Leerkrachtenbundel Fietsexcursie De Wijers

FIETSEXCURSIE VOOR 2DE EN 3DE GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS

LEERKRACHTENBUNDEL

Dit project wordt ondersteund door de Europese Commissie Directoraat Generaal Milieu onder het LIFE + programma Natuur (Subsidieovereenkomst nr LIFE08 NAT/B/000036).

De Wijers is een uniek gebied met meer dan 1.000 vijvers, in het hartje van de provincie Limburg. D troef van De Wijers is de prachtige natuur waarin water de hoofdrol speelt. Dit wetland met zijn vijvers is samen goed voor zon 700 ha water en riet in het groene hart van Limburg.

Het gebied strekt zich uit over de gemeenten Diepenbeek, Genk, Hasselt, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Lummen en Zonhoven. De natuurgebieden Kiewit, het Wik in Bokrijk en de Platwijers/Wijvenheide zijn natuur-pareltjes in De Wijers. De streek heeft bovendien veel cultuurhistorische en toeristische troeven: Bokrijk, Hen-gelhoef, Kelchterhoef, Domein Bovy, Herkenrode en het Circuit van Zolder.

De Wijers is een woonplaats voor heel wat zeldzame dieren plantsoorten: biodiversiteit boven dus! Zonder deze vijverstreek

als kraamkamer zouden bepaalde soorten, zoals de roerdomp, de boomkikker en de woudaap in Vlaanderen al uitgestorven zijn.

Centraal in De Wijers ligt een waardevol gebied (vijvergebied Midden-Lim-burg) waar landeigenaren, in het kader van het Natura 2000-netwerk, samen met overheden en natuurorganisaties, belangrijke natuurherstel-maatregelen uitvoeren. Deze maatregelen kaderen in het Life+project 3WATER en vorm-den de aanleiding voor het Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) om samen met het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) een educatief pakket voor de tweede en derde graad secundair onderwijs te ontwikkelen.

Via dit educatief pakket en de bijhorende fietsexcursie maken de leerlingen kennis met deze waardevolle streek. De fietsroute volgt zoveel mogelijk het fietsroutenetwerk. Er zijn 8 stopplaatsen voorzien met een opdracht, waarvan een aantal eventueel in de klas kan gebeuren.

Het PNC staat in voor het verspreiden van het pakket en voor het ontlenen van de fietsen. De leerlingen fietsen door prachtige landschappen vol bossen, vijvers, weiden en hier en daar wat heide met zeldzame dieren plantensoor-ten. Onderweg kunnen ze een aantal bijzondere plaatsen bezoeken, leren over het ontstaan en de werking van de vijvers, het belang ontdekken van een goed natuurbeheer voor de biodiversiteit in De Wijers en de rol die private landeigenaars, overheden en natuurverenigingen daarbij spelen.

Veel plezier!

Ludwig Vandenhovegedeputeerde voor leefmilieu

Voorwoord

32

Voorwoord p. 02 Inleiding p. 04 Eindtermen p. 06 Het verhaal van De Wijers p. 07 Locatie 1: Provinciaal Natuurcentrum, Genk p. 10 Locatie 2: Educatieve vijver Wik, Genk p. 11 Locatie 3: Westelijk vijvergebied, Genk p. 15 Locatie 4: Domein Kiewit, Hasselt p. 18 Locatie 5: Platwijers, Zonhoven p. 24 Locatie 6: Viskweekvijver Wijvenheide, Zonhoven p. 30 Locatie 7: Kijkhutten Wijvenheide, Zonhoven p. 36 Locatie 8: (toekomstige) Uitkijktoren, Zonhoven p. 37 Zin in meer? p. 40 Bibliografie p. 44

3

ROERDOMP

Opzet van dit educatiefpakket en de fietsexcursieHet educatief pakket De Wijers, een beeld van een landschap kan uit-geleend worden via het Provinciaal Natuurcentrum (PNC), Craenevenne 86, 3600 Genk. Het PNC zorgt te-vens voor het ter beschikking stellen van fietsen voor de scholen.

Het pakket bestaat uit 5 fietstassen met daarin:- Bundel met achtergrondinformatie over De Wijers, voor de leerkracht- Opdrachtenbundels over De Wijers, met bijhorende kaarten en exploratiemateriaal, voor de leerlingen- Kaart met fietsroute en stopplaatsen

Beide bundels kunnen ook gedownload worden via:

www.3water.eu www.dewijers.be www.pnc.be

Doelgroep2de en 3de graad secundair onderwijs

PraktischDe excursie neemt een ganse dag in beslag. Je vertrekt aan het Provinci-aal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk. Een medewerker van het Natuurcentrum (PNC) geeft een korte inleiding, waarna de groep van start gaat.

De route volgt zoveel mogelijk het fietsroutenetwerk, met enkele klei-ne afwijkingen die op de kaart zijn aangegeven. Onderweg zijn er 8 stopplaatsen met bijhorende op-dracht voorzien. Een aantal van deze opdrachten kunnen eventueel in de klas gebeuren, als voorbereiding of nawerking. toevoegen: In deze bun-del krijgt de leerkracht bij elke stop-plaats bijkomende informatie die hij/zij nodig heeft om de opdrachten te duiden.

De laatste opdracht is vlakbij camping Heidestrand, Zwanestraat 105, 3520 Zonhoven. Vanaf de start tot dit punt bedraagt de afstand ongeveer 16 km. Op de terugweg (12 km) zijn geen op-drachten meer voorzien.

Zieopdrachtenbundel: kaartjemetfietsroute

Wat komt aan bod in dit educatief pakket?- Situering van het gebied De Wijers en het Life+ project 3water- Basisschemas profiel vijvers, vijvercascaden en vijvercomplex- Natura 2000-netwerk, biodiversiteit- Natuurinrichting en - beheer, gelinkt aan typische vlagsoorten (roerdomp en boomkikker)- Divers landgebruik, ruimtelijke ordening- Viskweek, historisch en actueel- Rol en samenwerking van diverse organisaties (triple E)

Provinciaal NatuurcentrumCraenevenne 86, 3600 GenkTel: +32 11 26 54 [email protected]

Inleiding

De onderzoeksvraagHet uitvoeren van de verschillende opdrachten onderweg heeft als doel:- het verkennen van het fysisch-geografisch en cultuurhistorische landschap van de Wijers en zijn kerngebied Vijvercomplex Midden-Limburg- kennis verwerven van het Europese beleid rond Natura 2000-gebieden en het belang van een goed beheer van de natuur- kennismaken met de belangrijkste actoren in het gebied en hun interactie, mogelijke knelpunten en samenwerking (Triple E)

Visteelt (Economie) Natuurbehoud (Ecologie) Educatie en recreatie

Dagindeling en geraamde tijd voor elke opdracht Geraamde tijd: 7uLocatie 1, start aan PNC, Craenevenne 86, Genk 30

Doe opdracht 1 (+ optionele opdracht fotoreportage) 20

Fiets naar locatie 2, Educatieve vijver Wik Genk 8

Doe opdracht 2 30

Fiets naar locatie 3, visbewaarbakken Westelijk Vijvergebied, Genk 10

Doe opdracht 3 30

Fiets naar locatie 4, kijkhut op domein Kiewit, Hasselt 10

Doe opdracht 4 30

Lunch (op domein Kiewit of aan de Paalsteen in de Platwijers) 40

Fiets naar locatie 5, Grote Platwijer in de Platwijers, Zonhoven 22

Doe opdracht 5 30

Fiets(en wandel) naar locatie 6, viskweekvijver in Wijvenheide, Zonhoven 15

Doe opdracht 6 20

Fiets naar locatie 7, vogelkijkhutten Wijvenheide, Zonhoven 5

Doe opdracht 7 20

Fiets naar locatie 8, (toekomstige) uitkijktoren, Zonhoven 5

Doe opdracht 8 40

Fiets terug naar Craenevenne 86, Genk 60

4 5

WOUDAAP

Relevante vakgebonden eindtermen wetenschappen/biologie, 2de graad secundair onderwijs De leerlingen kunnen:

- Relevante parameters of gegevens aangeven, hierover informatie opzoeken en deze oordeelkundig aanwenden

- Alleen of in groep, een opdracht uitvoeren en er een verslag over uitbrengen.

- Aantonen dat verantwoord handelen van individu en maatschappij noodzakelijk zijn voor het milieu

- Een kritisch oordeel formuleren over de wisselwerking tussen maatschappelijke ontwikkelingen en milieu

- Informatie op gedrukte en elektronische dragers raadplegen en verwerken

- Op het terrein organismen gericht waarnemen en hun habitat beschrijven

- Voorbeelden geven van interacties tussen organismen en hun omgeving en van interacties tussen organismen onderling

- Aan de hand van voorbeelden de wisselwerking tussen mens en milieu aantonen en verklaren

Relevante vakgebonden eindtermen aardrijkskunde, 3de graad secundair onderwijs De leerlingen kunnen:

- Met een voorbeeld aantonen dat een afbeelding of kaart een gecodeerde voorstelling is van de werkgelijkheid

- De invloed van menselijke activiteiten op het milieu illustreren met voorbeelden

- Met voorbeelden de erfgoed- of natuurwaarde van landschapselementen uit het verleden omschrijven en hun huidig belang duiden

- Aardrijkskundige gegevens opzoeken, ordenen en op een eenvoudige manier verwerken, gebruik makend van beschikbare, hedendaagse informatiebronnen en technieken

- Een kaartvoorstelling kiezen in functie van het gebruik

- Vereenvoudigde geologische kaarten en bodemkaarten lezen

- Een landschap analyseren, de elementen ordenen tot een structuur en hieruit de eigenheid van het landschap bepalen.

- Zijn bereid om lokale problemen van milieu en samenleving in een globale context te plaatsen

- Hebben aandacht voor de waarde van natuurlijke en culturele landschappen

Relevante vakoverschrijdende eindter-men, secundair onderwijs, Context 4 Omgeving en duurzame ontwikkeling De leerlingen:

- Herkennen in duurzaamheids- vraagstukken de verwevenheid tussen economische, sociale en ecologische aspecten en herkennen de invloed van techniek en beleid.

- Zoeken naar duurzame oplossingen om de lokale en globale leefomgeving te benvloeden en te verbeteren

- Tonen interesse en uiten hun appreciatie voor de natuur, het landschap en het cultureel erfgoed

- Voelen de waarde aan van natuur- beleving en het genieten van de natuur

De inhoud en opdrachten van deze landschapsexcursie sluiten in de eerste plaats aan bij de vakgebonden eindtermen aardrijkskunde van de derde graad secundair onderwijs (A-stroom), en in mindere mate bij de vakgebonden eindtermen biologie van de tweede graad secundair onderwijs. Tevens worden een aantal vakoverschrijdende eindtermen gerealiseerd.

Waarom ligt De Wijers in De Wijers?

Zieopdrachtenbundelpagina5: topografischekaartDeWijers, metaanduidingvan 3WATER-gebied.

De Wijers is een gebied op de zuid-westelijke flank van het Kempisch plateau in midden-Limburg. Het Kempisch plateau is een puinkegel (quartaire afzetting) gevormd door rivierafzettingen van de Maas. Op de zuidwest gerichte helling ontstond een bekenstelsel dat noodzakelijk was voor het ontstaan van de vijvers. Van groot belang is het feit dat hier de hellingsgraad ideaal is voor het aan-leggen van vijvers. Als ze te zwak zou zijn, is er weinig doorstroming. Is de helling te stijl, dan moeten de dijken in verhouding te hoog worden aange-legd om het water vast te houden.

De Wijers is een echt cultuurland-schap. Dat wil zeggen dat de mens in de loop van de geschiedenis een sterk bepalende invloed heeft gehad op het landschap. Al in de middel-eeuwen zijn er aanwijzingen dat er vis werd gekweekt. De ligging van de Wijers, op de overgang tussen het hoger gelegen Kempens plateau en de Demervallei, en de aanwezigheid van verschillende beken en beekjes maakte de regio ideaal voor het aan-leggen van visvijvers.

