Roerdomp(Botaurus stellaris)

De roerdomp in het kortRoerdompen hebben een mysterieus imago. Het zijn moerasvogels die moeilijk te zien zijn. De paalhouding van roerdompen (het imiteren van een pol riet door stijf rechtop te gaan staan) is beroemd. Het geluid van roer-dompen, alsof iemand over een leeg bierfl esje blaast, draagt daaraan nog bij. Roerdompen broeden in moeras-sen die rijk zijn aan stevig oud riet. Het zijn merendeels standvogels, d.w.z. dat ze s winters in hun broedgebied blijven. In ijzige winters kunnen ze gevoelige verliezen lijden. Vissen, kikkers, muizen (s winters) en grote in-secten vormen de belangrijkste voedselbron. Meestal wordt gejaagd in open water aan de rand van het riet. De roerdomp behoort tot de familie van de reigerachtigen.

Waar komt de broedvogel nog voor in Vlaanderen?Roerdompen genieten Europese bescherming. In Vlaan-deren is hij met uitsterven bedreigd. Vroeger kwam de roerdomp tamelijk algemeen verspreid voor, maar de voorbije decennia daalde het aantal broedparen in Vlaan-deren drastisch tot minder dan 10 paren in de jaren 90. De oorzaak van die achteruitgang is vooral het verlies van geschikt leefgebied. Een roerdomp heeft een aaneen-

gesloten gebied nodig van enkele tientallen hectaren on-gestoord open water met rietlanden. Op plaatsen waar die rietlanden kleiner werden, verdween de vogel. Onder-tussen is het aantal roerdompen weer lichtjes gestegen. In De Wijers lijkt de realisatie van grotere natuurgebie-den de negatieve trend te keren.

In West-Europa wordt het aantal roerdompen geschat op ongeveer 5000 exemplaren; in Vlaanderen zouden er nog zon 100 exemplaren voorkomen.

Je herkent de roerdomp aan:- Reigerachtige met groene poten met lange tenen- Geelbruin verenkleed met zwarte strepen en zwarte kruin- Compacte bouw- Ongeveer 75 cm- Leeft zeer verborgen in rietvelden, is vrijwel alleen te zien in vlucht- Vliegt zelden; als hij vliegt houdt hij de hals in een S-vorm- Maakt een vrdragend geluid dat klinkt als woemp of een verre misthoorn

Paspoort

22

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 22 27/03/14 15:03

23

Leefomgeving en voedselDe roerdomp is een moerasvogel die nestelt in dicht en oud waterriet, dit is riet dat met de voeten in het water staat. Wateren die volledig zijn omgeven door bossen of moerasbossen worden gemeden. Hij heeft een lange aanvliegzone nodig. De voedselgebieden bevinden zich in de nabijheid van het nest in rustige plassen en sloten met voldoende randbegroeiing.

Het territorium van een mannetje roerdomp beslaat al vlug 10 tot 20 ha moerasgebied en om voldoende gro-te en levensvatbare populaties te ontwikkelen zijn moe-rasgebieden van honderden hectaren noodzakelijk. Het ideale leefgebied van de roerdomp is een zompig en on-toegankelijk gebied.

Roerdompen zoeken hun voedsel, dat bestaat uit vis, kik-kers, salamanders en (water)insecten, door hun snavel-punt in het water te houden. Mogelijk kunnen zij zo beter de brekingsindex van het water bepalen en hun trefkans vergroten. Er moet ondiep water in de omgeving aanwe-zig zijn. In de winter, bij bevroren water, schakelt hij over naar muizen en mollen.

De roerdomp is volledig aangepast aan het leven in riet-moerassen. Zijn prachtige camoufl age en behoedzame gedrag laten dit uitstekend zien. Bij gevaar heeft hij de gewoonte om een paalhouding aan te nemen, hetgeen hem dan door zijn strepenpatroon zo goed als onzicht-baar maakt in de rietbegroeiing.

VoortplantingWanneer de vogel het nest kan maken boven een water-peil van meer dan 70 cm dan is dit goed. Een lage wa-terstand maakt de nesten gemakkelijk toegankelijk voor predatoren zoals vossen. Rieteilanden omgeven door water helpen de roerdomp om veilig te broeden. De vos kan wel zwemmen maar doet dit niet graag.

