Rapport Action Research Energieneutrale scholen

Rapport Action Research Energieneutrale scholen

Het Klimaatverbond, Carolien van Merksteijn & Laury Schepers april 2013

Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk | versie 2 2

Inhoudsopgave Inleiding 3 1 Bronnenonderzoek 4

1.1 Werkwijze 1.2 Samenvatting inventarisatie 1.3 Ontwikkelingen 1.4 Bestaande netwerken 1.5 Instrumenten & informatie voor schoolbesturen en gemeenten 1.6 Conclusies uit inventarisatie 1.7 Gebrek aan fundamentele kennis 1.8 Onkundig en onervaren opdrachtgeverschap schoolbesturen 1.9 Van nieuwbouw naar renovatie 1.10 Prestatiecontracten en verdelen van risico’s 1.11 Financieringsconstructies en financiële knelpunten

2 Interviews gemeenten

2.1 Werkwijze 12 2.2 Resultaten 14

3 Conclusies Trefoil 19 4 Conclusies en aanbevelingen 22 5 Bijlagen 23


Inleiding – Aanleiding tot Action Research Energieneutrale Scholen Het Klimaatverbond, de vereniging voor gemeenten, provincies en waterschappen met ambitieuze klimaatneutraalambities, heeft begin 2013 een zogenaamde Action Research naar energieneutrale scholen uitgevoerd ter voorbereiding op een Green Deal met het ministerie van I&M en mogelijk andere ministeries. In april 2012 is er een startbijeenkomst geweest, waarbij op hoofdlijnen knelpunten in kaart zijn gebracht en vragen zijn voorbereid voor Marieke van der Werf, toen nog Tweede Kamerlid van het CDA. Door de val van het kabinet heeft dit helaas niet tot resultaat geleid. Wel heeft het ministerie van I&M aangegeven het onderwerp interessant te vinden en te willen toewerken naar het afsluiten van een Green Deal.

De vervolgbijeenkomst, in oktober 2012, vond plaats bij basisschool de Wilgenstam in Rotterdam, het eerste volledig duurzaam gerenoveerde schoolgebouw van het land. In navolging daarop zijn er een twintigtal gemeenten gezocht, die betrokken zijn bij deze Action Research en de Green Deal. Op deze manier heeft Het Klimaatverbond een netwerk opgebouwd van gemeenten, die in de volgende fase aan de slag willen gaan met het energieneutraal renoveren van ten minste een basisschool. Het Klimaatverbond zal ondersteuning bieden aan dat actief lerende netwerk. De voorbereiding van de Green Deal gebeurt in een aantal fases. De eerste fase bestond uit onderzoek naar de belangrijkste knelpunten en oplossingen voor het energieneutraal renoveren van basisscholen. In dit document doen we verslag van deze eerste fase. Een van de belangrijkste aandachtspunten binnen de Action Research is de financiering van de maatregelen. Met het onderzoek hebben we geprobeerd de knelpunten en oplossingen en vooral de mogelijkheden van slimme financieringsconstructies zichtbaar te maken, waarbij we vanuit verschillende expertises kennispartners hebben uitgenodigd mee te denken. De nadruk in het onderzoek lag op bestaande basisschoolgebouwen, omdat daar de grootste uitdaging ligt. Een groot deel van de oplossingen voor de bestaande schoolgebouwen zal ook toepasbaar zijn voor nieuwbouw. Bovendien zal de kennis en ervaring die hierbij wordt opgedaan ook kunnen worden toegepast door andere (openbare) gebouwen, van organisaties waar de overheid relatief veel invloed op heeft, zoals op het gebied van zorg en welzijn, maar ook voor bedrijven.