Een wijer is de oude benaming van een viskweekvijver. Je vindt de term nog steeds terug in heel wat namen van straten, vijvers en dijken, maar ook in persoonsnamen (vb. Vandeweyer).

De vele vijvers vormen n van de meest kenmerkende elementen van De Wijers. Hier zijn verschillende redenen voor:

- De grote hoeveelheid aan vijvers: er zijn er mr dan 1000 in het gebied. Zon groot aantal is uniek in Belgi.- Het cultuurhistorische ontstaan van de vijvers: het merendeel is niet natuurlijk ontstaan. De eerste vijvers ontstonden door veenwinning of ijzerwinning. Nadien werden de vijvers aangelegd voor de viskweek.- De grootte van de vijvers: deze vijvers hebben een eerder kleine wateroppervlakte (eerder de grootte van ven dan van een meer). De ecologische waarde van een kleine vijver is veel groter dan die van grote meren (zoals bijvoorbeeld de Kempense Meren in de provincie Antwerpen). Bij kleine vijvers is er namelijk in verhouding mr oever. En net die oevers zijn van groot belang voor diverse fauna en flora. Ze dienen bijvoorbeeld als broedplaats voor tal van vogelsoorten.

In de beekvalleien van dit deel van midden-Limburg richtte men van-af de middeleeuwen doelbewust vijvers in voor het kweken van vis, oorspronkelijk vooral door de kloos-tergemeenschappen. Op de arme kempense grond zorgde eiwitrijke vis voor een extra aanvulling bij het voedsel van de bevolking. Om vijvers te maken werden beken gewoon op-gestuwd om grotere waterpartijen te krijgen. In een beekvallei ontstond zo een ruime aaneenschakeling van kweekvijvers met een complex systeem van open aflaatgrachten. Daartussen lagen ook hooilanden en broekbossen. In de vorige eeuw werd de viskweek steeds meer gemoder-niseerd en werden heel wat nieuwe vijvers aangelegd om nog intensiever vis te kweken.

De meeste vijvers in De Wijers wor-den gevoed met beekwater, dat de vijvers instroomt door tijdelijke op-

stuwing van de beek. De vijvers staan met elkaar in verbinding door middel van technische constructies zoals buizen, monniken of stuwen, die ge-bruikt worden voor het open aflaten van de vijvers.

De belangrijkste beken zijn de Man-gelbeek en de Laambeek in het noor-delijke deel (Heusden-Zolder en Houthalen-Helchteren), de Rooster-beek en Slangebeek in het midden (Zonhoven) en de Stiemerbeek in het zuiden (Genk).

Zieopdrachtenbundel: kaarthydrologieDeWijers

Natura 2000 en biodiversiteit in De Wijers De ligging van De Wijers, zijn vijvers en andere biotopen, zorgen ervoor dat de natuur hier bijzonder waar-devol is. Het kerngebied, het vijver-gebied Midden-Limburg, werd door Europa in zijn geheel aangeduid als Vogelrichtlijngebied en belangrijke delen als Habitatrichtijngebied. In 1996 werd het aangeduid als Natu-ra 2000-gebied. Het is in dit Natura 2000-gebied dat het project 3WA-TER heeft plaatsgevonden en dat de meeste van de opdrachten van deze excursie zich afspelen (zie verder).

De Wijers is voor veel planten dier-soorten een belangrijk toevluchts-oord in Vlaanderen. Sommige soor-ten, vooral vijver- en heidegebonden, komen uitsluitend hier voor. De hoge concentratie van zoveel bedreigde soorten in n gebied is uniek voor Vlaanderen. De Wijers is voor deze soorten een echte kraamkamer. In het Life+ project 3WATER staan voor-al de roerdomp en de boomkikker in de aandacht. Natuurinrichtings- en

76

Het verhaal van De Wijers

Eindtermen

natuurbeheermaatregelen hebben als doel hun biotopen te verbete-ren. Immers, als de roerdomp en de boomkikker het goed doen, doen veel andere soorten het ook goed. Het zijn m.a.w. vlagsoorten

De grootste populaties in Vlaande-ren van de roerdomp en de woudaap broeden hier. Deze reigerachtigen verkiezen uitgestrekte rietmoerassen en met riet begroeide oeverzones van vijvers als habitat. Ze zijn actief tijdens de schemering en jagen dan op visjes, amfibien en ongewervel-den. De voornaamste bedreigingen voor deze soorten zijn habitatverlies, versnippering of slecht beheer van de rietvelden, verstoring in de buurt van de nestplaatsen, verdroging van de vijvers en watervervuiling.

De boomkikker wordt nog aangetrof-fen in enkele oude viskweekvijvers in Diepenbeek, Genk en Zonhoven. Een belangrijke habitatvereiste voor deze soort is het voorkomen van stilstaan-de zoetwaterplassen. Door vernieti-ging en degradatie van zowel voort-plantings- als landbiotopen, zijn verschillende populaties drastisch in aantal afgenomen en zijn de reste-rende populaties zeer klein. Wat hier-bij een grote rol speelt is de beperkte dispersieafstand van de soort, waar-door potentile gebieden niet meer kunnen gekoloniseerd worden vanuit de kerngebieden door het ontbreken van corridors en/of stapstenen. (Dis-persie is een ongerichte, eenmalige beweging van jonge individuen op zoek naar een nieuw leefgebied.) Ge-lukkig lijkt de soort goed te reageren op de natuurherstelmaatregelen.

Voormeerinformatieover deroerdompendeboomkikker: ziepaspoorten.

Europees belangrijke soorten in het Vijvergebied van Midden-Limburg.

Men voert hiervoor heel wat natuur-verbeteringsmaatregelen uit om de leefomgeving van Europees belang-rijke soorten te verbeteren. Het gaat over volgende habitatsoorten: oligo-trofe vijver ecosystemen, droge en natte heide. De beoogde diersoorten zijn de: boomkikker (Hyla arborea) en de roerdomp (Botaurus stella-ris). Om goede resultaten te behalen en te blijven behalen werd hiervoor een nauwe samenwerking opgezet tussen private en publieke actoren. Hierin verschilt het huidige project grondig van andere projecten die ook natuurbehoud als algemene doelstel-ling hebben.

Waarom? Dit unieke partnership is noodzakelijk om een duurzame be-trokkenheid met alle belanghebben-den in het projectgebied te garande-ren. De cordinatie van het project gebeurt door ELO, de Europese Landeigenaars Organisatie. Zij werkt nauw samen met volgende project partners: Agentschap voor Natuur en Bos, Ontwikkeling Vijvergebied Mid-den-Limburg vzw, Limburgs Land-schap, Regionaal Landschap Lage Kempen, Stad Hasselt, Gemeente Zonhoven.

Daarenboven krijgt het project de steun van de Vlaamse overheid, Provincie Limburg, gemeente Heus-den-Zolder, De Wijers, Vlaamse Land Maatschappij en Natuurpunt Limburg. Uniek is ook de Triple E-aanpak: dit project vertrekt vanuit een sterke integratie van ecologie, educatie en economie.

De 3 Es in het project 3WATERDe projectnaam 3WATER staat voor een natuurlijk samenwerken tussen overheid, private en publieke landei-

Het project De WijersIn 2004 heeft het Regionaal Land-schap Lage Kempen vzw diverse partners en sectoren samen ge-bracht in het kader van het opzet-ten van een gebiedsgerichte aanpak van het GLE-project Kansen voor het vijvergebied Midden-Limburg met de steun van de provincie Lim-burg. Gedurende twee jaar werden de mogelijkheden voor deze GLE (Grote Landschappelijke Eenheid) verder onderzocht. In dit kader werd het Platform vijvergebied Midden-Limburg opgericht. In 2005 werd dit Platform De Wijers. In dit proces werden de neuzen in de dezelfde richting geduwd en de partnerorganisaties besloten om samen De Wijers duurzaam te ont-wikkelen. De Vlaamse Landmaat-schappij nam in 2007 de trekkersrol over van Regionaal Landschap Lage Kempen en kreeg het mandaat voor de cordinatie van het plattelands-project De Wijers.

Om de troeven van De Wijers te behouden en nog te versterken, startten in 2008-2009 14 partners samen het project De Wijers op. In 2010-2011 voegen er zich nog drie organisaties bij. Met het project wil-len deze 17 partners waken over de toekomst van De Wijers. In het kader van een integraal plattelandsproject van Vlaamse Landmaatschappij Lim-burg, werd een basisvisie uitgewerkt die moet fungeren als kapstok, als voedingsbodem voor het uitwerken van initiatieven en ambities in de re-gio. De bedoeling is met een brede groep betrokken partijen samen te werken aan de uitbouw van deze vi-sie. Op die manier wordt er beroep gedaan op een zo compleet moge-lijke inzet van expertises en instru-menten. Onder het motto de juiste partner op de juiste plaats wil men komen tot een duurzaam en breed gedragen plan voor het gebied: Uit-dagingen voor De Wijers.

genaren in dit waterrijke gebied, op een duurzame manier. De samen-werking levert voordeel op het vlak van Ecologie, Economie en Educatie.

EcologieDoor het vijvergebied Midden-Lim-burg goed aan te pakken maken we niet alleen meer plaats voor de roer-domp en de boomkikker, maar krij-gen heel veel andere dieren planten-soorten ook meer kansen. Ze kunnen zich vestigen in en naast de nieuwe en herstelde vijvers, in de herstelde natte en droge heide en op tal van andere plekken. Door samen te wer-ken maken we ruimte voor kwaliteits-volle natuur waar mensen gewoon blijven wonen en werken.

EducatieDoor intensief samen te werken met scholen, gemeentes, verenigingen, enz. bieden de partners van 3WATER mensen de kans om meer te weten te komen over het project en de waar-devolle realisaties. Op verschillende momenten en via verschillende kana-len krijgen bewoners en toeristen de kans het gebied beter te leren kennen en hen te motiveren voor het natuur-behoud op lange termijn.

EconomieHerstelwerkzaamheden op het ter-rein laten zich vertalen naar meer toerisme (vb. hogere inkomsten voor de horeca), een levendige viskwekerij (vb. zoetwatervis als consumptiepro-duct) en een uitgebreide bosbouw (vb. opbrengst van houtverkoop).

De 17 organisaties zijn: Provincie Lim-burg, Toerisme Limburg vzw, Natuur-punt vzw, Stad Genk, Stad Hasselt, Gemeente Heusden-Zolder, Gemeen-te Houthalen-Helchteren, Gemeente Zonhoven, Gemeente Diepenbeek, Gemeente Lummen, Limburgs Land-schap vzw, European Landowners Organization, Boerenbond, RWO Strategisch Project, Vlaamse Land-maatschappij, Agentschap voor Na-tuur en Bos en Regionaal Landschap Lage Kempen.

Het Life+ project 3WATER Het project 3WATER past binnen Na-tura2000, een Europees netwerk van gebieden waarin men streeft naar het in stand houden van de Europese planten diersoorten (biodiversiteit) in samenhang met menselijke activi-teiten. Het project 3WATER wil in het kerngebied van de Wijers (in Mid-den-Limburg) met natuurinrichtings-werken het oorspronkelijke vijver-landschap en leefomgeving voor heel wat bijzondere planten- en diersoor-ten herstellen of in stand houden en richt zich specifiek op de doelsoorten roerdomp en de boomkikker.

Het project is uniek in zijn soort door de nauwe samenwerking tussen pri-vate en publieke landeigenaren om deze doelstelling te realiseren. Via een innovatieve aanpak worden Eco-logie (natuur), Educatie (samen) en Economie (werk) evenwichtig in re-kening gebracht. Dit is de Triple E of 3E aanpak, een gezonde basis voor de verdere ontwikkeling en bloei van het gebied. Het project wordt daar-mee ook uitgedragen als voorbeeld voor andere Natura2000-gebieden in Europa. Het project 3WATER loopt van begin 2010 tot midden 2014. Er wordt een bedrag van 2.7 miljoen euro genvesteerd, waarvan 50% Eu-ropese cofinanciering. De algeme-ne doelstelling van het Life+ Triple E project is de instandhouding van

98

1110

1. Een medewerker van het Provinciaal Natuurcentrum in Bokrijk vangt de groep op. Hij/zij geeft een toelichting over het programma De Wijers, een beeld van een land-schap, aan de hand van een kort filmpje en een power-pointpresentatie.

