een grote cultuurhistorische en landschappelijke rijkdom. Bovendien is De Wijers een toeristisch-recreatieve topregio in Limburg en heerst er een sterke socio-economische en maatschappelijke dynamiek. De Wijers ‘omhult’ als het ware het 3watEr projectgebied en maakt in zijn communicatie ook gebruik van de sterke kenmerken van dat gebied.

Situering van het gebied De Wijers binnen Limburg.

2 Een telling in 2005 resulteerde in het toen afgebakende – kleinere- gebied, in 1.175 vijvers.

14

1.5 Uitdagingen voor De Wijers

Om de troeven van De Wijers te behouden en nog te versterken, starten in 2008-2009 14 partners3 samen het project De Wijers op. In 2010-2011 voegen er zich nog drie organisaties bij4. Met dat project willen deze 17 partners waken over de toekomst van De Wijers. In het kader van een integraal plattelandsproject van Vlaamse Landmaatschappij Limburg, wordt een basisvisie uitgewerkt die moet fungeren als kapstok, als voedingsbodem voor het uitwerken van initiatieven en ambities in de regio. De bedoeling is met een brede groep betrokken partijen samen te werken aan de uitbouw van deze visie. Op die manier wordt er beroep gedaan op een zo compleet mogelijke inzet van expertises en instrumenten. Onder het motto ‘de juiste partner op de juiste plaats’ wil men komen tot een duurzaam en breed gedragen plan voor het gebied: ‘Uitdagingen voor De Wijers’.5 In de ‘Uitdagingen voor De Wijers’ zullen educatie, recreatie en toerisme relevante deelaspecten vormen. Om dit verder uit te diepen, er inhoud aan te geven en er een visie voor te ontwikkelen, worden in 2010-2011 drie deelstudies uitgevoerd:

Educatiestudie 3watEr, door Regionaal Landschap Lage Kempen, in eigen beheer, met de steun van Europa (Life+) en van de provincie Limburg

Recreatiestudie, door VLM, uitbesteed aan Antea, start mei 2011 Opmaak toeristische visie, door Toerisme Limburg, in eigen beheer

In september-oktober 2010 vonden drie workshops plaats met alle relevante actoren uit de sectoren natuureducatie, recreatie en toerisme in en rond het 3watEr projectgebied. Zij leverden input voor de opmaak van ‘Uitdagingen voor De Wijers’.

3 Vlaamse Landmaatschappij, Regionaal Landschap Lage Kempen vzw, Agentschap Natuur en Bos, Provincie Limburg, Toerisme Limburg vzw, Natuurpunt vzw, Stad Genk, Stad Hasselt, Gemeente Heusden-Zolder, Gemeente Houthalen-Helchteren, Gemeente Zonhoven, Gemeente Diepenbeek, Gemeente Lummen, Limburgs Landschap vzw. 4 European Landowners’ Organization, Boerenbond, RWO Strategisch Project 5 Startnota De Wijers, Vlaamse Landmaatschappij Limburg, februari 2010

15

Visie op natuur- en milieu-educatie: een verhaal van hoofd, handen en hart

2.1 Het belang van natuur beleven, ontdekken en waarderen

voor kinderen In die oude eik klauteren, kevers tussen stenen zoeken, dikkopjes vangen in een beek, …kortom, de natuur ‘echt beleven’, …het is belangrijk voor kinderen. In de literatuur bestaat er weinig twijfel over het belang hiervan voor de fysische, sociale, psychische of emotionele ontwikkeling van kinderen en jongeren. Zo waarschuwde de Amerikaanse auteur Richard Louv enkele jaren geleden in zijn boek “Het laatste kind in het bos” voor de mogelijk schadelijke effecten van een natuurtekort bij een groeiend aantal kinderen. De positieve effecten op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van jongeren door (hernieuwd of verbeterd) contact met de natuur, worden ook beschreven in het Alterra-rapport “Terug naar het bos”6. De voorbije decennia zien we een radicale verandering in de manier waarop kinderen de natuur kennen en ervaren. “Tegenwoordig zijn kinderen zich bewust van mondiale milieuproblemen, maar is het fysieke contact, de individuele band met de natuur, aan het verdwijnen.” 7 Natuur zou in de eerste plaats iets moeten zijn waar men zich over kan verwonderen. De dichtbij-natuur zou voor iedereen, klein en groot, vanzelfsprekend moeten zijn. Natuur lijkt echter iets geworden om naar te kijken na een lange autorit, of om te eten als een bioproduct.

6 Terug naar het bos. Effecten van natuurbelevingsprogramma ‘Het Bewaarde land’ op de natuurbeleving, topervaringen en gezondheid van allochtone en autochtone jongeren. Alterra-rapport 1702, Wageningen, 2008. 7 Louv Richard, Het laatste kind in het bos. Hoe we onze kinderen weer in contact brengen met de natuur. Uitgeverij Jan van Arkel, 2007, pag 13

2

16

Als je als kind door het bos achter je ouderlijk huis gezworven hebt, je samen met de kinderen van de buren nestkastjes timmerde voor de meesjes of zag hoe de wind je papieren bootje op de beek vooruit blies, ontwikkelde je een band met de natuur die tot

op de dag van vandaag voortduurt, inspireert en verrijkt. Wat je op die manier spontaan leerde draag je mee in je hart, levenslang! Dit ligt mede aan de basis waarom we voor De Wijers een visie en actieplan met betrekking tot natuur- en milieueducatie uitwerken.

Om ook volwassenen een rol te laten spelen in de waardering en bescherming van onze natuur, is het van belang dat op jonge leeftijd al een band wordt opgebouwd die zal evolueren naarmate men ouder wordt.

voor volwassenen Wetenschappelijk onderzoek bij volwassen-en stoot op directe of indirecte aanwij-zingen dat natuur op alle leeftijden een gunstige invloed heeft op gedrag en gezondheid8. Zo blijkt dat mensen vaker gaan wandelen als er dichtbij een bos is of sneller de fiets nemen als de route naar hun werk omzoomd is door wat groen en dit heeft een positieve invloed op hun gezondheid.

Een verblijf in een natuurlijke omgeving helpt ook om te herstellen bij stress en vermoeidheid. Natuur kan tevens sociaal contact vergemakkelijken. Zo kan groen een positieve invloed hebben op de gezondheid. Tot slot blijkt ook dat een verblijf in de natuur, zowel grootse natuur ver weg als het bos in de buurt, mensen kan aanzetten tot reflectie, hun gevoel van autonomie kan versterken en hen het gevoel geven te passen in een groter geheel. Dat kan mensen weerbaarder maken bij het verwerken van de verliezen die samengaan met ouder worden (vb. pensionering, ziekte, overlijden).

8 “Natuur en gezondheid. Invloed van natuur op sociaal, psychisch en lichamelijk welbevinden”, Gezondheidsraad, Raad voor ruimtelijk, milieu- en natuuronderzoek, 2004.

17

2.2 Jong en oud verbinden met natuur – een gedeelde verantwoordelijkheid

De rol die scholen kunnen spelen om kinderen met natuur te verbinden Omwille van het belang van de natuur in de verdere ontwikkeling van jongeren hebben scholen een belangrijke verantwoordelijkheid. Zij kunnen zorgen voor een omgeving en een onderwijsaanbod waarin kinderen maximaal betrokken zijn op de natuur. De lagere en secundaire scholen in de zeven gemeentes van De Wijers zijn duidelijk betrokken op het thema natuur en leefmilieu, ze leveren op dat vlak heel wat inspanningen. Uit cijfers van september 2010 (bron: Milieuzorg op School, MOS-Limburg) blijkt dat van de 192 scholen er 166 een milieubeleidsverklaring hebben ondertekend. Met deze verklaring engageert de school zich om op een educatieve manier werk te gaan maken van één of meerdere van de 5 MOS-thema’s (vergroening, water, afval en duurzame materialen, energie, mobiliteit). Milieuzorg Op School kent een groot succes; 80 scholen hebben één of meerdere MOS logo’s, wat een kwaliteitslabel is. Rol van de overheid Ook de overheid doet inspanningen. In de beleidsnota ‘Leefmilieu en natuur 2009-2014’ van Vlaams minister Joke Schauvliege wordt onder de strategische doelstelling “Meer maatschappelijke zorg voor milieu” verwezen naar natuur-en milieueducatie. “Burgers dragen zorg voor en appreciëren hun leefomgeving. Het milieubewustzijn is versterkt en het matschappelijke draagvlak voor het milieu beleid vergroot. Individuen, groepen en sectoren kunnen inschatten hoe milieuvriendelijk, zij functioneren en passen hun gedrag aan. Door een coherente natuur- en milieueducatie en door alle actoren voldoende te betrekken ontstaat een gedeelde verantwoordelijkheid.”9 Hieruit volgt onder meer de operationele doelstelling dat natuur- en milieueducatie in Vlaanderen verder gestimuleerd en ondersteund zal worden. “In uitvoering van de doorbraak ‘Groen en dynamisch stedengewest’ bestendig en versterk ik de stimulerende en ondersteunende rol inzake natuur- en milieueducatie, dit zowel voor het niet-formeel en informeel leren (Speelgroen, jeugd, volwassenen, gezinnen) als voor het formeel onderwijs (MOS, Ecocampus). Dit gebeurt ervaringsgericht, geïntegreerd en op een participatieve wijze. Er wordt hierbij uitvoering gegeven aan het Vlaams Implementatieplan Educatie voor Duurzame Ontwikkeling. De Vlaamse educatieve centra spelen daarbij een belangrijke rol als kennis- en vormingscentrum en als proeftuin voor vernieuwende methodieken.”10 In het Vlaamse milieubeleid is onderwijs een belangrijk instrument. Een ecologische basiskennis is cruciaal voor een blijvende en zorgende houding voor de natuur en het milieu. Vandaar o.m. de blijvende investering in de werking van de dienst Natuur- en Milieueducatie binnen het departement Leefmilieu, Natuur en Energie. In het milieubeleidsplan van de provincie Limburg 2010-2013 staan maatregelen die als doel hebben de Limburgse natuur te koesteren en beleefbaar te maken. “Natuur is broodnodig voor een gezond leven en verhoogt ook de levenskwaliteit. Een mooie, groene leefomgeving is goud waard in een verstedelijkt gebied als Vlaanderen.”11 “Door de groene gebieden beleefbaar te maken voor het publiek, wil de provincie ervoor zorgen dat de Limburgers de waardevolle Limburgse natuur ten volle appreciëren en gestimuleerd worden om ze te koesteren…”12 Door de natuur gericht en duurzaam te ontsluiten krijgen inwoners, recreanten en toeristen de kans om de prachtige Limburgse natuurgebieden en de rijke diversiteit aan

9 Schauvliege J., beleidsnota Leefmilieu en natuur 2009-2014, pag. 17 10 Schauvliege, pag 53. 11 Milieubeleidsplan Limburg 2010-2013, pag. 23 12 Milieubeleidsplan Limburg 2010-2013, pag. 29

18

landschappen in onze provincie te beleven en dit zonder het natuurpotentieel aan te tasten. Door te investeren in natuureducatie voor kinderen wordt tevens geïnvesteerd in de uitbouw van een lange termijn toeristisch potentieel. Rol van natuurorganisaties en van natuurt- en milieueducatie (NME)-centra Ook natuurverenigingen, regionale landschappen en NME-centra hebben heel wat mogelijkheden om via hun natuureducatieve werking te zorgen voor verbondenheid tussen inwoners/bezoekers en de natuur en het landschap van De Wijers. Met andere woorden, zij kunnen een verhaal vertellen van ‘hoofd’ (inzicht), ‘handen’ (doen) en ‘hart’ (gevoel)13. De verbinding met onze natuur en het landschap kan (opnieuw) gemaakt worden via een spiraal van begrijpen, beleven en zorg dragen. Schematisch voorgesteld:

(Harts)verbondenheid ervaren met de natuur en het landschap

Rol die private landeigenaren kunnen spelen Het unieke aan het 3watEr project is de participatie van private landeigenaars. Hierdoor kan een nauwe samenwerking tot stand komen tussen alle betrokken partijen die het gebied beheren. Dit wordt nog eens versterkt door de Triple E-aanpak. Ook al hebben de private landeigenaars in het project gebied een eerder beperkt educatief aanbod voor een breed publiek, toch hebben zij een aandeel in sensibiliseren en informeren over de verschillende aspecten van het 3watEr project, zowel naar het brede publiek als naar andere landeigenaars. Door een natuurgerichte inrichting en beheer, een ecologisch verantwoorde ontsluiting en actieve informatieverstrekking kan een breed maatschappelijk draagvlak voor het gebied en voor Natura2000 gecreëerd worden. In het kader van het 3watEr project werd door het Agentschap Natuur en Bos in 2011 een communicatiestudie uitbesteed. Het bureau RCA ontwikkelde voor 3watEr een communicatievisie en –strategie. De resultaten hiervan zijn ook bruikbaar voor deze educatiestudie. Voor diverse doelgroepen worden aangepaste communicatiemiddelen ingezet om de boodschap van 3watEr over te brengen.

13 Deze verbinding tussen inzicht, doen en gevoel komt ook terug binnen het onderwijs en binnen Milieuzorg Op School.

Kennis verwerven over en waarde begrijpen van landschap en natuur is nodig om de noodzaak van zorg te begrijpen en zet aan om natuur en landschap beter te leren kennen.

Met een natuur en landschap waar zorg aan besteed is, voelt men zich sneller verbonden en men wil het beter leren kennen. Zelf zorg (leren) dragen kan via kleine en grotere acties.

Via beleving van de natuur en het landschap met alle zintuigen groeit die waardering. En dat is nodig om zelf zorg te willen dragen of zorgdragers te ondersteunen.

19

In het kader van educatie zijn met name de communicatie-instrumenten voor ‘gebruikers’ van het gebied en voor het brede publiek belangrijk. Gebruikers zijn bewoners, recreanten, toeristen en verenigingen. De boodschap daarbij is meerledig:

informeren over Natura 2000 en de doelen en vooruitgang van het project Leer je eigen omgeving kennen! Wat maakt ze zo uniek? Ogen openen van de (buurt)bewoners, respect opwekken en doen

reflecteren over de natuur. Waarom zit het landschap er eigenlijk uit zoals ze eruit ziet?

De European Landowner’s Organization, de projectcoördinator, voorziet in de loop van het project diverse middelen om die meerledige boodschap te verspreiden:

de ontwikkeling van een website www.3water.eu en een videodocumentaire,

via een jaarlijkse infokrant, die op ruim 30.000 exemplaren in alle bussen van het projectgebied valt,

via lokale infovergaderingen voor gebruikers via de verspreiding van brochures en posters, via geleide wandelingen via begeleiding van schoolkinderen, …

Deze communicatiemiddelen zullen maximaal worden ingezet in de uitvoering van de diverse acties uit het actieplan (zie hoofdstuk 4).

2.3 Wat verstaan we onder natuur- en milieueducatie?

Natuureducatieve initiatieven spelen, in meer of mindere mate, in op de drie facetten kennis, beleving en zorg. Ze vormen een samenhangend geheel van kennis, inzichten, vaardigheden en attitudes. Kennis: Het gaat hier over inzicht bij brengen. Niet enkel over de onderdelen en de processen van de natuur, maar ook over de plaats die de individuele mens in al die processen inneemt. Beleving: Los van alle kennis wil men liefde en respect voor de natuur bijbrengen die verder gaat dan een paar dieren- of plantensoorten met een hoge aaibaarheidsfactor. Doen: Iedereen zou in zijn dagdagelijkse bezigheden moeten rekening houden met de natuur en het milieu. Af en toe mag dat iets nadrukkelijker zoals bij opruimacties of werken in de natuur14.

14 geïnspireerd op: Opgezet spel. Een visie en een plan voor natuur- en milieueducatie in het Kempen~Broek, Provincie Limburg, 2004.