1 Bronnenonderzoek 1.1 Werkwijze De bronnen zijn geïnventariseerd via een bezoek aan het congres Zeven jaar Frisse Scholen, kennis uit eerdere projecten van Het Klimaatverbond, DWA, TreFoil Energy, Sustinno, SME Advies en andere partners en intensief onderzoek op de websites van Ruimte-OK, PO-Raad, Bouwstenen voor Sociaal en andere aanverwante organisaties. Er zijn heel veel publicaties over scholenbouw, energieneutraal bouwen en aanverwante onderwerpen. Van de meest relevante publicaties is onderstaande samenvatting gemaakt. Onderstaande teksten zijn samenvattingen van de relevant bevonden bronnen. De bronverwijzing (cijfer tussen vierkante haken) correspondeert met de bronnenlijst in bijlage 06. 1.2 Samenvatting inventarisatie bestaande informatie en netwerken Vanaf 2020 moet alle Nederlandse nieuwbouw energieneutraal zijn, zo ook basisschoolgebouwen. Het wordt steeds waarschijnlijker dat, net als bij nieuwbouw, ook bestaande gebouwen aan een bepaalde minimale energieprestatie moeten gaan voldoen [126]. Schoolgebouwen zijn nu gemiddeld 35 jaar oud en veel zijn aan vernieuwing of grondige renovatie toe [106]. Bij veel basisschoolgebouwen liggen er kansen voor slim, toekomstgericht renoveren (energieneutraal, fris en aangepast aan de huidige functies) of nieuwbouw. Deze kansen zijn te benutten door slimme financieringsconstructies, bouwmethoden, aanbesteden van integrale contracten, onderhouden, meten en door controleprestaties achteraf. Scholen hebben een voorbeeldfunctie; onderwijshuisvesting moet goede leerprestaties bevorderen en een flink aantal jaren aan de eisen blijven voldoen. Veel partijen, vooral de leerlingen en leerkrachten, hebben belang bij een slim, toekomstgericht, hoge kwaliteit gebouw en voldoende geld voor onderwijskwaliteit (salarissen, materiaal, enzovoort). Hiervoor is het nodig om alle belanghebbenden samen te laten werken aan een energieneutraal, fris, toekomstgericht en hoge kwaliteit gebouw. 1.3 Ontwikkelingen Vanaf 1 januari 1997 ligt de zorgplicht voor onderwijshuisvesting bij gemeenten. Gemeenten hebben de taak om te voorzien in adequate huisvesting van onder andere het primaire onderwijs binnen het grondgebied. Elk jaar stelt het College van Burgemeester en Wethouders het budget voor onderwijshuisvesting voor het eerstvolgende jaar vast. De gemeenteraad stelt een investeringsplan vast met een verdeling van middelen voor de onderwijshuisvesting. In dit kader is het wenselijk dat meerjarenonderhoudsplanningen worden opgesteld voor de onderwijsgebouwen binnen de gemeente, voor dat deel waarvoor de gemeente verantwoordelijk is. Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor het beheren en exploiteren van de door hen gebruikte schoolgebouwen. Voor aanvullende of vervangende onderwijshuisvesting of voor ingrijpende onderhoudsvoorzieningen moeten zij een aanvraag indienen bij de gemeente. Om overeenkomsten te kunnen afsluiten, is het juridisch eigendom in handen van de school, het economisch eigendom veelal in handen van de gemeente. Hierdoor kan het schoolbestuur de gebouwen niet eigenhandig verkopen. De wet regelt de eigendomsverhoudingen. Partijen kunnen daarvan afwijken en regelen dat dan in een bestuursovereenkomst. Door de huidige bekostigingssystematiek en gescheiden onderhoudsverantwoordelijkheid is aandacht nodig voor de onevenredige verdeling van kosten en baten van duurzaamheidmaatregelen, de zogenaamde Split Incentive. De (financiële) winst als gevolg van een lagere energierekening is op dit moment voor het schoolbestuur. De gemeente betaalt echter voor de te treffen maatregelen (het is de scholen zelfs verboden


om te investeren in de huisvesting), maar ziet binnen de huidige financieringsstructuur niets van die investering terug [127]. Op 1 januari 2015 zal het buitenonderhoud naar de basisschoolbesturen worden overgeheveld, in het kader van de zogenaamde ‘doordecentralisatie’. Gemeenten zijn en blijven verantwoordelijk voor nieuwbouw van basisschoolgebouwen. Het programma ‘Frisse Scholen’ wordt door Agentschap NL overgeheveld naar de markt. Hierbij wordt in themateams gewerkt aan vervolgstappen. De thema’s zijn [128]:

1. Kennisketen Frisse Scholen 2. DIGI-Atlas: leren van alle Frisse Scholen 3. Scholenbouw Fonds voor Frisse Scholen 4. ESCo’s verduurzamen scholen budgettair neutraal 5. Keurmerk en benchmark Frisse Scholen 6. Energiemonitoring en feedback Frisse Scholen 7. De Frisse Schoolkeuze voor ouders en leerlingen.