In verband met de opdrachtBij de educatieve vijver in het Wik maken de leerlingen ken-nis met een vijver: het waterlichaam, de dijk, een monnik, de gracht en beek. Tevens is er aandacht voor de begroeiing en de problematiek van verzanding van de vijvers.

Natuurreservaat het WikHet Wik is een natuurgebied met een uitzonderlijke na-tuurrijkdom, gelegen in het meest oostelijk deel van het provinciaal domein Bokrijk. Die rijkdom is er vooral dank-zij de grote variatie aan verschillende biotopen: rietland, vijvers, ruigtes, elzenbroeken, venige berkenbossen, ga-gelstruwelen, enz. Die grote variatie aan biotopen maakt van het Wik een geschikt leefgebied voor een grote waaier aan planten en dieren. De rijkdom van het gebied wordt mooi gellustreerd door de vogels. Jaarlijks broeden in

2. De leerlingen orinteren zich vr ze vertrekken aan de hand van de kaart met de fietsroute en de stopplaatsen.

3. De fietsen en fietstassen met materiaal zijn, mits reser-vatie op voorhand, gratis beschikbaar voor scholen.

Het Wik ruim 80 verschillende vogelsoorten. Een juiste waterstand, een goed visbeheer en een goed ontwikkelde oevervegetatie zorgen voor een grote variatie aan water- en moerasvogels.

Het Wik is een redelijk jong vijvergebied met 19 vijvers (ein-de van de 19de - begin van de 20ste eeuw). De vijvers ont-stonden door de winning van ijzererts en viskweek. Omwil-le van de kwetsbaarheid van de natuur, werd het Wik erkend als gesloten reservaat. Het gebied maakte oorspronkelijk deel uit van het Domein Bokrijk. In 1994 gaf de provincie Limburg het beheer in handen van Natuurpunt vzw.

Enkel de eerste vijver, met de 2 vlonders, wordt gebruikt als educatieve vijver. Tussen de eerste en de tweede vijver bevindt zich een kijkwand.

Locatie 1Provinciaal natuurcentrum

Opdracht 1

Optionele opdracht 1

Locatie 2Educatieve vijver wik

GPS: NB 50 57.873 OL 5 25.743Adres: Craenevenne 86, 3600 Genk

GPS: NB 50 58.238 OL 5 24.92Dichtstbijzijnde adres: Kauwbosstraat z/n, Genk

Over De Wijers als geheel

Materiaal voor de leerkracht:Bij de start van de fietsexcursie is het nuttig om De Wijers geografisch, historisch, ecologisch, te situeren. Gebruik hiervoor de achtergrondinformatie uit deze bundel.

Kaarten: topografie De Wijers, fietsexcursie De Wijers, hydrologie De Wijers

Deze opdracht 1 is ideaal om de excursie in de klas voor te bereiden.

Fotoreportage of presentatie maken van de excursie / De Wijers.

De leerlingen nemen onderweg fotos van wat opvalt tijdens de fietsexcursie in De Wijers. Als verwerking van de excursie wordt achteraf in de klas een collage of natuurkalender gemaakt. De fotos hebben betrekking op verschillende themas.

Deze themas worden verdeeld over de leerlingen:- Vijvers, water- Kleine landschapselementen - Bermen, holle wegen, dijken, bomen- De mens

- Cultuurhistorisch erfgoed- Fauna- Flora

De onderzoeksvraag

Het uitvoeren van de verschillende opdrachten onderweg heeft als doel:- het verkennen van het fysisch-geografisch en cultuurhistorische landschap van de Wijers en zijn kerngebied Vijvercomplex Midden-Limburg- kennis verwerven van het Europese beleid rond Natura 2000-gebieden en het belang van een goed beheer van de natuur- kennismaken met de belangrijkste actoren in het gebied en hun interactie, mogelijke knelpunten en samenwerking (Triple E)

Visteelt (Economie) Natuurbehoud (Ecologie) Educatie en recreatie

2 3

Beste limburger,

Het milieu is brandend actueel. na de dioxine crisis van 999 zal het milieu ook bij de volgende verkiezingen een zichtbaar thema worden. met de regelmaat van een klok verschijnen er in de Vlaamse dagbladen grote artikels over de gevolgen van de klimaatswijziging. Planten en dieren krijgen het moeilijk. en het bewustzijn van de mensen groeit. samen met het ledenaantal van onze vereniging. Want nooit eerder had natuurpunt meer leden. nooit eerder groeide het ledenaantal sneller aan. moge-lijk halen we aan het einde van dit jaar de 70.000 leden. mensen zijn als nooit tevoren gevoelig aan de wijzigingen in het milieu en het verdwijnen van natuur.

Dit is spijtig genoeg een paradox aan het zwakke natuurbeleid van de Vlaamse re-gering. Het is sinds 983 geleden dat het natuurbeleid zo sterk in het defensief werd gedrongen. Vooral bij de afbakening van de landbouwgebieden versus natuurgebie-den wordt een betreurenswaardig politiek spel gespeeld. landbouwgebieden wor-den daarbij als kmO-zones beschouwd waar de laatste struwelen en bermen moeten wijken. Daarnaast worden boeren, landeigenaars en jagers ook steeds meer als de toekomstige natuurbeheerders beschouwd. Want ook in de natuur moet nog eco-nomisch kunnen geboerd worden. en terwijl her en der grote conferenties worden gehouden over het natuurbeheer door boeren, verdwijnt de laatste veldleeuwerik uit het boerenlandschap. Zelfs de bijen oogsten haast geen honing meer in het land-bouwgebied.

natuurpunt kan als grote ledenvereniging niet langer passief blijven toekijken op dit anti-natuurbeleid. We zullen blijven argumenteren dat natuur en landschap even be-langrijk zijn voor het welzijn van een land als een doorgedreven economische groei. in dit tijdschrift zullen we voortaan ook aandacht besteden aan een gevoelig lim-burgs beleidsdossier. Wij hopen dat u samen met de vele tienduizenden leden ook in juni zal kiezen voor politici die wl opkomen voor meer en betere natuur.

Peter VanlommelDirecteur natuurpunt limburg

Door Marc Fourier en Peter Gabrils, conservators Het Wik

Inhoud

Het Wik

Veel natuurliefhebbers kennen Het Wik alleen bij naam. Anderen hebben goede herinneringen aan een geleide wan-deling, of konden zich ooit uitleven tijdens een werkkamp. Dit unieke vijver- en bosgebied van zon 110 ha groot maakt eigenlijk deel uit van Domein Bokrijk. Maar in 1994 gaf de provincie het beheer in handen van Natuurpunt vzw toen nog Natuurreservaten vzw. Met resultaten om trots op te zijn, zo blijkt.

M

arc F

ourie

r

Het Wik, opnieuw een vijverreservaat met allureExclusief bezoek aan het Wik

Groene vingers, met Koen, Linda en Jean

Dossier op tafel Grind in Limburg: genoeg is genoeg

De vijver als blikvanger voor een natuur-rijke tuin

Fiets- en wandelevenement in de Abeekvallei

Opnieuw een vijverreservaat

3

7

10

1416

Kiezen voor de natuur

met allure

4

De natte kern van Het Wik be-staat uit 9 vijvers. Ze zijn speciaal aangelegd voor de viskweek, of zijn het gevolg van de vroegere ijzerertswinning. Via een ingenieus systeem van grachten en sloten, sluizen of monniken en over-lopen voorziet de Zusterkloosterbeek alle vijvers van water. Twee belangrijke brongebieden in de buurt staan mee in voor de watervoorziening. mede hierdoor is de grondwater- of kwel-invloed in sommige vijvers duidelijk merkbaar. een andere factor die de variatie aan water- en oeverplanten bepaalt, is de voedselrijkdom. Waar de Zusterkloosterbeek Het Wik binnen-stroomt, is het water eerder voedsel-rijk. maar natuurlijke zuivering en bij-menging van grondwater zorgt ervoor dat dit stroomafwaarts geleidelijk ver-mindert.

Dode letterOndanks de talrijke juridische bescher-mingen ontsnapte ook Het Wik niet aan de achteruitgang die de natuur elders in de provincie te beurt viel. De steeds intensievere viskweek deed de kenmerkende verlandingsvegetaties plaats maken voor de typische bad-kuipprofielen. Typische moerassoor-ten als roerdomp, Woudaapje, grote karekiet en andere topindicatoren van het vijver-ecosysteem verdwenen. De verlande vijvers verbosten, en ook op de dijken grepen de bomen hun kans. Hierdoor kwam een einde aan het kenmerkende open moeras- en vijverlandschap, en aan de bijhorende fauna en flora. Toch was voor Het Wik en het hele Domein Bokrijk al in 984 een be-heersplanning opgesteld. maar in de

praktijk bleef deze grotendeels dode letter.eind jaren 80 vonden enkele vrijwilli-gers dat het zo niet verder kon. met de steun van de provincie en de hulp van het Domein Bokrijk kon het beheer van Het Wik echt beginnen.

In eigen beheerOnder impuls van domeinwachter jo-han Vangeel kregen eerst de bomen-rijen tussen de vijvers met zaag en bijl te maken. Tijdens een werkkamp pakte vervolgens het betreurde natuurmo-nument Hubert lehaen in 99 met een groep enthousiaste jongeren de Hoogdijk-vijver aan. Het bleef niet bij dit ene werkkamp: uiteindelijk heeft de jaarlijkse traditie stand gehouden tot eind 2003, waarbij de taak van Hubert vanaf 996 werd overgeno-men door ignace ledegen en guido knoops. Het grote probleem bleef evenwel de viskweek. uiteindelijk droeg toenma-lig gedeputeerde voor leefmilieu en huidig gouverneur steve stevaert het beheer van Het Wik op 26 juni 994 over aan onze vereniging. Het was nu aan ons om het waar te maken.aan de viskweek kwam een eind, en geleidelijk kregen de vijvers hun open karakter terug. maar ook in de waar-devolle bospercelen lag veel werk te wachten. met vrijwilliger johan goris als aanjager kreeg de amerikaanse vogelkers het vanaf 996 erg moei-lijk. Dankzij die intensieve aanpak zijn anno 2007 de bospercelen in Het Wik bospestvrij. maar een jaarlijkse opvol-ging en nazorg blijft nodig, want in de rest van het Domein Bokrijk is de ame-rikaanse vogelkers nog steeds massaal aanwezig.

TerugkeerDe resultaten volgden snel. De roer-domp verdwenen in het begin van de jaren 90 is opnieuw een jaar-lijkse broedvogel. Ook Woudaapje en Porseleinhoen zijn terug, en Waterral, ijsvogel en tal van andere soorten zijn vaste gasten geworden. Zo lokten de grote aantallen libellen boven de vij-vers sinds 200 de Boomvalk terug als broedvogel. Ook tijdens de trek-periodes bewijst Het Wik zijn waarde. De Visarend blijft soms wekenlang pleisteren in het voor- en najaar. en het jaarlijkse ringkamp in september levert op n week tijd meer dan 4000 geringde vogels. De andere waterfauna profiteerde evenzeer. Bruine kikker, gewone Pad, en Heikikker doen het goed. Ook de zeer zeldzame knoflookpad is nu al 2 jaar op rij waargenomen. Dankzij de stad genk zijn over een groot gedeelte van de trekplaats amfibietunnels ge-plaatst, wat het aantal verkeersslacht-offers tot een minimum herleidt. en dan zijn er nog de vissen, natuurlijk. jaarlijks afvissen van vijvers om exo-ten als amerikaanse dwergmeerval en Zonnebaars te kortwieken geeft zeld-zaam geworden inheemse vissoorten als de grote modderkruiper een kans. Ook Blankvoorn en rietvoorn hebben het naar hun zin.