In april-mei legt het vrouwtje 3 tot 5 eieren. Het vrouwtje broedt en voedt de jongen.

BeschermingDe roerdomp staat op de zogenaamde Rode Lijst. Deze lijst geeft voor een bepaalde regio aan welke soorten ver-dwenen, met verdwijnen bedreigd of kwetsbaar zijn.

De belangrijkste oorzaak voor de afname van de roer-domp is het verdwijnen en/of ongeschikt worden van zijn leefomgeving. Vroeger eiste de jacht haar tol. Tegenwoor-dig zijn het vooral de slechte waterkwaliteit en de water-peilverlagingen, die een afname van de visstand tot gevolg hebben en het verdwijnen van rietvelden door bv. verbos-sing. Een andere negatieve factor is de toegenomen water- en oeverrecreatie. Met name in de broedtijd kan versto-ring al gauw leiden tot het verdwijnen van de soort.

ROERDOMP

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 23 27/03/14 15:03

Opdracht 6Viskweekvijver Wijvenheide, Zonhoven

Kennismaken met de geschiedenis van de viskweek en het productieproces. Begrij-pend luisteren.

Beantwoord volgende vragen:

1. De visteelt ontstond in China. Waarom ontstond deze net daar?

2. Hoe zijn de visteelttechnieken in Europa bekend geraakt?

3. Welke twee natuurlijke processen zorgen voor de zuivering van het water?

4. Waarom worden er steeds tweemaal zoveel mannetjes als wijfjes op een kweekvijver gezet?

5. Geef in korte lijnen de twee verschil- lende voedertechnieken voor de vissen weer.

6. Hoe voorkomt men beschadiging van de vissen tijdens het lossen van de transportbakken in de verzamel- putten?

7. Waarvoor dienen de oppervlakte- pompen die op de vijvers drijven?

8. Teken het grondplan van een vijver en benoem de verschillende delen.

Balpen

Extra informatie

De geschiedenis van de vijvers gaat terug tot de 12de-13de eeuw. Onder invloed van de abdijen ontstonden viskweek-vijvers. In de loop van de eeuwen werden deze uitgebreid tot een complex van honderden aaneengesloten vijvers. De grote explosie van het aantal vijvers vond plaats in de 19de en 20ste eeuw, onder invloed van de Zonhovense viskwekers die het kweken tot een economische activiteit maakten.

In het kweken van vis zijn er verschillende stadia. Hiervoor zijn er dus ook verschillende soorten vijvers:

- Kweekvijvers- Groeivijvers- Verzamelbakken

Doel

Opdracht

Materiaal

24

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 24 27/03/14 15:03

Antwoorden

25

1.

7.

2.

3.

6.

5.

4.

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 25 27/03/14 15:03

Doel

Opdracht

Materiaal

26

Schetsopdracht 6

26

Grondplan van een vijver en de verschillende onderdelen

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 26 27/03/14 15:03

Opdracht 7Kijkhutten in Wijvenheide, Zonhoven

Doel

Opdracht

Materiaal

De leerlingen observeren en determineren watervogels. Ze gaan tevens in gesprek met gebruikers van het gebied Wij-venheide.

Verdeel je over 2 groepen; elke groep gaat naar n kijkhut.

In groepjes van 3 ga je in de kijkhut gedurende 10 minuten vogels tellen. Speur met de verrekijker de lucht en de vijver af om zoveel mogelijk vogels te spotten. Luister ook naar roep- of zanggeluiden. Gebruik de vogelzoekkaarten en de panelen in de kijkhutten om te ontdekken welke soort je ziet en schrijf op hoe vaak je elke soort ziet.

Kom daarna terug samen en vergelijk het resultaat. Wel-ke verschillende vogels heb je teruggevonden? En hoeveel van elke soort? Welk groepje heeft het meeste soorten ge-zien?

Indien er in de kijkhut een vogelspotter zit, kunnen jullie hem enkele vragen stellen. Duid hiervoor twee klasgenoten aan.