20

De educatie betreft alle vormen van - systematische en planmatige - leeractiviteiten met betrekking tot natuur, ecologie, milieu, landschap en duurzaamheid. Vaak met als achterliggende gedachte dat bekendheid hiermee en kennis hiervan zal leiden tot meer betrokkenheid, respect, natuur- en milieuvriendelijk handelen en daarmee tot duurzaamheid en leefbaarheid van de samenleving. De term wordt vaak gebruikt in de context van het basis- en secundair onderwijs. Doch dit is een te enge invulling. Onder natuur- en milieueducatie vallen alle vormen van voorlichting, educatie, participatie en communicatie voor een algemeen publiek of specifiek publiek, waarbij het gaat om natuur, landschap, natuurlijke leefomgeving, milieu en duurzaamheid. Kanalen hiervoor zijn: bezoekerscentra, (natuur- en milieu)educatieve centra, campagnes, websites, media, tentoonstellingen, excursies, ontdekkings-materialen, enz. Meer en meer wordt binnen de sector van natuur- en milieueducatie ook gefocust op Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO). Duurzame ontwikkeling wordt een richtinggevend kader voor natuur- en milieueducatie, ook in De Wijers. Het is geen afzonderlijke vorm van educatie, maar een integrale benadering waarbij rekening gehouden wordt met de complexe verwevenheid van tussen sociale, economische en milieuaspecten van hedendaagse maatschappelijke problemen. EDO is een vlag die vele ladingen dekt. Het gaat over leren denken over en werken aan een leefbare wereld, nu en in de toekomst, voor onszelf en voor anderen elders op de planeet15 .

15 Van Poeck K. & J. Loones, Inleiding Benelux werkconferentie 24-26/11/09, pag. 3

21

Van Poeck en Loones werken in hun nota een aantal principes voor EDO uit die we hier kort opsommen. EDO vereist nieuwe kennis EDO bevordert systeemdenken EDO is gericht op waardeontwikkeling EDO houdt rekening met emotionele aspecten EDO is actiegericht EDO vereist verbreden, verbinden en integreren EDO is inhoud en proces De nieuwe inzichten rond EDO worden belangrijker met de tijd; zeker het gegeven van actiegerichtheid en de emotionele aspecten winnen aan belang.

2.4 De toekomst voor natuureducatie in de regio

Bij de ontwikkeling van een gemeenschappelijk kader voor de ontwikkeling van initiatieven op het vlak van natuur- en milieueducatie in het 3watEr project gebied (en verruimd naar De Wijers) spelen niet alleen de projectpartners een rol. Middenstander, landeigenaar, overheid, middenveldorganisatie, beheerder, recreant, natuurliefhebber of burger; iedereen kan zijn steentje bijdragen aan het duurzame behoud van de unieke troeven van dit gebied. De ene als organisator, de andere als deelnemer aan een educatieve activiteit. De ene als begeleider van een groep kinderen, de andere als natuurbeheerder van het bezochte reservaat. De ene door bij zijn leden reclame te maken voor de unieke pareltjes van het gebied, de andere door toeristen te verwelkomen met typische producten van de streek. Enzovoort. De uitdaging voor de educatieve aanbieders bestaat erin om de krachten te bundelen. Op die manier kan natuur- en milieueducatie gepromoot worden als één van de middelen om te werken aan de duurzame ontwikkeling van de regio. Dit past in de stelling van Louv dat hoe onze kinderen, en daarna hun kinderen, omgaan met de natuur en het milieu, bepalend is voor hoe onze huizen, onze dorpen en steden en ons dagelijks leven er uit zullen zien. Versterking en uitbreiding van het natuureducatief aanbod in en rond het projectgebied zal één van de toekomstige resultaten zijn. In dat verband zal Regionaal Landschap Lage Kempen, naast deze educatiestudie, ook gidsen opleiden en een educatief pakket voor secundair onderwijs uitwerken. Hierbij wordt bijzondere aandacht geschonken aan informering en sensibilisering over Natura2000. In dit verband hebben alle projectpartners, volgens hun eigen mogelijkheden en via hun eigen kanalen, een taak te vervullen.

2.5 Missie voor educatie in de regio

Vanuit de hierboven uitgewerkte visie op natuur- en milieueducatie formuleren wij volgende missie voor educatie in de regio: “Inwoners en bezoekers van alle leeftijden leren om zich met het gebied en haar geschiedenis te verbinden en het te waarderen. Educatie is een belangrijk instrument hiervoor.”

22

2.6 Hoe is dit educatieplan tot stand gekomen?

Dit educatieplan is gemaakt als uitvoering van één van de acties van het Life+ project “Ecologisch herstel van het Vijvergebied Midden-Limburg via een nauwe samenwerking tussen private en publieke partners en een Triple E aanpak”, of kortweg het project 3watEr. Het project werd in 2008 goedgekeurd door de Europese Commissie, Directoraat-Generaal Milieu. De looptijd gaat van 1 januari 2010 tot 31 december 2013. Centraal in deze actie staat het ontwikkelen van een visie op natuur- en milieueducatie in het Vijvergebied Midden-Limburg. Dit gebied vormt de kern van de Grote Landschappelijke Eenheid De Wijers. Voor de uitwerking van een visie en een uitvoeringsplan is het evenwel noodzakelijk om ruimer te kijken dan enkel het Life+ projectgebied. Door de perimeter van het onderzoeksgebied te verruimen naar De Wijers, kan een meer integrale aanpak worden opgezet van het beleid rond natuur- en milieueducatie. Zodoende kan er rekening worden gehouden met de lopende processen en actoren in het ruimere gebied van De Wijers (zie ook 1.3 Educatiestudie 3watEr ingebed in De Wijers). Specifieke aspecten van het 3watEr projectgebied en De Wijers, zoals de unieke geschiedenis en de vijvers, de biodiversiteit, de rol van private eigenaars, enz. haken op elkaar in en zullen de kern uitmaken van toekomstige educatieve initiatieven. Deze uitgewerkte visie is gebaseerd op een SWOT-analyse van bestaande educatieve activiteiten in de regio, gerelateerd aan de diverse educatieve noden en kansen en doet voorstellen voor optimalisatie en harmonisatie van aanpak en inhouden. Het verloop van het onderzoek Bij aanvang van de studie worden de onderzoeksopdracht, -strategie en – timing verfijnd. Actorenanalyse en literatuurstudie zorgen voor verdere inwerking in het thema. Er vindt in de eerste helft van 2010 overleg plaats met sleutelfiguren over de uitgewerkte onderzoeksopzet en -methodiek. Vervolgens wordt een vragenlijst opgesteld voor diepteinterviews met de aanbieders van natuur- en milieueducatie in en rond het projectgebied. Sleutelvragen zijn o.m.: situering van de educatieve opdracht binnen het geheel van hun werking, beschrijving van het aanbod (thema, doelgroep, werkvorm, prijs, infrastructuur), cijfers over deelnemers (indien beschikbaar), formulering van educatieve troeven, realisaties, behoeften, uitdagingen, ambities van de organisatie in kwestie. Indien beschikbaar, worden relevante gegevens uit jaarverslagen, brochures, nieuwsbrieven e.d. geïntegreerd in de onderzoeksresultaten. In totaal worden een 15-tal diepte-interviews van aanbieders van natuureducatie in de regio afgenomen. Een eerste verwerking van onderzoeksgegevens volgt, net als het opmaken van een uitgebreide inventaris van het bestaande natuureducatief aanbod (zie bijlage). Voor het in kaart brengen van educatieve behoeften van inwoners en gebruikers van de regio, wordt beroep gedaan op Partners In Marketing. Zij voeren, via 2 focusgroepen (25 deelnemers, november 2010) een kwalitatief onderzoek uit bij bewoners/gebruikers van de regio. Er wordt hierbij een onderscheid gemaakt tussen educatie voor volwassenen en voor kinderen/jongeren. De opdracht bestaat erin zicht te krijgen op leervragen, interesses, behoeften, e.d. die leven op het vlak van natuur- en milieueducatie. Verder wordt gepolst naar wat hen zou boeien op dat vlak, aan welke voorwaarden een educatief aanbod zou moeten voldoen. Tot slot wordt gepeild naar de mate waarin de deelnemers vertrouwd zijn met het project 3watEr, Life+, Natura 2000 en De Wijers.

23

Vanuit de verzamelde informatie kan een matrix opgebouwd worden van sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen van het bestaande educatief aanbod. Analyse hiervan leidt tot een formuleren van krachtlijnen voor natuur- en milieueducatie in de regio. Concreet gaat dit over afspraken m.b.t. afstemming van het educatief aanbod (vermijden overlappingen in thema’s en doelgroepen, invullen van blinde vlekken) en het hiërarchisch structuren van bezoekersonthaal. Tussentijds is er terugkoppeling met de projectpartners van 3watEr. De aanbieders van natuur- en milieueducatie in en rond het 3watEr projectgebied worden samengebracht in een werkgroep ‘educatie’. Zij zijn cruciale gesprekspartner bij het formuleren van een gedragen en geïntegreerde visie rond natuur- en milieueducatie in en rond het 3watEr projectgebied, inclusief het bijhorend stappenplan voor de implementatie van deze visie. Enkele beperkingen van de inventarisatie van het educatief aanbod en van de behoeftendetectie Er is geprobeerd zo ruim mogelijk in kaart te brengen welk het educatief aanbod is in de 7 gemeenten van de ruimere regio (2009-2010). Doch dit onderzoek heeft niet de ambitie om een allesomvattende beschrijving te geven. Zo is bijvoorbeeld niet gekeken naar initiatieven van lokale verenigingen of initiatieven opgezet door individuele particuliere personen. Het bestaande aanbod wordt beschreven aan de hand van een aantal indicatoren: titel, werkvorm, doelgroep, eventueel prijs en locatie. De educatieve initiatieven zelf worden niet inhoudelijk beoordeeld. Er wordt met andere woorden geen uitspraak gedaan over kwaliteit of bedoeld/bereikt effect van de educatie. Dit onderzoek biedt een beschrijvend overzicht van het educatief aanbod. Daarbij zijn, daar waar mogelijk, kwantitatieve gegevens verzameld. Met name over de bereikte doelgroep zijn slechts gefragmenteerde cijfergegevens beschikbaar. Van niet alle organisaties is exact geweten hoeveel mensen zij met hun educatieve initiatieven bereiken op jaarbasis omdat er niet altijd onderscheid gemaakt wordt tussen bezoekers van een domein en deelnemers aan georganiseerde initiatieven. Hierdoor is het niet mogelijk om een totaalsom te maken voor het bereikt publiek in en rond de regio. Ook onderlinge vergelijkingen zijn niet mogelijk omdat elke organisatie zijn eigen wijze van registratie van gegevens heeft. Tot slot was het binnen het bestek van deze studie niet haalbaar om, voor wat de behoeftepeiling betreft, deze ook uit te voeren bij toeristen die van buitenaf het gebied bezochten en bij de scholen zelf.

25

Situatie-analyse

3.1 De inventaris van de aanbieders van natuur- en milieueducatie (NME) en hun aanbod

De interviews, de actorenanalyse en het literatuuronderzoek leverden een schat aan informatie op over het bestaande NME-aanbod in en rond het projectgebied (2009-2010). In bijlage is hiervan een gedetailleerde inventaris opgenomen. Er zijn een 15-tal organisaties actief met een eigen natuureducatief aanbod. Uiteenlopende thema’s komen hierbij aanbod. Diverse werkvormen worden gehanteerd. En groot deel van de initiatieven zijn gericht op scholen uit het basis- en secundair onderwijs. De sector wordt gekenmerkt door een grote deskundigheid, die voor een groot deel in handen is van vrijwillige begeleiders en gidsen. Tijdens de inventarisatiefase waren er nog geen afspraken over gezamenlijke communicatie of onderlinge afstemming van het aanbod. We geven hier een algemene beschrijving van de organisaties en hun aanbod. Een uitvoerige analyse is terug te vinden onder het hoofdstuk 3.3. De met het logo

aangeduide organisaties liggen en/of werken hoofdzakelijk in het 3watEr projectgebied; de anderen in het ruimere gebied De Wijers. Provinciaal Natuurcentrum (PNC) De werkvelden van PNC (het Groene Huis in Bokrijk) zijn: onderzoek, educatie, sensibilisatie, informatie, documentatie en netwerkontwikkeling. Onder het PNC ressorteren de Limburgse Koepel voor Natuurstudie (LIKONA), Milieuzorg Op School (MOS, in ruim 80 scholen in De Wijers), het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk (LIMNET) en de projecten "Gemeenten adopteren Limburgse soorten" (GALS) en "Soorten en landschappen, dragers voor biodiversiteit" (SOLABIO). Onder LIMNET ressorteren de 22 Limburgse bezoekerscentra (waarvan 7 in De Wijers).

Het werkingsgebied van PNC is gans Limburg, doch in het kader van deze inventaris vermelden we enkel het aanbod dat plaats vindt binnen De Wijers. Het merendeel daarvan situeert zich in en rond het Groene Huis in het Provinciaal Domein Bokrijk. Als deel van haar educatieve opdracht organiseert PNC activiteiten en projecten met als voornaamste doelgroep leerlingen van het lager en secundair onderwijs. Het PNC bereikte via het Groene Huis in 2009 ruim 20.000 deelnemers. Zij namen deel aan begeleide projecten rond thema’s als: het bos, leven in het water, stilte, het voorkomen van afval en duurzame ontwikkeling of ze bezochten de tentoonstelling in

3

26

het Groene Huis. Bijzondere vermelding verdient het project “Vlieglessen van een vlegel” omdat dit zich specifiek richt naar maatschappelijk kwetsbare kinderen. Het is een sociaal-artistiek project waarbij natuurbeleving en poëzie centraal staan. Het PNC heeft verder ook een algemeen aanbod van gegidste natuurwandelingen. Scholen kunnen er tot slot ook terecht om educatief materiaal aan te kopen of uit te lenen. Twee maal per jaar wordt de Limburgse natuurkalender uitgegeven.

www.limburg.be/pnc Natuurpunt Limburg vzw Natuurpunt is met 88.000 gezinnen als lid en ruim 18.000 hectare natuur in beheer veruit de grootste natuurvereniging van Vlaanderen. Natuurpunt organiseert geleide natuurwandelingen en cursussen, zamelt fondsen in om natuurgebieden aan te kopen, organiseert beheerwerken in die natuurgebieden, legt wandelpaden aan, brengt fauna en flora in kaart, …

Natuurpunt Limburg telt ongeveer 6.900 leden. Het ondersteunt vanuit het bezoekerscentrum in Domein Kiewit een dertigtal Limburgse lokale afdelingen van Natuurpunt (waarvan 6 in De Wijers, met ruim 2.100 leden woonachtig in de 7 gemeenten van De Wijers) en organiseert in functie daarvan evenementen en educatie. Voor wat de activiteiten betreft die in het domein Kiewit plaatsvinden wordt regelmatig samengewerkt met het Stedelijk Natuurcentrum van Hasselt. Het eigen educatief aanbod van Natuurpunt Limburg is (voorlopig) eerder beperkt. Voor het breed publiek worden regelmatig gegidste natuurwandelingen georganiseerd. Natuurpunt Limburg communiceert over educatieve activiteiten van lokale afdelingen en van Natuurpunt Educatie. Op Domein Kiewit ligt het provinciaal bezoekerscentrum van Natuurpunt Limburg,

waaraan ook een winkeltje is gekoppeld. Domein Kiewit en Natuurpunt Limburg verdelen het bezoekersonthaal.

Een belangrijk educatief project van Natuurpunt Limburg is ‘Educatief Natuurbeheer’. Het is gericht op scholen (voornamelijk derde graad lager onderwijs) en bestaat uit drie onderdelen: een infomoment op school, een doemoment in een nabijgelegen natuurgebied en een afsluitende natuurwandeling om de resultaten van het werk te evalueren. Voor Educatief Natuurbeheer wordt o.a. samengewerkt met het PNC, Limburgs Landschap, Heempark Stad Genk en Agentschap Natuur en Bos. In 2009 namen ruim 1.700 leerlingen uit de 7 Wijers-gemeenten hieraan deel, vanuit 37 verschillende scholen (of onderafdelingen). In 2011 lanceert Natuurpunt Limburg een educatief product dat specifiek inspeelt op De Wijers: de Boeboeks. Samen met de figuurtjes van Marc de Bel gaan kinderen tussen 5 en 10 jaar op natuurontdekkingstocht. Lokale afdelingen van Natuurpunt in De Wijers zijn: Diepenbeek, Genk, Hasselt-Zonhoven, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren en Lummen. De afdelingen organiseren begeleide natuurwandelingen, beheerswerken en sporadisch ook cursussen (vooral de afdeling Hasselt-Zonhoven).