Kempense dijkenOok qua planten heeft Het Wik veel te bieden. Watergebonden soorten als groot blaasjeskruid, Drijvende egels-kop en Drijvende waterweegbree doen floristen watertanden, terwijl de gewone natuurliefhebber meer geniet van de massaal bloeiende gele plomp en Witte waterlelie. De dijkflora heeft een meer kempens karakter met

Van boven naar beneden: Ransuil - Porseleinhoen - Beekoeverlibel - Baardmannetje

Marc Fourier

5

Het Wik Het Wik

Vijverreservaat Het Wik RLLK

5

Het Wik, opnieuw een vijverreservaat met allure, Natuurpunt.Limburg, jaargang 4, nr.1, 2007

1312

Vervolg locatie 2

Ontstaan van vijversDe eerste vijvers in De Wijers ontstonden al vanaf de 13de eeuw. Voor veen- en ijzerwinning diepte men bestaande vennen uit. Hierdoor ontstonden er wijers, de oude be-naming voor een vijver waar men aan viskweek doet.

De bodem zelf werd niet of nauwelijks uitgegraven. Waar het turf werd weggehaald bleef een laag grondwater staan. Het ven werd vervolgens met een dijk versterkt op het laagste punt. Het instromend water werd opgehouden door dijken en zo ontstaat er een nieuwe diepere vijver, geschikt voor viskweek. De waterstand van de vijver werd gecontroleerd door water open af te laten.

De vijvers werden voornamelijk aangelegd in de rivier- en beekvalleien. In het huidige vijvergebied ontdek je twee patronen van vijveraanleg. Het oudste systeem bestond uit het aansluiten van een ven op een beek. Dit ven werd met een dijk versterkt op het laagste punt zodat een gro-tere waterpartij werd bekomen. Stroomafwaarts werd een volgend ven afgedamd en zo kreeg men een snoer van vijvertjes met een complex systeem van open aflaat-grachten. Dit snoersysteem is nog terug te vinden in De Maten in Genk en kan ook nog goed herkend worden in het Wik in Bokrijk (figuur 1).

Later werden vijvers gemaakt met aan alle vier de kanten dijken. Dit deed men om meer en dieper water vast te houden en dus meer vis te kunnen kweken. De ene wijer liep over in de andere en na verloop van tijd onstond er een vijvercomplex of rijstveldensysteem (figuur 2).

De dijken moesten goed onderhouden en geregeld her-steld worden. Om de 30 tot 50 jaar dienden ze volledig heropgebouwd te worden. Bij verwaarloorzing verdwijnt de vijver uiteindelijk.

Stroomafwaarts werd een volgend ven afgedamd en zo kreeg men een snoer van vijvertjes.

Oorspronkelijke, natuurlijke situatie

Kom gevuld met veen, turf

Inrichting tot viskweekvijver

Veenwinning en aanleg dijken

Turfwinning: ontstaan van een ven

Natuurlijke waterstand

Dijk

Afvoer

Aanvoer

Vijversystemen

Vijverpaternoster

Kop

Staart







Dijk

Afvoer

Aanvoer

Vijversystemen

Vijverpaternoster

Kop

Staart







Dijk

Afvoer

Aanvoer

Vijversystemen

Vijverpaternoster

Kop

Staart







Dijk

Afvoer

Aanvoer

Vijversystemen

Vijverpaternoster

Kop

Staart







Dijk

Afvoer

Aanvoer

Vijversystemen

Vijverpaternoster

Kop

Staart







Dijk

Afvoer

Aanvoer

Vijversystemen

Vijverpaternoster

Kop

Staart

toevoerbeek

dijk

toevoer beek

dijken

toevoerbeek

dijk

toevoer beek

dijken

Fig. 1 Fig. 2

Kennismaking met een vijverVia een ingenieus systeem van aan- en afvoerbuizen, slui-zen of monniken en overlopen, grachten en sloten, wor-den alle vijvers van water voorzien. In het Wik gebeurt de aanvoer van het water vanuit de Zusterkloosterbeek.De uitbouw van de vijvers en de onderlinge verbindingen vinden hun oorsprong in de viskweek. Elke vijver wordt ge-typeerd door een in- en uitlaat waar het waterniveau kan geregeld worden aan de hand van damschotten, al dan niet aangevuld met een afvangbak voor vissen. (Zie ook pagina 32: plan van een visvijver)

Watertekort in het WikDe waterstand in de vijvers van het Wik is vaak (te) laag omdat er onvoldoende wateraanvoer is via de Zusterkloos-terbeek. Hiervoor zijn verschillende redenen:- In het brongebied van de Zusterkloosterbeek wordt silicaatsteen gewonnen en hiervoor wordt de ondergrond tot op zekere diepte droog gezogen.- Stroomopwaarts van de beek zijn woonwijken waar nog geen scheiding is van afwater en regenwater; hemelwater wordt daar nog steeds in de riolering geloosd.- Er moet voldoende water overblijven om ook de vijvers van het domein Bokrijk van voldoende water te voorzien. De gracht mag daarom absoluut niet droogvallen. Soms gaat dit ten koste van de vijvers van het Wik.

Vijvers die niet beheerd of onderhoudenworden groeien dicht. Hoe komt dat?

Indien vijvers een laag waterniveau hebben en wanneer ze

niet voldoende onderhouden worden, bestaat de kans dat ze dicht groeien. Riet op de oever groeit geleidelijk ook het (ondiep) water in. Tussen het riet drijven waterplanten. Bla-deren van de bomen op de dijk vallen ertussen. Er ontstaat langzaam een drijfzoom van riet. Organisch materiaal maakt mogelijk dat de oevervegetatie voet aan de grond krijgt in de vijver. Langzaam verzandt de vijver en groeien er stilaan struiken en jonge bomen zoals berken, wilgen en elzen.

Teveel algen in het vijverwater geven een groene of brui-ne kleur aan het water. Dit verschijnsel kan optreden als er teveel voedingsstoffen in het water voorkomen, als het water te basisch is of als er te weinig zuurstofplanten in de vijver groeien.

Preventieve maatregelen

Preventie bestaat erin in te grijpen op het milieu van de vijver. Een vijver die niet beheerd wordt, zal steeds voed-selrijker en meer basisch worden tot hij dichtgroeit. Beheer bestaat erin het vijvermilieu zuur en voedselarm te houden. In zo een vijver vinden de planten nutrinten in de bodem, niet in het water. De voordelen van een voedselarme vij-ver zijn helder water, geen algengroei, geen woekering van kroos, smalbladige waterpest of grote waternavel.

Belangrijke natuurwaarden in het Wik.

Het hoog aantal vogels dat hier broedt en een aantal zeld-zame plantensoorten (vb. drijvende waterweegbree) bete-kent dat dit gebied uitzonderlijke natuurwaarden heeft.

Opdracht 2Kennismaking met een vijver in het WIK

Materiaal voor de leerkracht:De leerkracht geeft uitleg over de vijvers in het Wik, het vijversysteem en de begroeiing. Gebruik hiervoor de achtergrondinformatie uit deze bundel.

De opdracht om een schets te maken van de twee vijvers en water, kan je geven op n van de twee vlonders van de educatieve vijver. Opgepast: bij nat weer kunnen de vlonders glad zijn. Het is toegestaan om voor het uitvoeren van de opdracht rond de eerste vijver te lopen.

Aan de hand van de zoekkaarten voor waterplanten kan hier ook een determinatieopdracht gegeven worden.

Kaarten: detail natuurreservaat Wik, luchtfoto Wik (zie opdrachtenbundel), zoekkaart waterplanten (zie fietstas).

MONNIK

15

Locatie 3Het westelijk vijvergebied TER HOOGTE VAN DE OUDE VISBEWAARBAKKEN

GPS: NB 50 57.553 OL 5 23.709Dichtstbijzijnde adres: ingang Hangar 58,

Herkenrodeplein 5, Genk

N

14

KIJKWAND

Ed

ucat

ieve

vijv

er

Kauw

boss

traat

Zust

erve

rklo

oste

rbee

k

Gra

cht

Kau

wbo

sstra

at

JIJ B

ENT HIER

De verschillende functies van vijversTussen domein Bokrijk en domein Kiewit ligt het Westelijk Vijvergebied. Ook hier werd vroeger vis gekweekt. De visbe-waarbakken aan het paviljoen midden in het vijvercomplex getuigen hier van. De derde stopplaats is aan deze bewaar-bakken.

Vijvers kunnen verschillende functies hebben. Dit heeft in-vloed op hoe een vijver eruit ziet en hoe hij beheerd wordt. In dit gebied vind je bijvoorbeeld:

- Hengelvijver - hengelvereniging huurt een vijver (Grote Moffert)- Viskweekvijvers en bewaarvijvers, bij het paviljoen (niet meer in gebruik voor viskweek)- Ecologische vijvers- In de toekomst misschien ook een recreatieve vijver?

Ontwerp van een recreatieve vijverDe Wijers telt mr dan duizend vijvers. Bezoekers zeggen soms dat ze daar op weinig plaatsen iets van merken. Zo zien ze de grote hoeveelheid aan vijvers nauwelijks en mag men op bepaalde plaatsen niet komen. De vijvers hebben over het algemeen een lage belevingswaarde; m.a.w. je kan van het uitzicht en de natuur genieten, maar verder valt er niet veel actief te beleven.

Leerlingen krijgen als opdracht om een ontwerp te maken van een (mogelijke toekomstige) recreatieve vijver en dit aan elkaar voor te stellen. Zie voor meer details opdracht 3.

Bij randvoorwaarden waar ze zoal rekening mee dienen te houden, kan je denken aan:

- Geluidsoverlast- Verontreiniging- Aantasting van het relif- Draagkracht van het gebied (veel bezoekers verstoren de natuur: bepaalde verstoringsgevoelige diersoorten worden verjaagd of kwetsbare plantensoorten worden vernietigd)- Veiligheid (verzekering als kinderen in het water vallen)- Waterkwaliteit (is het water proper en veilig om in te spelen)- Financin- ...

Ter inspiratie een aantal voorbeelden uit diverse interne notas van de partnerorganisaties van het project De Wijers:

- Observatieplatform op het water- Observatiewand of rietwand op de dijk- Doorwaadbare plek- Onderwaterkijkvenster- Hangbrug- Trekvlot- Uitkijktoren- Knuppelpad over het water- Visvangplek- Blote voetenpad- Avonturenparcours met thema water of vissen- ...

Opdracht 3Ontwerp van een recreatieve vijver

Materiaal voor de leerkracht:Op deze locatie maak je kennis met de verschillende functies van de vijvers in het Westelijk Vijvergebied en met de factoren die een rol (kunnen) spelen bij het ontwerpen en inrichten van een recreatieve vijver.

Opgelet: de derde locatie wijkt af van het trac richting domein Kiewit - bij knooppunt 91 500 meter naar het zuiden richting knooppunt 72 volgen. De 3de stopplaats ligt op een druk gedeelte van het fietsroutenetwerk. Opgelet met fietsers dus.

Kaarten: plattegrond van Bokrijk, detailkaart locatie 3 en 4 (westelijk vijvergebied, domein Kiewit)

Natu

urre

serv

aat H

et W

ik - l

ocat

ie 2

DUBBEL

E MONNK

MONNK

STOPP

LAAT

S 1

STOPP

LAAT

S 2

STOPP

LAAT

S 3

17Plat

tegr

ond B

okrij

k

16

Eco

logi

sche

vi

jver

s

Hen

gelv

ijver

Mog

elijk

ere

crea

tievi

jver

Vis

bew

aar-

bak

ken

Wes

telij

k V

ijver

geb

ied

STOPP

LAAT

S 3

STOPP

LAAT

S 4

LUNCH & SANITAIR

FIET

SENSTALLIN

GKIJKHUT

Boo

mki

kker

vijv

erN

ieuw

e vi

jver

Dom

ein K

iew

it - W

este

lijk V

ijver

gebi

ed - B

okrij

kDe

tailk

aart

sopp

laats

3 en 4

DOMEIN KIEWIT

BOKR

IJK

N

91

1918

Natura 2000 in De WijersDe Wijers is een topregio qua natuur. Een aanzienlijk deel van De Wijers is Natura 2000-gebied. Op onderstaande kaartje zijn de Natura 2000-gebieden omlijnd.