- Mogen wij u even storen om wat vragen te stellen?- Wat doet u hier precies?- Welke vogels zijn volgens u het meest bijzonder om hier te zien?- Wat vindt u van de natuurverbeteringswerken die de voorbije jaren in Wijvenheide zijn uitgevoerd?- Indien u het voor het zeggen had, wat zou u dan willen voor Wijvenheide?- Dank u voor uw tijd!

Indien er niemand in de kijkhut zit, kan je eventueel een voorbijganger aanspreken en bevragen naar zijn of haar ervaringen met het gebied, de uitgevoerde natuurwerken en de fauna.

Vogelzoekkaarten Verrekijkersbalpen

Extra informatie

Wijvenheide en de Platwijers met hun grote wateroppervlakten met relatieve rust, vormen belangrijke overwinterings- en doortrekgebieden voor water- en moe-rasvogels. Je kan hier tientallen verschil-lende soorten ontdekken.

De beide kijkhutten langs de wandel- en fietsroute in Wijvenheide zijn ideale plaatsen om vogels te spotten.

Vaak vind je hier ook echte vogelspot-ters. Zij hebben een schat aan informa-tie over de vogels en delen dit graag met leken.

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 27 27/03/14 15:03

Opdracht 8Uitkijktoren Zonhoven,spanningsveld tussen open ruimte/natuur en mens

Kennismaking met de belangenconfl icten tussen verschillende betrokkenen in het gebied en trachten om tot samenwerking en begrip te komen.

Rollenspel in groepjes van vier in elk groepje zijn 4 verschillende personages, met confl icterende belangen. Elk perso-nage heeft zijn eigen badge.

In elk groepje is er:

1 viskweker

1 natuurbeschermer

1 priv landeigenaar

1 recreant

UITGANGSPUNTEen nicht van n van de grootgrondbe-zitters hier in het vijvergebied is overle-den. Haar stuk grond met 6 vijvers staat te koop. Elk van de personages heeft ei-gen belangen bij deze 6 vijvers.

Ga in gesprek en verdedig eerst jouw standpunt. Kijk daarna ook of je de ge-lijklopende belangen tussen de vier par-tijen kan ontdekken. Wat zou een win-win situatie kunnen zijn? Hoe kunnen belangen van twee of meer partijen mis-schien wel samenlopen?

Zie blad met profi elbeschrijvingen.

4 soorten identiteitskaartjes aan lanyard4 profi elbeschrijvingen

Extra informatie

Voor de ontwikkeling van het vijvergebied Midden-Lim-burg, het hart van De Wijers, werken verschillende ac-toren zoals viskwekers, natuurverenigingen, priv-landei-genaren en gemeentelijke en Vlaamse overheden samen. Door het samenwerken worden doelstellingen gehaald die men alleen onmogelijk kan halen.

Deze natuurlijke samenwerking heeft het project haar naam gegeven: 3WATER. De 3 en de E staan voor het begrip Triple E, of de verbinding tussen ecologie, econo-mie en educatie.

- Ecologie: verbetering van de op Europese schaal belangrijke natuurwaarden.- Economie: door een betere afstemming tussen economische activiteit zoals viskweek en de ecolo- gische noden, kan de viskweek een duurzamer karakter krijgen. Maar ook toerisme is economie en een gezonde toeristische ontsluiting brengt inkomsten naar de regio.- Educatie: ligt aan de basis van bewustzijn, actie en motivatie voor natuurbehoud op lange termijn. Daarom is het een onmisbare factor in dit project. Concreet werden er gidsen opgeleid, educatief pakket ontwikkeld, een educatiestudie gemaakt, educatieve aanbieders samengebracht om hen aan te zetten de troeven van de regio meer uit te spelen.

Van confl ict naar samenwerkingDe confl icten en meningsverschillen tussen de verschil-lende betrokken organisaties waren de voorbije decennia reel. Doch door de samenwerking tussen de diverse part-ners in het kader van het 3watEr project, is er toenadering en begrip voor elkaars standpunten ontstaan en wordt er goed samengewerkt. Door zich te verdiepen in elkaars be-langen, en zich effectief samen te engageren via een unieke samenwerking concrete doelstellingen te halen, is men ook de gemeenschappelijke belangen gaan zien. De aanpak van het project focust sterk op het creren van een duurzame basis voor behoud van de ecologische waarden van het ge-bied op lange termijn. Enkel met een goede synergie tussen ecologische, economische en educatieve aspecten en een goede samenwerking tussen de verschillende betrokkenen kan een gezonde, zelfvoorzienende situatie bereikt worden.

