Eo Wijers - naar een energieneutrale Stedendriehoek

NAAR EEN ENERGIENEUTRALE STEDENDRIEHOEK*

*Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen

eo wijers-stichting voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

Voorwoord 4

De prijsvraag 6

De beste inzendingen 10

Een route naar 2030 16

De Stedendriehoek aan zet 22

De energieopgave is nog 28een onwennig domein

Stedelijke transitie in 32 andere regio’s

“De Eo Wijers-prijsvraag ver-bindt een concrete ruimtelijke component aan de duurzaam-heidsambities die vrijwel iedere gemeente heeft.”

— Paul Blankman, gemeente Brummen —

INHOUDCOLOFONIn opdracht van de Eo Wijers-stichting Auteur : Anne Seghers

Eindredactie : Pieter Maessen

Beelden : Eo Wijers-stichting

tenzij anders vermeld

Vormgeving : Bestwerk, Deventer

Contact Eo Wijers-stichting

p/a Platform 31

Postbus 30833

2500 GV Den Haag

[email protected]

www.eowijers.nl

De Eo Wijers-prijsvraag wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van:

• Ministerie van Infrastructuur en Milieu

• Ministerie van Economische Zaken

• Ministerie van Binnenlandse Zaken

en Koninkrijksrelaties

• Regio Stedendriehoek

• Provincie Groningen

• Provincie Drenthe

• Provincie Overijssel

• Provincie Gelderland

• Provincie Utrecht

• Provincie Noord-Holland

• Provincie Zuid-Holland

• Provincie Flevoland

• Provincie Noord-Brabant

• Provincie Limburg

• Stimuleringsfonds Creatieve Industrie

Zutphen

Brummen

Voorst

Deventer

Lochem

Epe

Apeldoorn

eo wijers-stichting voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

32

mailto:[email protected]

http://www.eowijers.nl

NAAR EEN EXPONENTIËLE VERSNELLINGVOORWOORD

Sebastiaan van ’t ErveBurgemeester gemeente Lochem,

vaandeldrager tiende Eo Wijers-prijsvraag

De centrale opgave van de Eo Wijers-

prijsvraag – vormgeven aan de

ambitie van een energieneutrale

Stedendriehoek in 2030 – was

ontzettend complex. Deze opgave

bestond immers uit een samenspel

van vraagstukken. Hoe is regionale

energieneutraliteit te bereiken? Hoe

leidt dit tegelijkertijd tot ruimtelijke

kwaliteit en een versteviging van de

regionale concurrentiekracht? En welk

sturingsmechanisme past hierbij? Het

was dan ook niet verwonderlijk dat

niet één inzending alle elementen

bevatte om hier een sluitend antwoord

op te geven. Daarom heeft de jury vier

beste inzendingen aangewezen. De

afgelopen maanden hebben ateliers

plaatsgevonden waarin deze teams

hun plan een verdiepingsslag hebben

gegeven. Daarnaast stonden deze

ateliersessies in het teken van het

koppelen van de inzendingen aan

partijen en initiatieven in de regio,

waardoor de realisatie een stap

dichterbij komt.

De ateliersessies hebben de contouren

scherp gesteld van hoe we in de regio

aan de slag moeten met de uitkomsten

van de prijsvraag en met de ambitie om

in 2030 een energieneutrale regio te

zijn. Hierin zijn twee trajecten benoemd

die gelijktijdig gaan lopen. Allereerst

moeten we lineaire meters maken; dat

wil zeggen dat de projecten die binnen

de huidige regelgeving al mogelijk zijn,

meteen van start moeten. Maar hoe doen

we dat? Door het netwerk te verstevigen,

door initiatieven te koppelen, door

inzendingen uit de prijsvraag te verbinden

aan regionale partijen en projecten en

door kansrijke business cases die er al

liggen gewoon te realiseren. Kortom, vind

het laaghangend fruit en maak er als de

sodemieter jam van.

Dat zijn de lineaire meters. Maar we weten

ook dat met alleen deze lineaire meters de

gestelde ambitie niet verwezenlijkt wordt.

Dus moeten we een exponentiële groei en

versnelling realiseren om de doelstelling

binnen handbereik te brengen. Dat is het

tweede traject.

Voor deze exponentiële versnelling is in

december 2015 de oprichting van het

CleanTechLab aangekondigd, als een

van de uitkomsten van de ateliersessies.

Dit lab biedt ruimte voor onderzoek

en experiment en richt zich op de

conceptuele vernieuwing die nodig is om

de energieneutrale doelstelling te halen.

De inzendingen van de prijsvraag vormen

hiervoor een belangrijke inspiratiebron.

Om dit laboratorium te laten functioneren

is niet alleen geld, maar ook regelruimte

nodig. We zullen als regio moeten

knokken om dit mogelijk te maken.

Goede partner schappen zijn hierbij een

vereiste. Bijzonder aan dit CleanTechLab

is dat we aan de ene kant bezig zijn met

een paradigmaverschuiving, met nieuwe

concepten, en dat we tegelijk proberen

die meteen in de praktijk te laten

landen. En dit alles vindt plaats binnen

een razend ingewikkeld dossier. Deze

combinatie is een van de unieke zaken

die de Eo Wijers-prijsvraag de regio heeft

opgeleverd. En daar ben ik trots op.

De energie die de prijsvraag en de

atelierrondes hebben losgemaakt,

moeten we vasthouden en versterken.

Dat borgen we niet als overheid alleen,

dat borgen we met zijn allen. Juist

vanwege de complexiteit en gelaagdheid

van de opgave, zie ik een klassieke

trekkersrol voor de overheid in het

vervolg traject niet werken. Het gaat om

een samenspel tussen van onderop en

van bovenaf. Dat vraagt betrokkenheid

van kennisinstellingen, van het

onderwijs, van het bedrijfsleven, van

maatschappelijke instellingen en van de

diverse coöperatieven van inwoners uit

de regio. Hiervoor is het belangrijk dat

we elkaar blijven ontmoeten en dat we

samen de agenda invullen en prioriteiten

formuleren.

De Eo Wijers-prijsvraag heeft meer inhoud

gegeven aan onze ambitie om in 2030 een

energieneutrale regio te zijn en heeft de

urgentie van deze ambitie voor al deze

partijen sterker voelbaar gemaakt. Er is

daadwerkelijk een momentum gecreëerd.

Nu is het tijd dat we dit momentum benut-

ten en met zijn allen aan de slag gaan.

“Hoeveel windmolens heb je nodig om de energietransitie te maken? Pas dan begrijp je de omvang van de opgave en de impact voor de openbare ruimte.”

— Pieter van de Ploeg, Alliander —

54

Onorthodoxe oplossingen? Graag! Eind 2014 deed de regio

Stedendriehoek een oproep aan stedenbouwkundigen,

landschaps architecten, energiespecialisten, veranderings-

deskundigen en andere experts om mee te doen aan de tiende

editie van de Eo Wijers-prijsvraag.

Energie neutraliteit en de StedendriehoekDe overgang naar een duurzame

energievoorziening is een ongekend

grote en urgente opgave, zowel

binnen als buiten Nederland. Het Jaar

van de Ruimte heeft een gedeelde

toekomstagenda opgeleverd – het

Manifest 2040 – die energietransitie

benoemt als een van de zeven

onvermijdelijke opgaven voor ruimtelijk

Nederland richting 2040. De klimaattop

in Parijs leidde in december 2015 tot

een akkoord dat het einde inluidt van

een economie die draait op fossiele

brandstoffen. Het akkoord geeft

een duidelijk signaal aan bedrijven,

investeerders, beleggers en burgers

dat de toekomst ligt in hernieuwbare

energie. Dit klimaatverdrag geeft de

energietransitie een stevige rugwind.

De regio Stedendriehoek wil een

voorloper zijn op het thema energie en

wil als eerste regio in Europa gestalte te

geven aan regionale energieneutraliteit.

In het Manifest 2040 is de

Stedendriehoek aangemerkt als een van

de vijftien nieuwe gebiedspraktijken

waar nu al aan een van de zeven grote

opgaven wordt gewerkt. Daarnaast

heeft de Stedendriehoek een City Deal

Energietransitie ingediend in het kader

van Agenda Stad.

De prijsvraag opgaveDe opgave van deze regionale

ontwerpprijsvraag bestond deze keer uit

de vraag om een (ruimtelijke) strategie

te ontwerpen die de Stedendriehoek

in 2030 tot een energieneutrale

regio maakt. Dit is een baanbrekende

ambitie die een trendbreuk vraagt van

conventionele, fossiele brandstoffen

naar lokale, duurzame energiebronnen.

De prijsvraagregio prikkelde deelnemers

om nog een stap verder te gaan: hoe

is energietransitie in te zetten om de

economische concurrentiekracht te

versterken en - nieuwe - ruimtelijke

kwaliteit aan de regio toe te voegen? Deze

vraag was opzienbarend en spannend.

Deelnemers werden uitgedaagd niet

enkel na te denken over hoe deze

energieopgave het bestaande landschap

kan veranderen, maar ook hoe deze

opgave tot de ontwikkeling van een heel

nieuw landschap zou kunnen leiden.

“Na de klimaatconferentie in Parijs staan duurzaamheid en energietransitie opeens middenin de politieke arena.”

— Sebastiaan van ’t Erve,

burgemeester gemeente Lochem —

Verbeelding speelde een nadrukkelijke rol

in de prijsvraag. Deelnemers dienden een

(exemplarisch) voorbeeldgebied ruimtelijk

uit te werken, waarmee ze lieten zien

wat hun voorstel concreet voor de regio

zou betekenen. Een abstract begrip als

energietransitie kreeg hierdoor gestalte.

Want wat betekent een dergelijke omslag

voor het landschap in de Stedendriehoek?

Hoe verandert het uitzicht van een

Zutphenaar? Hoe verloopt de reis van

een forens die dagelijks tussen Deventer

en Zwolle reist? Welke bedrijven dragen

bij aan het halen van de energiedoelen?

En hoe ziet de samenwerking tussen

bewoners, initiatiefnemers, bedrijven,

onderwijs, belangengroepen en overheden

eruit?

“Kunnen we de energieopgave in relatie brengen met de verbreding van de A1?”

— Nils Leemans,

Rijkswaterstaat Oost-Nederland —

De prijsvraagopgave was uiterst complex:

de vraagstelling reeg bestuurlijke

lagen, wisselende werkvelden,

ruimtelijke schaalniveaus, lange lijnen

en kortetermijndoelen aan elkaar.

Governance vormde daarom een

prominent onderdeel van de opgave.

Daarbij gaat het onder meer over welke

verbindingen tussen partijen, disciplines,

geldstromen en initiatieven in de regio

nodig zijn om uitvoering van een voorstel

daadwerkelijk mogelijk te maken. Hoe

krijg je de verschillende partijen aan

boord en wie zorgt dat het gezamenlijke

belang niet uit het oog verloren wordt?

Is het sturing van bovenaf of juist een

coalitie van onderop die stuurt op het

halen van de doelen, of hebben we beide

nodig?