Habitatrichtlijngebied DeWijers

Vogelrichtlijngebied 3WATER

Wat is Natura 2000?Natura 2000 is de naam voor het Europese natuurnet-werk, het grootste netwerk van natuurgebieden ter wereld. Het strekt zich uit over 27 landen en telt ongeveer 25000 gebieden. Alles samen is dat goed voor zowat een vijfde van de oppervlakte van Europa.

In Natura 2000 krijgt de toekomst van Europas meest kwetsbare dieren plantensoorten en hun leefgebieden (habitats) extra aandacht. Alle lidstaten van de Europese Unie nemen in de Natura 2000-gebieden maatregelen om de Europese soorten en hun leefplekken ook in de toe-

schermen die belangrijk zijn voor alle trekvogelsoorten en voor meer dan 190 bijzonder bedreigde soorten.

De maatregelen van de Habitatrichtlijn (1992) zijn verge-lijkbaar, maar ze hebben betrekking op een veel groter aan-tal Europese soorten. De Habitatrichtlijn vraagt bovendien een doelgerichte bescherming van zeldzame en bijzondere habitattypen, gaande van Scandinavische natuurlijke bos-sen, over kalkhoudende rotsbodems aan de Atlantische kust tot de heidegebieden in de Vlaamse Kempen.

Het Natura 2000 netwerk omvat twee types gebieden ver-deeld in biogeografische regios:

Speciale Beschermings Zones - Vogelrichtlijn (SBZ-V) bedoeld om de vogels en hun habitat te beschermen Speciale Beschermings Zones - Habitatrichtlijn (SBZ-H) bedoeld om de zeldzame of kwetsbare natuurlijke habitats, diersoorten (behalve vogels) en flora te beschermen.

Het Natura 2000 netwerk is geen gesloten systeem van natuurreservaten. De meeste eigendommen die onder Natura 2000 vallen blijft in handen van de priv. Het doel is de toekomst van deze gebieden te verzekeren en een duurzaam beheer te voeren die zowel ecologie als econo-mie samenbrengt.

Natura 2000 en het project 3WATERIn de kern van De Wijers, nl. in het vijvergebied Mid-den-Limburg, liep het project 3WATER (2010-2013) dat met Europese middelen werkt aan de ecologische verbete-ring van het gebied, via een nauwe samenwerking tussen private en publieke partners. De aanpak is er op gericht dat een evenwicht gezocht wordt tussen ecologie, econo-mie en educatie.

Domein Kiewit als groene stapsteen tussen twee Natura 2000-gebiedenKiewit is een groene stapsteen tussen Natura 2000-ge-bieden, Vijvercomplex Midden-Limburg in het westen en Bokrijk en de Maten in het oosten. Een stapsteen is een noodzakelijk tussenstation voor sommige soorten (zo-als boomkikker, knoflookpad, kamsalamander, ) waar-

Natura2000-gebiedenindeWijers

komst kansen te geven. Dat willen ze samen met de ge-bruikers van deze gebieden doen.

De Europese Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn vormen de juridische pijlers van Natura 2000. Op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn is een samenhangend Europees netwerk van beschermde gebieden aangeduid.

De Vogelrichtlijn uit 1979 heeft als doel alle wilde vogels en hun belangrijkste habitats in de hele Europese Unie te beschermen. Ze verplicht de lidstaten de gebieden te be-

voor de afstand tussen twee grote natuurgebieden soms te groot is om te overbruggen. Zij moeten onderweg een plaats hebben om te landen, te rusten, te foerageren, ...

Kiewit is zon plaats. De natte natuur is een troef van Do-mein Kiewit. Naast de Schrijnbroekbeek, een aantal poe-len en afwateringsgrachten, vind je op het domein ook twee waterhoudende vijvers. Onderhoud aan deze vijvers drong zich de voorbije jaren op. En een derde, sterk ver-lande vijver diende hersteld te worden.

Natura 2000-gebieden genieten een bijzondere bescher-ming. Om fauna en flora alle kansen te geven zijn delen ervan niet toegankelijk voor het publiek. Natuur en recrea-tie zijn soms moeilijk te combineren. Om bezoekers toch de mogelijkheid te bieden te genieten van alle pracht en hen informatie te verstrekken over het gebied, is een toe-gankelijk domein als Kiewit heel belangrijk. De verzoening tussen natuur en recreatie lukt goed in dit domein; je kan hier voorbeelden van vijverherstel bekijken en de aanwezi-ge watervogels observeren vanuit een nieuwe kijkhut.

Ecologisch herstel van de vijvers in KiewitDoor het ecologisch herstel van de vijvers wordt een bij-zonder waardevol biotoop gecreerd. Het kan een thuis-plek worden voor de boomkikker en kamsalamander en een broedplaats voor watervogels, zoals bv. de woudaap of de roerdomp. Deze vijvers worden op die manier water-rijke verbindingen, nuttige stapstenen, tussen de vijvers van Bokrijk en deze van Zonhoven.

- De eerste oude vijver (waar de kijkhut staat) werd opnieuw aangelegd en is nu een volledig nieuwe vijver. In de loop van de tijd was deze vijver bijna volledig verland. Enkel het laagste deel verzamelde in de winter nog water. De dijken waren begroeid met bomen. Door jarenlang gebruikt te zijn als wegbedding was de benedendijk quasi volledig verdwenen.- Bomen op de dijk worden gekapt, de vijver zelf wordt opnieuw opengemaakt en geherprofileerd, er werd een broedeiland en rietkragen aangelegd. Dit resulteert in een vijveroppervlakte van bijna 2 ha. Bedoeling van het kappen is om het risico op dijkbreuk door omvallende bomen te verkleinen. Er komt minder bladafval en ander organisch materiaal in de vijver terecht zodat het water niet verrijkt.

Locatie 4Domein Kiewit - kijkhut

GPS: NB 50 57.889 OL 5 23.676Dichtstbijzijnde adres: Kiewitstraat z/n, Hasselt

2120

- Om deze nieuwe vijver van voldoende water te verzien wordt een verbinding gemaakt met de Schrijnbroekbeek. In het kanaaltje is een sluis geplaatst om de toevoer naar de vijver te regelen. De vijver zelf krijgt op het laagste punt een monnik. Dit is een plankensysteem, vergelijkbaar met de overloop van een gootsteen, waarmee het waterpeil onder controle wordt gehouden.

Waterstand in de nieuwe vijver (de eerste oude vijver)Net zoals in het Wik, heeft ook deze vijver in Kiewit vaak te lijden van een lage waterstand. De watervoorziening via de Schrijnbroekbeek laat te wensen over. De bron die 2 kilome-ter verder ligt is opgedroogd (o.m. door putboringen). Het enige water dat de beek momenteel naar de vijver aanvoert is regenwater (of hemelwater). Wanneer er water in de vij-ver staat kan dit redelijk lang vastgehouden worden door de ijzerhoudende ondergrond. Doch in een periode van lange droogte zal het uiteindelijk toch opdrogen.

Een oplossing zou er mogelijks uit bestaan om ook water aan te voeren via de Zusterkloosterbeek die hier 300 meter vandaan loopt. Dit kan niet zonder de nodige vergunningen.

De boomkikker verhuist naar Kiewit - realiteit of utopie?Voor amfibien zoals de boomkikker, is een omgeving rijk aan poelen, vennen en houtkanten belangrijk. Indien we in de toekomst willen dat de huidige boomkikkerpopula-tie in Heusden-Zolder, Zonhoven en Diepenbeek zich uit-breidt, zijn tal van maatregelen noodzakelijk.

In 2013 resulteerde een telling van de bestaande populaties van boomkikkers in 4 verschillende leef-gebieden in De Wijers, tot volgende aantallen:

Wijvenheide en omgeving: 622Platwijers: 475Bolderberg: 95Dautewijers: 162

Voor de boomkikker is een omgeving rijk aan kleine landschapselementen (KLEs) zoals poelen en ven-nen, houtkanten en bossages belangrijk. Ingrepen voor het behoud, de verbetering en de uitbreiding van een blauw-groen netwerk voor de boomkikker dringen zich op.

Concreet betreft het maatregelen ten voordele van:

- Puntvormige natte elementen zoals poelen, vennen en vijvers,- Lijnvormige natte elementen zoals greppels, sloten, beken en oeverstroken,- Bron- en natte gebieden,- Waterkwaliteit en kwantiteit,- Absolute bescherming van brongebieden- Landschappelijk en natuurherstel van een kleinschalige mozaek van broekbossen, hooilandjes en weilanden- Versnippering voorkomen en eventueel ontsnipperingsmaatregelen nemen.

Leef- en verbindingszone voor de boomkikkerIn de periode juli-september kunnen jonge boomkikkers in vrij groot aantal uit hun leefgebied wegtrekken naar andere geschikte gebieden en daarbij afstanden afleg-gen van meerdere kilometers. Vegetatie- en structuurrij-ke beekoevers en poelen in combinatie met houtkanten en (braam)struwelen met ruigten, sturen de migrerende kikkers. De trekkende dieren moeten onderweg zones kunnen aantreffen die mogelijkheden bieden voor een tij-delijke en/of beperkte vestiging. Dergelijke stapsteen is minstens 2 tot 3 hectaren groot en de onderlinge afstand bedraagt maximaal 750 1.000 meter. Een stapsteen be-staat uit n of meerdere (visvrije) voortplantingswaters van minimaal 500 m2 en een geschikt landbiotoop met

bloemenrijk grasland en/of ruigte, dat bij voorkeur aan de noordzijde overgaat in braamstruweel en eventueel ook grenst aan een houtsingel of een loofbosje.

Boomkikkers hebben een beperkte dispersieafstand. Dis-persie is een ongerichte, eenmalige beweging van jonge individuen op zoek naar een nieuw leefgebied. De disper-sieafstand is de afstand die soorten kunnen overbruggen tussen verschillende leefgebieden tijdens hun dispersie. Leefgebieden mogen niet te ver uit elkaar liggen; de af-stand tussen de leefgebieden moet overbrugd kunnen worden door de soort.

Opdracht 4De boomkikker verhuist

Materiaal voor de leerkracht:De uitleg over de werken in Kiewit, de boomkikker en de opdracht wordt besproken aan de nieuwe kijkhut bij de nieuwe vijver. Gebruik voor de toelichting de achtergrondinformatie uit deze bundel.De boomkikkervijver zelf kan niet bezocht worden.

Opgelet: de vierde locatie wijkt een beetje af van het fietsroutenetwerk (aan het veerooster in Kiewit even richting kijkhut rijden).

Kaarten: detailkaart locatie 3 en 4 (westelijk vijvergebied, domein Kiewit) (zie opdrachtenbundel), de boomkikker verhuist (mt stapstenen en barrires)

Deze opdracht kan ook zelfstandig thuis of in de klas worden uitgevoerd.

Vervolg locatie 4

BOOMKIKKER

2322

Toelichting bij kaart de boomkikker verhuistLeefgebieden- Natuurgebied t Welleken: hier is een populatie boomkikkers aanwezig- Domein Kiewit: poelen aangelegd in kader van het 3WATER project; dit is een mogelijk toekomstig leefgebied

Stapstenen en bijkomende ingrepenStapsteen 1: natuurgebied in de vallei van de SlangebeekBijkomende ingrepen: poelen aanleggen (voor overwintering)

Stapsteen 2: landbouwgebied in vallei van de Slangebeek, de beek op zich is een geleidend elementBijkomende ingrepen: poelen aanleggen

Stapsteen 3 in landbouwgebiedBijkomende ingrepen: poelen aanleggen

Stapsteen 4: landbouwgebied, de kwelzone is goed voor voortplantingBijkomende ingrepen: poelen aanleggen

Schrijnebroeksbeek: amfibien verplaatsen zich langs beek naar Domein Kiewit

Barrires voor de boomkikker- Wegen zoals de Bokrijksesteenweg, Zavelvennestraat, Beverzakstraat- Woonkernen- Het vliegveld: In principe kunnen de meeste amfibien dit grasveld wel oversteken. Het kan echter een barrire zijn door taxinde vliegtuigen en afwezigheid van structuur gevende, leidende elementen zoals houtwallen.