27

Natuurpunt Educatie heeft een uitgebreid cursusaanbod voor volwassenen rond specifieke thema’s in heel Vlaanderen. Deze cursussen vinden soms plaats in De Wijers.

www.natuurpuntlimburg.bewww.natuurpunteducatie.be

Stedelijk Natuurcentrum Hasselt – Kiewit Domein Kiewit is een openbaar natuurdomein waar zachte recreatie gecombineerd wordt met educatie. Het Stedelijk Natuurcentrum Hasselt heeft er een educatief aanbod (een 70-tal, vooral buitenactiviteiten) dat zich voornamelijk richt naar kleuter-, en lager onderwijs en in iets mindere mate naar secundair onderwijs. Hiermee worden jaarlijks ruim 20.000 leerlingen bereikt. Scholen kunnen kiezen uit een breed spectrum van thema’s, gaande van vertel- en zoektochten rond paddelstoelen, beestjes of afval, over educatieve spelen over bos of milieu, tot doe-activiteiten rond groenten en fruit of zintuigen. Het centrum ontwikkelt verder ook educatieve activiteiten voor het brede publiek. Het gaat om weekendactiviteiten en cursussen/ateliers, zowel voor volwassenen als voor kinderen. Gegidste natuurwandelingen gebeuren vaak in samenwerking met Natuurpunt Limburg.

www.hasselt.be/domeinkiewit

Milieu- En Natuurcentrum Heempark Het Milieu- en Natuurcentrum Heempark van de stad Genk, ligt net buiten het gebied De Wijers – in de nabijheid van toegangspoort Kattevennen van het Nationaal Park Hoge Kempen. Het educatief aanbod is vooral voor lagere en secundaire scholen; doch het Heempark richt zich ook naar verenigingen. In 2009 werden ongeveer 6.300 deelnemers bereikt met ontdekkingstochten, doe-activiteiten, biotoopstudies, leerwandelingen en themalessen. Ook leskoffers staan hier ter beschikking van scholen. Voor het brede publiek zijn er seizoens- en natuurwandelingen.

www.heempark.be

Limburgs Landschap vzw

Limburgs Landschap is een natuurvereniging met ongeveer 1.000 leden en meer dan 2.000 hectare natuurgebied in beheer (verspreid over Limburg, met voor wat De Wijers betreft, concentraties in Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren en Zonhoven). De natuureducatieve werking is eerder recent ontstaan en ontplooit zich, net als de gidsenwerking, vooral vanuit het bezoekerscentrum Hengelhoef in Houthalen-Helchteren.

28

Het aanbod is zowel gericht op scholen (lager en secundair) als naar het brede publiek (natuurwandelingen en workshops). Maandelijks is in Hengelhoef ook een open aanbod voor kinderen en jongeren, onder de naam bengels@hengelhoef. In 2009 werden 27 klassen bereikt en namen ongeveer 1.000 mensen deel aan de activiteiten voor breed publiek. Vanaf 2011 biedt Limburgs Landschap de cursus Vegers voor Vlinders aan. Dit is een aanbod bedoeld voor alle scholen in De Wijers (3de graad lager onderwijs en 1ste graad secundair onderwijs) dat inspeelt op één van de specifieke thema’s van De Wijers, met name heide en heidebeheer vroeger en nu en de bescherming van heivlinders. Er worden ook facetten van de problematiek van kinderarbeid in verwerkt. Vegers voor Vlinders is een typisch voorbeeld van een integrale aanpak binnen natuureducatie. Verschillende voorzieningen bij het bezoekerscentrum zijn voorhanden ten voordele van de educatieve werking: een bijenhal, kleinvee, ecologische volkstuin, tentoonstelling rond heide in de Kempen.

www.limburgs-landschap.be Centrum Voor Natuur- en milieueducatie (CVN)/Werkgroep Limburgse Natuurgidsen CVN is een Vlaamse vormingsinstelling voor volwassenen, met hoofdzetel in Antwerpen . In Limburg wordt het educatief aanbod uitgevoerd in samenwerking met de Werkgroep Limburgse Natuurgidsen. Deze laatste vertegenwoordigen de natuurgidsen van Limburg en verzorgen in opdracht van de Provincie Limburg, het NatuurInformatiePunt (NIP). Het aanbod wordt in gans Limburg aangeboden en bestaat uit een brede waaier aan vorming rond natuur, milieu en duurzame ontwikkeling. Het is voornamelijk gericht op volwassenen; waarbij natuurgidsen een belangrijk segment vormen. De cursus Natuur-in-Zicht en de opleiding Natuurgids zijn veruit hun meest bekende product. Recent werkte CVN een opleiding uit over duurzame ontwikkeling in een natuurexcursie, of hoe Educatie voor Duurzame Ontwikkeling een plaats kan krijgen tijdens natuureducatieve activiteiten.

www.c-v-n.bewww.limburgsenatuurgidsen.be

Gemeente Zonhoven – Dienst Toerisme De dienst Toerisme van Zonhoven is sterk gericht op de USP (Unique Selling Propositions) van de natuur in de gemeente, het viskweekverhaal en de prehistorie. Met twee educatieve programma’s voor scholen en groepen volwassenen (‘Ontdek de wereld onder water’ en ‘Op stap in de prehistorie’) worden jaarlijks ongeveer 1.000 deelnemers bereikt. Met diverse maandelijkse natuurwandelingen in de Platwijers en de Teut nog eens 600. Hierrond is een eigen gidsenwerking uitgebouwd.

www.zonhoven.be/toerisme

29

Gemeente Heusden-Zolder – Dienst Toerisme In het verleden kende de gemeente Heusden-Zolder een eigen (beperkte) natuureducatieve werking, die aangestuurd werd vanuit de dienst Toerisme en zich voornamelijk afspeelde in domein Bovy. (thema’s: bomen, water, kruiden, bijen, …) Deze werking ligt momenteel stil, maar zal opnieuw geactiveerd worden als de opwaardering van domein Bovy (in het kader van Pdpo project “Parken in de Wijers”) een feit is. De natuurwandelingen in de gemeente gebeuren meestal in samenwerking met Limburgs Landschap.

http://toerisme.heusden-zolder.be

Domein Bovy In het kader van Pdpo Parken in de Wijers wordt het landschap en de natuur op domein Bovy (Heusden-zolder) onder leiding van het Regionaal Landschap Lage Kempen opgewaardeerd. Recreatie en toerisme zijn het speerpunt in dit domein, doch er zijn meerdere aanknopingspunten om hier ook een educatieve vertaalslag van te maken: kruidentuin, kikkerpoel, bijenhal, beemdenpad, kinderboerderij, Sint-Jansvijver, Golem, oude landbouwwerktuigen, rozentuin,… Op Bovy is een educatieve werking rond de bijenhal met demonstratiemomenten.

www.domeinbovy.be

Gemeente Houthalen-Helchteren – Dienst Toerisme/Milieudienst Belangrijke troeven in de gemeente zijn de domeinen Kelchterhoef, Hengelhoef, Molenheide en Tenhaagdoornheide. Als onderdeel van dagtrips heeft de dienst Toerisme een aanbod van natuurwandelingen. De milieudienst heeft een beperkt educatief aanbod ivm duurzaamheid voor scholen. Jaarlijks organiseert zij de milieuweek , met infosessies, workshops, begeleide wandelingen, enz. voor scholen en voor breed publiek.

www.houthalen-helchteren.be/toerisme Agentschap voor Natuur- en Bos Boswachters van het Agentschap voor Natuur- en Bos begeleiden in diverse natuurgebieden in De Wijers sporadisch natuurwandelingen. In 2009 waren er dat zes, waaronder één opleidingswandeling voor natuurgidsen en één beheerderswandeling.

www.natuurenbos.be

30

Centrum voor Natuur- en Landschapsbeheer (CNL) CNL is een vormings- en expertisecentrum opgestart vanuit De Winning-vzw Groenwerk en de Provinciale Hogeschool Limburg-opleiding groenmanagement. CNL biedt voornamelijk praktijkgerichte bijscholing en opleiding voor groenwerkers (en andere medewerkers) van openbare besturen en sociale economie. In samenwerking met Inverde worden in Genk enkele vormingsprogramma’s aangeboden die voor breed publiek toegankelijk zijn, zoals bijvoorbeeld ‘Veilig werken met een ketting zaag’ of ‘Bomen knotten’.

www.c-n-l.be Bezoekerscentrum ’t Vloot, Lummen ’t Vloot is één van de twee natuureducatieve centra van Natuurpunt in De Wijers (het andere ligt in domein Kiewit). Hier krijgen bezoekers een zicht op de complexiteit van de waterbeheersing in het gebied van het Schulens meer en worden de belangrijkste

natuurwaarden van Schulensbroek voorgesteld. Scholen, andere groepen en individuele bezoekers kunnen er kennis maken met het unieke aanbod fauna en flora van het gebied. Natuureducatie bevindt zich hier op het snijvlak van natuurbeleving, stille waterrecreatie en toerisme. Voor scholen (3de graad lager onderwijs) is er het educatief pakket ‘Broekbrigade’, ontwikkeld door Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren. Dit bestaat uit zowel een lespakket, als een spel en een zoektocht. Daarnaast heeft ’t Vloot voor scholen ook lespakketten en uit te lenen materialen over water en over natuurbeleving. Voor het brede publiek zijn er geleide wandelingen. Op jaarbasis worden ongeveer 4.000 bezoekers geteld.

www.natuurpunt.be/bezoekerscentra

Herkenrode In Herkenrode kunnen groepen terecht voor geleide bezoeken aan de abdijsite, de kloostersite, het belevingscentrum (vanaf september 2011), de inspiratietuinen en voor geleide natuurwandelingen. Voor scholen is er een educatief pakket ‘Kruiden onder de loupe’. In Herkenrode namen in 2010 ruim 1.600 bezoekers deel aan geleide bezoeken.

www.herkenrode.be vzw Ontwikkeling Vijvergebied Midden-Limburg (OVML) OVML is een vereniging van privé-eigenaars in het vijvergebied Midden-Limburg. Doelstellingen van de vzw zijn: de landgebruikers en actoren van de streek samenbrengen opdat ze mekaar zouden leren kennen en eerbiedigen, opdat ze samen zouden instaan voor de ontwikkeling van hun streek en de rechten van de landgebruikers verdedigen door een voorbeeldig beheer van alle natuurwaarden van de streek gebonden aan economische en culturele doelstellingen.

31

Zij heeft geen gestructureerd educatief aanbod voor een breed publiek, in de zin dat er activiteiten worden georganiseerd waar men zich vrij op kan inschrijven. Doch de voorbije jaren werden er door leden van OVML wel geleide bezoeken georganiseerd voor specifieke doelgroepen (vb. omwonenden, lokale verenigingen, Europese delegatie, …). Publieksmomenten gerelateerd aan terreinacties in het kader van het 3watEr-project worden gebruikt om te communiceren over beheersacties (bijvoorbeeld afvissen van de vijvers) en over Natura2000. Ook (beperkte) openstelling van delen van de privé-domeinen lenen er zich toe om aan het brede publiek te communiceren over de rol van de landeigenaren in het gebied. Een mooi voorbeeld hiervan is de Kluis in Bolderberg. Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) vzw RLLK organiseert weinig eigen educatief aanbod. Zij zullen hiervoor eerder samenwerkingsverbanden opzetten of andere aanbieders ondersteunen. Informatie over 3watEr en over De Wijers wordt tot bij breed publiek gebracht via de landschapskrant, startborden en wandelkaarten, specifieke infoborden en flyers. Binnen het 3watEr project voorziet RLLK in 2012 wel enkele specifieke educatieve acties (zie verder in het actieplan). - Opleiding gidsen: meerdaagse opleiding over de diverse aspecten van 3watEr en

Natura 2000, voor natuur- en toeristische gidsen. Deze opleiding wordt in het ruimere gebied De Wijers gesitueerd. Het is hierbij niet de bedoeling een aparte gidsenwerking op te zetten, doch bestaande gidsen (vb. van natuurverenigingen of toeristische diensten) worden bijgeschoold over De Wijers om typische Wijeractiviteiten te begeleiden of facetten van De Wijers te integreren in hun verhaal.

- Uitwerking educatief pakket secundair onderwijs: met betrekking tot diverse

aspecten van 3watEr gebied en De Wijers (geologie, ecologie, cultuurhistorie, …) wordt een modulair pakket samengesteld voor scholen. Voor de eerste graad ligt de nadruk op wateronderzoek; voor de tweede graad op cultuurhistorie en voor de derde graad op landschapslezen.

www.rllk.be

www.dewijers.bewww.wandeleninlimburg.be

Andere aanbieders In de inventaris zijn verder ook nog opgenomen:

Openluchtmuseum Bokrijk

Circuit Zolder

Limburgse Milieukoepel

Lokale afdelingen Natuurpunt

32

3.2 Op zoek naar de (educatieve) behoeften in het 3watEr projectgebied en in De Wijers

Bij het uittekenen van een educatief plan voor de regio is het elementair dat rekening wordt gehouden met noden en verwachtingen die leven bij mogelijke ‘gebruikers’ (individuen en organisaties). Wij gaan hier naar op zoek via focusgroepen met inwoners van de regio (3.2.1) en interviews met aanbieders van natuur- en milieueducatie in de regio (3.2.2). 3.2.1 Behoeften van inwoners Zicht krijgen op wat de educatieve behoeften zijn van (potentiële) gebruikers is geen sinecure, behoeften zijn altijd moeilijk te onderzoeken. Het heeft er met name mee te maken dat we er van uit mogen gaan dat mensen over het algemeen moeilijk educatieve behoeften kunnen formuleren. 3watEr, Natura2000, De Wijers, … het zijn woorden die bij velen trouwens nog redelijk onbekend begrippen zijn.

Bij de behoeftendetectie bij inwoners/ gebruikers dienen een aantal kant-tekeningen geplaatst te worden. Zo is er wegens beperktheid van middelen geen bevraging gebeurd bij scholen, noch bij bezoekers van de regio. De keuze werd gemaakt om een kwalitatief onderzoek te doen via focusgroepen, in plaats van een kwantitatief representatief onderzoek. Deze werkwijze staat toe om tijdens een

groepsgesprek dieper in te gaan op mogelijke (latente en manifeste) leervragen, interesses en behoeften die leven op het vlak van educatie in de regio. Het resultaat is een breed zicht op behoeften waar op ingespeeld kan worden. De opdracht voor een kwalitatief behoeftenonderzoek werd uitbesteed aan het bureau Partners in Marketing. Hierbij werd getracht zicht te krijgen op leervragen, interesses, behoeften, … die leven op het vlak van natuur- en milieueducatie. Tevens werd gepeild naar wat hen zou boeien op dat vlak, wat hen zou prikkelen, aan welke voorwaarden een educatief aanbod zou moeten voldoen, enz... In de gesprekken werd ook gepolst naar de mate waarin men vertrouwd is met initiatieven zoals Natura 2000, Life+, De Wijers en het bestaande aanbod van natuureducatieve initiatieven. Omdat we er van uit gaan dat de behoeften op vlak van natuur- en milieueducatie erg kunnen verschillen voor volwassenen of kinderen/jongeren, plannen we voor elke doelgroep een aparte focusgroep. Voor de groep ‘volwassenen’ betrokken we vooral leden van verenigingen zoals wandelclub, senioren, migranten, kansarmen, dorpsraad, enz.... Voor de groep rond kinderen en jongeren rekenden we op leerkrachten van kleuter-, lager of secundair onderwijs, leerkrachten van MOS-scholen, leidinggevenden uit jeugdbeweging, enkele ouders... Regionaal Landschap Lage Kempen stelde per discussiegroep een 30-tal kandidaten voor. Partners In Marketing verzorgde verder de uitnodiging en organisatie en ontwikkelde een gespreksgids. Deelnemers ontvingen bij wijze van incentive een wandelbox van De Wijers.

33

A. HOE ZIEN/BELEVEN INWONERS HET 3WATER PROJECTGEBIED, NATURA 2000 EN DE WIJERS? Het project Life+ en het Natura 2000 gebied zijn quasi niet gekend bij de deelnemers aan de focusgroepen. Enkelen weten dat Natura 2000 ‘iets te maken heeft met natuurbescherming’. Eén persoon heeft al eens gehoord over het Life+ 3watEr project.

De Wijers is een relatief onbekend begrip in Midden-Limburg. Het beeld dat de deelnemers hebben bij de naam is heel erg divers en versnipperd. Slechts bepaalde onderdelen van het gebied worden tot De Wijers gerekend. De Wijers wordt zeker niet gezien of beleefd als een aaneensluitend gebied of regio. Het is te uitgestrekt.

Spontane associaties

De viskwekerijen. De Platwijers. Het vijvergebied Midden-Limburg Kelchterhoef en Hengelhoef behoren ook tot De Wijers. ‘Ik associeer De Wijers vooral met een natuurgebied’. ‘Als je in Kiewit het vliegtuig neemt, heb je een mooi zicht op het hele

vijvergebied. Het is de grootste vijveroppervlakte van Europa op zo’n klein gebied. ‘Ik ben slechts bekend met bepaalde stukjes, zoals bijvoorbeeld De Maten en

Bokrijk, de kinderboerderij’.