DE PRIJSVRAAGVAN OPGAVE TOT EERSTE UITVOERINGS -STAPPEN

76

Meer dan een ideeën-competitieEen Eo Wijers-prijsvraag is niet alleen een

ideeëncompetitie, maar richt zich vanaf

het begin op realisatie van het winnende

voorstel. Dat voegt aan de prijsvraag

een dimensie en een belofte toe. Van

de inzenders vraagt het grote aandacht

voor de uitvoerbaarheid en financiële

haalbaarheid van ideeën. Het vraagt echter

ook iets van de prijsvraaguitschrijver: een

vrijblijvende houding is taboe. De regio

Stedendriehoek nam zijn rol serieus. Niet

alleen is de belofte vastgelegd om met

de winnaars stappen richting uitvoering

te zetten, ook is vooraf bereidheid

uitgesproken om – indien nodig – beleid

aan te passen om realisatie mogelijk te

maken.

“Er is ook gekeken naar wat toerisme, recreatie, industrie, landbouw en transport kunnen bijdragen aan de energietransitie.”

— Marc Mobach, gemeente Lochem —

De oogstIn totaal hebben 24 teams een inzending

gedaan voor de prijsvraag. Gezien de

complexiteit van de opgave was het

niet verwonderlijk dat er niet één, maar

vier voorstellen tot beste inzending zijn

gekroond. Niet één ingezonden plan

bevatte volgens de jury alle elementen

om als winnaar uit de bus te komen.

Wel sprongen er vier voorstellen uit

die puzzelstukjes van de oplossing

bevatten: S3H-BTK en Hub Vooruit

sturen op conceptuele vernieuwing,

terwijl Schakelen en De Groene Fabriek

zich richten op concrete projecten.

Behalve de vier beste ideeën kende de

jury onder leiding van Co Verdaas de

inzending Navitas Loci - Energie van de

plek een stimuleringsprijs voor jonge

vakgenoten toe. Daarnaast gaf de jury een

eervolle vermelding aan:

- De Blauwe Kracht

- De Verbindende Kracht

- Kracht...Toer

- Love Electric Festival

- Mitochondria

- Parels aan het spoor

- Plan Ortolaan

De inzending Heritage high tech 2030

ontving de publieksprijs.

Het juryrapport met vermelding van alle

24 inzendingen is te downloaden op

www.eowijers.nl

WerkateliersDe regio Stedendriehoek, de Eo Wijers-

stichting en de vier beste inzenders

hebben de afgelopen maanden

vervolgstappen gezet. Samen met

vertegenwoordigers van overheden,

bedrijfsleven en organisaties uit de

regio is in ateliervorm gezocht naar een

redeneerlijn om de energietransitie in de

Stedendriehoek te versnellen.

“De prijsvraag heeft een aanvliegroute opgeleverd voor energieneutraliteit, die heel concreet is en die de werking op een regionaal schaalniveau borgt.”

— Nicolette Klijn, Stedendriehoek

Innoveert —

Dit magazine geeft een beeld van de

kansen die de winnaars van de Eo Wijers-

prijsvraag voor de regio Stedendriehoek

weggelegd zien, toont de uitkomsten van

de werkateliers en biedt een doorkijkje

naar de eerste stappen tot uitvoering

hiervan.

Opgave tiende Eo Wijers-prijsvraag in de regio StedendriehoekHoe kan een ruimtelijke strategie de

transitie naar een duurzame energie-

voorziening niet alleen accommoderen

maar ook versnellen – en een impuls

vormen voor de economische concurren-

tiekracht van de Stedendriehoek?

Voor de 10e Eo Wijers-prijsvraag koos

de Eo Wijers-stichting ervoor op zoek

te gaan naar nieuwe antwoorden op

belangrijke opgaven waar de stedelijke

regio’s voor staan: de transitie van fos-

siele naar duurzame energie in relatie

tot de economische concurrentiekracht

van regio’s en nieuwe sturingsconcepten

op bovenlokaal niveau.

98


De tiende Eo Wijers-prijsvraag leverde een rijke waaier aan

ideeën op voor een energieneutrale Stedendriehoek in 2030.

Niet één inzending bevatte echter alle elementen die nodig zijn

om deze ambitie te verwezenlijken. Wel heeft de jury vier beste

inzendingen aangewezen die boven de andere inzendingen

uitstaken. Deze vier inzendingen bevatten elkaar aanvullende

bouwstenen om de doelstelling binnen handbereik te brengen.

Het voorstel S3H-BTK doordenkt de

ruimtelijke gevolgen van een Europese

belasting op toegevoegde koolstof,

de BTK. Deze fiscale maatregel is te

vergelijken met de alom geaccepteerde

BTW. De BTK rekent in elke stap van het

productieproces af met de toegevoegde

of verminderde CO2. Consumenten

kiezen dan via hun portemonnee

voor duurzaamheid en dwingen dit

af bij de producenten. Een dergelijke

fiscale maatregel werkt als compost

voor innovaties om CO2-uitstoot te

verminderen, energieverbruik te reduceren

en de resterende benodigde energie

duurzaam op te wekken. Want alleen

een combinatie van energiebesparing

en duurzame opwekking maakt

energieneutraliteit in de regio überhaupt

mogelijk en kan tot een aantrekkelijk

regionaal stadslandschap leiden.

De beprijzing van CO2 zal er hoe dan ook

komen, dus is het beter daar maar goed

op voorbereid te zijn. Want deze nieuwe

economische realiteit zet een omwenteling

in gang die vergelijkbaar is met eerdere

industriële revoluties. Dat leidt niet

vanzelf tot ruimtelijke kwaliteit.

Toch is het juist in de Stedendriehoek

aannemelijk dat, met een combinatie

van de BTK en doordachte begeleiding,

een aantrekkelijk woon-, werken

recreatielandschap kan ontstaan. Om

op deze kwaliteit te sturen, wordt een

RegioRaad in het leven geroepen die van

de Stedendriehoek een levend regionaal

laboratorium maakt, waarin strategische

samenwerking en afstemming plaatsvindt

tussen privaat, particulier en publiek

initiatief. Want als het ergens kan, is

het hier. De Stedendriehoek heeft de

juiste maat, attitude en ingrediënten om

kringlopen te sluiten – op regionale én

hyperlokale schaal – en zo de circulaire

economie gestalte te geven.

“Het instellen van financiële prikkels vanuit de overheid is nodig om mensen een zetje te geven en ontwikkelingen betaalbaar te maken”

— Uit juryrapport tiende Eo Wijers-

prijsvraag —

DE BESTE INZEN DINGEN

TEAM:Witteveen+Bos [Diederik Bel, Eric Holtrop, Jasper Lackin, Elisabeth Ruijgrok, Harry Webers]H+N+S [Dirk Sijmons, Lodewijk van Nieuwenhuijze, Jasper Hugtenburg, Inge Kersten, Joppe Veul]Wing [Jannemarie de Jonge, Dirk Oudes]FABRIC. [Eric Frijters, Olv Klijn, Bas Driessen, Mirte van Laarhoven]marco.broekman [Marco Broekman]CE Delft [Sander de Bruin]

S3H-BTKFinanciële prikkel als katalysator van de circulaire economie

consument producent

projecten

Stedelijk gebiedLandbouw (grasland)

Bedrijventerrein

Recreatiegebied

Open natuurlijk terrein

Akkerbouw

Water

Bos

BESTE INZENDING1e/2e PLAATS

1110

De Groene Fabriek | EO Wijers inzending 2015

mest

CleanTech producent

vergister

grondstofbewerker

compostcompost

rest

rest

pellets

zetmeel

vezels

De Groene Fabriek introduceert een

nieuwe kringloop die slimme verbindingen

legt tussen reeds bestaande bedrijvigheid,

bedrijventerreinen, grondstoffen en

(rest)producten uit de regio en – al dan

niet – nieuw toe te voegen duurzame

energiebronnen.

Het plan hanteert de principes van de

circulaire economie. De Groene Fabriek

spant een circulair werkveld op tussen

drie typen producenten – de CleanTech

producenten, de grondstofbewerker en de

vergister – en drie typen leveranciers –

veeteelt, landbouw en zonnecellen. Naast

duurzame energie voor de nabijgelegen

woonomgeving, levert de Groene Fabriek

enkel volledig groene eindproducten

op, zoals bioplastics, biocomposieten

en bio-oliën. Organische restproducten

en restwarmte die het productieproces

oplevert, stromen weer terug in de

kringloop.

De Groene Fabriek zet voet aan de grond

op industriegebieden en op plekken waar

knooppunten in het bestaande infra struc-

tuurnetwerk liggen, zoals treinstations,

afslagen van snelwegen, trafostations of

havens. Hierdoor kan de uitwisseling van

elektriciteit, warmte, grond- en reststoffen

het meest efficiënt plaatsvinden.

De Groene Fabriek is meer dan een

energetisch interessante kringloop.

Het plan maakt de energieambities

zichtbaar in het landschap en koppelt

aan op andere regionale opgaves zoals de

herstructurering van bedrijventerreinen.

Dit alles zet de Stedendriehoek neer als

een merk.

“Kansrijke locaties in het landschap krijgen herkenbare groene condensatiepunten, zodat beschikbaarheid van duurzame energie een belangrijke vestigingsfactor kan worden.”


prijsvraag —

Nanotechnologie, geotechniek, warmte-

koude opslag, biomassa en natuurlijk

wind-, water- en zonne-energie. Aan

technieken om duurzame energie op te

wekken geen gebrek. Maar het toepassen

ervan gebeurt nu slechts mondjesmaat

en enkel op kleinere schaal. Hub Vooruit

faciliteert de kanteling waarmee duur zame

energie op grote schaal doorbreekt.

Hub Vooruit is een slim digitaal

aangestuurd netwerk van warmte en

stroom. Overal kan worden ingeplugd voor

invoer en afname van energie. Binnen dit

netwerk zorgen hubs voor de verdeling,

transformatie en opslag van warmte en

elektriciteit. Deze knooppunten vormen

tevens het gezicht van het netwerk: ze

verbinden energiestromen aan belangrijke

plekken en routes in de regio. Zo

voorziet het netwerk niet alleen in een

aantrekkelijk energiesysteem, maar ook

in een tastbare en gemeenschappelijke

identiteitsdrager voor de regio. Het

netwerk ontwikkelt zich stapsgewijs. Uit

verbindingen tussen losse initiatieven

in de regio groeien eerst kleinere,

afzonderlijke netwerken.

Strategische koppelingen tussen

deze kleinere netwerken zorgen voor

versnelling zodat op termijn opschaling

plaatsvindt tot een groot en krachtig

regionaal netwerk.

Het nieuw op te richten Energieschap

speelt een belangrijke aansturende rol.

Dit regionale samenwerkingsverband

tussen overheid, markt en lokale

energiecoöperaties beheert, coördineert

en faciliteert het netwerk. Samen met de

mensen uit de regio geeft het vorm aan het

netwerk en verleent het betekenis aan de

Stedendriehoek als energieneutrale regio.