JIJ B

ENT HIERL

EEFG

EBIED T

WEL

LEKE

N

LEEF

GEB

IED DOMEIN KIEWIT

STAPS

TEEN

1

STAPS

TEEN

2

WOONKE

RN

STAPS

TEEN

3

STAPS

TEEN

4

SCHRIJNEB

ROEK

SBEE

K

23

KIJKHUT

Van W

elle

ken t

ot Ki

ewit

- De b

oom

kikk

er ve

rhui

st

Vervolg locatie 4

Boo

mki

kker

vijv

er

Sch

aal 1

:10.

000

N

Bokri

jkses

teenw

eg

Bev

erza

kstr

aat

Zav

elve

nnes

traa

t

2524

In dit gebied voerde het Agentschap voor Natuur en Bos heel wat belangrijke natuurverbeterende maatregelen uit, met Europese steun van Life+ via het project 3WATER.Het project 3WATER past binnen Natura 2000, een Euro-pees netwerk van gebieden waarin men streeft naar het in stand houden van de Europese planten diersoorten (biodiversiteit) in samenhang met menselijke activiteiten.

Het project 3WATER wil in het kerngebied van de Wijers (in midden-Limburg) met natuurinrichtingswerken het oorspronkelijke vijverlandschap en leefomgeving voor heel wat bijzondere planten- en diersoorten herstellen of in stand houden en richt zich specifiek op de doelsoorten roerdomp en de boomkikker.

Het project is uniek in zijn soort door de nauwe samen-werking tussen private en publieke landeigenaren om deze doelstelling te realiseren. Via een innovatieve aan-pak worden Ecologie (natuur), Educatie (samen) en Eco-nomie (werk) evenwichtig in rekening gebracht. Dit is de

Triple E of 3E aanpak, een gezonde basis voor de verdere ontwikkeling en bloei van het

gebied. Het project wordt daarmee ook uitgedragen als voorbeeld voor andere Natura 2000-ge-bieden in Europa. Het project 3WATER loopt van januari 2010 tot december 2013. Er wordt een bedrag van 2,7 miljoen euro genvesteerd, waarvan 50% Europese co-financiering.

De natuurinrichtingswer-ken van het Agentschap voor Natuur en Bos in de

Platwijers zorgen voor een ver-betering van het landschap ten

voordele van de roerdomp en de boomkikker. Op Europees vlak zijn dit

twee belangrijke soorten, niet alleen omdat ze zeldzaam zijn, maar ook omdat ze veeleisend

zijn. Ze hebben een geschikt leefmilieu nodig. En als het goed gaat met hen, gaat het ook goed met andere, minder veeleisende soorten.

De boswachter geeft uitleg over de werken die de voorbije jaren zijn uitgevoerd in de Platwijers:Een aantal van de natuurinrichtingswerken die in de peri-ode 2011-2012 door het Agentschap voor Natuur en Bos op en rond de Grote Platwijer werden (pagina 27-28) uit-gevoerd, zijn zr zichtbaar.

Acties zichtbaar van op punt A op de kaart1. Op de tussenliggende dijk en de dijk aan de oostkant werden alle bomen en struiken uitgetrokken. Dit geeft opnieuw een open landschap (zoals vroeger). Vr de aanvang van de werken zag het eruit zoals de dicht begroeide dijk voorbij de kijkhut er nu uit ziet. > werken vnl in functie van het vlieggedrag van de roerdomp (en andere reigerachtigen)

2. Op de noordelijke dijk werd een zichtas gecreerd door bomen te kappen. Samen met de dunning op de westelijke dijk is rond de vijvers een heel open landschap gecreerd. > werken vnl in functie van de roerdomp

3. De dijk van de Grote Platwijer werd hersteld, dat wil zeggen breder gemaakt en meer zacht afhellend richting het water. Op die manier ontstaat er een zone waar het water makkelijker opwarmt. Dit hebben vissen nodig om te paaien. > werken vnl in functie van gezond visbestand

a. De Grote Platwijer wordt uitgebaat door een viskweker die er karper op kweekt. Dat zie je aan het troebele water, karpers zijn grondwoelers. Vis kweken voor economische doeleinden betekent dat de viskweker ze bijvoert. Dit heeft toename van mest tot gevolg, wat dan weer leidt tot verzuring van het water. Dit laatste is een probleem voor amfibien en vogels die op het zicht jagen (zoals de roerdomp). b. Op deze vijver zitten ook blauwbandgrondels. Dit is een invasieve vissoort (uit Azi). Deze exoot is een voedselconcurrent van de inheemse vissoorten. Bij hoge dichtheden is hij tevens verantwoordelijk voor predatie op eieren en jonge nakomelingen van in-

De roerdomp (Botaurus stellaris) is een reigerachtige broedvogel die met zijn bruine schutkleuren onopvallend in het rietveld leeft. Hij houdt van een open landschap rond de vijvers. Hij heeft een lange afstand nodig om te landen en terug op te stijgen. Veel bomen en struiken op de dijken van vijvers hinderen hem daarin. Vandaar de kapwerken die hier de voorbije jaren zijn uitgevoerd. Riet- eilanden in de vijvers zorgen voor veilige broedplaatsen waar de roerdomp beschermd is tegen zijn vijanden. De vos kan wel zwemmen, maar hij doet dat niet graag. En door de herintroductie van gezonde vispopulaties in de vijvers heeft de roerdomp altijd wat te eten.

De boomkikker (Hyla arborea) is een kleine groene kikker die leeft op zonnige open plekken omgeven door bos en struikgewas. 90% van de tijd brengt hij op het land door. Hij heeft zuignapjes op de tenen en vingers waardoor hij in bomen, maar vooral in struiken kan klimmen. Vijanden zijn vogels en vooral vissen. Vogels eten de volwassen en jonge kikkers op. Vissen eten de larven of eitjes van de boomkikker op waardoor de populatie van de boomkik-ker het moeilijk heeft. Maatregelen ten voordele van de boomkikker zijn het graven of herstellen van poelen, vijvers visvrij inrichten voor de boomkikker en andere amfibin, het aanleggen van houtkan-ten met bramenstruweel en het in het najaar leeglaten van vijvers zodat vissen geen kans krijgen.

heemse vissoorten en amfibien. Daarom zet de vis kweker jonge karpers van een zeker formaat uit op de vijver. Deze vissen zijn te groot voor de blauwband- grondel om te eten. Door dergelijke grotere jongere karpertjes uit te zetten, heeft ook de roerdomp er niets meer aan. Ook voor hem zijn ze te groot.

4. Er werden een aantal broedeilanden aangelegd waar de roerdomp veilig een nest kan maken en broeden.

Acties zichtbaar van op punt B op de kaart en luchtfotoTerwijl de Grote Platwijer met zijn broedeilanden vnl. door de roerdomp gebruikt wordt om te broeden, zijn de twee vijvers ten zuidwesten van de Grote Platwijer vooral de plaats waar de roerdomp komt eten. Daar zitten kleinere vissen en is het water van veel betere kwaliteit: geen extra bemesting, dus helder water. Deze 2 vijvers worden vol-ledig beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos.

5. Tot voor kort waren deze vijvers volledig verzand en verbost. Nu zijn ze weer open gemaakt en zijn er ook enkele broedeilanden aangelegd. Op de achterste dijk zijn bomen uitgedund en is de dijk zelf verstevigd. In het verleden was de druk op de dijk (door bomenbe- groeiing) ooit zo hoog, dat de dijk doorbrak en de vijvers leegliepen.

6. Alle vijvers hier krijgen hun water via een grachtensys- teem vanuit de Roosterbeek. Deze laatste twee vijvers zitten echter op het einde van de reeks vijvers (het laagste punt) waardoor, vooral in de zomer, ze soms langere tijd droog komen te staan. Bij heet weer kan het waterniveau tot 1,5 cm per dag zakken. Het al of niet hebben van voldoende water in de visvijvers heeft in het verleden vaak tot ruzies geleid. Wie aan het begin van het systeem zat, had water. Wie van achter zat, soms niet en had dus problemen voor zijn viskweek.

Locatie 5Platwijers

GPS: NB 50 57.919 OL 5 20.226Dichtstbijzijnde adres:

hoek Slangbeekweg/Paalsteenstraat, Hasselt

BOOMKIKKER

ROERDOMP

BOSWACHTER RAF SPELKENS

26

Vervolg locatie 5

Opdracht 5

Antwoorden op de multiple choice vragen

Natuurinrichting en -beheer veranderen het landschap

Materiaal voor de leerkracht:Op deze locatie geef je uitleg over het feit dat natuurinrichting en natuurbeheer het landschap veranderen. Hiervoor gebruik je de achtergrondinformatie uit deze bundel.

- Uitleg over de terreinwerken voor de roerdomp, op 2 stopplaatsen- Zichtbare inrichtingsacties vergelijken met luchtfoto - Kaart met inrichtingsacties van ANB vergelijken met topografische kaart NGI (dit kan achteraf als thuiswerk of klassikaal)- Meerkeuzevragen

Kaarten: inrichtingsmaatregelen Platwijers, luchtfoto Platwijers, topografie Platwijers (zie opdrachtenbundel)

Waarvoor dient een roerdompeiland?- Om veilig te zijn voor de vos, die zijn eieren en jongen wil opeten.

Waarom zijn bomen op dijken geen goed idee? (2 antwoorden juist)- De wortels van grote bomen kunnen gaten maken in de dijk en dan loopt de vijver leeg.- Hoge bomen vormen een barrire voor landende watervogels

Waaraan kan je zien of een vijver voor karperteelt wordt gebruikt? - Omdat het water troebel is.

RIETEILANDEN

Legende Life+ acties

Bomen kappen Opslag uittrekken

1:5.000

Bomen uittrekken Opslag uittrekken & dijkherstel

Bomen uittrekken & plaggen Opslag uittrekken oostkant

Dunning Parking / fietsstalling

Herstel hooiland Roerdompeiland

Kijkhut

Fietsroute

Ruimen van grachten

Nieuwe dijk

Herstel of creatie van boomkikkerpoel

Nieuw raster + inrichting boomkikkerhabitat

N

27

A

B

Inrichtingsmaatregelen Platwijers

CopyrightANB

BROED

EILA

ND

BA JIJ BEN

T HIER

JIJ B

ENT HIER

KIJKHUT

29

A

B

2928 Luch

tfoto

Plat

wije

rs v

r de

wer

ken

JIJ B

ENT HIER

JIJ B

ENT HIER

Luch

tfoto

Plat

wije

rs na

de w

erke

n

30

Ontstaan van de vijvers/wijers(overgenomen uit recreatievisie De Wijers, VLM 2012, pag. 10-11, intern document)

Een belangrijke periode voor De Wijers waren de late middeleeuwen (12de en 13de eeuw). In de 13de eeuw ont-stonden de eerste vijvers door veen- en ijzerwinning. In de Kempense bodems was veel veen terug te vinden.