1.4 Bestaande netwerken Er zijn veel instanties, netwerken en adviesbureaus die zich bezig houden met het toekomstgericht renoveren en het bouwen van schoolgebouwen. De belangrijkste zijn hieronder weergegeven. Netwerken, instanties en adviesbureaus Ruimte-OK www.ruimteok.nl Voor totstandkoming van brede

scholen, hoge kwaliteit onderhoudshuisvesting, onafhankelijke kennisbank, enz.

PO-Raad www.poraad.nl De vereniging behartigt de gemeenschappelijke belangen van besturen in het basisonderwijs, speciaal basisonderwijs en (voortgezet) speciaal onderwijs.

Agentschap NL www.Agentschap NL.nl Rijksoverheidsagentschap; voor handleidingen, brochures, voorbeeldprojecten, enz.

VNG www.vng.nl Modelverordening en normbedragen (semioverheid)

1.5 Instrumenten en informatie voor schoolbesturen en gemeenten Er zijn heel veel instrumenten en rapporten die zich richten op bouw en onderhoud van basisscholen, verbetering van binnenklimaat, energieneutraalgebouwde omgeving en financieringsconstructies. Relevantie is lastig te beoordelen voor schoolbesturen en gemeenten. Daarom zijn er hieronder een aantal uitgelicht.


Aanbevolen informatie/instrumenten voor SCHOOLBESTUREN

Aanbevolen informatie/instrumenten voor GEMEENTEN

Scholenbouwwaaier - Atelier Rijksbouwmeester [111]

Rapportage Marktinitiatieven Frisse Scholen - Agentschap NL [106]

Infoblad Ervaringen met energieprestatiecontracten voor scholen (NESK) – Agentschap NL [65]

Scholenbouwwaaier - Atelier Rijksbouwmeester [111]

Duurzame gebouwen Nieuwskrant - Agentschap NL [26]

Management Samenvatting van: Een fris alternatief voor de huisvesting van kinderen – PO-Raad [29]

Verdienen met duurzaam onderhoud! Naar een duurzaam meerjarenonderhoudsplan (DMOPO): de stand van zaken - Agentschap NL [126]

Verdienen met duurzaam onderhoud! Naar een duurzaam meerjarenonderhoudsplan (DMOPO): de stand van zaken - Agentschap NL Agentschap NL [126]

Kruisjeslijst verantwoordelijkheid onderhoud schoolgebouwen – PO-Raad (geldig tot doordecentralisatie is doorgevoerd) [74]

Verduurzamen van het meerjarenonderhoud bij basisscholen - Agentschap NL [127]

Programma van Eisen Frisse Scholen april 2012 [104]

Programma van Eisen Frisse Scholen april 2012 – Agentschap NL [104]

Leidraad prestatiecontracten, beheer en onderhoud gebouwen versie 2.0 – Agentschap NL [75]

Leidraad prestatiecontracten, beheer en onderhoud gebouwen versie 2.0 - Agentschap NL [75] Financiering fact sheet – Servicepunt Duurzame Energie [40] Toolbox Financieringsconstructies overzichtstabel – Agentschap NL [119] ESConetwerk.nl [37] Wat u wilt weten over Frisse Scholen - Energiegebruik, binnenmilieu, ziekteverzuim en leerprestaties – SenterNovem [133]

1.6 Conclusies uit inventarisatie Het realiseren van een fris, energieneutraal, (qua functies) toekomstgericht en kwalitatief hoog schoolgebouw door renovatie of nieuwbouw is mogelijk als een aantal stappen in acht wordt genomen. Verschillende instrumenten zijn voorhanden, maar worden onvoldoende toegepast door een kennishiaat bij de opdrachtgever en directbelanghebbenden. Deze stappen en tools zijn: 1. Een duurzaam meerjarenonderhoudsplan opstellen met gemeente en alle

schoolbesturen. [126] 2. Het opstellen van een goed Programma van Eisen voor de bouw of renovatie van een

frisse, energieneutrale, (qua functies) toekomstgerichte en hoge kwaliteit schoolgebouw is onontbeerlijk voor het realiseren ervan. Zowel de formele opdrachtgever (bouwheer) als directbelanghebbenden maken hiermee aan het ontwerpteam duidelijk aan welke eisen hun voorstellen moeten voldoen. [104]