“Centraal staan de ‘hubs’ die geënt zijn op het landschap en die nieuwe betekenis geven aan de verbinding tussen energie, wonen, werken en transport.”


prijsvraag —

TEAM:Rho adviseurs Deventer [Guido van Loenen, Stefan la Grand, Jos Leijten]Kruitkok Landschapsarchitecten [Mariëlle Kok, Esther Kruit]Dominic Tegelbeckers Stedenbouw en Architectuur [Dominic Tegelbeckers]Bestwerk [Timo Bralts, Fiona Sterling]Jelle Rijpma Advies [Mariska Louman]m.m.v. Otto Hettinga [Energierijk Voorst], Jolanda Hoeflak [Bril van Jane], Rob van Leeuwen, Derk-Jan Verhaak, Eric van der Aa [Rho Adviseurs], Adriaan Weerheim [student ROP Hogeschool Utrecht]

TEAM:IAA Stedenbouw en Landschap [Pim Kupers, Diederik Giesen, Moniek Otten, Theo de Bruijn]

LIII De Groene FabriekSlimme verbindingen en een sterk regionaal merk

Hub de Mars

Hub vooruitEen landschap van knooppunten in energienetwerken



1312

Een tentoonstelling met alle 24

inzendingen voor een energieneutrale

Stedendriehoek reisde in de zomer

van 2015 door de regio. Bezoekers

konden hun stem uitbrengen voor de

publieksprijs. Heritage High Tech is

door het publiek tot favoriet gekroond.

Het plan stelt voor om de aanwezige

restwarmte uit de stad te benutten

als bron voor woningverwarming. Een

samenspel tussen drie stappen maakt

dit mogelijk: warmte terugwinnen

uit ventilatielucht, een warmtepomp

met zeer hoog rendement en een

innovatief afgiftetoestel dat warmte met

ventilatoren verspreidt.

“De bestaande bebouwing is één van de belangrijkste energieverbruikers. De nadruk op wat de burger zelf kan bijdragen, verdient waardering.”


prijsvraag —

TEAM:Kristinsson Reitsema duurzame innovatie [prof. ir. Jón Kristinsson, ir. Coraline Vester]Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson [ir. Floris Klunder]Tauw [ir. Barry Meddeler]Nibe Energietechniek [Gerben van Veller]Thomas Broos [Student Bouwkunde Delft]

TEAM:The Cloud Collective [Gerjan Streng]Werkend Landschap [Peter Hermens]transitionLAB [Thijs van Spaandonk]

Heritage High Tech 2030Een innovatieve oplossing voor het verwarmen van de bestaande woningvoorraad

Publieksprijs

SchakelenHet opschalen van lokaal initiatief

Een energieneutrale Stedendriehoek in

2030? Hiervoor is een strak geregisseerde

aanpak op grote schaal overbodig én

onwenselijk. In het op parallelle sporen

schakelen en opschalen van kleinere

initiatieven schuilt eveneens een robuuste

strategie. Juist in betrokkenheid en

eigenaarschap op kleine schaal ligt de

sleutel om draagvlak en financiering

te organiseren om de Stedendriehoek

energieneutraal te maken. Deze

betrokkenheid komt niet tot stand via

rekenmodellen en ambitiedocumenten.

Juist concrete projecten die het dagelijks

leven van mensen raken, bieden

handelingsperspectief om actief bij te

dragen aan een energieneutrale regio.

De inzending Schakelen laat zien hoe

een veelheid aan locatiespecifieke

initiatieven een robuuste energiestrategie

voor de regio oplevert. Hiervoor is

goed georga niseerd eigenaarschap een

noodzakelijke voorwaarde. Slimme

koppelingen vergroten de impact van de

zwerm reeds bestaande projecten in de

Stedendriehoek. Het koppelen van deze

initiatieven aan de juiste financiering

en organisatiemodellen borgt dat de

projecten elkaar gaan beïnvloeden en

versterken. Het verbinden aan grotere

ruimtelijke ontwikkelingen die toch

al op de agenda stonden - zoals de

herstructurering van woonbuurten en

bedrijventerreinen, vrijkomend agrarisch

erfgoed en aanwezige industriële

reststromen – garandeert een opschaling

en een structureel karakter.

Het Cleantech1000 fonds is een

nieuw op te richten revolverend

fonds dat het eigenaarschap van de

energieneutrale regio waarborgt. Alle

eigenaren van de losse initiatieven,

ondernemers en overheid verenigen zich

in het fonds en laten zo een regionale

financieringsstroom ontstaan die

bijdraagt aan het opscha(ke)len van

nieuwe en bestaande projecten in de

Stedendriehoek.

“Wie doet wat wanneer? Het proces om tot transitie te komen intrigeert.”


prijsvraag —

2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

Stedendriehoekwordt Living LabMinisterie van Infrastructuur en Milieu

Aansluiting Eerbeek op lightrail

Lightrailverbinding Apeldoorn-DierenStart verbreding A1Oprichting Duurzame100

Ontwikkeling ‘etalage naar de toekomst’

Oprichting Lochem Energie DOMO energiearm melkpoeder For Farmers

zero-waste veevoer

pilot elektrische stadsdistributie

Kanaalzone Lochem wordt Cleantech maakplaats

cleantech slowlane Lochem

cleantech slowlane LochemCleantech harbour

Stoomkring toegankelijk voor publiek

lancering Cleantech 1000 revolving funds

2013: Energieakkoord Teruglevertarief verhoogd Ministerie van Economische Zaken

Bouwbesluit: EPC = 0,0

Verbod op industriele warmtelozing

afschaffen BTW op gezuiverd industriewater

Belasting op toegevoegde koolstof (BTK)

PV-cellen op stadhuis

Elektrische zorg-pendel

Cleantech Tomorrow 1


lanceringCleantech parkway

Cleantech production center

Krachthonk Bathmen

Stoomkring Apeldoorn

S3H energieneutraal

Oprichting Paper Innovation en Experience Center

Regelvrije zone Stedendriehoek

Verwarming Zwembad Coldenhove met restwarmte

proef BIONET Eerbeek Aquaponics Farm Eerbeek

Benzine-autovrij vakantiepark

Landal lanceert elektrisch vevoer-arrangement vanaf station Apeldoorn

Aansluiting station Lochem op net

Doorontwikkeling kleinschalige windturbines

Zelfvoorzienende bungalowpark Hoenderlo

Elektrische Hop on-Hop Off busAlle recreatieparken aangesloten op net

aansluiting net op lightrail Apeldoorn-Eerbeek

Duurzaam Water Eerbeek

Eerste Cleantechbedrijf in leegstaand agrarisch bedrijf

Landal, Sparta en Car2Go sluiten intentieverklaringCleantech Recreatie EV

Zwembad Landal Coldenhove op restwarmte Coldenhove papier

Pilot delen elektrische auto

Mayr Melnhof opretourleiding IWE

Coldenhove papier op retourleiding IWE

SCA Packaging op retourleiding IWE

OpstartErven

EnergiepanoramaTwentekanaal

Weldadig Eerbeek

Ontspanningsnet

Zwitsal ApeldoornGelre Ziekenhuis

Aanleg warmtenet ZuidbroekRWZI aangesloten op warmtenet

AnklaarSprenkelaar

Kerschoten

Paleis het Loo

Staatsliedenkwartier

Rivierenkwartier

Ugchelen

Sprengenbos

Osseveld

Sluisoord

Matendreef

Matenhorst

WestenenkMatendonk

Matenhoeve

Matenveld

De Heeze

Leden en sponsoren richten ABS energie-fonds op

Solar-Sponsorloop ABS

PV op sporthal de Uutvlog Solar op vastgoed sponsoren

Isolatie sporthal

Plaatsing eerste windmolen ABS

ABS tekent convenant met Rabo Cooperatiefondsvoor aanleg warmtenet Bathmen

Aanleg warmte-opslag onder hoofdveldWijziging naam ABS naar ABS-E (Algemene Bathmense Sport- en Energievereniging

Saxion incubator

Saxion incubator

Inschakelen

Opschakelen

Meeschakelen

Bestaand warmtenet

Bebouwing vnl. 1965-1970


Overig stedelijk weefsel


Buitengebied vol zelfvoorzienende landgoederen

en duurzaam agrarisch gebruikVeluweAs

Apeldoorn - Zwolle

Spoorverbinding

Lightrail Apeldoorn - Dieren

Snelwegen

Rivieren, kanalen, weteringen, sprengen en beken

Hoogspanningsnet

Verbinding warmtebronnen aan warmtevraag

Bedrijventerrein als energieproducent

Bron van restwarmte> 200˚C120-200˚C120˚C

Grote warmtevraag

Opstart-erf

Weldadig Eerbeek

Aquaponische teelt op restwarmte

Krachthonk

Overstappuntontspannend netwerk

Ontspannend netwerk van gezamenlijke haal-/brengservice

Aanbod elektrischdeelvervoer

Recreatiepark

EnergietransitieProductie en consumptie van energie staan letterlijk en figuurlijk ver van elkaar. Deze afstand zorgt ervoor dat draagvlak (en dus ook stakeholderschap) bij burgers en bedrijven om bij te dragen aan de nodige energietransitie ontbreekt. Er zijn, ook in de Stedendriehoek, veel interessante en inspirerende initiatieven van (individuele) bewoners, bedrijven en overheden te ontdekken. Echter, de totale omvang van deze initiatieven is nog te beperkt om daadwerkelijk het verschil te maken.

Ruimtelijke kenmerken StedendriehoekDe Stedendriehoek is een regio met een brede diversiteit aan landschappen en ruimtelijke typologieën. De landschappen en steden kennen een verscheidenheid aan kwaliteit, (economische) waarde en hebben een verschillende (ontginnings-)historie. Elk type heeft een eigen potentieel en biedt daarmee in verschillende mate kansen om bij te dragen aan de gewenste energieneutraliteit.

OpschakelenDit voorstel zoekt naar de schakels tussen lokale initiatieven en de gestelde ambities, op basis van de locatie-specifieke context van de initiatieven. Een zestal uitgewerkte locaties illustreert wat die locatie-specifieke context is door het benoemen van historische ontwikkelingen, lokale energiehuishouding, aanwezige stakeholders en toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen.

Elke interventie met betrekking tot de energietransitie vindt haar oorsprong en is gekoppeld aan lokale initiatieven en netwerken. Belangrijk hierbij is dat lokale partijen (overheid, bewoners, bedrijven en overige organisaties) mede-eigenaar zijn van de initiatieven. Het inzetten van verschillende financieringsmodellen voor de locatie-specifieke business-cases toont dat er verschillende manieren zijn om lokaal eigenaarschap te koppelen aan grotere ingrepen en infrastructurele werken. Ook worden uitspraken gedaan over de iconische waarde van de voorstellen om ze aantrekkelijk en toonbaar te maken. De voorstellen vormen een schakel tussen technologische innovaties en gemeenschappelijke belangen.