Doel

Opdracht

Materiaal

28

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 28 27/03/14 15:03

29

WOUDAAP

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 29 27/03/14 15:03

Jij bent een van de drie overgebleven economische vis-kwekers hier in Zonhoven. Omdat de winstmarge bij de kweek en verkoop van zoetwatervis zo laag is, wil je jouw bedrijf uitbreiden om rendabeler te kunnen werken. Je vindt dat je hier recht op hebt, want het is net door de werkzaamheden van de viskwekers de voorbije eeuwen dat dit gebied in De Wijers zon waardevolle natuur heeft opgeleverd.

Er zijn belangenverschillen tussen viskwekers en:- Natuurverenigingen: zij strijden voor de bescherming van bedreigde diersoorten, waaronder ook de aalschol-ver. Maar de aalscholver eet jouw vissen op en daarom span jij draden over de vijvers. Zo nu en dan hangen daar dan wel dode vogels in. Natuurbeschermers vinden dat jij te weinig rekening houdt met allerlei zeldzame dieren en planten. Ze willen ook steeds in je vijvers rondneu-zen om soorten te tellen, maar je houdt ze liever buiten, straks vinden ze nog n of andere superzeldzame soort en krijg jij beperkingen opgelegd! Natuurverenigingen krijgen trouwens subsidies van de overheid terwijl jij economisch onafhankelijk bent. De eigen vijvers van de natuurverenigingen vind jij er verwaarloosd uitzien en je vindt het jammer dat hierop geen viskweek gebeurt.

- Priv landeigenaren: je hebt niet zoveel confl ict met de private landeigenaren, maar je hebt er ook weinig con-tact mee. Je huurt soms een vijver van hen. Zij zijn voor-al genteresseerd in het behoud van hun eigendommen om het familie-erfgoed zoveel mogelijk in ere te houden. Verder gebruiken ze hun gronden voor jacht of bosbouw.

- Recreanten: ben je liever kwijt dan rijk, ze vragen steeds om op je terrein allerlei activiteiten te organiseren, zo willen zij volgende maand mountainbike- en quadritten tussen de vijvers organiseren. Je moet niet denken aan alle overlast en rommel die zij zullen veroorzaken. Een eenzame wandelaar kan geen kwaad, maar je wil geen grote groepen of georganiseerde bendes.

Jij bent lid van een natuurvereniging. Voor jullie is drin-gende actie ten voordele van de met uitsterven bedreig-de boomkikker belangrijk. Daarom willen jullie de 6 vijvers aankopen met overheidssubsidie en er visvrije vijvers van maken, vissen eten immers kikkerdril. Het gebied moet een rustzone worden en dus voor iedereen ontoegankelijk, zodat de boomkikker weer alle kansen krijgt. Als er teveel mensen rondlopen worden de kikkers gestoord of soms zelfs gevangen door onnadenkende mensen om ze in tuinvijvertjes uit te zetten.

Er zijn belangenverschillen tussen natuurbeschermers en:- Viskwekers: viskwekers zijn vooral genteresseerd in winst. Ze baten de vijvers zo uit dat de natuur bijna geen kans meer heeft, o.a. door steile oevers, door te veel te be-mesten, door reigers weg te jagen Viskwekers zouden best wel wat meer kunnen doen voor kwetsbare soorten als ze eens met jullie zouden praten. Bijvoorbeeld het op het juiste tijdstip laten leeglopen van de vijvers om de vissen af te vangen, is goed voor de boomkikker. De sliblaag op de bodem kan opdrogen waardoor het water weer van betere kwaliteit wordt.

- Priv landeigenaar: de familie van n van de private landeigenaars heeft als hobby de jacht op de watersnip. Hun standpunt is dat jagen een vorm van natuurbeheer is. De watersnip is echter een met uitsterven bedreigde vogel! Jullie mogen amper op de terreinen van de landei-genaren zeldzame soorten monitoren, terwijl er net daar toch heel wat hoge natuurwaarden zijn. Maar als die niet gekend zijn, kan er geen rekening mee gehouden worden.