3. De volgende stap is het afsluiten van een prestatiecontract met de leverancier(s). [75, 65]

4. Hierna komt het (tussentijds) toetsen van de resultaten conform het prestatiecontract en Programma van Eisen. [35]

5. Tot slot moet na oplevering van de renovatie of nieuwbouw de energie- en binnenklimaatprestatie gemeten en gecontroleerd worden en de aannemer moet hierop conform contract (financieel) kunnen worden aangesproken.


1.7 Gebrek aan fundamentele kennis De PO-Raad komt tot de conclusie dat basale informatie ontbreekt, zoals leeftijd van en aantal gebouwen. De kwaliteit van de gebouwen voldoet aan de lage minimumeisen. Het gebrek aan een duidelijke regisseur zorgt voor inefficiënte en onproductieve processen om tot een gebouw te komen. Het systeem in z’n geheel (beleid, regels en budgetten) is niet consistent en irrationeel. Met grote inspanning van de belanghebbenden komen er wel gebouwen tot stand, na een gemiddeld voorbereidingsproces van zeven jaar en met concessies aan tijd, kwaliteit en geld. Effectieve samenwerking tussen scholen en kinderopvang wordt door het systeem gehinderd. Uiteindelijk gaat er veel waarde verloren en wordt het belang van het kind opgeofferd, doordat de belangen zo fijnmazig zijn verdeeld. Waardeverlies vertaalt zich in hoge voorbereidingskosten, suboptimalisatie van kosten over de life cycle en gemiste opbrengsten door leegstand, bij benadering gekwantificeerd op jaarlijks € 100 miljoen. De PO-Raad ijvert dan ook voor stimulering van samenwerking tussen onderwijs, opvang en overige instellingen, met de levenscyclus van het gebouw als uitgangspunt en de gebruiker centraal bij ontwerp, bouw, onderhoud en beheer. Parallelle belangen voor betrokken partijen. Langetermijnperspectief. Een basisniveau van voorzieningen voor alle scholen. Eenvoud en helderheid voor alle betrokkenen. Flexibiliteit – ook op de lange termijn. Afstemming en ruimte voor lokaal maatwerk. Eerlijke verdeling van middelen en risico’s. Goede spreiding en maximale dekking van onderwijs. Rekening houden met diversiteit. Ofwel: Een vraaggestuurd systeem, waarin de gebruiker centraal staat en er een markt ontstaat, waarin aanbieders van huisvesting optimaal proberen in te spelen op de wensen van gebruikers. Scholen zullen zich concentreren op hun kernkwaliteiten en kinderopvang; scholen en andere organisaties zullen uit zichzelf de prikkel voelen om samen te werken. De randvoorwaarden die de PO-raad heeft geformuleerd voor dit systeem zijn: 1. Oprichting van een garantiefonds, dat scholen toegang geeft tot (betaalbare)

financiering 2. Compenseren van gebrek aan expertise bij kleine schoolbesturen. Dit kan geregeld

worden door instellingen als het Servicecentrum Scholenbouw (nu onderdeel van Ruimte-OK) een meer prominente rol te geven of door expertise ter beschikking te stellen via Regionale Huisvestingsbedrijven

3. Een transitiemodel dat ervoor zorgt dat alle scholen een gelijkwaardige uitgangspositie hebben bij invoering van het systeem van doordecentralisatie. Belangrijk is dat het vastgoed dan goed gewaardeerd wordt en dat bij de vaststelling van de jaarlijkse budgetten met een ongelijke startpositie in gebouwkwaliteit tijdelijk rekening wordt gehouden. [29]