CleantechDe zes exemplarische illustraties zijn voorbeelden van een aanpak, zonder een vastomlijnd model te benoemen. Belangrijk is dat de ontwikkelingen elkaar beïnvloeden en versterken. Zo kunnen innovaties uit de Opstart-erven op grote schaal geproduceerd worden in de Maakplaats aan het Twentekanaal of toegepast worden om bijvoorbeeld ABS in Bathmen te helpen bij het realiseren van hun Krachthonk. Elke plek in de regio kan, op basis van haar specifieke profiel en aanwezige initiatieven, een schakel vormen die helpt om ontwikkelingen in de hele regio te versnellen. Zo draagt elke plek bij aan de energietransitie, maar ook aan de identiteit van de regio als Cleantech regio. De Stedendriehoek levert wereldwijd producten en diensten die bijdragen aan de transitie naar een duurzame toekomst, en toont tegelijkertijd hoe een abstracte ambitie geworteld kan raken in de haarvaten van de regio, gedragen door bewoners en bedrijven.

SCHAKELEN

Schakelen. Poster 1

2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030






zero-waste veevoer


















Krachthonk Bathmen


S3H energieneutraal




















OpstartErven


Weldadig Eerbeek

Ontspanningsnet



AnklaarSprenkelaar

Kerschoten

Paleis het Loo


Rivierenkwartier

Ugchelen

Sprengenbos

Osseveld

Sluisoord

Matendreef

Matenhorst

WestenenkMatendonk

Matenhoeve

Matenveld

De Heeze




Isolatie sporthal




Saxion incubator

Saxion incubator

Inschakelen

Opschakelen

Meeschakelen

Bestaand warmtenet







Apeldoorn - Zwolle

Spoorverbinding


Snelwegen


Hoogspanningsnet




Grote warmtevraag

Opstart-erf

Weldadig Eerbeek


Krachthonk




Recreatiepark






SCHAKELEN

Schakelen. Poster 1

2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030






zero-waste veevoer


















Krachthonk Bathmen


S3H energieneutraal




















OpstartErven


Weldadig Eerbeek

Ontspanningsnet



AnklaarSprenkelaar

Kerschoten

Paleis het Loo


Rivierenkwartier

Ugchelen

Sprengenbos

Osseveld

Sluisoord

Matendreef

Matenhorst

WestenenkMatendonk

Matenhoeve

Matenveld

De Heeze




Isolatie sporthal




Saxion incubator

Saxion incubator

Inschakelen

Opschakelen

Meeschakelen

Bestaand warmtenet







Apeldoorn - Zwolle

Spoorverbinding


Snelwegen


Hoogspanningsnet




Grote warmtevraag

Opstart-erf

Weldadig Eerbeek


Krachthonk




Recreatiepark






SCHAKELEN

Schakelen. Poster 1


1514

De prijsvraag leverde dit keer niet één winnaar in de klassieke

zin op. De jury selecteerde vier ‘beste inzendingen’ en gaf

daarbij de belofte dat deze teams in door de regio en de

stichting georganiseerde werkateliers zouden verkennen hoe

deze inzendingen tot een regionale strategie kunnen leiden.

Matchmaking tus-sen inzendingen en regioMiranda Reitsmajurylid tiende Eo Wijers-prijsvraag, ateliermeester

“Als ateliermeester had ik de taak om

de inzendingen verder te brengen en te

koppelen aan de regio. Tijdens de ate-

liers was de regio breed vertegenwoor-

digd, van overheden tot bedrijfsleven.

De aanwezigen waren heel betrokken en

brachten veel kennis mee. Daar was ik

erg blij mee. Toch is de overdracht aan

de regio anders gegaan dan ik had ge-

dacht. Dit ligt aan de complexiteit van

de opgave. Het leidt tot een verschil in

invalshoek tussen de teams en degenen

die het gaan doen, namelijk de partijen

in de Stedendriehoek. De oprichting

van het Laboratorium is volgens mij

cruciaal om dit bij elkaar te brengen en

de daadkracht te vergroten. Hier wordt

kennis immers niet alleen ontwikkeld,

maar ook meteen geïmplementeerd in

de praktijk.

Ook de uitwisseling tussen de vier in-

zendingen was belangrijk in de ateliers,

in de hoop dat dit ieders plan zou ver-

sterken. Aanvankelijk stonden de teams

hier aarzelend tegenover. Maar al snel

gaven ze aan te willen werken aan een

overkoepelende regionale benadering,

waarin losse projecten een plek kregen.

Dit heeft me ontzettend positief verrast.

Terugkijkend vind ik de ateliers een rijk

format. Het is een goed middel om de

inzenders in aanraking te brengen met

de regio. Dit leidt volgens mij altijd tot

interessante vervolgprojecten.”

Drie parallelle sporenDe uitkomst van de werkateliers is een

route richting 2030 die bestaat uit drie

parallelle sporen die innig met elkaar

verweven zijn: ‘de Fabriek’, ‘de Markt’ en

‘het Laboratorium’. Deze drie sporen zijn

complementair aan het huidige speelveld

van energie-initiatieven op het gebied

van beleid, communicatie en concrete

projecten in de Stedendriehoek en zorgen

dat hier synergie en samenhang tussen

ontstaat. Dit vergroot de reikwijdte van

individuele initiatieven, waardoor de

energietransitie in een versnelling komt.

In de Markt en de Fabriek staan de

uitvoering van en de samenwerking

tussen concrete projecten centraal. Uit

berekeningen blijkt echter dat de optelsom

van al deze projecten niet voldoende is

om de gestelde ambitie te verwezenlijken.

Deze projecten maken wel lineaire meters

richting de energietransitie, maar het

ontbreekt aan exponentiële meters. Er

is dus een versnelling nodig waardoor

de energietransitie zowel tijdig alsook

in de volledige omvang en samenhang

tot stand komt. Het Laboratorium

richt zich op de zoektocht naar

exponentiële versnelling en biedt ruimte

voor het verkennen van conceptuele

vernieuwing, systeemveranderingen of

paradigmaverschuivingen – om zo de

ambitie binnen handbereik te brengen.

“Samenwerking tussen de prijsvraaginzendingen en bestaande projecten in de regio is zeer belangrijk, zelfs noodzakelijk, voor het vervolg.”

— Henk Janssen, Cleantech Center —

Dit driesporentraject toont aan dat de

energietransitie niet enkel een overheids-

doelstelling is. Integendeel: het parcours

is inclusief ingericht, samen met partners

uit de regio. Deze partners kunnen

via het ontwikkelen van projecten,

producten en diensten zelf meeprofiteren

van de transitie. Dat blijkt ook uit het

financieringsmodel. Bij aanvang leunen

Lab, Fabriek en Markt sterk op publieke

middelen. Gaandeweg, wanneer steeds

meer concepten de vertaalslag hebben

gevonden in concrete projecten en gekop-

peld zijn aan regionale partners, nemen

private middelen de financiering over.

ROUTE NAAR 2030HOE DE VIER BESTE INZENDINGEN DE ENERGIE-TRANSITIE OP GANG GAAN BRENGEN

Miranda Reitsma, Ateliermeester werkateliers

Foto: Cleantech Center

Elk van de beste inzendingen

bevat immers een puzzelstukje

van het antwoord op de complexe

prijsvraagopgave. En juist in de

combinatie van en uitwisseling tussen

deze vier plannen komen kansrijke

oplossingsrichtingen in beeld. Zo zijn

de plannen S3H-BTK en Hub Vooruit

van een sterk conceptuele aard,

terwijl de inzendingen Schakelen

en De Groene Fabriek zich juist

richten op concrete projecten. In

het najaar van 2015 vonden vier

werkateliers plaats onder leiding

van Miranda Reitsma. Samen met

vertegenwoordigers van overheden,

bedrijfsleven en organisaties in de

regio Stedendriehoek werkten de

ontwerpteams aan vervolgstappen

om de energietransitie in de regio te

versnellen.

1716

Onderzoeks vragen CleanTechLab• Hoe kan de regio Stedendriehoek

de energietransitie ruimtelijk

accommoderen?

• Hoe dragen initiatieven van onderop

structureel bij aan regionale

doelstellingen?

• Welke governance-strategie vraagt de

energietransitie?

• Wat is een optimale schaal voor

energienetwerken en hoe zijn deze

netwerken te koppelen aan andere

infrastructuur?

• Hoe zijn fiscale instrumenten (zoals

BTK) te koppelen aan de

energietransitie en welke nieuwe

ruimtelijke typologieën levert dit op?

• Hoe kan de overgang van lineaire

naar circulaire ketens versneld

worden?

• Welke evenementen moeten

georganiseerd worden om continu bij

te dragen aan het vieren en beleven

van de energietransitie?

• Welke ruimte biedt de Omgevingswet

voor regionaal maatwerk en

innovaties? En hoe is die optimaal in

te zetten voor de energietransitie én

voor ruimtelijke kwaliteit?

Fabriek: concreet aan de slagIn de Fabriek gaan initiatiefnemers

concreet aan de slag met veronderstelde

oplossingen. Dit spoor richt zich op het

ontwikkelen van concrete projecten, busi-

ness cases en product-marktcombinaties.

Initiatieven en business cases die nu al in

de regio aanwezig zijn en de inzendingen

van de Eo Wijers-prijsvraag komen als

eerste op tafel.

De vier ontwerpteams hebben in de

werkateliers hun plannen nader uitgewerkt

tot voorstellen voor pilotprojecten.

Hiervoor zijn verkennende gesprekken

gevoerd met regionale partners en

enkele samenwerkingspartners zijn reeds

vastgelegd. Deze pilotprojecten krijgen

een vervolg in de Fabriek.

PilotsS3H-BTKinzicht in de gevolgen van CO

2-belasting

Het invoeren van CO2-belasting maakt

duurzaam geproduceerde producten

goedkoper en CO2-belastende producten

duurder. Om het publiek inzicht te geven

in de gevolgen hiervan worden vitrines

gemaakt met daarin de (gemiddelde)

boodschappen in de supermarkt. In deze

vitrines wordt de huidige productprijs

vergeleken met de toekomstige prijs,

wanneer de artikelen met de CO2-

belasting te maken krijgen. De eerste

vitrines zijn te zien op het congres

CleanTech Tomorrow.

Hub VooruitHub de MarsDe Hub-Vooruit-aanpak ontwikkelt een

gebiedseigen energiestrategie voor het

bedrijventerrein De Mars in Zutphen en

koppelt deze aan ruimtelijke, sociale

en maatschappelijke ontwikkelingen.

Eén van de ideeën hiervoor is een slim,

flexibel en karakteristiek bovengronds

warmtenetwerk: een warmte high-

line. Hieraan worden andere functies

gekoppeld zoals bruggen, voetpaden,

groenstructuren en pop-up stores.

Ook het omvormen van vuilstort Fort

de Pol tot een iconische educatieve

energieheuvel is een van de ideeën.

pilot: S3H-BTK

pilot: Hub Vooruit

LaboratoriumExperimenteerruimte

R&D

Innoveren pre-competitief

FabriekProduct-Markt-Combinatie

Opschalen

Business Case ontwikkelen

MarktGemeenschap

Netwerken

Ontmoetingsplek

Verbinden

Vraag en aanbod

idee opgave

technologie theorie

business case

omzet

publieke bijdrage private bijdrage

Laboratorium: het CleanTechLabHet CleanTechLab – eind 2015 opgericht

in de Stedendriehoek – biedt ruimte

voor onderzoek en experiment. Denk

aan precompetitief onderzoek en

experimenten met regelgeving en

fiscaliteit. Dit laboratorium ziet de hele

Stedendriehoek als een proeftuin voor de

thema’s ruimte en energie. Theorieën en

technologieën die kansrijk blijken, krijgen

een doorontwikkeling in de Fabriek. De

Eo Wijers-prijsvraag heeft mede dankzij

het atelier en de denkkracht uit de regio

zelf een eerste serie onderzoeksvragen

opgeleverd voor het CleanTechLab.