Onder invloed van de toenmalige kloosters (vooral de ab-dij van Herkenrode) werden deze putten nadien gebruikt voor viskweek. De abdij van Herkenrode (Cistercinzerin-nen) was tevens de beheerder van het domein van Bokrijk. De promotie van de viskweek door deze kloosters had ver-schillende redenen:

- In de middeleeuwen mochten kloosterlingen en andere gelovigen op vrijdag geen vlees eten van dieren met vier poten. Ook tijdens de vasten mocht geen vlees gegeten worden. Vis bood uitkomst en bood in die tijd dan ook een belangrijke voedselbron.- Een andere reden waarom de kloosters massaal de viskweek aanmoedigden, was dat ze hoopten dat de bevolking meer tijd zou hebben om te bidden als ze veel protenerijke vis aten.- Tenslotte waren de zoetwatervissen uit de viskweekvijvers een goedkoper en verser alternatief dan zeevis.- Er viel met viskweek eenvoudigweg meer te verdienen dan met landbouw.

De vijvers werden in de loop van de eeuwen uitgebreid tot een complex van honderden aaneengesloten vijvers. De Zonhovense viskwekerijen zijn hier nog steeds het beste bewijs van. Wil je een zicht krijgen op de Zonhovense vis-kwekerijen en het ontstaan dan is een bezoek onontbeer-lijk (zie Zin in meer? p. 40)

Om de vijvers van water te voorzien werden er later di-verse sluizen aangebracht. De vijvers lopen in elkaar over volgens het principe van de communicerende vaten. Ieder jaar in het najaar laat men een aantal vijvers leeglopen om de kweekvis gemakkelijker te kunnen vangen.

Het vijvercomplex ligt niet toevallig in het zacht hellende Midden-Limburg. Voor de aanleg van de vijvers werd im-mers van het geleidelijk verval gebruik gemaakt om geen al te hoge dijken te moeten bouwen.

en door Frans Vandeput, die reeds jaren op de kwekerij werkte. Op dat ogenblik had de Zonhovense viskwekerij reeds een stevige internationale reputatie. Zij kweekten bijna alle inheemse vissoorten. Bovendien voerden zij ook heel wat vissoorten in. Zo werd de dwergmeerval (katvis) op het einde van de 19de eeuw ingevoerd vanuit Amerika. Karpers werden ingevoerd uit Hongarije. Door de betere zomers daar waren de karpers veel groter dan hier bij ons. Bovendien waren de plaatselijke variteiten van de karper, nl. de spiegelkarper en de lederkarper, veel interessanter voor de verkoop als consumptievis omdat zij veel minder schubben hadden dan onze inlandse karpers. Deze con-sumptievis werd vooral verkocht aan de talrijke Joden in de grote steden.

Naast het kweken en verhandelen van vis hield de Zonho-vense viskwekerij zich ook nog bezig met de aanleg en het onderhoud van vijvers, zowel in Belgi als in Nederland,

Duitsland en Frankrijk. Dit gebeurde vooral in opdracht van adellijke families die hun

kasteelparken wilden verfraaien en daar veel geld voor over had-

den. Want het aanleggen van vijvers was meestal geen goedkope aange-legenheid vermits dat toen nog volledig handenarbeid was.

De Zonhovense viskwekerij nam ook deel aan tal van nationale en inter-nationale landbouw-tentoonstellingen. In de loop der jaren ver-zamelden zij een hele

reeks prijzen en onder-scheidingen. Na enige tijd

werden zij dan ook gevraagd om in de jury te zetelen. De grote

bloei van de viskwekerijen begint ech-ter pas goed na de tweede wereldoorlog. Van

dan af beginnen de sportvisserijen immers te floreren. Na de openbare besturen zijn zij de grootste afnemers van zoetwatervis. Het is dan ook niet te verwonderen dat we

momenteel drie viskwekerij-en in Zonhoven aan-treffen. De uitbaters zijn allen afstammelingen van de eerste Zonhovense viskweker Antoon Bijnens.

De werking van de viskwekerij1. Aanleg van de vijvers.Wanneer we een blik werpen op de vijvers, zien we dui-delijk dat dit geen natuurlijke vijvers zijn (rijstvelden-patroon). Dit gebied is altijd al moerassig geweest. De Roosterbeek voerde hier water in overvloed aan. Voor de landbouw was het dan ook waardeloze grond. Door het aanleggen van visvijvers hadden deze gronden toch nog nut. Doch een vijver aanleggen is meer dan alleen maar een gat graven in de grond. Er komt heel wat planning en studie aan te pas.

Het begint eerst met een studie van de plaatselijke toe-stand. De grond mag niet te doorlatend zijn en er moet voldoende water aangevoerd kunnen worden. Als het ter-rein aan deze twee voorwaarden voldoet, kan met begin-nen met de aanleg. Dit start met het verwijderen van alle houtopslag en het volledig effenen van het terrein. Ligt het terrein laag genoeg, dan worden dijken aangelegd. Anders wordt het uitgegraven. De bodem moet zachtjes (0,5/1 - 3%) afhellen naar n plaats. In het midden van de vijver wordt dan een gracht (of zouw) uitgegraven. Bij grote vijvers maakt men ook nog een aantal zijgrachten zodat de vorm van een visgraat ontstaat. De hoofdgracht eindigt op een kuil. Van hieruit vertrekt een buizenstelsel dat dient om de vijver volledig leeg te laten lopen. Op de stop, die de buizen afsluit, staat een grote ring zodat men van op de kant de stop kan verwijderen met een haak. Om te verhinderen dat de vissen meegesleurd worden met het water, plaatst men een conisch rooster op de afvoerpijp.

Op de laagste plaats in de dijk plaatst men dan een over-loop om het waterpeil te regelen. Soms maakt men echter gebruik van een vijvermonnik die ook het buizenstelsel overbodig maakt. Tot slot graaft men het aanvoerkanaal. Hierin plaatst men een sluis om de watertoevoer te kun-nen regelen. Er dient ook een omleidingsgracht te worden voorzien.

Niet alle vijvers zijn even oud en hebben dezelfde oor-sprong. De oudste visvijvers dateren uit de 13de eeuw en zijn gelegen in De Maten in Genk. De visvijvers in na-tuurreservaat de Dauteweyers in Diepenbeek zijn pas in de 18de eeuw ontstaan en werden eerst gebruikt voor de ontginning van ijzererts. De vijvers in domein Terlaemen in Heusden-Zolder werden voor het eerst als visvijver ge-bruikt in 1880. Daarvoor werden deze gebruikt voor veen-winning.

De grote explosie van het aantal vijvers vond plaats in de 19de en 20ste eeuw, onder invloed van de Zonhovense viskwekers die het kweken tot een economische activiteit maakten.

Geschiedenis van de viskweek in Zonhoven(met dank aan Guido Pirotte, Toerisme Zonhoven)

De visteelt is ontstaan in het China van enkele duizenden jaren geleden. Het ontstond hier als begeleidende teelt bij de rijstteelt. De rijstvelden bestaan immers uit vijvers, die 30 40 cm diep zijn. Door de daar heersende klimaat-omstandigheden is het water vrij warm. Bovendien zijn deze vijvers rijk aan natuurlijk voedsel. Het zijn dan ook ideale kweekbakken voor vissen. Aangezien de karper zich voedt met talrijke ongewervelde diertjes, die leven van de rijstplanten, was dit de aangewezen vis om uit te zetten op de rijstvelden.

In onze streken deed de visteelt heel wat later zijn intrede. Vermoedelijk werden de visteelttechnieken hier ingevoerd door de missionarissen die na de verovering van onze stre-ken door de Romeinen, de heidense boeren kwamen beke-ren. Hoe het ook zij, in de vroege Middeleeuwen moet er reeds een bloeiende visteelt geweest zijn in onze regio. In een akte uit 1457 is er immers sprake van talrijke vijvers in deze streek. Het feit dat de vijvers in deze akte vermeld wer-den, wijst erop dat ze economisch gezien belangrijk waren.

Aanvankelijk was het telen van vis slechts een nevenac-tiviteit. In 1865 richtte de heer Antoon Bijnens in Zonho-ven echter een gespecialiseerd viskweekbedrijf op. Later werd het bedrijf verder gezet door zijn zoon Jos Bijnens

Locatie 6Viskweekvijver Wijvenheide ZONHOVEN

GPS: NB 50 58.738 OL 5 19.390Dichtstbijzijnde adres: Mosselweg, Zonhoven

31

3332

Vervolg locatie 6

Oploop / watertoevoer

Omleidingsgracht

Bijsloot

Hoofdsloot(of zouw)

Afloop (of tap)

Viskuil

Overloop

Dijk

Monnik

Plan van een visvijver

2. De waterzuiveringVroeger was zuiver water geen enkel probleem. De situa-tie is nu echter grondig veranderd. Door allerlei oorzaken is het water sterk verontreinigd en dus onbruikbaar voor de visteelt. Vandaar dat de gemeente Zonhoven overge-gaan is tot de aanleg van een waterzuiveringsstation. Op zeker ogenblik besloot de regering dat dit een nationale aangelegenheid was en dus werd het waterzuiveringsstation overgedragen aan de staat. Door allerlei bezuinigin-gen had men daar echter niet voldoende financin om de stations allemaal te bemannen. Zodoende werd het sta- tion in Zonhoven gesloten.

Om nu toch nog water van betere kwaliteit te verkrijgen, werden een reeks vijvers aangelegd. Het water stroomt in een eerste, grote vijver binnen. De stroomsnelheid ver-mindert in deze vijver sterk zodat de zwaarste deeltjes be-zinken. Vervolgens wordt het water overgeheveld naar een tweede vijver, waar opnieuw bezinking optreedt. Via een overloop komt het dan in een derde vijver terecht. Hier-door wordt het water vermengd met lucht en verhoogt de activiteit van de bacterin die instaan voor de afbraak van de afvalstoffen.

3. De kweekvijversIn deze kleine vijvertjes vindt het eerste stadium van de visteelt plaats. Gedurende een groot deel van het jaar staan deze vijvertjes leeg. De bodems van de vijvers raken dan ook vrij snel begroeid. Vroeger werden deze vijvertjes zelfs ingezaaid met bepaalde grassoorten. Deze begroei-ing is noodzakelijk omdat de vissen hun eitjes afzetten op de planten. Bovendien zorgt de plantengroei voor het nodige natuurlijk voedsel voor de jonge vissen. In het voorjaar wordt de vijver tot ongeveer 30 cm diepte gevuld. Het water in deze ondiepe vijvertjes kan zodoende snel opwarmen. Voor het paaien moet het water immers vrij warm zijn (voor het uitbroeden van de eitjes). Het water moet minimum 12 13 C zijn vooraleer de karper wil kuit-schieten. De optimale temperatuur ligt tussen de 20C en 25C. Voor de kweek gebruikt men karper van 6/7 jaar.

Op elke vijver worden een 3-tal wijfjes en 5 6 mannetjes gezet. Een wijfje kan tot 1.500.000 eitjes in verschillende legsels produceren. Vandaar dat men dubbel zoveel man-netjes voorziet om zoveel mogelijk kans op bevruchting te hebben. Na het paaien of kuitschieten worden de volwas-sen vissen van de vijvers gehaald om te voorkomen dat

een deel van het broedsel zou worden opgegeten. Na on-geveer 4 tot 6 dagen komen de visjes uit. Door het grote aantal visjes dat in een vijver zit, raakt de voedselvoorraad snel op. Na een tiental dagen moeten ze dan ook overge-plaatst worden op grotere vijvers.

4. De groeivijversDe kleine visjes worden nu uitgezet in grote vijvers. Door een goede bemesting tracht men de hoeveelheid natuurlijk voed-sel zo groot mogelijk te maken. Daarnaast kan men de vis-jes ook nog bijvoederen. In principe gebeurt dit pas als de vis minstens l jaar oud is. Toch gaat men in bepaalde gevallen reeds vroeger bijvoederen met korrels. Deze korrels bestaan in hoofdzaak uit meelproducten. Om zo weinig mogelijk hiervan verloren te laten gaan, gebruikt men speciale voe-derautomaten. De opening onderaan wordt afgesloten door een plaatje dat iets kleiner is dan de opening. Hieraan hangt een ijzeren staaf. Wanneer deze staaf loodrecht naar beneden hangt, is de opening te klein voor de korrels. Zwemmen de vissen echter tegen de staaf, dan ver-groot de opening en vallen de korrels in het water.