Kenmerken die men aan het 3watEr projectgebied toeschrijft: Bijna niemand kende het gebied. Na aanduiding op kaart werden volgende associaties gemaakt:

- Heel divers qua natuurbeleving: bos, heide, vijvers, mooie vergezichten, enz... - Ontoegankelijk. ‘De toegang in het gebied is erg beperkt, zeker als je kijkt naar de

oppervlakte ervan. Je ziet weinig van de streek als je de bewegwijzerde paadjes volgt. Het toezicht valt onder verschillende diensten, je moet op voorhand vragen of je er mag komen. Er zijn private stukken, maar ook delen die beheerd worden door ANB, Natuurpunt en Limburgs Landschap’.

- Veel natuurpracht is onzichtbaar vb. de vijvers, de dieren, ... - Niet ontsloten, weinig ‘wandelinformatie’: ‘Je gaat in je eentje gewoon geen

onbekende wegen opzoeken. Aan het ingangspad dat ik gebruik om in de Platwijers te gaan wandelen, staat geen plattegrond. Dan weet je niet hoe de wandeling eruit ziet en hoe lang ze zal duren. Het is jammer dat er niet overal zo’n wandelkaarten terug te vinden zijn’. ‘Je loop er gewoon verloren’.

De mooiste plekjes... Iedereen is het er over eens: de regio De Wijers is een bijzonder mooi gebied met een zeer hoge natuurwaarde. Toch springen er nog een aantal plekjes bovenuit.

‘Ik heb toelating om aan de achterzijde van het Heidestrand te komen, dat is een prachtig stukje natuur. Er zitten daar zelfs reigers in de bomen. Andere mensen zien dat niet, want je mag er normaal niet komen’.

‘In Bolderberg heb je een mooi panorama naar het kasteel van Terlaemen. Hier staat zoveel begroeiing langs de weg dat het zicht op het kasteel verdwenen is’.

‘Op Tenhaagdoornheide doet men de laatste maanden veel inspanningen. De heide begint na vele jaren terug op te komen. Ik ben er fier op’. ‘

‘Platwijers’

34

B. EEN ‘VOLWASSEN’ BLIK OP NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE IN DE REGIO De ideeën in de focusgroep mbt volwassenen laten zich clusteren in enkele deelthema’s die te maken hebben met al of niet bewust kennis verwerven, bewegwijzering, onthaal, begeleiding en informatieverstrekking over diverse inhoudelijke thema’s. Al wandelend leren Via zintuiglijke beleving van de natuur en het landschap waarin we wandelen, neem je in meerdere of mindere mate informatie in je op, ook onbewust. De herfstkleuren van het bladerentapijt, de roep van de roerdomp, een stuk geplagde heide, … Je kan er iets van opsteken. Dit kan op een actieve wijze, door bijvoorbeeld samen met een natuurgids op speurtocht te gaan, of eerder passief, door op een wandelroute geconfronteerd te worden met foto’s op kijkpanelen. ‘Er zijn ook mensen die gewoon gaan wandelen in het gebied. Zij willen genieten van de rust en stilte, ze willen niet meteen dingen leren’. Onderweg in de natuur Elementair voor de wandelaar is goede bewegwijzering, ‘eerst de weg vinden en dan pas leren... ‘. De meeste wandelaars zijn ondertussen vertrouwd met de symbolen en kleuren die gebruikt worden op de wandelroutes. ‘Voor kinderen is dat ook leuk, ze lopen van pijl naar pijl. Dat is erg belangrijk voor hen, ze moeten onderweg iets leuks te doen hebben’. De meest klassieke manieren van informatievoorziening onderweg zijn infoborden, brochures en wandelgidsen. Op dat vlak suggereren de deelnemers van de focusgroepen enkele verbeterpunten.

‘Het is misschien interessant om naast de startborden een bord te plaatsen met daarop de dieren die in het gebied voorkomen’.

‘Op Tenhaagdoornheide staan er palen met wat uitleg over het gebied. Daar kan je ook lezen hoe het er vroeger uitzag’.

We gingen vroeger al eens wandelen in de Voerstreek met een boekje waar uitleg en foto’s instonden. Een fotowandeltocht is ook een leuk idee, bijvoorbeeld ook van iedere route een aparte brochure.

‘Men moet ook eenvoudige dingen communiceren naar de gewone wandelaar, wij wisten bijvoorbeeld niet eens dat er een broedseizoen was’.

‘In Duitsland bestaan er leerpaden. Hierlangs staan op regelmatige afstand borden met meer uitleg over de omgeving’. ‘In de Ardennen heb je dat ook. Je vindt er uitleg over de begroeiing, de dieren,... Hier vind je zulke informatie enkel aan de ingang en verder op het pad niets meer’.

Praatpalen vindt men een leuk alternatief voor de meer statische infoborden. ‘In plaats van gewoon een bord te lezen, stop je en luister je naar een verhaal via de speaker van de infopaal’.

Goed onthaal Van belang is dat inwoners en bezoekers van de regio voor informatie en educatie terecht kunnen in bezoekerscentra, tentoonstellingsruimtes, musea, e.a.

‘Een ontvangstcentrum met tentoonstelling zoals De Watersnip of Bokrijk is een goed idee. In Friesland hebben ze bijvoorbeeld ook infohuizen’.

‘VVV-kantoren kunnen ook informatie geven. Maar deze zijn in het weekend - zeker in de winter - meestal gesloten. Er zouden ook op andere locaties plannetjes e.d. beschikbaar moeten zijn. Daarenboven zijn de mensen die op zo’n dienst werken vaak niet op de hoogte. Ze kunnen de toerist eigenlijk niets vertellen en geven gewoon de kaarten mee’.

35

Met begeleiding Gegidste wandelingen, thematische wandelingen of wandelingen voor een specifieke doelgroep is quasi de meest voorkomende (en best gekende) vorm van natuureducatie voor volwassenen.

‘Sinds enkele jaren doen we in Zonhoven éénmaal per maand een geleide educatieve wandeling. Deze themawandeling wordt aangepast naargelang de seizoenen. De groepjes bestaan uit ongeveer 20 à 30 personen, de gemiddelde leeftijd ligt wat hoger omdat de wandelingen op weekdagen plaatsvinden. Deze maand staat de viskweek weer in de belangstelling, er wordt ook een wandeling aan gekoppeld. Er komen toch 100 à 150 mensen naartoe’.

‘Het Nationaal Park Hoge Kempen heeft Rangers in het leven geroepen. Zij kennen het gebied en begeleiden wandelingen. Dat is qua beleving veel spannender dan een klassieke gids’.

‘Nieuwkomers (bijvoorbeeld mensen uit asielcentra) hebben ook interesse in de natuur en willen bijleren. Deze mensen moeten ook betrokken worden, de drempel moet verlaagd worden’.

‘Mensen die inwijken vanuit een ander dorp zijn vaak ook geïnteresseerd om dingen te leren over het dorp waarin ze gaan wonen. Zij moeten deze informatie ook ergens kunnen halen’.

‘Het is belangrijk dat het aanbod ook voldoende toegankelijk is voor kansarme gezinnen. Als er overal een prijskaartje aanhangt, is dat veel minder evident’.

Informatie op aantrekkelijke wijze De wijze waarop informatie aangeboden wordt, heeft invloed op de mate waarin je de interesse van mensen kan opwekken en vasthouden. Aantrekkelijke vormgeving, verrassende werkvormen, belevingsvolle activiteiten spreken meer aan dan ‘saaie’ infoborden. Hedendaagse technieken kunnen daarbij ook een rol spelen. Informeren via een stripverhaal....

‘Het is eigenlijk voor kinderen, maar volwassenen lezen dat ook nog graag. Je kan de verschillende locaties erin verwerken. Eén van de laatste strips van Jommeke gaat over Bokrijk, mijn zoon neemt deze strip bij de hand om te kijken of het wel allemaal klopt wat hij gezien heeft’.

‘Zo’n strip is ook voor iedereen toegankelijk: kinderen, volwassenen, allochtonen. Langs de andere kant zijn er natuurlijk al veel publicaties en soms worden ze weinig gelezen’.

Internet en nieuwe media:

‘Ik ga regelmatig op wandelvakantie en dan raadpleeg ik op voorhand het internet om te bekijken wat er zoal te doen is. Van bepaalde streken in Duitsland kan je online videobeelden zien waarbij dan nog wat uitleg staat’.

‘Er bestaan ook websites waar je wandelingen kan downloaden die iemand anders al gedaan heeft. Bepaalde leuke punten, sterrenplekjes e.d. staan erop aangeduid’.

‘Er bestaan sterrenplekjes in Limburg, deze vind je op het internet terug. Het loont de moeite om deze te bezoeken. Op de totempaal staat meer uitleg en het aantal sterren dat die plek heeft. Er staat ook een gedichtje bij en er is een verhoog gemaakt om het uitzicht beter te kunnen beleven’.

Informatie over het volledige gebied De Wijers Tijdens de focusgroep werd aangegeven dat men ook graag informatie zou krijgen of zou willen leren over het volledige gebied: wat kan je beleven? Waar staat De Wijers voor? Wat moet ik me bij de regio voorstellen?

‘Een bezoekerscentrum De Wijers zou interessant zijn.’ ‘Er moet een centraal vertrekpunt komen waar je iets kan beleven. Van daaruit

moet je naar andere leuke locaties doorverwezen worden. Het moet boeiend zijn en mogelijkheden bieden tot verdieping. Ter plekke moet info te verkrijgen zijn

36

over belevenisaspecten van De Wijers. Nu moet je altijd naar de gemeentelijke infokantoren en deze mensen zijn vaak niet op de hoogte.’

‘Vroeger had je op TV ‘een half uur natuur’. Op TV Limburg wordt een half uurtje een gebied toegelicht: wat kan je er doen, wat is er te zien…?’

‘Waarom geen promotiepakketjes van De Wijers? Iets vergelijkbaar met Bongo: een kaart, bonnetjes, doe-dingen,..’

Verhalen vertellen over de geschiedenis van het gebied Men vindt het belangrijk dat de rijke cultuur-historische geschiedenis van de regio, waar zoveel restanten van terug te vinden zijn in het landschap, bewaard blijven. In eerste instantie moeten de verhalen terug verteld worden: men kent ze nog veel te weinig. Nochtans hebben ze een zeer grote belevingswaarde. Enkele voorbeelden:

‘In de vallei van de Laambeek bestond in 1930 een sluizensysteem om het land te bevloeien. Zulke aanduidingen mis ik, dat is interessant. Zoals ook op Termolen waar hennepvelden stonden waar families afhankelijk van waren om zeildoeken te fabriceren’.

‘Visvijvers, de Maten: er heeft ooit een klooster gestaan dat weggezakt is. Iedere kerstmis om 12u00 luiden de klokken er nog. Ook andere folklore verhalen spreken tot de verbeelding’.

‘Schapen drijven’. ‘Zarenbroeken, Kempische vennen werden rond de jaren 1830 met paard, kar en

kruiwagen uitgediept’. ‘Zeldzame soorten, heel veel planten die specifiek op droogstaande vijvers komen

te staan. Dit is heel speciaal, sommige soorten bestaan enkel in dit vijvergebied en nergens anders in België of omstreken’.

‘Ijsvogeltjes in de Platwijers’. ‘Het verhaal van de viskweek’. ‘Op Tenhaagdoornheide hebben ze een stuk afgevlakt en er zonnedauw gezet, dat

is ook een succes. Enkele jaren geleden was het plantje bijna verdwenen’. Op welke manier moeten die verhalen verteld worden?

‘Er zijn inderdaad mensen die de oude verhalen kennen. Dit kan in beperkte groep met een gids’.

‘Verhalen downloaden op de smartphone, oortje in en wandelen maar’. ‘Toestellen huren waarop verhalen staan en deze meenemen op de wandeling’. ‘Verhalen in een gids opnemen, gecombineerd in een pakket met wandelkaarten’. ‘Verhalen en legendes overbrengen door structuur te steken in de wandeling:

panelen met heel korte, to-the-point verhalen, goed leesbaar, foto’s, maar een paar regels lang.’

Alles met water... leren op, rond en in het water Eerst en vooral: het water (de vijvers) moet weer zichtbaar gemaakt worden. ‘De waterkant is vaak toegegroeid, er zou meer zicht op het water mogen zijn.’ Maar water moet ook beleefd worden, gevoeld worden...

‘In Bokrijk en in Koersel heb je knuppelpaden, dat is ook leuk. Het moet zelfs maar een klein stukje zijn. In Zoutleeuw loopt het knuppelpad zelfs een heel stuk over het water.’

‘Een pad maken doorheen een vijver met aan weerszijden glazen wanden’. ‘Een boot met een glazen bodem: er moet toch iets te zien zijn dan?’ ‘Paden over water, met kijkgaten (plexiglas), naar het water kijken terwijl je

erover loopt’. ‘Een soort inloophuis met verschillende aquaria’. ‘In de Ardennen kan je doorheen de beken gaan, maar met een vijver wordt dit

moeilijk. Een vlot maken... Er zijn vijvers genoeg, misschien kan je enkele vijvers hiervoor openstellen’.

37

‘De Genaderse watermolen in Houthalen is een boeiend, historisch verhaal. Hier kan je een wandeling aanleggen, ook door het water. Kinderen lopen ook graag langs het water.’

‘Twee maal per jaar worden de vijvers afgevist, dat kan ook meer bekendheid krijgen. Filmpjes hiervan kunnen dan ook getoond worden in een bezoekerscentrum’.

‘Bezoeken van de viskwekerijen.’ De hoogte in...

‘Vanuit kijkhutten zie je al meer.’ ‘Kijkhutten met binnenin informatieborden lijkt me heel leuk’.

‘Kinderen én volwassenen klimmen graag’. ‘Het gebied is bijzonder mooi vanuit de lucht, dus werken met een uitkijktoren,

platform, ballon,...’ ‘Er werd door de Universiteit Hasselt ooit een studie uitgevoerd over een fietsbrug

tussen De Wijers en Herkenrode.’ Leren over dieren en planten in de regio Op de vraag hoe je op een ervaringsgerichte manier kan leren over dieren en planten in de regio, kon men heel moeilijk antwoorden:

‘Je kan wel veel vertellen over dieren, maar ze daadwerkelijk zien is nog een ander verhaal. Zeker als je in groep wandelt.’

‘Het Groene Huis in Bokrijk is een goed voorbeeld. Hierin wordt gewerkt met kijkgaatjes. Beestjes die toch dood zijn worden opgezet en tentoongesteld. Zo’n projecten kosten wel veel geld, ik weet niet of dat haalbaar is.’

‘Er zijn opleidingen voor natuurgidsen, daar leer je veel over planten en insecten. Maar dat is dan wel voor de echt geïnteresseerden’.

C. NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE VOOR KLEUTERS, KINDEREN EN JONGEREN Bij kleuters en lagere schoolkinderen zien we een sterke focus op ervaringsgericht en zintuiglijk leren. Via de ‘natuur beleven’ naar ‘leren over de natuur’.

‘De kleuters gaan weinig naar het vijvergebied, men heeft schrik dat men de kinderen kwijtraakt en ze te dicht bij de vijvers komen. Het beperkt zich vooral tot ‘het bosje achter de school’.

‘De 2de en 3de kleuterklas gaan elk jaar naar Domein Bovy. Eerst gaan ze gewoon het bos in, vervolgens naar het kabouterbos. Dode bomen, elfenbankjes, dat is leuk voor kinderen en ze leren weer wat bij’.

‘Op de kinderboerderij doet men heel wat activiteiten, gefocust op dieren, tocht met de huifkar, korte wandeling in het bos. Dat is een leuke geleide wandeling met een verhaal aan gekoppeld. De kinderen krijgen opdrachten, er zijn allerlei personages met dieren en het eindigt met een feest in het bos, ronde tafels, drankje…’ ‘Het gaat over spanning opbouwen, dingen zoeken, allerlei activiteiten’.

‘Voor de oudste kleuters: hoe ziet een blad eruit: gegolfd, gekarteld,… Kinderen laten naspelen hoe bladeren van de bomen vallen en laten schudden aan een tak. Ontdekken dat bladeren van kleur veranderen. Spinnen laten zoeken, vertellen over de dikte en hoogte van bomen. Met de armen rond de boom, enz...’