1918

De Groene Fabriekbedrijventerreinen Lochem/Deventer/ApeldoornHet concept achter de Groene

Fabriek krijgt allereerst een nadere

verdiepingsslag. Daarvoor worden

specialisten op het gebied van

energie en productie geraadpleegd.

Vervolgens krijgt De Groene Fabriek een

specifieke uitwerking voor geschikte

bedrijventerreinen in drie gemeenten,

waarna gekeken wordt of een pilot tot

de mogelijkheden behoort.

Schakelenpapierindustrie EerbeekDe restwarmte van de papierindustrie

biedt een gigantische potentie

voor nieuwe business cases van

warmteminnende industrie, teelt en

recreatie. Dit project ontsluit deze

potentie in Eerbeek. Hier is naast

de fabrieken ruimte voor duurzame

economische ontwikkeling, aansluitend

bij het typische Eerbeekse kwaliteiten.

Schakelen gaat de restwarmte zodanig

inzetten dat het tegelijkertijd comfort en

werkgelegenheid oplevert voor Eerbeek.

Zo ontstaat een energielandschap dat

voor iedereen aantrekkelijk is.

Markt: uitwisselen en verbindenBinnen de Markt staat uitwisseling

centraal tussen burgers, overheden,

bedrijven en kennisinstellingen. Het is

de plek waar vraag en aanbod bij elkaar

gebracht worden, maar het is ook de

plek waar partners elkaar ontmoeten.

Kortom, de Markt biedt een platform

en een netwerk voor het faciliteren van

de uitkomsten van de Fabriek en het

CleanTechLab. Denk aan het uitbouwen

van het netwerk, het maken van handige

koppelingen tussen initiatieven, het

betrekken van regionale partijen en het

realiseren van kansrijke business cases

die al voor handen zijn. Hiervoor zijn

niet alleen de vier beste inzendingen

bruikbaar, maar ook de andere ideeën die

voor de prijsvraag zijn ingediend.

Van 2016 naar 2030De uitkomsten van de ateliers geven

vorm aan het parcours richting 2030.

Het is nu zaak dat partners en partijen

uit de regio dit parcours omarmen en

het gaan bewandelen. Tijdens de ateliers

ontpopten zich de early adopters die

gaan participeren in het CleanTechLab:

vertegenwoordigers van de regio

Stedendriehoek, de Strategische Board

Stedendriehoek, de provincies Gelderland

en Overijssel en de vier beste teams van

de Eo Wijers-prijsvraag.

De volgende zet is het warmdraaien van

andere partijen binnen en buiten de regio.

Hiervoor zijn de eerste stappen gemaakt.

De vier teams hebben het bestuur van de

regio Stedendriehoek geïnformeerd over

het CleanTechLab en hun bijdrage hierin.

De regio Stedendriehoek heeft zich met de

uitkomsten van het atelier gepresenteerd

als één van de vijftien innovatieve

Nederlandse praktijken tijdens de

slot mani festatie van het Jaar van de

Ruimte. En de regio Stedendriehoek is

als vernieuwende praktijk opgenomen in

het Manifest 2040 dat op 15 december

2015 aangeboden is aan minister

Schultz-van Haegen (Infrastructuur en

Milieu). Daarnaast staan nog andere grote

aankoppelmomenten op stapel, zoals de

City Deal Energietransitie in het kader van

Agenda Stad en de EU Urban Agenda.

Kortom, de versnelling is ingezet. De

regio heeft alle ingrediënten voor een

energieneutrale toekomst in handen – het

is nu een kwestie van aanpakken en doen.

1 Beleid en governance

2 Communicatie en evenementen

3 Projecten

Vooruitgang

City Deal

Cleantech Tomorrow

enquete draagvlak

200+ projecten CTRD

24 inzendingen Eo Wijers

NU 2020 2025 2030

EU

Nationaal

Lokaal

CleanTech agenda

pilot: De Groene Fabriek

pilot: Schakelen

2120

De prijsvraag is afgerond en de vervolgstappen zijn

vastgesteld*. Hoe gaan partijen uit de regio nu aan de slag met

de opgedane inzichten uit de prijsvraag?

Zoek naar het regionale belangPaul Blankmanbeleidsadviseur milieu, gemeente Brummen

“De winnende inzendingen zijn allemaal

nuttig voor de Stedendriehoek.

Hun toepasbaarheid varieert van

heel concreet tot meer abstract. De

inzending S3H-BTK bevindt zich op

het meest abstracte niveau. Het vormt

een overkoepelende kapstok voor

concrete projecten op het gebied van

energieneutraliteit. Voor de gemeente

Brummen is het project Schakelen

het meest interessant. Schakelen

stelt voor om de restwarmte van de

papierfabriek in Eerbeek te verbinden

aan nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen

die toch al op stapel staan. Deze

koppeling heeft een gunstig effect op

de energiehuishouding van Eerbeek en

zorgt tegelijkertijd voor een ruimtelijke

opwaardering van het gebied. Een win-

winsituatie dus.

Het project Schakelen komt op een goed

moment. Voor Eerbeek is een nieuw

bestemmingsplan in de maak. Hierbij zet

de gemeente sterk in op koppelingen op

het gebied van duurzaamheid, zoals het

gebruiken van restwarmte en geplande

ruimtelijke ontwikkelingen. Het idee van

Schakelen gaan we actief meenemen in dit

proces.

De Stedendriehoek is een samenhangend

stelsel van bestuurders, wethouders en

burgemeesters, die op eigen wijze kunnen

beslissen over de activiteiten binnen de

regio. Het gevaar is dat afzonderlijke

gemeentelijke agenda’s het regionale

belang soms naar de achtergrond dringen.

De Eo Wijers-prijsvraag heeft gezorgd dat

de blik volledig gericht is op de ambitie

om in 2030 een energieneutrale regio

te zijn, waardoor de schotten tussen

afzonderlijke gemeenten neergehaald

zijn. De prijsvraag blijkt een voertuig te

zijn om de regionale energieambitie te

realiseren. Nu is het zaak om dit voertuig

rijdend te houden en een versnelling

te geven. Daarom pleit ik ervoor dat

regiogemeenten de uitkomsten van de

prijsvraag ondersteunen, ook in financiële

zin. Ongeacht of iedere euro die een

gemeente investeert in de eigen gemeente

neerslaat: het integrale, regionale belang

moet leidend zijn.”

Ga hier verderAndré Niens, Elbert van der Linden, Johan Willemsenprogramma ruimte, provincie Gelderland

“De Eo Wijers-prijsvraag heeft een

mozaïek aan oplossingen voor een

energieneutrale Stedendriehoek

opgebracht. Dé oplossing zat er

niet tussen, maar de kracht schuilt

juist in het verbinden van de

verschillende ideeën. De jury heeft

dat goed ondervangen, door vier

beste inzendingen aan te wijzen en

negen eervolle vermeldingen. Het

is nu zaak om de – deels abstracte –

toekomstvisies om te zetten in concrete

maatregelen op de korte termijn.

Als provincie Gelderland dragen we

graag bij aan het verder brengen van de

uitkomsten van de prijsvraag. Wij zijn

dan ook blij met de oprichting van het

CleanTechLab, waarmee de regio een

vervolg geeft aan de prijsvraag en de

ateliersessies. Het is wel belangrijk dat

de inspiratie van de inzendingen via

dit CleanTechLab leidt tot concrete en

haalbare resultaten en niet blijft hangen

in goede voornemens. Ook kunnen we de

inzendingen die tot concrete projecten

in de regio leiden, ondersteunen via pro-

vinciale programma’s als Energietransitie

en Gebiedsopgaven en via het Gelders

Energieakkoord. Een idee dat wat ons be-

treft in het CleanTechLab verder verkend

mag worden, is het Energieschap. Dit was

onderdeel van de inzending Hub Vooruit.

Een dergelijke organisatie, vergelijkbaar

met het waterschap, kan optimaal sturen

op het bereiken van de regionaal gestelde

energiedoelen. Want wat ons betreft ligt er

zeker nog een uitdaging om ideeën goed

te (blijven) toetsen op hun bijdrage aan de

energieambities van de regio.”

De veelheid aan ideeën is de kracht van de prijsvraagNils LeemansCoördinator Ruimtelijke Kwaliteit & Vormgeving en regio coördinator Duurzaamheid, Rijks-waterstaat Oost-Nederland

“Rijkswaterstaat – waar ik voor werk

– is de uitvoeringsorganisatie van het

Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Het thema ruimte en energie behoort tot

ons pakket. Voor ons is het interessant

om te kijken welke rol infrastructuur

kan spelen binnen de ambitie van een

energieneutrale regio. Op dit moment

zijn wij bezig met het uitwerken van de

plannen voor de verbreding van de A1

tussen Apeldoorn en knooppunt Azelo.

Met de inzending Hub Vooruit gaan we in

ieder geval de koppelkansen verkennen.

DE STEDENDRIEHOEK AAN ZET

* Zie artikel Een route naar 2030 (pagina 16)2322

Kunnen we de energieopgave in relatie

brengen met de verbreding van de A1?

Deze vraag willen we als Rijkswaterstaat

in navolging van deze prijsvraag graag

verder verkennen.

In eerste instantie zie ik onze rol

dan als een partij die meedenkt over

oplossingsrichtingen. In een later

stadium kunnen we met vergunningen

eventuele toepassingen mogelijk maken

of zelfs mee ontwikkelen. Ook een rol als

experimenteerpartner op het gebied van

infrastructuur en energie behoort tot de

mogelijkheden. Denk bijvoorbeeld aan

biobased bitumen of energieopwekkend

asfalt. Deze technieken bevinden

zich nu nog in de ontwikkelingsfase.

Rijkswaterstaat kan bijvoorbeeld een

proefvak aanleggen en daarmee zo’n

technologie in de praktijk testen.

Toepassing op grotere schaal komt dan

weer een stap dichterbij.

Het is tekenend dat de prijsvraag niet één

winnaar heeft opgeleverd. Daarom is het

van belang dat in het vervolgtraject niet

alleen aandacht uitgaat naar de vier beste

inzendingen; ook de andere inzendingen

bevatten belangrijke inzichten voor

energieneutraliteit. Juist de veelheid aan

kleinere ideeën en oplossingen is een

meerwaarde van de Eo Wijers-prijsvraag.”