- Recreant: Elke week vul jij 3 grote vuilzakken met afval dat in het natuurgebied wordt weggegooid. Regelmatig betrappen jullie fotografen die nesten verstoren of plan-ten plattrappen. Mensen met honden laten hun hond zelfs voor het plezier op zeldzame watervogels jagen! Het beestje doet nooit iets volgens de eigenaar, maar zon hond verstoort de broedvogels en put hun energie-reserve uit.

De viskweker De natuurbeschermer

30

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 30 27/03/14 15:03

Jij wil de bezittingen van de familie bij elkaar houden en wil graag de 6 vijvers kopen. Al 8 opeenvolgende gene-raties doet jouw familie op haar gronden aan bosbouw, landbouw, viskweek, enz. Het feit dat Europa dit gebied (waar ook jouw gronden in liggen) tot Natura 2000 ge-bied heeft uitgeroepen, is het beste bewijs dat jullie (na-tuur)beheer goed is geweest. Maar overheden en allerlei verenigingen bemoeien zich met jouw familiedomein en jouw beheer alsof je niets meer zelf mag beslissen.

Er zijn belangenverschillen tussen priv landeigenaars en: - Viskwekers: de toevoer van water voor de vijvers op jouw landgoed, waar jouw familie graag op eenden jaagt, wordt regelmatig afgesloten door de viskweker die het beekwater aftapt naar zijn kweekvijvers. Maar jouw vij-vers zijn veel ouder dan de moderne viskweekvijvers die later werden aangelegd.

- Natuurverenigingen: enkele keren per jaar willen zij gedetailleerd komen inventariseren welke soorten er al-lemaal in het gebied zitten, soms vragen ze geeneens toestemming en betrap je ze in je eigen gebied met hun verrekijkers. De resultaten van al die tellingen heb je trouwens nog niet vaak gekregen. Natuurverenigingen krijgen van de overheid veel subsidies voor het beheer van hun reservaten. Jullie familie doet het beheer al jaren zonder overheidssteun! Je hebt niet echt behoefte aan ongevraagde inmenging van anderen die menen beter te weten dan jijzelf hoe je je grond moet beheren.

- Recreant: respect voor eigendom is voor sommige wan-delaars blijkbaar moeilijk. Overal vind je afval. Bordjes verboden toegang hebben weinig effect. Je hebt zelfs al een paar quads moeten wegsturen van je oprijlaan, en die werden nog kwaad ook! Wandelaars met loslopende honden verstoren je jachtwild steeds weer.

Jij wil als wandelaar maximaal van de natuur genieten. Daar ontspan je helemaal van. Je stippelt ook regelmatig bijzondere routes uit voor jouw wandelclub. Op wandel-kaarten en infoborden lees je over de uitzonderlijk mooie natuurplekjes en de speciale soorten zoals de boomkik-ker. Je wil die ook wel eens in levende lijve zien.

Er zijn belangenverschillen tussen recreanten en:- Viskwekers: Als de vijvers leeggelaten worden, drijven er daarna heel wat dode vissen in de grachten. Schanda-lig. Je wil graag met je club rondwandelen langs de vij-vers, maar het mag niet. De viskweker spant ook draad-jes boven zijn vijvers waardoor vogels zich verwonden. Je vindt de viskweek wel interessant maar waar kun je zelf nu een lekker stukje vis uit eigen streek eten?

- Natuurverenigingen: sommige natuurreservaten zijn afgesloten voor het publiek. Maar dat is toch gekocht met gemeenschapsgeld? Zelf lopen ze wel overal. Ze kappen trouwens hl vl bomen. Dat is toch natuur vernietigen in plaats van beschermen? Je houdt meer van bos dan van moeras of kale vlaktes.

- Priv landeigenaar: Er is pas een stuk bos gekapt door een van de grootgrondbezitters. Mag dat zomaar? Je vindt dat privpersonen hun grond maar moeten open-stellen zodat er meer mensen van kunnen genieten dan enkelen.

31

De priv landeigenaar De recreant

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 31 27/03/14 15:03

RLLK_OPDRACHTBUNDEL_leerlingen_OK.indd 32 27/03/14 15:03