‘Voor kinderen uit de lagere school is het bos eerder gefocust op beleven en dingen meenemen. In de klas leert men er dan over. Paddenstoelen zoeken, leren over de buisjeszwam, soorten bomen zoeken. De lagere schoolleeftijd is nog ontvankelijk. Natuurgidsen hebben altijd van die leuke dingen te vertellen die de interesse kunnen aanwakkeren’.

‘Bij kinderen van 7 tot 12 jaar gaan we vooral verhalen vertellen, spelletjes doen in de natuur en af en toe een klein natuurintermezzo bv. het verschil tussen een zomereik en een wintereik. Een saaie gids, dat werkt niet met kinderen. Kinderen moeten zelf dingen ontdekken en uitleg komen vragen’.

38

‘Op Tenhaagdoornheide en aan de Laambeek krijgen ze zagen en bijlen en krijgen een bepaald stuk voor hun rekening. Die jongeren doen dat ook gewoon en doen het graag’.

Scholen maken nu reeds gebruik van educatieve pakketten rond water. Deze zijn alleen niet beschikbaar voor individuele gezinnen.

‘Koffers waar je het water chemisch mee kan analyseren, kleurverschillen en schakeringen nagaan. Is het water verzuurd, zitten er veel meststoffen in… In het Groene Huis in Bokrijk kan je waterkoffers ontlenen. Dit moet meer bekend gemaakt worden’.

‘De Watersnip in Koersel biedt begeleide trajecten van kleuters tot secundair, volledig aangepast aan de leeftijd. Je kan thema’s kiezen zoals water, dieren,..’

De schoolgaande jeugd blijkt wat moeilijker te motiveren: men vindt het vlug ‘saai’. Het samen in groep beleven blijkt een belangrijke component. Ook het gebruik van nieuwe media werkt zeer motiverend.

‘Het sociaal aspect is toch erg belangrijk. Met vrienden of vriendinnen. Ook met nieuwe media, touchscreens en iPad, GPS, oriëntatietochten, fototochten, droppings, enz.... Zo krijg je pubers geïnteresseerd in natuur. Gewoon wandelen met ouders is ‘saai’.

Wat verwacht men van de inhoud van een lespakket voor scholen waarin je in een halve dag kan leren over het vijvergebied?

‘Praktisch haalbare zaken, ook een goede routebeschrijving. Je moet niet alles laten zien in het pakket, het moet mensen prikkelen, spanning creëren zodat men uitgedaagd wordt om het gebied te leren kennen. Voor leerkrachten spreekt ook het vormingsaspect an sich aan: kennis uitwisselen, tips krijgen, les krijgen over de eigen regio. Thema’s die sowieso door de school behandeld moeten worden: water, de dieren, het bos…’

39

D. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN UIT DE FOCUSGROEPEN Het vijvergebied is een regio met een hoge belevingswaarde: zeker de cultuurhistorische rijkdom van de streek (de ‘verhalen’), de karakteristieke vijvers (het water) en de biodiversiteit kunnen een heel breed publiek aanspreken. De Wijers, met daarbinnen het 3watEr projectgebied, moet in de eerste plaats zichtbaar worden. Ondanks het feit dat de naam van De Wijers best wel gekend is, slagen weinig bewoners erin om de volledige regio te kaderen. Dit geldt in nog sterkere mate voor het 3watEr projectgebied. De Wijers heeft een aantal referentiepunten bijvoorbeeld de Abdij van Herkenrode, Bokrijk, Hengelhoef en Kelchterhoef, enz... maar deze worden niet onmiddellijk gelinkt aan het gebied. Bovendien zijn heel wat delen van het gebied ontoegankelijk of onvoldoende ontsloten. Het valt op dat natuur- en milieu-educatie voor volwassenen op een heel klassieke tot zelfs saaie manier wordt bekeken (info-borden, tentoonstellingen, gegidste wandelingen, enz...). Bij de doelgroep kleuters en lagere schoolkinderen wordt nochtans op een heel leuke en creatieve manier omgegaan met leren over natuur en milieu. Hierbij ligt de klemtoon vooral op ervaringsgericht leren. Naarmate kinderen ouder worden, lijken die ervaringsgerichte insteek en creativiteit steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen. Nochtans geven ouders aan dat ze zelf ook meegenieten én leren van een aanbod dat gericht is op de kinderen. Waar liggen duidelijke kansen en aandachtspunten voor een aanbod natuur- en milieu-educatie in het gebied?

Informeren over en bekendmaken van de gehele regio De Wijers met focus op haar typische en onderscheidende kenmerken is een absolute must.

Daarbij dient specifieke aandacht geschonken te worden aan de bijzondere kenmerken van het 3watEr projectgebied (bijvoorbeeld: de hoge biodiversiteit, de rol van de diverse landgebruikers, de samenwerking tussen private en publieke sector qua natuurbeheer, …)

De rijke cultuurhistorische context van het gebied dient geïllustreerd aan de hand van verhalen. Dit vraagt om een verfrissende aanpak (interactief, beeldend,...) vb. door gebruik te maken van nieuwe media.

Er moet gezocht worden naar originele manieren om water te beleven, te zien, te voelen, te proeven, enz... Ook het verhaal van de viskweek kan hieraan als extra belevingsvol element gekoppeld worden.

Waarom het vijvergebied niet bekijken vanuit een vogelperspectief?

Men dient na te gaan op welke manier de reeds bestaande kwaliteitsvolle, ervaringsgerichte educatieve pakketten voor scholen verbreed kunnen worden richting een ruimer publiek (vb. individuen, gezinnen, groepen, e.a).

40

3.2.2 Behoeften van educatieve aanbieders De interviews met de aanbieders van natuureducatie in en rond het 3watEr projectgebied waren een goede gelegenheid om ook te polsen naar de noden waar zij mee te kampen hebben. Meer specifiek werd de vraag gesteld wat de belangrijkste behoeften zijn om de educatieve werking van de organisatie (nog) beter te kunnen waarmaken. Ook de vraag naar hun grootste uitdaging en/of knelpunt levert in die zin bruikbare informatie op. We geven hieronder de resultaten weer in willekeurige volgorde. Inhoudelijk/methodisch

Werken aan het een meer gelijkmatige spreiding van het aanbod over het hele jaar is een betrachting.

In de toekomst méér beleving voorzien in het educatief aanbod. Op welke manier de principes van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO)

een plaats geven tijdens natuureducatieve activiteiten? Educatieve activiteiten ontplooien die met duurzame ontwikkeling te maken

hebben. Hoe op een boeiende manier de koppeling maken tussen ‘iets bijbrengen’,

sensibilisering en beleving? Behoefte om vernieuwing te brengen in bestaande projecten, zowel inhoudelijk als

methodisch. Opfrissen van bestaande (verouderde) educatieve pakketten.

Publieksbereik

Wij hebben nood aan hedendaagse, interactieve educatieve activiteiten voor toeristen, scholen, verenigingen.

We zoeken uit hoe we bezoekers kunnen informeren over en concreet betrekken bij acties in functie van het herstel van het vijvergebied.

Ook de individuele bezoeker zou je iets moeten kunnen aanbieden en dat is nu vaak nog niet het geval.

Betrokkenheid van verenigingen en bewoners is nog te laag. Aanbod uitwerken voor gezinnen met kinderen, in vakantie en weekend.

Begeleiding

Hoe kunnen we de vrijwilligers die activiteiten begeleiden sterker aan ons binden? Het is nodig om voortdurend te werken aan kwalitatief niveau van het aanbod en

van de begeleiders. Communicatie

Sterke, attractieve, onderscheiden publiciteit voor ons aanbod is belangrijk. Hoe kunnen we in onze werking ook de individuele bezoeker bereiken? Méér informatieve/educatieve duiding op het terrein (korte tekstjes, doe-

opdrachten). De sector heeft nood aan een hipper imago. We hebben een grotere bekendheid bij het bredere publiek nodig, de drempel is

vaak nog te hoog. Samenwerking

Hoe kunnen we de link leggen met andere sectoren, bijvoorbeeld cultuur? In onze gemeente graag een natuureducatief centrum. Vanuit onze gemeente graag meer samenwerking met andere organisaties in De

Wijers, o.m. ook voor het delen van kosten en inspanningen bij het uitwerken en organiseren van educatieve initiatieven.

Structurele ondersteuning van en samenwerking met andere partners om het verhaal (of onderdelen) van De Wijers uit te dragen, om elkaar te versterken, kennis te delen en afspraken te maken.

Samenwerking zoeken met socio-culturele verenigingen is een uitdaging.

41

We willen graag goede afspraken met andere aanbieders in de directe nabijheid, voor wat doelgroepen en inhouden betreft.

Net zoals bij de resultaten van de focusgroepen, worden ook deze gegevens maximaal verwerkt in het actieplan voor natuur- en milieueducatie in de regio.

3.3 Analyse van educatie in de Regio

Samen met de 3watEr projectpartners en de werkgroep educatie werd een gedetailleerde sterkte/zwakte analyse gemaakt van het aanbod natuur- en milieueducatie in de regio. Daarbij werd tevens gekeken welke kansen en bedreigingen dit met zich meebracht. We vatten de belangrijkste vaststellingen samen. 3.3.1 Er is een uitgebreid natuureducatief aanbod in de regio … …rond diverse thema’s en in diverse werkvormen In en rond het 3watEr projectgebied (de verruiming naar De Wijers) is er een behoorlijk uitgebreid educatief aanbod aanwezig. In 2009 gaat het om ruim 150 verschillende initiatieven die worden aangeboden vanuit een 15-tal organisaties. Bij verschillende van deze organisaties stelden we in 2010 een stijging vast. Een breed scala aan onderwerpen passeren daarbij de revue. Dit kan gaan van activiteiten rond seizoenen, voeding of diverse fauna en flora, over biotoopstudies in een bos of aan een vijver, tot projecten over milieuzorg of natuurbeheer. Ook kadervorming voor begeleiders komt regelmatig terug. In bijlage wordt hiervan een uitgebreider overzicht gepresenteerd. We vinden in dit aanbod uiteenlopende werkvormen terug. Afhankelijk van de leeftijd van de doelgroep zal het gaan om spelvormen, zoektochten, exploratie en determinatie, veldwerk, gegidste natuurwandelingen, creatieve workshops, tentoonstellingen, enz.

Wat opvalt is het feit dat informatie over Natura 2000 en de diverse facetten van het 3watEr gebied, net als De Wijers, als onderwerp in het aanbod nagenoeg niet aanwezig is. Ook het kernthema ‘water’,

dat staat voor de gemeenschappelijke identiteit in het vijvergebied en in De Wijers, komt eerder beperkt terug. Het gaat dan voornamelijk over de klassieke water-, vijver- of poelbiotoopstudies.

De centrale ligging van het Natura 2000 gebied biedt een unieke kans om de eerder moeilijke thematiek van biodiversiteit, triple E, habitait- en vogelrichtlijngebieden, de rol van de landeigenaars, enz. op een bevattelijke manier te tonen, te vertellen en te beleven. Het 3watEr project en het lopende proces van De Wijers lenen er zich ook toe om nieuwe thema’s toe te voegen aan het

bestaande aanbod. We denken hierbij bijvoorbeeld aan het betrekken van omwonenden als ‘ambassadeur van De Wijers’ voor de verdere uitbouw van de streekidentiteit.

42

Grof samengevat zouden we durven stellen dat er zeker nog ruimte is voor méér inspanningen om het aanbod interactiever, belevingsvoller te maken. Doe-activiteiten liggen heel goed in de markt. ‘Beleving’ werkt, zowel voor kinderen als voor volwassenen. Hier kan de diversiteit van de streek ingezet worden als troef. De regio heeft veel natuur; samen met het cultuurhistorisch landschap biedt dit kansen voor een educatief verhaal, met een maximum aan belevingswaarden op tal van locaties. Het thema water heeft in dat verband een groot potentieel (beleving in-op-aan-onder water). … voor diverse doelgroepen Een vrije aanzienlijk deel van het aanbod is gericht op scholen uit het basis- en secundair onderwijs. Vooral de derde graad van het lager en de eerste graad van het secundair onderwijs kunnen rekenen op een uitgebreide keuzelijst. Dit heeft o.a. te maken met de

inspanningen die geleverd worden om maximaal aan te sluiten met de eindtermen. De twee grootste aanbieders (Provinciaal NatuurCentrum in Bokrijk en Natuureducatief Centrum Hasselt in Kiewit) bereiken elk méér dan 20.000 personen, vnl jongeren. Dit wil o.m. zeggen dat De Wijers een onevenwichtige geografische spreiding kent van het aanbod, met redelijk hoge concentratie op de as Bokrijk-Kiewit. De koppeling van deze cijfers aan de locaties van de scholen die afnemer zijn van het aanbod, leert dat ongeveer de helft van de participerende scholen in het gebied zelf liggen . Dit heeft vermoedelijk te maken met de maximum factuur voor scholen, die zo de transportkosten betaalbaar te houden, ook door zoveel mogelijk werk te maken van duurzame mobiliteit. Alle scholen van het basis- en secundair

onderwijs in de regio (192) worden sowieso aangesproken via het project Milieuzorg Op School

(MOS) van PNC. Ruim 80% hiervan engageert zich, via een milieubeleidsverklaring, om op een educatieve manier werk te gaan

maken van één of meerdere van de 5 MOS-thema’s (vergroening, water, afval en duurzame materialen, energie, mobiliteit). Milieuzorg Op School kent een groot succes. In het schooljaar 2009-2010 hebben 80 scholen reeds één of meerdere MOS-logo’s, wat een soort kwaliteitslabel is. Het aanbod dat zich richt op volwassenen is vrij klassiek, het gaat hoofdzakelijk over gegidste natuurwandelingen. Actieve inspanningen om de individuele bezoekers te bereiken zijn eerder beperkt. Dit geldt in iets mindere mate ook voor gezinnen met kinderen. Voor specifieke doelgroepen als mensen met een handicap, allochtonen, kansarmen,… is er nauwelijks een aangepast educatief aanbod terug te vinden. 3.3.2 De educatieve aanbieders en … … hun expertise Er is heel veel deskundigheid aanwezig in de sector natuur- en milieueducatie in de regio. Dit veruitwendigt zich enerzijds in een massa didactisch materiaal (dat jammer genoeg nauwelijks ontsloten is voor andere aanbieders/begeleiders). Anderzijds kan voor het begeleiden van al die educatieve initiatieven beroep gedaan worden op een grote groep begeleiders/gidsen. Vaak, doch niet altijd, zijn dat vrijwilligers. Hieraan zijn enkele risico’s verbonden. De groep vrijwillige begeleiders is aan het vergrijzen. Vrijwilligers kunnen plots wegvallen. Neerslag van deze expertise is niet altijd voorhanden, waardoor

43

de organisatie kwetsbaar is. De sector heeft soms ook wat te kampen met een ‘oubollig’ imago, waardoor het moeilijk is nieuw publiek aan te trekken. Sommige didactische materialen zijn verouderd en er wordt nog maar weinig gebruik

gemaakt van moderne ICT-toepassingen. Educatie of informatie op terrein (vb. bordjes langs routes) zijn beperkt zichtbaar, verouderd of weinig inspirerend. Hier liggen heel wat mogelijkheden om te vernieuwen en daardoor allicht ook nieuw publiek aan te trekken.

… hun communicatie Momenteel is het zo dat de bestaande educatieve initiatieven allemaal naast elkaar bestaan. Ze worden niet onder een gemeenschappelijke noemer van het 3watEr projectgebied gecommuniceerd. Dit geldt tevens voor het ruimere gebied De Wijers. Bestaande communicatiekanalen als tijdschrift Milieu en Natuur, Natuurkalender, … worden gebruikt, doch het blijft moeilijk om buiten de eigen sector/netwerk te treden. Communicatie gebeurt vaak vooral naar de eigen leden en op een versnipperde wijze. Het aanbod naar scholen wordt in handige brochures overzichtelijk naar de scholen gecommuniceerd, maar het gebeurt afzonderlijk. Het brede publiek, de individuele bezoeker vindt de informatie over het educatieve aanbod niet op één overzichtelijke en geïntegreerde wijze terug. Een sterke aantrekkelijke website voor de regio is hierbij één van de mogelijke te ontwikkelen communicatiemiddelen.