Ga de samen-werking aan met bestaande projec-ten in de regioHenk JanssenDirecteur Cleantech Center regio Stedendriehoek

“De prijsvraag heeft mooie initiatieven

opgeleverd voor de regio, sommige

zeer praktisch en uitvoerbaar, andere

wat theoretischer. Maar bovenal heeft

de prijsvraag de regio echt op de kaart

gezet: de Stedendriehoek als regio die

over vijftien jaar energieneutraal wil

zijn, dat getuigt van lef. De bestaande

initiatieven in de regio op het gebied

van schone technologie en duurzame

energieopwekking hebben ook baat

gehad bij de prijsvraag. Er is een

kanteling gekomen: de prijsvraag

heeft iets losgemaakt waardoor

lopende initiatieven ineens in een

stroomversnelling zijn gekomen.

Als Cleantech Center zijn we nauw

betrokken geweest bij het verloop van

de Eo Wijers-prijsvraag. Nu de prijsvraag

formeel is afgerond, willen we graag een

rol blijven spelen en helpen om de beste

ideeën richting realisatie te brengen.

Ik denk dat wij als Cleantech Center

vooral van betekenis kunnen zijn als

een faciliterende en verbindende partij.

Wij zijn een loket en een broedplaats

op het gebied van schone technologie.

De projectvoorstellen kunnen onze

kennis en expertise gebruiken om hun

traject richting uitvoering verder vorm

te geven. Daarnaast kunnen wij de

projectvoorstellen uit de prijsvraag actief

verbinden met de ‘doeners’ uit de regio, de

reeds lopende initiatieven. Samenwerking

tussen de inzendingen uit de prijsvraag

en bestaande projecten in de regio is

zeer belangrijk, zelfs een noodzakelijke

voorwaarde. Alleen dan kunnen we de

energie die de prijsvraag heeft losgemaakt

ook op de lange termijn borgen.”

Een nieuw perspectief op de duurzaam heids-transitieMarc Mobachbeleidsmedewerker milieu, gemeente Lochem

“De prijsvraag geeft ons een nieuw

perspectief op de duurzaamheids-

transitie. De prijsvraaginzendingen

kennen een hoog abstractieniveau – er

is met een vernieuwende helikopterview

naar de regio gekeken – waardoor

nieuwe verbindingen zichtbaar worden.

Daarnaast vertalen de inzenders alle

duurzaamheids ambities naar het

landschap: wat zijn nu de ruimtelijke

consequenties van deze ambities?

Tenslotte is de kijk op duurzaamheid

verbreed. Er is niet alleen gekeken

naar wat windmolens of zonnepanelen

opleveren, maar ook naar wat toerisme,

recreatie, industrie, landbouw en

transport kunnen bijdragen aan de

energietransitie.

Als gemeente zien we concrete

aanknopingspunten voor De Groene

Fabriek. We verkennen wat dit voorstel

kan betekenen voor de industriële zone

langs het Twentekanaal in Lochem.

Daarnaast zien we ook kansen voor de

inzending S3H-BTK, dat is een concept

waarbij belasting wordt geheven op de

koolstofbijdrage van een product. Dit

sluit aan bij de Cleantech ontwikkelingen

in de Stedendriehoek. In april staat het

congres Cleantech Tomorrow op het

programma. Daarin krijgt het voorstel

S3H-BTK een podium. Op het congres

worden twee vitrines geplaatst. De ene

vitrine toont producten met de huidige

prijzen, belast met de BTW (belasting over

toegevoegde waarde), en beelden van het

huidige landschap. In de andere vitrine

zijn dezelfde artikelen geplaatst, maar

dan belast met de BTK (belasting over

toegevoegde koolstof). Deze vitrine toont

daarnaast het landschap van de toekomst

als producenten en agrarische bedrijven

met de BTK aan de slag gaan. Welke

prijzen komen er op producten te staan?

Welke impact heeft dat op het landschap

van de Stedendriehoek? Dit maakt een

abstracte inzending als S3H-BTK heel

concreet en laat die landen in de regio.

De inzendingen van de prijsvraag zijn

allemaal heel waardevol. Ze geven een

antwoord op de prijsvraagopgave en

tegelijkertijd schetsen ze samen ook een

beeld van hoe de buitenwereld denkt over

energietransitie. Deze blijkt heel creatief,

breed en betrokken, dat is mooi om te

zien.”

2524

Inwoners, bedrijven en overheden moeten hand in hand optrekkenPieter van der Ploegbeleidsadviseur strategie, Alliander

“De Eo Wijers-prijsvraag heeft

deelnemers en betrokkenen in de

Stedendriehoek laten ervaren hoe sterk

de energietransitie verweven is met

ruimtelijke ordening. Het resultaat is

een grotere bewustwording over welke

rol het energienetwerk speelt bij de

realisatie van de energietransitie en de

daarmee gepaard gaande inrichting van

het landschap. Dat is een waardevolle

les van de prijsvraag.

Alliander is als kennispartner bij de

prijsvraag betrokken geweest. Wij

verzorgen de distributie van energie

in een groot deel van Nederland.

Daarnaast richten we ons op kennis over

energienetwerken en energietechniek

en zijn we een van de initiatiefnemers

van het Gelders Energieakkoord. Onze

betrokkenheid bij de prijsvraagopgave

was dus evident. Ook in de toekomst, bij

het uitwerken van en experimenteren

met de uitkomsten van de prijsvraag,

blijven we graag aangehaakt. Wij kunnen

projecten verder brengen door data

beschikbaar te stellen, inzicht te bieden

in de werking van het energienetwerk en

kosten te duiden.

Ik verwacht dat de experimenteerruimte

die de Stedendriehoek de komende

periode gaat organiseren op het

gebied van energietransitie, in het

zogeheten CleanTechLab, een sterke

voorbeeldfunctie voor andere regio’s

oplevert. Dit draagt ook bij aan een

koploperspositie voor het Gelders

Energieakkoord. Maar om nu een slag

te slaan, is de betrokkenheid van de

inwoners en zeker ook het bedrijfsleven

van groot belang. Het zijn de overheden

die de opgave en het ambitieniveau

gedefinieerd hebben. Dat is logisch,

zij gaan immers over de ruimtelijke

ordening. Maar inwoners en bedrijven

bepalen welke activiteiten ín die ruimte

ontplooid worden. Daar ligt de sleutel

voor de realisatie van de transitie:

inwoners, bedrijven en overheden moeten

hand in hand gaan optrekken.”

Nu werken aan realisatieNicolette Klijnprogrammamanager, Stedendriehoek Innoveert

“De prijsvraag en de atelierrondes

hebben een aantal concrete scenario’s

opgeleverd voor de manier waarop de

energietransitie in de Stedendriehoek

vorm kan krijgen. Zonder de prijsvraag

zouden deze scenario’s niet in deze

samenhang en op dit abstractieniveau

geformuleerd zijn. Er ontstaat nu een

aanvliegroute die heel concreet is

en die de werking op een regionaal

schaalniveau borgt.

De voorstellen Hub Vooruit en De Groene

Fabriek zijn het meest concreet. Die zijn

meteen te koppelen aan partijen die

al op diverse locaties in de regio bezig

zijn. Vanuit Stedendriehoek Innoveert

hebben we 10.000 euro toegezegd voor

een eerste verdiepingsslag van De Groene

Fabriek. Door dit voorstel verder aan te

scherpen, ontstaat een propositie waar

gemeentes direct op kunnen aanhaken.

Daarnaast zie ik de oprichting van een

Laboratorium als een grote meerwaarde

van de prijsvraag. Hierin krijgen

meer abstracte concepten een nadere

uitwerking, zoals het voorstel S3H-BTK

dat een belasting op toegevoegde CO2

introduceert.

Stedendriehoek Innoveert wordt de

komende periode onderdeel van Clean-

tech Regio Development. Deze werk-

organisatie heeft een aantal focuspunten

benoemd om te zorgen dat de regio haar

doelstellingen kan halen. Cleantech Regio

Development kan tevens de continuïteit

van de uitkomsten van de prijsvraag

borgen. Deels gaat dit over het organise-

ren van financiering, maar het gaat ook

over matchmaking tussen de voorstellen

en de regio. Begin 2016 gaat Cleantech

Regio Development van start met een

groep business developers die kansrijke

projecten naar een hoger plan trekken.

De initiatieven die voortkomen uit de

prijsvraag krijgen daarbij prioriteit.

Het oprichten van Cleantech Regio Deve-

lopment is een belangrijk stap voor de re-

alisatie van de energietransitie. De lokale

overheid heeft een ambitieuze agenda

gepresenteerd, maar geeft nadrukkelijk

aan dat de uitvoering grotendeels bij de

ondernemers en de maatschappij ligt. Dat

gebeurt niet vanzelf, daarvoor moet een

uitvoeringsorganisatie ingericht worden.

En dat is bij uitstek een rol voor Clean-

tech Regio Development, dus die nemen

we graag op ons.”

Grijp de kans om een systeem-verandering aan te zwengelenFleur Schiltbeleidsontwikkelaar ruimte, energie en water, provincie Overijssel

“De Eo Wijers-prijsvraag kwam precies

op het goede moment. We werken aan

een herziening van de Overijsselse

omgevingsvisie. Opgedane inzichten

uit de prijsvraag nemen we hierin mee.

In deze nieuwe omgevingsvisie zoeken

we onder andere naar een systeem-

verandering om de energietransitie

daadwerkelijk te realiseren. Het is knap

dat vier inzendingen samen een wezen-

lijke verandering beschrijven die deze

transitie mogelijk maakt.

Wat de Groene Fabriek vooral interessant

maakt, is dat het een concept betreft dat

niet alleen in de Stedendriehoek kansen

biedt, maar ook op andere plekken in

Overijssel toegepast kan worden. Samen

met de gemeente Deventer bekijken

we of we van het concept de Groene

Fabriek een pilot kunnen starten op

bedrijventerrein Kloosterlanden.

Het voorstel S3H-BTK geeft het sterkst

richting aan een systeemverandering.

Een belasting op toegevoegde CO2 is geen

nieuw idee, maar nieuw is wel dat er nu

draagvlak is om er serieus mee aan de

slag te gaan. Vanuit één provincie of regio

is dit fiscale concept niet te realiseren.

Samen met de inzenders en bedrijven en

instanties uit de regio willen we het idee

van een belasting op toegevoegde CO2

verrijken tot een uitvoerbaar experiment.

Samenwerking met en toestemming van

het Rijk is hiervoor een voorwaarde.

De prijsvraag heeft energie en daadkracht

losgemaakt. Dat moeten we niet uit onze

vingers laten glippen. Daarom hoop ik dat

we een experiment van de grond kunnen

krijgen, want ideeën op papier lopen het

risico te verwateren. Ik vind dat we als

partners in de Stedendriehoek de kans

moeten grijpen om met de resultaten van

de prijsvraag een systeemverandering

aan te zwengelen die op lange termijn

bijdraagt aan de energietransitie.”

2726

De oogst van de tiende Eo Wijers-prijsvraag is tevens een graadmeter voor de staat

van het denken over ruimtelijke ontwikkeling in relatie tot actuele en urgente

maatschappelijke thema’s. Met de prijsvraag is de vakwereld uitgedaagd de thema’s

te vertalen naar hun ruimtelijke consequenties. Wat betekenen de inzendingen voor

het meer generieke debat over energie en ruimte? De plananalyse schetst hoe die

uitdaging heeft uitgepakt. Specialisten op het gebied van ruimte en energie van de

Rijksuniversiteit Groningen analyseerden de inzendingen aan de hand van vier criteria:

energieneutraliteit, economische concurrentiekracht, governance en ruimtelijke

kwaliteit. Welke inzichten levert deze plananalyse op?