1.8 Onkundig en onervaren opdrachtgeverschap schoolbesturen Uit de ervaring in duurzame scholenprojecten van deelnemers aan de eerste werksessie is gebleken dat het kennisniveau van schoolbesturen van duurzaam bouwen/renoveren, techniek en vooral lange termijn financieringsopties erg laag is. Zij hebben niet de capaciteit om de juiste kennis in huis te halen en zijn argwanend tegenover adviseurs, gemeente en marktpartijen als ontwikkelaars en investeerders, die dit voor hen uit kunnen rekenen of ontzorging aanbieden in ruil voor (een deel van) de winst. Schoolbesturen hebben behoefte aan onafhankelijk, gestructureerd, transparant en betrouwbaar advies en begeleiding op maat en niet aan informatieoverschot. Ook is gebleken dat educatie en lespakketten niet tot daadwerkelijke fysieke maatregelen leiden, maar wel tot bewustwording en gedragsgebonden energiebesparing. Zonnepanelen kunnen een opstap naar bredere verduurzaming van schoolgebouwen zijn. Natuur- en milieueducatiecentra zijn van belang bij het inzetten van educatie, maar zijn niet de aangewezen partij om verduurzaming van schoolgebouwen te trekken.[129]


Renovatieaanvragen van schoolbesturen worden door de gemeente beoordeeld op basis van beoordelings- en urgentiecriteria. In de standaard situatie worden de aanvragen met name beoordeeld op ruimtegebrek, achterstallig onderhoud, noodzakelijke aanpassingen in verband met wettelijke verplichtingen – denk bijvoorbeeld aan brandveiligheid – en gewenste aanpassingen voortvloeiend uit nieuwe onderwijsconcepten. Het is eerder uitzondering dan regel dat aanvragen ingediend worden met als doel ‘vermindering van het gebouwgebonden energieverbruik’ of ‘verbetering van de arbeids- en leeromstandigheden’ (binnenlucht, temperatuur, verlichting, akoestiek). Waarom is het zo zeldzaam dat beide thema’s standaard meegenomen worden in een renovatietraject? Hiervoor is een aantal redenen aan te dragen. Ten eerste: onbekendheid met de materie bij de schoolbesturen en de gemeente. Het begint al met het gegeven dat weinig schoolbesturen, directeuren en gemeentelijke huisvestingprofessionals inzage hebben in de energie- en binnenmilieuprestatie van hun gebouw. Zeker ook niet in relatie tot wat het in een doelgericht gerenoveerde school zou kunnen zijn. Onbekendheid is hier overigens iets anders dan een gebrek aan affiniteit met het onderwerp. Welk schoolbestuur en welke schooldirectie is immers niet geïnteresseerd in een forse besparing op de energiekosten, vermindering van de milieubelasting van het gebouw, een aanzienlijke verbetering van de arbeidsomstandigheden van het onderwijzend personeel plus een verbetering van de leerprestatie?

Verder wordt er door schoolbesturen en gemeenten nogal eens vanuit gegaan dat de energieprestatie en de binnenmilieukwaliteit ‘automatisch’ goed wordt na een renovatie. ‘De architect of projectmanager zorgt er immers wel voor dat alles na oplevering aan de vigerende wettelijke eisen voldoet?!’ Deze redenering berust om twee redenen op een misverstand. Ten eerste stelt bijvoorbeeld het Bouwbesluit slechts zeer beperkte eisen voor renovaties. Om een enigszins goede binnenluchtkwaliteit te realiseren, is absoluut meer nodig dan alleen wat ‘wettelijk vereist’ is. Ten tweede redeneert de architect zelf, op basis van eerdere ervaringen bij schoolrenovaties, vaak: ‘Laat ik maar niet over allerlei energiebesparende en binnenmilieuverbeterende opties beginnen, want er is toch geen geld’. [133] De gemiddelde Energie Prestatie Score (EPC) van schoolgebouwen blijkt bij zowel de bouwaanvraag als de uiteindelijke oplevering 25% onder het bouwbesluit te liggen. Als het schoolbestuur ook bouwheer/opdrachtgever is, ligt dit zelfs 35% lager dan het bouwbesluit. De focus ligt op installatietechnische maatregelen in plaats van het optimaliseren van de bouwkundige schil. Er moet dus zorg aan het juist installeren, inregelen, onderhouden en gebruiken worden besteed, door voorlichting en het meten en controleren van de resultaten, om deze systemen optimaal te laten functioneren. [116] Mogelijke betrokkenen bij een bouwproject zijn: opdrachtgever, architect, aannemer, installatieadviseur, constructeur, bouwmanager, gemeente, woningcorporatie, projectontwikkelaar, belegger, financiers. [10] 1.9 Van nieuwbouw naar renovatie Het accent moet verschuiven van nieuwbouw naar bestaande bouw, ondanks dat het om publicitaire en electorale redenen interessanter lijkt om te scoren met nieuwbouw. Schoolgebouwen worden steeds ouder, nu gemiddeld 35 jaar, maar met de huidige nieuwbouw van 100 (PO- en VO-)scholen per jaar duurt het 75 jaar voordat het gebouwenbestand is vervangen. Daarnaast is er geen sprake van strategisch voorraadbeheer van onderwijsgebouwen. De situatie is nauwelijks in kaart gebracht. Strategisch voorraadbeheer standaardiseren en naar een landelijk niveau tillen zouden de doelen voor de komende jaren moeten worden. [106] Uit de ervaring in duurzame scholenprojecten van deelnemers aan de eerste werksessie is gebleken dat een meerjarenonderhoudsplan erg belangrijk is voor schoolbesturen, omdat