De vrijetijdssector vandaag de dag wordt gekenmerkt door een groot aanbod vanuit diverse sectoren (vorming, cultuur, sport, etc.), die allen in concurrentie treden m.b.t. de beschikbare tijd en interesse van potentieel publiek. Voor de sector van natuur- en milieueducatie is het belangrijk om zich dus te onderscheiden door te focussen op de eigen sterktes en potenties. Zo vallen de relatief lage deelnemersprijzen op in vergelijking met bijvoorbeeld de culturele of de vormingssector. Enkele aanbieders hebben in de directe omgeving uitgebreide mogelijkheden om een educatieve werking rond uit te bouwen: natuurgebieden met wandelpaden, vijvers en beken, bos, park of tuin, leslokalen, bijenhal of insectenhotel, enz. De uitdaging bestaat er in om dit op een eigentijdse wijze te

vertalen naar een steeds veeleisender publiek. Beperkte beschikbaarheid of onvoldoende

permanentie kan een negatieve rol spelen.

44

Sommige van de organisaties in de regio met een educatief aanbod bevinden zich in/bij bekend recreatiegebied; ze zijn goed gelegen en goed bereikbaar, met horeca in de buurt. Aanwezig openbaar vervoer is een voordeel. Omdat recreanten vermoedelijk niet zitten te wachten op klassiek educatief aanbod, ligt hier een bijzondere uitdaging om dit potentieel aan te boren door de link te leggen met zachte recreatie of eco-toerisme. Het 3watEr projectgebied en de ruimere regio De Wijers hebben nogal wat recreatieve en toeristische attractiepolen waar een brug gemaakt kan worden naar educatie. … de mogelijkheden tot samenwerking en afstemming Ten tijde van de inventarisatiefase in het voorjaar van 2010 waren er nog geen afspraken over afstemming van het educatief aanbod op het vlak van thema’s, doelgroepen, timing, locatie, bezoekersonthaal, e.d. Doch het proces zelf om gezamenlijk een visie voor natuureducatie in de regio uit te werken initieert reeds aanzetten tot samenwerking en afstemming. Zo wordt bijvoorbeeld samengewerkt voor de uitwerking van het programma ‘navorming voor gidsen’. Ook worden er snel afspraken gemaakt om elkaar wederzijds te informeren over educatieve initiatieven. Tot slot is de afspraak om een quick win uit te werken rond communicatie over Wijeractiviteiten een mooi voorbeeld van welke stappen reeds gezet worden op het vlak van samenwerking en afstemming. Een ander bestaand concreet voorbeeld is “Educatief Natuurbeheer” van Natuurpunt Limburg. Hierbij wordt onder meer samengewerkt met PNC, Limburgs Landschap, Heempark en ANB. Om in de toekomst een educatief aanbod in de Wijers uit te werken is betrekken van de landeigenaars een extra troef. Een gerichte openstelling van hun eigendommen en hen inschakelen als begeleiders, biedt een bredere kijk op het Natura2000-gebied. De educatieve acties van het Regionaal Landschap Lage Kempen die voorzien zijn in het 3watEr project ressorteren in 2011 al in concrete samenwerking tussen diverse aanbieders van natuur- en milieueducatie. Zij zijn partner en medeorganisator van de navorming voor natuur- en toeristische gidsen en bij de ontwikkeling en organisatie van het educatief pakket voor secundaire scholen. Twee vragen die terug komen wanneer het over afstemming en samenwerking gaat is welke rol Limnet (Netwerk van Natuur- en Milieueducatie in Limburg) kan spelen op niveau van De Wijers en of het NIP (NatuurInformatiePunt) kan geoptimaliseerd worden voor gebruik in De Wijers. Louter pragmatisch kan gesteld worden dat het relatief groot aantal aanbieders (ten opzichte van de rest van Limburg) en hun uitgebreide aanbod afspraken over complementariteit/ taakverdeling mogelijk maakt. Samenwerking en uitwisseling kunnen leiden tot innovatie in inhoud en in methodiek. De voorstellen hierover die in het actieplan opgenomen zijn (zie verder) bouwen voort op die positieve ingesteldheid. 3.3.3 De inwoners en bezoekers van het gebied en het educatief aanbod Zowel het project 3watEr als de regio De Wijers zijn onvoldoende bekend bij inwoners en bezoekers. Beide projecten en gebieden treden nog niet naar buiten met een eigen samenhangende identiteit. Dit geldt voor de communicatie van zowel de toeristische en recreatieve actoren als voor de educatieaanbieders. Ook op niveau van de informatiedragers op terrein is (nog) geen afstemming.

45

Dit heeft consequenties voor de individuele inwoner of bezoeker die zijn weg niet vindt naar het (educatief) aanbod in en over het gebied. Dit geldt ook voor scholen of socio-culturele en andere verenigingen. 3.3.4 Confrontatiematrix Vanuit de analyse van de sterktes en de zwaktes enerzijds en de kansen en bedreigingen anders, stellen we een confrontatiematrix op. Hierbij worden volgende vragen gesteld: - Hoe maken we gebruik van sterkte x op in te spelen op kans y? - Hoe maken we gebruik van sterkte x om bedreiging z af te weren? - Hoe versterken we zwakte a om in te spelen op kans b? - Hoe versterken we zwakte c om bedreiging d af te weren? Onderstaande tabel geeft eerst aan hoe de confrontatie tussen sterkten enerzijds en kansen/bedreigingen anderzijds leidt tot krachtlijnen voor natuur- en milieueducatie in en rond het 3watEr projectgebied. Daarna wordt diezelfde confrontatie opgesteld voor zwaktes enerzijds en kansen/bedreigingen anderzijds. Deze oefening wordt, om eerder aangehaalde redenen, gemaakt voor het gehele gebied De Wijers.

46

KANS BEDREIGING STERKTE Diversiteit binnen De Wijers, groot

aanbod, doen aansluiten bij feit dat doe-activiteiten/beleving goed in de markt liggen DIVERSITEIT VAN DE WIJERS GEBRUIKEN VOOR ONTWIKKELING DOE-ACTIVITEITEN EN BELEVING, VOOR ‘VERHALEN’

Tal van aanknopingspunten in De Wijers voor educatief verhaal – inzetten om concurrentie met andere sectoren aan te gaan DWARSVERBINDINGEN LEGGEN TUSSEN SECTOREN

Goed gelegen aanbieders, met diverse mogelijkheden als vertrekpunt gebruiken voor koppeling educatie aan zachte recreatie RECREATIE BIEDT OPENING VOOR (INNOVATIE IN) EDUCATIE

Goed gelegen aanbieders kunnen motor zijn voor creëren aan identiteit en samenhang in De Wijers GEBUNDELDE VERSPREIDING VAN HET AANBOD, incl. samen organiseren, communiceren over De Wijers

Belevingsvol, interactief aanbod inzetten tegen oubollig imago VERNIEUWEND AANBOD CREËREN

Centrale coördinatierol (Limnet?) nodig om onduidelijkheid qua ambitieniveau en capaciteit aan te kaarten AFSTEMMING EN COORDINATIE IN GEZAMENLIJK OVERLEG UITKLAREN

KANS BEDREIGING ZWAKTE Beperkt aanbod rond kernthema

water en beperkt aanbod voor gezinnen, e.a. versus grote belevingswaarde water BELEVINGSVOLLE EDUCATIEVE INITIATIEVEN ROND WATER

Beperkt aanbod voor niet-georganiseerd verband versus geen samenhangende identiteit ATTRACTIEVE EN CREATIEVE INFO/COMMUNICATIE OP HET TERREIN

Communicatieprobleem voor sommige aanbieders en weinig afstemming en samenwerking versus bereidheid tot samenwerking en samenwerking leidt tot innovatie AANBIEDERS WERKEN SAMEN MBT COMMUNICATIE EN AANBOD

Geen geïntegreerd plan mbt bezoekerscentra versus spanning tussen recratieve/toeristische sector en natuurbehoud, - bescherming STRUCTURERENDE PRINCIPES FORMULEREN MBT BEZOEKERSONTHAAL

Streekidentiteit uitbouwen via ambassadeurs, om beperkte info/educatie op terrein over De Wijers aan te pakken SCHAKEL AMBASSADEURS IN IN COMMUNICATIE EN EDUCATIE OVER DE WIJERS

Beperkt aanbod voor gezinnen, georganiseerde volwassenen, individuen versus weinig draagvlak voor De Wijers VISIBILITEIT EN DRAAGVLAK VERSTERKEN DOOR WIJERDAG

47

Deze oefening laat ons toe om vier krachtlijnen te formuleren met betrekking tot de natuur- en milieueducatie. Vanuit onze visie op natuureducatie, schuiven we hier enkele uitgangspunten naar voor die belangrijk zijn voor toekomstige educatieve initiatieven in de regio. Laat het vijvergebied en de ruimere streek van De Wijers beleven. De kwaliteiten van de streek zijn nog onvoldoende bekend. De Wijers en het Natura 2000-gebied moet je voelen, beleven, ontdekken, … Veel mensen beseffen niet hoeveel water/vijvers in deze streek aanwezig zijn. Maak dit beleefbaar door gebruik te maken van reliëf in het landschap, uitkijkpunten, waterpartijen om te spelen, …16

Je boodschap verpak je best op een attractieve, uitdagende of avontuurlijke wijze in de activiteit. Leren kan leuk zijn. Al spelend leren.

De Wijers is een diverse regio, met veel facetten. Niet alles moet in alle programma’s

aan bod komen of bij alle aanbieders te vinden zijn. Goede afspraken over samenwerking en afstemming zijn belangrijk.

Educatief aanbod voor scholen is zoveel mogelijk beschikbaar in de nabijheid van de

scholen (o.a. omwille van maximumfactuur).

16 Oriëntatienota 1 – culturele diensten in De Wijers, Vlaamse Landmaatschapij Limburg, p5

49

Een educatieplan voor het projectgebied 3watEr, ingebed in De Wijers

Uit de situatie-analyse blijkt dat de regio een uitgebreid aanbod van natuur- en milieueducatie kent. We krijgen een beeld met veel sterktes, maar ook zwakke punten. Op de kansen en bedreigingen die zich voordoen, willen we optimaal inspelen. Binnen de werkgroep ‘educatie’, en na terugkoppeling met de projectpartners van 3watEr, worden volgende krachtlijnen geformuleerd. 1. Er zijn heel wat spelers actief op het terrein van Natuur- en milieueducatie. Zij

hebben elk hun eigen aanbod en communiceren hierover afzonderlijk. Thema’s en doelgroepen zijn soms overlappend, doch er is ook sprake van blinde vlekken, zowel qua inhoud en werkvormen als qua doelgroep.

Alle educatieaanbieders in en rond het projectgebied 3watEr engageren zich om het educatief aanbod maximaal op elkaar af te stemmen. Dit gebeurt ook m.b.t. educatieve onthaalpunten.

2. Diversiteit is kenmerkend voor de regio. Dit biedt tal van aanknopingspunten voor

educatieve initiatieven. Er liggen kansen om in te zetten op belevingsvol, interactief aanbod.

De diversiteit de streek is aanleiding om vernieuwend educatief aanbod te creëren qua inhoud, doelgroep en methodiek. Bijzondere plaats wordt hierbij ingeruimd voor belevingsvolle initiatieven rond het kernthema ‘water’.

3. De visibiliteit van het 3watEr projectgebied en dat van De Wijers is momenteel eerder

beperkt. Dit geldt ook voor het educatief aanbod. Identiteit en samenhang kan bevorderd worden door gezamenlijke communicatie.

Er wordt werk gemaakt van attractieve gezamenlijke communicatie over educatie in en over 3watEr en De Wijers.

4. Het maatschappelijk draagvlak voor 3watEr en De Wijers is nog eerder beperkt. De

aanwezige aanbieders en hun aanbod kunnen motor zijn voor het creëren van identiteit en samenhang.

Door het organiseren van een laagdrempelig gezamenlijk initiatief wordt het maatschappelijk draagvlak versterkt.

Vanuit deze 4 krachtlijnen werden 4 strategische doelstellingen ontwikkeld, waaraan telkens een aantal operationele doelstellingen werden gekoppeld. Strategische doelstelling 1 De aanbieders van Natuur- en Milieueducatie in het 3watEr projectgebied en in de ruimere regio De Wijers engageren zich om het educatief aanbod te optimaliseren en af te stemmen. Operationele doelstellingen: 1. Er is een samenhangend beleid mbt educatieve initiatieven over De Wijers en het

3watEr projectgebied. 2. Diverse educatieve aanbieders werken elk één educatief speerpunt uit rond De

Wijers. Deze speerpunten zijn zoveel mogelijk complementair en worden maximaal gekoppeld aan bezoekersonthaal.

3. Het educatief bezoekersonthaal is uitgebouwd op drie niveau’s, volgens hïerarchisch gestructureerde principes en afgestemd op de toeristische en recreatieve visie van De Wijers.

4

50

Strategische doelstelling 2 Inwoners en bezoekers van alle leeftijden vinden in het 3watEr projectgebied en in de ruimere regio De Wijers een ruim en gevarieerd educatief aanbod dat belevingsvol en interactief is en hen het gebied laat exploreren, waarderen en hen er mee verbindt. Operationele doelstellingen: 1. De educatieve aanbieders engageren zich om te zorgen voor een breed scala aan

educatieve inhouden en werkvormen, voor uiteenlopende doelgroepen, gebruik makend van de diversiteit aan verhaallijnen in De Wijers.

2. Diverse doelgroepen die momenteel minder aan hun trekken komen, vinden in De Wijers een op maat uitgewerkt educatief aanbod mbt het 3watEr project en De Wijers. De thema’s en werkvormen zijn vernieuwend.

3. Er is permanente bijscholing over diverse aspecten van De Wijers voor de begeleiders van educatieve initiatieven.

Strategische doelstelling 3 Het educatief aanbod m.b.t. 3watEr en De Wijers wordt systematisch en gezamenlijk gecommuniceerd. Operationele doelstellingen: 1. Jaarlijks is er één gezamenlijke communicatie van het educatief aanbod in/over De

Wijers voor groepen. 2. De bezoekers/inwoners van het 3watEr projectgebied en de ruimere regio De Wijers

vinden op diverse plaatsen een kalender met educatieve activiteiten in De Wijers. Strategische doelstelling 4 Het maatschappelijk draagvlak voor het Natura 2000-gebied wordt vergroot doordat vanuit de educatieve sector aansluiting wordt gezocht met andere maatschappelijke sectoren. Operationele doelstelling: 1. De visibiliteit en het draagvlak van De Wijers wordt o.m. versterkt door een jaarlijkse

dag van De Wijers. Om de strategische en operationele doelstellingen op het vlak van educatie in de regio uit te werken zijn er vele partners, middelen en tijd nodig. In eerste instantie beperken we ons in onderstaand actieplan tot acties die redelijkerwijze uit te voeren zijn op korte en/of middellange termijn. Deze acties zijn doorgesproken met de werkgroep educatie. Verder geven we in de ‘ideeënboxen’ ook nog een overzicht van andere ideeën, acties, plannen die in de loop van deze studie naar boven zijn gekomen. Deze lijstjes kunnen beschouwd worden als een aanzet tot bijkomende concrete acties; het is een mogelijke inspiratiebron voor de verschillende educatieve actoren in het gebied. Verdere uitwerking hiervoor gebeurt maximaal in onderling overleg.

51

STRATEGISCHE DOELSTELLING 1 De aanbieders van natuur- en milieueducatie in het 3watEr projectgebied en in de ruimere regio De Wijers engageren zich om het educatief aanbod te optimaliseren en af te stemmen. O.D.1.1 Binnen De Wijers is er een samenhangend beleid mbt educatieve

initiatieven over De Wijers en het 3watEr projectgebied Actie 1.1.1 Er is een werkgroep ‘educatie’ geïnstalleerd vanaf 2012. Deze komt op

regelmatige tijdstippen (halfjaarlijks) samen en werkt voorstellen uit om een samenhangend beleid mbt educatie in De Wijers te bewaken.

De werkgroep wordt in de opstartfase voorgezeten door Regionaal

Landschap Lage Kempen met de ondersteuning van het Provinciaal Natuurcentrum (gezien de werking van Limnet geen geografische indeling heeft). Verslaggeving gebeurt bij beurtrol.

De opdracht bestaat o.m. uit jaarlijks afstemmen van educatieve programmatie, uitwisseling over nieuwigheden binnen educatie op het vlak van thema’s of werkvormen, gezamenlijke communicatie, opzetten van samenwerkingsinitiatieven, ….

Actie 1.1.2 Als eerste actie werkt de werkgroep een Quick Win dossier uit rond

promotie/communicatie van educatieve activiteiten die gelden als ‘typische’ Wijersactiviteiten naar diverse doelgroepen.

De werkgroep inventariseert de typische Wijersactiviteiten. Een

gezamenlijke communicatie (gedrukt en/of digitaal) gebeurt via diverse kanalen en via www.dewijers.be

De werkgroep gaat na of het wenselijk is via het Quick Win dossier één volledig nieuwe educatieve activiteit te laten ontwikkelen voor gezinnen met kinderen rond ‘beleving op/in/rond de vijvers’.