Energie neutraliteit“Uitvoerbare strategieën en concepten,

inclusief inspirerende voorbeelden, om in

2030 een energieneutrale Stedendriehoek

te bereiken.” Deze prijsvraagopgave kende

reusachtige ambities en een complexe

realiteit. Te meer omdat het werkelijk

bereiken van energieneutraliteit een

doelstelling is waarvan de haalbaarheid

nog niet is aangetoond. Een goed

uitgewerkte test case die laat zien of en

hoe het mogelijk is een transitie naar

energieneutraliteit te verwezenlijken, zou

daarom bijzonder waardevol zijn. Scherp

beschouwd is dat nog niet gelukt. Hoe

komt dit?

Een prijsvraag met een hoofdrol voor

energieneutraliteit is natuurlijk complex.

Maar niet op voorhand té complex. De

prijsvraag maakt inzichtelijk dat het

thema energie binnen de disciplines van

het ruimtelijk ontwerp en de planologie

nog een onwennig domein is. Vooral de

dimensie van het energievraagstuk en de

technische verschillen tussen bijvoorbeeld

elektriciteit en warmte lijken binnen de

inzendingen soms nagenoeg onbekend.

Dit is opvallend, omdat veel kennis en

concepten over energie en ruimte de

laatste jaren reeds in de literatuur, praktijk

en media aan bod zijn gekomen. Er zitten

zeker inzendingen bij die een aanzet

doen om een perspectief te schetsen

op het koppelen van verschillende

cruciale maatregelen en actoren die

energietransitie in de hand werken. Maar

geen van de inzendingen lijkt verder te

gaan dan een geïsoleerde casus of ruwe

ideeën. Integrale perspectieven blijven

buiten beeld. Energie en ruimtelijke

ordening hebben elkaar heel hard nodig,

maar blijken in deze prijsvraag nog

grotendeels vreemden van elkaar.

Ruimtelijke kwaliteitEen sterk ruimtelijk ontwerp benut

de bestaande, aanwezige ruimtelijke

eigenschappen van een gebied ten

volste. De relevante vraag is dan: hoe

sluit het ontwerp aan op de regio, om

met behulp van wat hier aanwezig

is energieneutraliteit te bereiken?

De ingezonden plannen zijn grofweg

onder te brengen in drie categorieën

ontwerpoplossingen die de opgave

van energieneutraliteit koppelen aan

het landschap van de Stedendriehoek:

markante knooppunten, energieopwekking

als toeristisch product en warmtenetten.

De inzendingen tonen kiemen van

vooruitgang, maar grootse nieuwe

vergezichten ontbreken. Deze uitkomst

viel deels te verwachten, aangezien de

prijsvraagopgave in zekere zin zelf een

experiment was. Is het wel mogelijk om

een regio zelfvoorzienend te maken? Of

valt het resultaat ook toe te schrijven aan

het gebrek aan durf in Nederland om in

grootse vergezichten te denken? Top-

downplanning maakt immers plaats voor

zelforganisatie, organische ontwikkeling,

onzekerheid en adaptiviteit. Wellicht is

de oogst van deze prijsvraag veel meer

te zien als een weerspiegeling van deze

tijdgeest.

Markante knooppunten Onder meer: De Groene Fabriek, Hub Vooruit, MitochondriaHet concentreren van duurzame

technieken in een beperkte aantal

compacte terreinen voorkomt

verrommeling en maakt het mogelijk

in vormgeving en ligging een optimale

inpassing te bereiken. Vooral technische

efficiëntie en het minimaliseren van de

visuele impact zijn drijfveren om voor

deze oplossingsrichting te kiezen.

Energieopwekking als toeristisch productOnder meer: Hanzestad Zutphen Stroomt Vol Energie en Verdraaid!NUL en De Verbindende KrachtVerstop schone energieopwekking

niet, maar maak het zichtbaar en zet

het in als aantrekkingskracht voor

de regio. Door rendabiliteit groter

te zien, namelijk ook in termen van

bestedingen door mensen die het

gebied komen bezoeken, kan zelfs een

terugverdieneffect optreden.

WarmtenettenOnder meer: Doorstromen en SchakelenIn tegenstelling tot eenmaal opgewekte

elektriciteit, neemt restwarmte bij

transport snel in energiewaarde

af. Het fysiek bij elkaar brengen

van producenten en afnemers van

restwarmte opent nieuwe perspectieven

op het gebruik van ruimte en energie.

DE ENERGIE-OPGAVE IS NOG EEN ONWENNIG DOMEIN PLAN ANALYSE DOOR DE RIJKS UNI VERSI TEIT GRONINGEN

Foto: Peter van Oosten2928

Economische concurrentiekrachtEen toekomstbestendig vestigingsklimaat

is een noodzakelijke voedingsbodem

om de concurrentiekracht van een regio

tot bloei te brengen. En kennis over

wat er in de regio aanwezig is, is een

fundamentele voorwaarde voor het

bereiken en economisch benutten van

energieneutraliteit.

In dit kader is het opvallend dat de meeste

inzendingen geen aandacht besteden aan

een regio-specifiek economisch overzicht.

Grofweg valt een tweedeling te maken

tussen inzendingen die enkel op een zeer

oppervlakkig manier aan de economische

impact hebben gedacht en inzendingen die

nieuwe bedrijven of sectoren bedenken

om de economische concurrentiekracht te

verbeteren.

Niet één inzending geeft expliciet vorm

aan het mogelijke toekomstbestendige

vestigingsklimaat. Aantrekkelijke

toekomstbeelden levert de prijsvraag wel

op, maar verdere stappen om dit voor

de bewoner of de ondernemer nader uit

te werken, ontbreken. Mogelijk zijn de

inzenders zich bewust van de kracht van

utopische toekomstbeelden en hebben

ze daardoor minder aandacht besteed

aan het doorgronden van de mogelijke

economische impact. Duidelijk is wel dat

in de meeste inzendingen de koppeling

tussen ruimte en economie nauwelijks is

uitgewerkt.

GovernanceDe tijd dat de overheid zowel de ruimte

als de maatschappij van achter tekentafels

en bureaus bedacht en bestuurde, is

voorbij. Governance is het label dat deze

verandering in het sturingslandschap

duidt: de leidende rol van de overheid

maakt plaats voor een proces van

samenwerking met burgers, bedrijven of

non-gouvernementele organisaties.

Ongeveer de helft van de aanvragen

koos voor het bieden van ruimte voor

zelforganisatie, iets dat naadloos aansluit

bij de complexiteit en onvoorspelbaarheid

die gepaard gaat met de gewenste

energietransitie. Positief was een aantal

inzendingen waarin actief werd gestreefd

naar nieuwe institutionele verbanden

waarmee sturing in de regio gemakkelijker

van de grond kan komen. Elk van deze

inzendingen zag daarbij een link met

zelforganisatie. Opvallend is echter dat

er maar beperkt aandacht is voor hoe

zelforganisatie de individuele initiatieven

kan ontstijgen en kan leiden tot een

meer regionaal gedragen strategie of

institutioneel ontwerp

Een aanzienlijk deel van de inzenders

lijkt het institutionele vraagstuk niet te

herkennen. Dit is interessant. De overlap

tussen de wereld van de planoloog

met de wereld van de ruimtelijk

ontwerper – ooit zo vanzelfsprekend –

is verdwenen. Dit is zorgelijk. Juist de

energietransitie snakt naar de combinatie

van ruimtelijk en institutioneel ontwerp,

al was het maar door haar omvangrijke

ruimtelijke implicaties, het gebrek aan

vakinhoudelijke kennis tussen energie en

ruimtelijke experts, het nog ontbrekende

institutionele eigenaarschap van het

vraagstuk en de nog op fossiele energie

gerichte institutionele kaders. Het is een

vraagstuk waarin zowel ruimtelijk als

institutioneel ontwerp elkaar nu eenmaal

nodig hebben. Dat valt in de voorstellen

maar beperkt terug te vinden.

Ruimte en energie aan het begin van voorzichtige toenadering De uitkomst van de prijsvraag laat zien

dat ontwerpers en planologen bij de

energieopgave, één van de grootste

maatschappelijke en ruimtelijke

uitdagingen van onze tijd, zoekende zijn

naar het verbinden van de thema’s energie

en ruimte, terwijl beide elkaar heel hard

nodig hebben. Met de prijsvraag is een

stimulans gegeven aan het leren verbinden

van beide opgaven. En hoewel de eerste

verbindingen zijn gelegd, ligt er nog

een grote uitdaging om beide werelden

daadwerkelijk te laten vervlechten.

De Eo Wijers-stichting vraagt naast

de jurering bij iedere prijsvraag een

kennisinstituut de ‘stand van het

vak’ op te maken aan de hand van de

prijsvraaginzendingen. Deze keer is

dit gedaan door de Rijksuniversiteit

Groningen (RUG). Hen is gevraagd

om vanuit een wetenschappelijke

invalshoek te analyseren hoe zij de

ontwikkelingen in het vakgebied bezien.

De analyse draagt bij aan de discussie

over het discours van het vak.

De plananalyse van de tiende Eo Wijers-

prijsvraag is opgesteld door Terry

van Dijk, Chris Zuidema, Ferry van

Kann, Wendy Tan en Kitty Gugerell,

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen

Rijksuniversiteit Groningen. De

gehele plananalyse is in te zien op

www.eowijers.nl

3130


De tiende Eo Wijers-prijsvraag heeft ook andere regio’s in Nederland gestimuleerd om

plannen uit te werken voor een transitie naar duurzaamheid. Elke Eo Wijers-prijsvraag

begint immers met een collegiale competitie tussen regio’s die zich kandidaat hebben

gesteld om prijsvraagregio te worden. Die competitie vond plaats in 2014 en ging over

het bredere thema Stedelijke regio’s in transitie. Hierbij ging specifieke aandacht uit

naar de onderwerpen concurrentiepositie, energietransitie en governance. Deelnemers

aan die voorronde waren de regio’s Zwolle, Utrecht, West-Brabant, Noord-Holland/

Amsterdam/Zaanstad en Stedendriehoek. In de voorronde hebben de regio’s in

werksessies met experts hun ideeën over stedelijke transitie uitgewerkt tot een

prijsvraagopgave.

De vakjury van de Eo Wijers-stichting

heeft de Stedendriehoek als prijsvraag-

regio geselecteerd. De andere regio’s

hebben hun ideeën toen niet in het

archief gestopt, maar zijn er, ieder op hun

eigen manier, mee verder gegaan. Drie

kandidaatregio’s beschrijven de nawerking

van hun prijsvraaginzending en schetsen

een beeld van de stand van zaken.

Regio West-Brabant creëert zijn eigen aanpakToen de Regio West-Brabant geen

prijsvraagregio werd, is besloten op

eigen kracht verder te gaan, met de

ontwikkelde prijsvraagopgave als basis.