Dergelijkevoeder- automaatiszichtbaar opde6destopplaats.

De viskwekerij Vandeput in Zonhoven beschikt over ongeveer 500 ha vij-vers. Tussen al deze vijvers liggen heel wat dijken die snel begroeid raken met allerlei plan-ten. Aangezien men hier slechts met enkele personen werkt, is het bijna onmogelijk om deze dijken proper te houden. Vandaar dat zij een overeenkomst gesloten hebben met een boer die zijn schapen op de dijken laat grazen. Het grote voordeel hierbij is dat de schapen de oevers werkelijk tot aan het water afgrazen hetgeen zeer moeilijk te verwezenlijken is met een grasmachine. De omgekeerde silos die men overal ziet staan, worden gebruikt als schuilplaats voor de dieren.

67

8

Opdracht 6Geschiedenis van de viskweek en uitleg over het productieproces

Materiaal voor de leerkracht:- Op deze stopplaats kan beknopt de geschiedenis van de viskweek worden verteld en tevens kort het productieproces van de viskweek worden toegelicht.- Deze informatie wordt ook behandeld in de tentoonstelling op camping Heidestrand. Deze kan bezocht worden vanaf april 2014. (Meer informatie te verkrijgen bij Toerisme Zonhoven)- Kwis over viskweek aan de 6de stopplaats bij een visvijver of bij de tentoonstelling op camping Heidestrand.

Kaart: detailkaart locatie 6-7-8

3534 35Stop

plaa

tsen

in W

ijven

heid

eDe

tailk

aart

stopp

laats

6-7-

8

5. De verzamelbakkenWanneer de vis klaar is voor de verkoop, moet hij terug van de grote vijvers afgehaald worden. Hiertoe laat men een groot deel van het water uit de vijver lopen zodat de vissen zich verzamelen in de centrale gracht en de zijgrachten. Daarna kan men met grote sleepnetten de vijvers leegvissen.

De vissen moeten nu getransporteerd worden naar de verkoopplaats. Aangezien de visvijvers over heel Belgi verspreid liggen, moeten zij een degelijk transportsys-teem hebben. De vis wordt in goed gesoleerde kubusvor-mige bakken gezet. Op de bodem van deze bakken ligt een buizenstelsel dat aangesloten is op een zuurstoffles. Via een klokje in de cabine van de vrachtwagen kan men dan controleren hoeveel zuurstof er in de bakken gebla-zen wordt. Om de vissen terug uit die bakken te halen kan men geen schepnetten gebruiken omdat de vis an-ders te veel beschadigd wordt. Vandaar dat er onder in

de bak een luik is gemaakt zodat men de vis samen met het water rechtstreeks in de vijver kan laten vloeien. Daar men meestal niet tot aan de vijverrand kan komen met de vrachtwagen, heeft men een soort afvoerkanaal gemaakt dat rechtstreeks aan deze bakken kan gekoppeld worden.

Worden de vissen niet direct verkocht, dan komen ze eerst in de verzamelputten in de Boomsteeg terecht. Hier wor-den zij dan per soort en per grootte gesorteerd. In deze verzamelputten zit regelmatig grote hoeveelheden vis. Vooral tijdens warme zomerdagen, wanneer het water so-wieso weinig zuurstof bevat, kan er gemakkelijk zuurstof-gebrek ontstaan in de vijvers. Vandaar dat men een aan-tal drijvende pompen heeft genstalleerd. Deze pompen stuwen het water omhoog. Hierdoor vermengt het water zich met de lucht zodat er opnieuw zuurstof in het water terechtkomt. Tijdens de winter kunnen de pompen het dichtvriezen van de vijvers ook verhinderen.

KIJKHUT KIJKHUT

Vervolg locatie 6

VISKW

EEK

Vogels in WijvenheideWijvenheide en de Platwijers met hun grote wateropper-vlakten met relatieve rust, vormen belangrijke overwinte-rings- en doortrekgebieden voor water- en moerasvogels. Je kan hier tientallen verschillende soorten ontdekken.

De beide kijkhutten langs de wandel- en fietsroute in Wij-venheide zijn ideale plaatsen om vogels te spotten. Gebruik hiervoor de verrekijkers en vogelzoekkaarten. De kijkhutten zijn mooi ingekleed met educatieve panelen waarop extra informatie over De Wijers, het 3WATER project en de water-vogels terug te vinden is.

Vaak vind je hier ook echte vogelspotters. Zij hebben een schat aan informatie over de vogels en delen dit graag met leken.

Een uitkijktoren in ZonhovenIn de winter van 2014-2015 wordt op deze plaats door de gemeente Zonhoven een uitkijktoren geplaatst. Dit biedt de kans om (een deel van) het vijvergebied van op een zekere hoogte te overschouwen.

Als afronding en synthese van de landschapsexcursie is het de bedoeling dat de leerlingen zich inleven in de diver-se organisaties en groepen (en hun belangen) die in het vijvergebied een rol spelen.

De samenwerking in het Life+ project 3WATERIn het vijvergebied Midden-Limburg, het hart van De Wijers, werken verschillende partners samen aan de verbetering van de natuur. Globaal gezien leidt het pro-ject tot verbetering van de algemene natuurbehoudsta-tus van alle beoogde habitats en soorten in het gebied. De concrete herstelacties leiden meer specifiek tot de volgende resultaten:

Roerdomp: de huidige 4 5 broedkoppels van het gebied behouden en bijkomende broedmogelijkheden creren voor 9 10 extra koppels. Dit komt neer op een verhoging van de Vlaamse roerdomppopulatie met 35%. Dit willen we bereiken door:- het herstel van een meer open landschap (verwijdering van struiken en bomen op ongeveer 9,5 km dijken rond 64 vijvers - het herstel van ongeveer 12,6 ha mesotrofe (matig voedselrijke) vijvers en de verbetering van een bijkomende 141,2 ha mesotrofe vijversde verbetering en uitbreiding van rietbedden (>20 ha)- de vermindering van predatie door de vos en de marter door aanleg van 24 rieteilanden (13,4 ha)- het herstel van voldoende en aangepaste vis- beschikbaarheden (op 110 ha vijvers) door de verbetering van 0,9 ha aangepaste gebieden voor voedselvergaring

Boomkikker: de huidige populatie van 150 tot 500 1000 roepende mannetjes uitbreiden. Dit wordt bereikt door het herstel van 7,3 ha voortplantingspoelen en de verbetering van 4 ha en herstel van ongeveer 27 ha land. Een deel van deze werken vindt plaats op privaat terrein en is niet toe-gankelijk zonder toestemming. Er worden op sommige private domeinen wel regelmatig begeleide wandelingen georganiseerd.

De werken in WijvenheideIn Wijvenheide werden heel wat dijken hersteld door bo-men en struiken te verwijderen en de bestaande dijken verder te ondersteunen. Het openmaken van het land-schap zorgt niet alleen voor schitterende vergezichten, maar ook voor betere kansen voor de roerdomp en an-dere vogels. Zo kunnen ze zich beter beschermen tegen roofdieren als marters en vossen.

Door het ruimen van grachten, het verwijderen van slib in de vijvers, het plaatsen van monniken, stuwdammen en pijpen, zorgen we voor een verbeterd watersysteem in het gebied. Door deze verbeteringen geven we verschillende planten diersoorten een kans om zich weer te vestigen of om zich uit te breiden.

Naast de natuurwerken werden er natuur- en toeristische gidsen opgeleid, infoborden en kijkwanden geplaatst en ook dit educatief pakket is een onderdeel van het project.

Voor de ontwikkeling van het gebied werken verschillen-de actoren zoals viskwekers, natuurverenigingen, pri-v-landeigenaren en gemeentelijke en Vlaamse overheden samen. Door het samenwerken worden doelstellingen ge-haald die men alleen onmogelijk kan halen. Deze natuur-lijke samenwerking heeft het project haar naam gegeven: 3WATER. De 3 en de E staan voor het begrip Triple E, of de verbinding tussen ecologie, economie en educatie.

Ecologie: verbetering van de op Europese schaal belangrij-ke natuurwaarden (zie boven).

Economie: door een betere afstemming tussen economi-sche activiteit zoals viskweek en de ecologische noden, kan de viskweek een duurzamer karakter krijgen. Maar ook toerisme is economie en een gezonde toeristische ontsluiting brengt inkomsten naar de regio.

Educatie: ligt aan de basis van bewustzijn, actie en motiva-tie voor natuurbehoud op lange termijn. Daarom is het een onmisbare factor in dit project. Concreet werden er gidsen opgeleid, educatief pakket ontwikkeld, een educatiestudie gemaakt, educatieve aanbieders samengebracht om hen aan te zetten de troeven van de regio meer uit te spelen.

De organisaties in het Life+ project 3WATER en hun voor-naamste realisaties:

European Landowners Organization- projectcordinatie

Vlaams Agentschap Natuur en Bos- Grootschalige ecologische terreinacties in Wijvenheide (Zonhoven) en de Platwijers (Hasselt)- Monitoring en opvolgen van beheersplan voor het gebied- Infrastructuurwerken zoals het aanleggen van een parking en het plaatsen van kijkhutten

Locatie 7Twee kijkhutten in Wijvenheide

GPS: NB 50 59.001 OL 5 18.956Dichtstbijzijnde adres: Bolderdal, Zonhoven

Opdracht 7

Locatie 8(toekomstige) uitkijktoren Zonhoven

GPS: NB 50 59.244 OL 5 19.334Dichtstbijzijnde adres: Bolderdal, Zonhoven

Vogels spotten

Materiaal voor de leerkracht:Bij deze locatie zijn twee opdrachten mogelijk: observatie en determinatie van watervogels en/of een interview met vogelspotter of wandelaar/fietser.

Leerlingen gebruiken zowel de vogelzoekkaarten als de panelen in de beide kijkhutten.

Kaart: detailkaart locatie 6-7-8

36 37

WOUDAAP

Ontwikkeling Vijvergebied Midden-Limburg vzw- Ecologische terreinacties bij priv-landeigenaren in Zonhoven, Heusden-Zolder en Hasselt

Regionaal Landschap Lage Kempen vzw- Educatieve acties (educatieplan, opleiding wijergidsen, ontwikkeling landschapsexcursie De Wijers, een beeld van een landschap)- Lange Afstandswandeling De Wijers- Infrastructuurwerken zoals knuppelpad, kijkwanden, infozuilen, webcams

Limburgs Landschap vzw- Ecologische terreinacties in Bolderberg, vnl in functie van de boomkikker en heidegebied- Ondersteuning private landeigenaren bij de uitvoering van de terreinacties

Stad Hasselt- Ecologische terreinacties in Domein Kiewit, vnl. vijvherstel in functie van roerdomp, woudaap en boomkikker- Communicatie via infoborden en tentoonstelling

Gemeente Zonhoven- Educatie via een interactieve wandeling en tentoonstelling over het viskweekverhaal

Financile middelen kwamen van Europa, het Vlaamse Agentschap Natuur en Bos, de projectpartners en de Pro-vincie Limburg.

Van conflict naar samenwerkingDe conflicten en meningsverschillen tussen de verschil-lende betrokken organisaties waren de voorbije decennia reel. Doch door de samenwerking tussen de diverse part-ners in het kader van het 3watEr project, is er toenadering en begrip voor elkaars standpunten ontstaan en wordt er goed samengewerkt. Door zich te verdiepen in elkaars be-langen, en zich effectief samen te engageren via een unie-ke samenwerking concrete doelstellingen te halen, is men ook de gemeenschappelijke belangen gaan zien.

De aanpak van het project focust sterk op het creren van een duurzame basis voor behoud van de ecologische waarden van het gebied op lange termijn. Enkel met een goede synergie tussen ecologische, economische en edu-catieve aspecten en een goede samenwerking tussen de verschillende betro

Leerkrachtenbundel Fietsexcursie De Wijers

Documents

Transcript of Leerkrachtenbundel Fietsexcursie De Wijers