Actie 1.1.3 Er is een concrete wisselwerking tussen de werkgroep ‘educatie’ en Limnet (werkgroep natuurcentra, werkgroep onderwijs). Dit gebeurt onder meer via wederzijdse vertegenwoordiging, uitwisseling van relevante informatie, m.b.t. navorming voor NME-begeleiders, initiatieven naar scholen, halfjaarlijkse natuurkalender, …

O.D.1.2 Diverse educatieve aanbieders in De Wijers werken elk één

educatief speerpunt uit rond De Wijers. Deze speerpunten zijn zoveel mogelijk complementair en worden maximaal gekoppeld aan bezoekersonthaal. (zie O.D.1.3- actie 1.3.2).

Onder een educatief speerpunt verstaan wij: de educatieve uitwerking van een specifiek (deel)thema kenmerkend voor De Wijers, al of niet voor specifieke doelgroepen. Het is als het ware het typische Wijeraanbod van de organisatie in kwestie dat ‘in de etalage’ wordt gezet. De keuze voor het thema hangt samen met de eigen expertise en is concreet gelinkt aan een fysieke locatie. De organisatie kan haar educatief speerpunt beperkt of uitgebreid aanpakken. Er bestaan rond het speerpunt geleide activiteiten voor groepen. Ook de individuele bezoeker kan er terecht voor informatie en/of beleving rond dat educatief speerpunt. Naast dit educatieve speerpunt heeft de organisatie uiteraard nog diverse andere educatieve pakketten/activiteiten.

52

Op het niveau van De Wijers wordt maximaal complementariteit nagestreefd. Een voordeel hiervan is dat wanneer mensen meerdere keren naar het gebied komen, ze op elke plaats een ander thema aangereikt krijgen. Onderstaande lijst is niet limitatief. Actie 1.2.1 Provinciaal Natuurcentrum (PNC) Het Groene Huis: biodiversiteit in

Limburg, voor scholen Vanaf 2012 trekt het PNC in het Groene Huis voor de verdere

uitwerking van haar aanbod voor scholen, de kaart van ‘biodiversiteit in Limburg’ als specialisatie.

Hierbij wordt o.m. aandacht geschonken aan de typische soorten fauna en flora in De Wijers.

Actie 1.2.2 Natuurpunt Limburg (Kiewit): natuurbeheer in natuurgebieden in De

Wijers; voor scholen en groepen Binnen de brede werking die Natuurpunt Limburg uitbouwt in de

provincie, kan voor De Wijers gefocust worden op de typische natuur en het beheer ervan in de natuurgebieden in de 7 gemeenten van het gebied.

Actie 1.2.3 Limburgs Landschap (Hengelhoef): heide, heidebeheer en cultuurhistorie;

voor scholen, groepen en individuele bezoekers De keuze om de werking vanuit het bezoekerscentrum in de

Kempense hoeve in Hengelhoef te richten op heide is o.m. ingegeven door de nabijheid van het natuurcomplex Tenhaagdoornheide-Teut-Hengelhoef. Dit uit zich in de inrichting van de site en het bezoekerscentrum zelf.

Actie 1.2.4 Natuureducatief centrum Kiewit – stad Hasselt: natura 2000 en de diverse

biotopen in Kiewit, natuurlandschap versus cultuurlandschap, fauna en flora op en rond de vijvers; voor scholen, groepen en gezinnen met kinderen

Het domein Kiewit vormt een verbinding tussen enkele vogelrichtlijn- en habitatrichtlijngebieden. In het kader van Life+ 3watEr worden vijvers ecologisch hersteld. Hierdoor ontstaat een bijzonder waardevol biotoop. Gekoppeld aan de geschiedenis van het domein, openen zich hierdoor diverse mogelijkheden op educatief vlak.

Actie 1.2.5 Herkenrode: cultuurhistorie van de abdij (en de betekenis hiervan voor De

Wijers); breed publiek In de geschiedenis van De Wijers speelt Herkenrode een

belangrijke rol. De stempel die de abdij op de regio gezet wordt in Herkenrode duidelijk.

Actie 1.2.6 Gemeente Heusden-Zolder (vanuit dienst toerisme, op en rond Bolderberg

en domein Bovy): Bolderberg, getuigenheuvel als introductie tot het landschap; voor breed publiek

Met aandacht voor diverse landgebruiken (rol private landeigenaars, jacht, bosbouw, …) en natuurbeheer en de synergie tussen ecologie, economie en educatie.

Het levend erfgoed in Domein Bovy is heel zichtbaar. In het kader van het project “Parken in De Wijers” (onder leiding van RLLK) is het landschap hersteld en de beleving van de omgeving verhoogd.

Actie 1.2.7 Gemeente Zonhoven (vanuit dienst toerisme, in de omgeving van

heidestrand): viskweek, vroeger en nu; voor scholen/groepen en voor het brede publiek.

53

Zonhoven heeft als enige gemeente in De Wijers economische viskweekactiviteit. Er is heel wat expertise over de geschiedenis en de actuele economie aanwezig. Dit sluit aan bij de plannen om in het kader van Life+ 3watEr een educatief aanbod rond de geschiedenis en werking van de viskweek te ontwikkelen (mobiele tentoonstelling en geïllustreerde wandeling, ook v oor individuele bezoekers).

Actie 1.2.8 Gemeente Houthalen-Helchteren (vanuit de diensten toerisme/milieu,

Kelchterhoef): oude bomen, parkgebied; voor gezinnen met kinderen In het kader van het project “Parken in De Wijers” (onder leiding

van RLLK) is in domein Kelchterhoef het park hersteld en de belevingswaarde verhoogd. Gezinnen met kinderen kunnen op een speelse manier de natuur in het algemeen en het water in het bijzonder beleven.

Actie 1.2.9 Circuit Zolder – duurzame mobiliteit in De Wijers; voor breed publiek

Circuit Zolder trekt resoluut de kaart van groene mobiliteit. Naast een toeristisch/recreatief is hier zeker ook een educatief facet aan verbonden.

Actie 1.2.10 Gemeente Lummen (vanuit ’t Vloot-Schulensbroek): waterbeheersing, broek en beken; voor scholen en groepen

De complexiteit van waterbeheersing wordt hier aan de rand van De Wijers verteld.

Actie 1.2.11 Landeigenaren: gericht bezoek van de eigendommen onder begeleiding van

de landeigenaren zelf In het Natura2000-gebied kunnen de landeigenaars meer uitleg

geven over hun rol in het verleden, het heden en de toekomst. O.D.1.3 Het educatief bezoekersonthaal in De Wijers is uitgebouwd op drie niveau’s, volgens hïerarchisch gestructureerde principes en afgestemd op de toeristische (studie Toerisme Limburg) en recreatieve visie (studie Vlaamse LandMaatschappij) van De Wijers Wij zien in het kader van dit educatieplan een bezoekerscentrum als een plek waar meer wordt geboden dan enkel natuurinformatie, maar waar een volledige natuurervaring of belevenis wordt aangeboden. Ideaal is hierbij dat een combinatie wordt voorzien van volgende functies: opvang, informatieverstrekking, horeca, opslag van educatief materiaal, … Bij de uitwerking van deze acties is afstemming gezocht met de hiërarchische invulling van het onthaal vanuit toeristische en recreatief oogpunt. Actie 1.3.1 De Wijers heeft diverse permanent bemande bezoekerscentra waar men

terecht kan voor informatie over De Wijers en over alle educatieve initiatieven = niveau 1 (i.e. de ‘havens’ uit toeristische visie van Toerisme Limburg en het voorziene regionaal toeristische bezoekersonthaal)

Op dit eerste niveau worden bezoekers en recreanten onthaald. Ze zijn

(permanent) bemand zodat de bezoeker er terecht kan voor informatie over natuur, landschap, erfgoed, recreatieve, toeristische en educatieve mogelijkheden in De Wijers.

De havens bieden toegang tot een interessant toeristisch/recreatief gebied/site in De Wijers.

Ze hebben een uitgebreide parkeergelegenheid. Bij voorkeur op of dicht bij het fietsroutenetwerk.

54

De potentiële toeristische ‘havens’ zijn: Bolderberg, abdijsite Herkenrode, domein Bokrijk, Heidestrand, Kelchterhoef. (De havens zijn ook ankers, zie verder.)

Het Regionaal Toeristisch Bezoekersonthaal: Genk (C-Mine) en Hasselt (Huis de Corswarem)

Er is voor bezoekers één belevingsvol product, een smaakmaker, over De Wijers ontwikkeld en beschikbaar (vb. film).

Elk bezoekerscentrum heeft een eigen thema – insteek – specialisme (zie educatieve speerpunten O.D.1.2)

Actie 1.3.2 Op diverse locaties verspreid over De Wijers zijn gebouwen met

(gedeeltelijk) educatieve bestemming, gedeeltelijke permanentie, ruimte voor educatieve initiatieven voor groepen en beleving voor individuen = niveau 2 (i.e. een aantal van de ‘ankerplaatsen’ uit toeristische visie van Toerisme Limburg).

Het tweede niveau bevat ankerplaatsen met educatieve bestemming: Domein

Bokrijk, Domein Kiewit, Domein Bovy, Circuit Zolder, Abdijsite Herkenrode, Heidestrand, Domein Kelchterhoef, Hengelhoef, ’t Vloot

Er dient nog uit geklaard te worden of Heempark Genk in De Wijers ook een rol kan/wenst te spelen. Verder is een mogelijke bijkomende locatie voor educatief onthaal op niveau 2 het Domherenhuis in Zolder.

De bezoeker kan hier deelnemen aan educatieve programma’s en geleide activiteiten.

In de omgeving van het onthaal zijn diverse voorzieningen waar gebruik van kan gemaakt worden voor educatie (voorbeelden: leerpad, vijver, insectenhotel, natuurreservaat, kijkhut, wandelroute, ….)

Er is ruimte voorzien voor binnenactiviteiten en/of tentoonstellingen. In de locaties van niveau 2 is educatief materiaal aanwezig waarmee een groep

(al of niet met begeleiding) aan de slag kan. De individuele bezoeker kan er terecht voor informatie over en beleving van De

Wijers. De graad van permanentie en de grootte van het aanbod is variabel. Bij elk van deze locaties wordt één specifiek onderdeel van het grote Wijers-

verhaal als educatieve specialiteit of speerpunt aangeboden aan bezoekers en inwoners. (zie ‘educatief speerpunt’ O.D.1.2)

55

Overzicht van het gewenste educatief bezoekersonthaal in De Wijers.

56

Actie 1.3.3 Op relevante locaties in De Wijers is educatieve informatie over De Wijers aanwezig op/aan diverse informatiedragers op terrein = niveau 3

Het derde niveau gaat over de kleinste infrastructuren in de vorm van een

startplek van recreatieve routes, een infobord of op een picknicktafel of een vogelkijkhut.

Deze plaatsen kunnen een functie hebben binnen educatieve initiatieven, maar zijn ook los daarvan bruikbaar als informatiedrager voor individuele bezoekers.

Ze zijn kwaliteitsvol en herkenbaar ingericht. Er wordt onderzocht op welke wijze informatiedragers in De Wijers op termijn op

elkaar afgestemd kunnen worden. De uitdaging bestaat erin om hiervoor een stijl uit te werken waarbinnen de respectievelijke actoren hun eigenheid kunnen behouden (duo-branding). De Vlaamse landmaatschappij besteedt hiervoor een studie uit.

In de loop van de volgende jaren wordt op bestaande informatieborden (vb. leerpaden, natuurreservaten, …) en startborden (vb. wandelroutes, …) maximaal de link met De Wijers gemaakt.

Op relevante locaties worden overzichtsborden van De hele Wijers geplaatst. In het kerngebied van De Wijers komen op geselecteerde plaatsen infoborden en

kijkwanden die informatie bevatten over het 3watEr project. Actie 1.3.4 De Wijers heeft een interactieve en toegankelijke website = extra niveau.

Een belangrijk aanvullend niveau in de bezoekersopvang is een kwaliteitsvolle website. Dit is een mogelijke (maar niet de enige) bron van informatievoorziening en een smaakmaker voor het gebied, voor bezoekers en inwoners (pre-visit met videobeelden).

Regionaal Landschap Lage Kempen voorziet in het kader van het 3watEr project de installatie van een webcam in de Platwijers. Deze beelden kunnen gebruikt worden voor de website.

De ontwikkeling en het beheer van de website van De Wijers is in handen van de Vlaamse Landmaatschappij.

Er wordt een link gemaakt met de website van 3watEr.

57

STRATEGISCHE DOELSTELLING 2 Inwoners en bezoekers van alle leeftijden vinden in het 3watEr projectgebied en in de ruimere regio De Wijers een ruim en gevarieerd educatief aanbod dat belevingsvol en interactief is en hen het gebied laat exploreren, waarderen en hen er mee verbindt. O.D.2.1 De educatieve aanbieders engageren zich om te zorgen voor een

breed scala aan educatieve inhouden en werkvormen, voor uiteenlopende doelgroepen, gebruik makend van de diversiteit aan verhaallijnen in De Wijers.

Actie 2.1.1 Aanbieders zorgen vanaf 2013 voor voldoende afwisseling en een goed

evenwicht tussen de aangeboden inhoudelijke thema’s (cultuurhistorisch landschap en erfgoed, natuurbehoud- en bescherming, ….) in de regio. Nieuwe thema’s worden uitgewerkt op een interactieve, belevingsvolle manier.

Via overleg in de werkgroep educatie (zie O.D. 1.1 – Actie 1.1.1) Door uitwerken van educatieve speerpunten (zie O.D.1.2) Aandacht aan de diverse aspecten van het 3watEr project. De ideeënboxen in dit educatieplan zijn een bron van inspiratie.

Actie 2.1.2 Er worden minstens twee nieuwe belevingsvolle initiatieven rond ‘water’

uitgewerkt. Hiervoor worden de nodige financiële middelen gezocht en gevonden. Gidsen worden hiervoor opgeleid.

educatief pakket horend bij educatief bezoekerscentrum viskweek (Zonhoven,

Heidestrand) dat ontwikkeld wordt in het kader van 3watEr beleving aan/op/in de vijvers, als onderdeel van een nieuw Quick Win-dossier

(via de werkgroep educatie)

Actie 2.1.3 Er is vanaf 2013 minstens één educatief initiatief in/over De Wijers waarbij nieuwe technologieën worden ingeschakeld, gekoppeld aan beleving. Hiervoor worden de nodige financiële middelen gezocht en gevonden.

58

Zowel binnen het aanbod voor scholen/groepen als voor de individuele bezoeker/wandelaar liggen hier tal van mogelijkheden (vb. gps, mp3, i-pad, touch screen…)

O.D.2.2 Diverse doelgroepen die momenteel minder aan hun trekken

komen, vinden in De Wijers een op maat uitgewerkt educatief aanbod mbt 3watEr en De Wijers. De thema’s en werkvormen zijn vernieuwend. Hierbij worden maximaal principes van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling geïntegreerd.

Actie 2.2.1 Er is vanaf schooljaar 2012-2013 een educatief pakket over 3watEr en De

Wijers voor secundair onderwijs (2de of 3de graad) beschikbaar. Dit pakket wordt ontwikkeld door Regionaal Landschap Lage Kempen en daarna beschikbaar gesteld aan de diverse organisaties in de Wijers met een aanbod voor scholen.

Uitgangspunt hierbij is dat leren over het unieke van het 3watEr projectgebied en

De Wijers, zorgt voor verbondenheid, waardering en fierheid op de streek. Het pakket is toepasbaar op verschillende locaties, voor lokale scholen of voor

scholen op verplaatsing. Met of zonder begeleiding door een gids. Het is opgevat als een modulair aanbod waar de leerkracht zijn/haar keuze uit

maakt; met voorbereiding in de klas, excursie, nabespreking, … en afwisseling in werkvormen.

Er wordt ingespeeld op eindtermen (zowel vakoverschrijdend als vakspecifiek bij biologie, aardrijkskunde of geschiedenis) en rekening gehouden met behoeften van het onderwijs.

Inhoudelijke aanknopingspunten zijn: - Geologische geschiedenis van de streek (doorsnede, opmetingen,

waterhuishouding, …)

59

- Landschapslezen (natuur- versus cultuurlandschap, getuigenheuvels, vijvers, beekvalleien, heide, topografie, …)

- Streekidentiteit (landgebruik doorheen de tijd: viskweek, jacht, landbouw, bosbouw)

- Unieke natuurwaarden, biodiversiteit, Natura 2000 Actie 2.2.2 De aanbieders verhogen hun educatief aanbod voor gezinnen met

kinderen. Dit aanbod is interactief en belevingsvol en kan ook zonder begeleiding beleefd worden.