Het budget voor de prijsvraag werd nu

ingezet voor ontwerpend onderzoek.

Drie bureaus kregen een uitnodiging om

de energietransitie in beeld te brengen

met elk een ander domein als werkveld;

de regio, (boven)lokale proeftuinen en

mobiliteit.

In drie regiolabs hebben de bureaus hun

ideeën, samen met vertegenwoordigers

van de regio, uitgewerkt. Op 24 november

vond in Oudenbosch het slotlab plaats.

Tijdens deze bijeenkomst werd duidelijk

dat de transitie naar duurzame energie in

de Regio West-Brabant vaart kan krijgen.

De onderlinge relaties tussen de studies

zullen nog extra aandacht krijgen,

evenals de andere aspecten van de tiende

Eo Wijers prijsvraag: ruimtelijke economie

en governance. West-Brabant komt zo

duidelijk in beeld als proeftuin voor

energietransitie.

Energietransitie West-Brabant op de schaal van de regioStudio Marco Vermeulen laat zien wat de

ruimtelijke gevolgen en kansen zijn van

een energieneutraal West-Brabant in 2050

wanneer alleen gebruik gemaakt wordt van

hernieuwbare bronnen. West-Brabant – in

de 15e en 16e eeuw zelf een belangrijke

energieproducent door turfwinning

– heeft een veelzijdig landschap met

veel ruimte voor voedselproductie en

productie van organische grondstoffen

voor een biobased economy. Duurzame

energieproductie mag daar niet mee

concurreren. De componenten voor een

elektrisch neutrale en een warmteneutrale

regio zijn in beeld gebracht, met de

bijbehorende kosten. Windturbines en pv-

panelen leveren de grootste bijdrage voor

een elektrisch neutrale regio. Onbenutte

restwarmte vanuit de industrie, in

combinatie met geothermie rondom Breda

en Tilburg, biedt veel kansen voor een

warmteneutrale regio. De studie eindigt

met een integraal systeem voor biomassa

en energie, ‘de Biobased Backbone 2050’.

De kracht van korte koppelingenLOLA Landscape Architects pleiten

voor structuur en vernieuwing in de

energietransitie. Zij laten de relaties zien

tussen het nieuwe energielandschap

en lokale initiatieven. Er zijn veel

kleinschalige initiatieven voor duurzame

energiewinning. Korte koppelingen zijn

korte kringlopen waar winning, verwerking

en gebruik van warmte, elektriciteit en

grondstoffen op korte afstand van elkaar

plaatsvinden. Op lange termijn valt hier

veel te winnen. De stelling van LOLA is: er

bestaat geen afval. Tal van reststofstromen

kunnen worden benut zoals hout, maaisel,

gft, gezuiverd afvalwater van RWZI’s en

mest. Dit zou tot meer dan de helft kunnen

bijdragen aan de energiebehoefte in 2050.

Een ‘IBA of energy’ voor West-Brabant

wordt voorgesteld. Voorbeelden zijn het

CSM-terrein in Breda als toekomstige

energetische werkplaats en grasraffinage.

De kracht van het informele van Atelier TussenruimteAtelier Tussenruimte ziet de kracht van

het informele in open verkeerplatforms

waar veel ruimte is voor energieefficiënte

kleinschalige vervoerwijzen: van

(elektrische) fiets tot elektrische

boodschappenbusjes. Zij koppelen de

keuze van de vervoerswijze aan de

schaal van het gebied. Snelwegtracés

zouden veel beter kunnen worden

benut door de verdergaande

integratie van hard- en software. Als

hoofdopgaven zien zij de ontwikkeling

naar een toekomstbestendige, hybride

infrastructuur en een volledige inzet op

besparing en efficiëntie.

STEDELIJKE TRANSITIE IN ANDERE REGIO’S

Biobased Backbone 2050Integraal systeem voor biomassa en energie

Biobased Backbone 2050Integraal systeem voor biomassa en energie

Regio West-Brabant: Het milieupark als onderdeel van de Energetische Werkplaats,

LOLA RegiolabWestBrabant

Regio West-Brabant: Biobased Backbone Studio Marco

Vermeulen

3332

Utrecht Science Park wordt Living LabOverheden en partijen op het Utrecht

Science Park, het gebied op en rond de

Uithof, werken samen aan de ambitie om

in 2020 een internationaal toonaangevend

vestigingsmilieu te bieden voor de

cluster Life Science, duurzaamheid en

gezondheid. Met dagelijks ruim 60.000

bezoekers (en in 2020 ruim 110.000)

is de grootste uitdaging om het gebied,

ook intern, goed bereikbaar te houden.

Hierover worden in 2016 afspraken

gemaakt. Om te laten zien waar Utrecht

goed in is, wordt het Utrecht Science Park

een living lab: een etalage van de kennis

die in dit gebied wordt ontwikkeld en

internationaal wordt toegepast.

Governance-opgaveZoals het er nu naar uitziet kan dat prima

op het Utrecht Science Park zelf, omdat

veel gebouwen hergebruikt kunnen

worden. Concentratie en transformatie van

bestaande gebouwen is het uitgangspunt.

Daarnaast wordt de regio betrokken bij

de verdere ontwikkeling. Locaties als

Rijnsweerd en het leegkomende complex

van het RIVM in Bilthoven kunnen zich

ontwikkelen als een satelliet van het

Science Park. Ook de tweede fase van het

Utrechtse stationsgebied kan een living

lab en icoonproject worden voor Healthy

Urban Living. Er ligt dus vooral een

governance-opgave: partijen zijn samen

verantwoordelijk voor de ontwikkeling van

het gebied.

Van klein naar grootDe opgave was de afgelopen tijd vooral

om de samenwerking in dit leaderless

network te versterken. Dit was een

voorwaarde om verdere visies op te

kunnen stellen en afspraken te kunnen

maken. Dat was dan ook de belangrijkste

reden voor de regio om zich na het traject

van werkconferenties niet kandidaat

te stellen als prijsvraagregio voor de

Eo Wijers-prijsvraag. Deelname aan de

eerste reeks conferenties heeft een mooie

versnelling gebracht in het denken over

de gewenste aanpak en de focus gericht

op ‘producties’. In 2016 is er behoefte aan

het uitwerken van een ‘stip op de horizon’,

die vervolgens wordt uitgewerkt in een

ontwikkelingsstrategie voor een ruimer

gebied.

Regio Zwolle: Klimaatadaptatie als motor voor innovatieZwolle ligt in een echte delta met drie

rivieren die door en langs de stad

stromen. Juist delta’s zijn kwetsbaar voor

klimaatverandering. De samenwerkende

partners in de IJssel-Vechtdelta

hebben een strategie uitgewerkt hoe

meerlaagsveiligheid een onderdeel

kan worden van dagelijks handelen.

Het meedoen aan de werkconferenties

voorafgaand aan de Eo-Wijers

prijsvraag heeft in de regio Zwolle

het bewustwordingsproces over de

wateropgave én de verbinding met onder

andere ruimte en energie versneld.

Verder op de ingeslagen wegRiviersteden zijn van oudsher goed in sa-

menwerken en handelen. Deze kwaliteiten

staan aan de basis van het vervolgtraject

dat de IJssel-Vechtdelta na de prijsvraag

is ingeslagen. In projecten is verkend hoe

dijken robuust uitgevoerd kunnen worden

en hoe ruimtelijke elementen, zoals

een geluidswal, kunnen bijdragen aan

waterrobuustheid (ruimtelijke adaptatie).

Ook is bekeken hoe woningen en openbare

ruimte piekbuien kunnen opvangen zonder

schade op te lopen en hoe plekken ont-

wikkeld kunnen worden waar het prettig

toeven is tijdens een hittegolf. Daarnaast

organiseren bewoners en bedrijven zich in

allerlei netwerken, zoals Proeftuin Water,

Klimaat Actieve Stad (KAS) en TEDx Zwolle

(Climate Active Cities), en nemen ze

initiatief om bewustwording te vergroten

of innovatie op het gebied van governance

en financiën te verkennen.

Toekomstige Deltawerken bevinden zich in stedelijk gebiedDe IJssel-Vechtdelta zet in op innovatie en

een andere manier van kijken en neemt

klimaatadaptatie mee in het dagelijks

handelen. Hiertoe wordt kennis van het

verleden gecombineerd met nieuwe

vormen van samenwerking en technologie.

Door initiatieven integraal te verbinden

met opgaven als energietransitie ontstaan

nieuwe kansen en mogelijkheden.

Klimaatadaptatie uit zich op grote én op

kleine schaal, bij overheden, bewoners en

bedrijven. Dit gaat van een groen dak tot

een dijkverbeteringsproject of een nieuwe

ruimtelijke inrichting. Dat is anders dan

een Oosterscheldekering, zowel qua

techniek, financiering, samenwerking

en organisatie. De Zwolse wethouder

Ed Anker stelde in november 2015 op

het Deltacongres dat de toekomstige

deltawerken zich bevinden in de stedelijke

gebieden. De aanpak in de IJssel-

Vechtdelta kan als voorbeeld dienen voor

andere kwetsbare stedelijke regio’s, niet

alleen in de Randstad, maar ook in steden

als Jakarta en New York.

Stedelijke alliantiesMet de City Deal klimaatadaptatie binnen

Agenda Stad wil de regio Zwolle samen

met steden als Rotterdam, Dordrecht,

Den Haag en Gouda allianties aangaan

om experimenteerruimte te bieden op het

gebied van governance en techniek. Het

onderwijs en het bedrijfsleven draaien

hier volop in mee zodat de economie van

het stedelijk netwerk en de BV Nederland

een nieuwe impuls krijgen. Daarmee lonkt

een wenkend perspectief van zelfbewuste

robuuste deltasteden in een aantrekkelijke

en klimaatbestendige omgeving.

Regio Zwolle: Nieuwe Deltawerken IJssel-Vechtdelta, Urhahn Urban Design.

Regio Utrecht: universiteits-bibliotheek Utrecht, fotograaf Johan Hanko

3534

Gezocht: Nieuw bestuur Eo Wijers-stichtingDe Eo Wijers-stichting roept de nieuwe generatie professionals op een nieuw bestuur voor de stichting te vormen, om op een eigentijdse en vernieuwende manier vorm te geven aan de toekomst van de stichting.

Reserveer: 3 juni 2016, UtrechtMeer weten? Zie www.eowijers.nl/nieuwetoekomsteo wijers-stichting voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

De Eo Wijers-stichting is een onafhankelijk

netwerk van professionals dat sinds 1985 op

vrijwillige basis een bijdrage levert aan de

verbetering van de ruimtelijke kwaliteit op

regionaal schaalniveau. De stichting steunt

ambitieuze opdrachtgevers. Samen met hen

organiseerde de Eo Wijers-stichting tot nu

toe tien ontwerp prijs vragen met toenemende

aandacht voor doorwerking in de praktijk.

OPVOLGERS GEZOCHT

http://www.eowijers.nl/nieuwetoekomst

Eo Wijers - naar een energieneutrale Stedendriehoek

Documents

Transcript of Eo Wijers - naar een energieneutrale Stedendriehoek