Enkele voorbeelden van nieuwe realisaties in het kader van De Wijers:

Boeboeks in Kiewit (Natuurpunt Limburg), vanaf einde 2011 Kleuterbeleefroute in domein Bovy (RLLK) vanaf einde 2012 Kinderbeleefroute in domein Kelchterhoef (RLLK) vanaf einde 2012 Waterkamp, Natuureducatief Centrum Kiewit 2012 (ism erfgoedcel Hasselt,

Stadmus) Actie 2.2.3 De aanbieders doen vanaf 2013 inspanningen om een aanbod voor

kansengroepen (vb. andersvaliden, allochtonen) te ontwikkelen. Dit aanbod is interactief en belevingsvol en kan zowel mét als zonder begeleiding beleefd worden.

Voorbeeld van bestaande realisatie:

PNC – ‘vlieglessen van een vlegel’ – is bijzonder geschikt voor klassen met kinderen uit kansarme gezinnen. Het project handelt over het leven van water- en moerasvogels in De Wijers en maakt de verbinding van literatuur en poëzie met natuureducatie.

Actie 2.2.4 De aanbieders verhogen hun aanbod voor verenigingen en voor

volwassenen in hun vrije tijd.

Tot op heden vinden verenigingen hun weg bijna uitsluitend naar gegidste natuurwandelingen. Ontwikkeling van en communicatie over belevingsvol aanbod voor volwassenen is nodig.

Voorbeeld van nieuwe realisatie: Natuurpunt Limburg, teambuilding, vermoedelijk vanaf 2012

Actie 2.2.5 De aanbieders onderzoeken de

mogelijkheid om in de toekomst Wijerklassen te organiseren, voor lokale scholen en voor scholen van buiten de regio.

Wijerklassen bestaan uit een meerdaags

programma op het vlak van natuureducatie, voor 2de en 3de graad lager onderwijs, gekoppeld aan ontspanningsmogelijkheden.

Activiteiten die aan bod kunnen komen: waterbiotoopstudie, exploratie en determinatie van fauna en flora, cultuurhistorie van De Wijers, belevingsvolle activiteiten rond water en vijvers, natuurbeheerswerken, Vegers voor Vlinders, … Dit kan afgewisseld worden met een bezoek aan één van de historische sites in De Wijers (vb. Bovy, Herkenrode, Kelchterhoef, …) of een viskweker of een uitstap met een (Wijer)gids.

60

De verbinding van lokale scholen met De Wijers kan bevorderd worden door informatie en navorming over De Wijers aan te bieden aan leerkrachten (niet enkel biologie of aardrijkskunde).

Mogelijke locaties voor verblijf van de jongeren zijn vakantiecentrum De Bosberg of jeugdherberg De Roerdomp.

O.D.2.3. Er is permanente bijscholing over de diverse aspecten van het

3watEr project en De Wijers voor de begeleiders van educatieve initiatieven

Actie 2.3.1 In 2012 organiseert Regionaal Landschap Lage Kempen een navorming

over 3watEr en De Wijers voor natuur- en toeristische gidsen. In deze navorming wordt een module over Natura 2000 en de rol van de private landeigenaars in natuurbeheer en –bescherming geïntegreerd.

Deze cursus is een bijscholing voor actieve natuur- en toeristische gidsen die

regelmatig groepen begeleiden binnen het gebied van De Wijers. De gidsen maken tijdens dit meerdaags programma kennis met De Wijers en wat dit gebied te bieden heeft aan inwoners, bezoekers en toeristen.

Hierbij komt niet enkel de natuur (beheer, bescherming, …) aan bod, maar zeker ook het cultuurhistorische landschap, de recreatieve/toeristische en natuureducatieve mogelijkheden, … Hieruit blijkt de synergie tussen ecologie, economie en educatie.

Het is niet de bedoeling om specialisten af te leveren, maar eerder om gidsen met een hart voor De Wijers er toe te bewegen hun begeleidingen (rond uiteenlopende aspecten in De Wijers) méér te kaderen in het grotere verhaal van De Wijers.

De gidsen kunnen achteraf typische ‘wijeractiviteiten’ begeleiden. Deze activiteiten zijn bestemd voor diverse doelgroepen: kinderen, jongeren, gezinnen, volwassen, andersvaliden, …

Er wordt geen afzonderlijke gidsenwerking opgestart. Gidsen kunnen aangevraagd worden via de reguliere aanbieders (natuurverenigingen , toeristische diensten, Limburgse natuurgidsen, …).

De gidsen zijn in staat om recreanten, natuurliefhebbers, scholen, bedrijven, jongeren … op een speelse en duurzame manier de diverse facetten van De Wijers te laten (de natuur, het landschap, de cultuurhistorie, …).

Actie 2.3.2 Werkgroep Limburgse Natuurgidsen, CVN en Natuurpunt Limburg

organiseren op geregelde tijdstippen navorming voor natuur- en toeristische gidsen en andere educatieve begeleiders actief in De Wijers.

61

Navorming is een aandachtspunt voor de werkgroep educatie. Behoeften worden o.a. gesignaleerd via de werkgroep Limburgse Natuurgidsen, Limnet (werkgroep vorming), e.a.

Begeleiders die (nog nieuw te ontwikkelen) Wijeractiviteiten zullen begeleiden dienen hiervoor de nodige opleiding te krijgen, waarbij ook aandacht wordt geschonken aan agogische vaardigheden.

Opvolging en evaluatie van gidsen/begeleiders is noodzakelijk. Actie 2.3.3 Jaarlijks is er een ontmoetingsmoment voor alle begeleiders/gidsen in De

Wijers. Dit wordt gekoppeld aan een terreinbezoek op relevante plaatsen in De Wijers.

RLLK organiseert dit een eerste maal in 2013. Daarna wordt deze taak bij beurtrol opgenomen door de organisaties in De Wijers die een educatieve of gidsenwerking hebben.

62

STRATEGISCHE DOELSTELLING 3 Het educatief aanbod m.b.t. 3watEr en De Wijers wordt systematisch en gezamenlijk gecommuniceerd. O.D.3.1 Jaarlijks is er één gezamenlijke communicatie van het gesloten

educatief aanbod in/over De Wijers Actie 3.1.1 RLLK zorgt in 2012 een eerste maal voor een bundeling van het educatief

aanbod in/over De Wijers voor groepen, via een Quick Win (onder voorbehoud van goedkeuring). Dit gebundelde aanbod wordt digitaal aan alle potentiële doelgroepen bezorgd. Vervolgens wordt dit verder opgenomen binnen de werkgroep ‘educatie’.

Geïnteresseerden kunnen bij elke educatieve aanbieder in De Wijers een digitaal overzicht aanvragen van het gebundelde gesloten educatief aanbod voor groepen in/over De Wijers.

Actie 3.1.2 Het educatief aanbod over De Wijers voor groepen is consulteerbaar op de

websites www.dewijers.be (beheerd door Vlaamse Landmaatschappij Limburg) en www.3water.eu (beheerd door European Landowner’s Organization).

O.D.3.2 De bezoekers/inwoners van het 3watEr projectgebied en de

ruimere regio De Wijers vinden op diverse plaatsen een kalender met educatieve activiteiten in De Wijers.

Actie 3.2.1 Aanbieders leveren zelf hun kalender met aanbod voor individuen aan bij

VLM voor invoer op www.dewijers.be

VLM en Toerisme Limburg onderzoeken de mogelijkheid voor publicatie van een kalender met activiteiten onder de vorm van “UIT in De Wijers”, via samenwerking met UitinVlaanderen (Uit-databank).

Diverse soorten activiteiten worden op een onderscheiden manier in de kalender weergegeven (vb. uitstappen, tentoonstelling, workshops, fiets- en wandelroute, …).

Ook vanuit de toeristische en recreatieve sector kan hier gebruik van gemaakt worden.

Actie 3.2.2 Het educatief aanbod van De Wijers is op een onderscheiden wijze terug te

vinden in de halfjaarlijkse Limnet natuurkalender.

Werkgroep educatie treedt hiervoor in overleg met Limnet.

Actie 3.2.3 Het volledige educatief aanbod in De Wijers is zichtbaar aanwezig in alle educatieve onthaalpunten van niveau 1 en 2.

RLLK voorziet hiervoor een aangepaste flyer die binnen de Wijers verspreid wordt.

63

STRATEGISCHE DOELSTELLING 4 Het maatschappelijk draagvlak voor De Wijers wordt vergroot doordat vanuit de educatieve sector aansluiting wordt gezocht met andere maatschappelijke sectoren (toerisme, streekontwikkeling, economie, cultuur, erfgoed, ….) O.D. 4.1 De visibiliteit en het draagvlak van De Wijers wordt o.m. versterkt

door een jaarlijkse Dag van De Wijers. Actie 4.1.1 RLLK organiseert op vraag van de Vlaamse Landmaatschappij Limburg op

30 september 2012 de eerste Dag van De Wijers, in samenwerking met alle projectpartners.

Het concept: de eerste keer wordt vooral gefocust op de inwoners als doelgroep

(met bijzondere aandacht voor kinderen), worden zoveel mogelijk projectpartners ingeschakeld en vindt het event op verschillende locaties in het gebied plaats.

Zo veel mogelijk partners en lokale organisaties openen op dezelfde dag hun deuren om jong en oud een ‘wijerervaring’ aan te bieden (cfr. Concept open monumentendag).

Op zoveel mogelijk plaatsen kennismaken met de diversiteit van De Wijers, het landschap en zijn geschiedenis, de streekidentiteit, beleven van de natuur, proeven, ontdekken, …. op een leuke, feestelijke manier, met respect voor ecologische draagkracht

Suggestielijst voor ‘typische wijeractiviteiten’: - Sector natuureducatie: frisse belevingsvolle activiteiten, vooral voor

gezinnen met kinderen - Lokale producten proeven - Met een gids op stap (focus op specifieke kenmerken van De Wijers,

vijvers, typische soorten, …) - Bezoek achter de schermen (vb. viskweek, terreinacties life+, …) - Openstelling niet toegankelijke terreinen (vb. privé-eigenaars) - Beleven van ‘water’ (vb. aquabubbel, …) - Verkenning per fiets, segway, rondrit door De Wijers met elektrische

voertuigen Actie 4.1.2 De educatieve aanbieders in De Wijers zetten voor de dag van De Wijers

volop in op belevingsvolle initiatieven voor alle leeftijden.

65

Samenvatting Educatiestudie 3watEr

Omschrijving: De doelstelling is het ontwikkelen van een visie en uitvoeringsplan voor natuur- en milieueducatie (NME) in het 3watEr projectgebied en De Wijers, voor een algemeen publiek en voor specifieke doelgroepen. Hierbij wordt rekening gehouden met specifieke aspecten van het 3watEr projectgebied en De Wijers zoals de unieke geschiedenis, de biodiversiteit, de rol van private eigenaars in het beheer van Natura 2000. De studie is gebaseerd op een analyse van bestaande educatieve activiteiten gerelateerd aan de diverse educatieve noden en kansen en doet voorstellen voor optimalisatie en harmonisatie van aanpak en inhouden. Enkele van de voornaamste bevindingen uit de situatie-analyse:

Er is een uitgebreid natuureducatief aanbod in De Wijers (met inbegrip van 3watEr) rond diverse thema’s en in diverse werkvormen. In 2010 ruim 150 verschillende initiatieven van 15 organisaties. Dit kan gaan van activiteiten rond seizoenen, voeding of diverse fauna en flora, over biotoopstudies in een bos of aan een vijver, tot projecten over milieuzorg of natuurbeheer. Afhankelijk van de leeftijd van de doelgroep zal het gaan om spelvormen, zoektochten, exploratie en determinatie, veldwerk, gegidste natuurwandelingen, creatieve workshops, tentoonstellingen, enz.

Een vrije aanzienlijk deel van het aanbod is gericht op scholen uit het basis- en secundair onderwijs. Het aanbod dat zich richt op volwassenen is vrij klassiek (gegidste natuurwandelingen). Voor specifieke doelgroepen als mensen met een handicap, allochtonen, kansarmen,… is er nauwelijks een aangepast educatief aanbod terug te vinden.

Educatief aanbod dat zich situeert in het 3watEr kerngebied en handelt over Natura 2000 en de aspecten van Triple E uit het Life+ project, is nagenoeg onbestaande. Door de perimeter van het onderzoeksgebied te verruimen naar het ruimere gebied De Wijers, kan een meer integrale aanpak worden opgezet wat betreft het beleid rond natuur- en milieueducatie. Zodoende kan er rekening worden gehouden met lopende parallelle processen in de twee gebieden en de aanwezige actoren in het ruimere gebied van De Wijers.

Er is veel deskundigheid aanwezig in de sector natuur- en milieueducatie in De Wijers. Begeleiding is vaak in handen van vrijwilligers. Didactisch materiaal is soms verouderd.

Educatieve initiatieven bestaan naast elkaar en worden niet onder een gemeenschappelijke noemer van De Wijers gecommuniceerd.

Het relatief hoog aantal aanwezige aanbieders is een opportuniteit voor samenwerking tussen organisaties en afstemming van hun aanbod.

5

66

Binnen de werkgroep ‘educatie in De Wijers’, en na terugkoppeling met de werkgroep communicatie van Life+ 3watEr, worden vier grote krachtlijnen geformuleerd. Deze resulteren in 4 strategische en 9 operationele doelstellingen voor het toekomstig educatief beleid in De Wijers en het 3watEr projectgebied. Strategische doelstelling 1 De aanbieders van Natuur- en Milieueducatie in De Wijers engageren zich om het educatief aanbod te optimaliseren en af te stemmen. Operationele doelstellingen: 1. Er is een samenhangend beleid mbt educatieve initiatieven over De Wijers 2. Diverse educatieve aanbieders werken elk één educatief speerpunt uit rond De

Wijers. Deze speerpunten zijn zoveel mogelijk complementair en worden maximaal gekoppeld aan bezoekersonthaal.

3. Het educatief bezoekersonthaal is uitgebouwd op drie niveau’s, volgens hïerarchisch gestructureerde principes en afgestemd op de toeristische en recreatieve visie van De Wijers

Strategische doelstelling 2 Inwoners en bezoekers van alle leeftijden vinden in De Wijers een ruim en gevarieerd educatief aanbod dat belevingsvol en interactief is en hen het gebied laat exploreren, waarderen en hen er mee verbindt. Operationele doelstellingen: 1. De educatieve aanbieders engageren zich om te zorgen voor een breed scala aan

educatieve inhouden en werkvormen, voor uiteenlopende doelgroepen, gebruik makend van de diversiteit aan verhaallijnen in De Wijers.

2. Diverse doelgroepen die momenteel minder aan hun trekken komen, vinden in De Wijers een op maat uitgewerkt educatief aanbod mbt De Wijers en het 3watEr gebied. De thema’s en werkvormen zijn vernieuwend.

3. Er is permanente bijscholing over De Wijers voor de begeleiders van educatieve initiatieven

Strategische doelstelling 3 Het educatief aanbod m.b.t. De Wijers wordt systematisch en gezamenlijk gecommuniceerd. Operationele doelstellingen: 1. Jaarlijks is er één gezamenlijke communicatie van het educatief aanbod in/over De

Wijers voor groepen 2. De bezoekers/inwoners van De Wijers vinden op diverse plaatsen een kalender met

educatieve activiteiten in De Wijers. Strategische doelstelling 4 Het maatschappelijk draagvlak voor De Wijers wordt vergroot doordat vanuit de educatieve sector aansluiting wordt gezocht met andere maatschappelijke sectoren. Operationele doelstelling: 1. De visibiliteit en het draagvlak van De Wijers wordt o.m. versterkt door een jaarlijkse

dag van De Wijers. De resultaten van deze studie worden voorgesteld op een infosessie op 12 juni 2012.

67

BIJLAGEN

1. Gedetailleerde tabel met

inventarisaanbod 2. Uitgebreide swot-analyse 3. Bibliografie

69

1. Gedetailleerde tabel met inventarisaanbod

70

Legende B.O.: basis onderwijs (incl kleuters) L.O.: lager onderwijs S.O.: secundair onderwijs NIP: Natuur Informatie Punt ?: niet gekend

Educatiestudie De Wijers

Documents

Transcript of Educatiestudie De Wijers