planningscycli van gemeenten lang en star zijn. Voorts is gebleken dat een lokale aanpak met een lokaal netwerk van partijen van financiers tot installateurs nodig is. Lokale partijen hebben belang bij de verduurzaming van scholen en kunnen een langetermijnaanpak opstellen en uitvoeren, al moet wel worden vastgesteld of het kennisniveau voldoende is. Daarnaast hebben schoolbesturen en gemeenten vaak geen tijd voor regionale of landelijke bijeenkomsten. De lokale initiator van een renovatie of nieuwbouwproject moet actief schoolbesturen en gemeenten werven, op maat adviseren en het gat tussen de werkvelden techniek, financiering en gedrag/educatie dichten, qua kennis en contacten. [129] In een bestaand basisschoolgebouw met een hoge energierekening is het energieverbruik met 40% te verlagen, als ingezet wordt op een renovatie met de juiste energiebesparende maatregelen. Hierbij wordt uitgegaan van toepassing van HR++ glas, extra thermische isolatie van vloeren en daken, introductie van een nieuwe (HR-)ketel en plaatsing van nieuwe energiezuinige verlichting. Verder wordt gewerkt met (nieuwe) mechanische ventilatie met warmteterugwinning. [133] 1.10 Prestatiecontracten en verdelen van risico’s Belangrijke leerpunten uit de NESK-projecten met betrekking op prestatiecontracten[65]: • Leg de aansturing van het contract zoveel mogelijk bij één verantwoordelijke;

schoolbestuur en gemeente dienen dat samen overeen te komen (in bijv. de bestuursovereenkomst)

• Maak het niet te moeilijk. Bekijk, met name als kleine school, goed tot op welk niveau een prestatiecontract nog voldoende meerwaarde zal bieden

• Samenwerken op basis van prestatiecontracten vereist visie, commitment en passie • Blijf stabiel in de mensen die betrokken zijn bij de contractvorming (geen wisselingen) • Het bepalen van de referentiewaarde voor het energieverbruik (baseline) is belangrijk

bij het maken van afspraken over de energieprestatie • Neem in een bijlage van het contract op hoe wordt omgegaan met wijzigende

omstandigheden • Een integrale benadering is van belang bij het vormen van prestatiecontracten, weg

van het traditioneel denken in bijvoorbeeld werktuigbouwkunde of elektrotechniek • Maak gebruik van prestatie-eisen voor zowel de bouwfase als voor de beheerfase • Leg in een prestatiecontract de risico’s bij die partijen neer die er de meeste invloed

op kunnen uitoefenen • Advies aan de scholenbranche: Leg een database aan met voorbeelden van Kritieke

Prestatie Indicatoren, referentiewaarden en lean & mean-prestatiecontracten. De risico’s bij geïntegreerde contracten en aanbestedingen zijn als volgt verdeeld:


Het verschil tussen traditioneel en geïntegreerd aanbesteden is als volgt samen te vatten: [54]

1.11 Financieringsconstructies en financiële knelpunten Agentschap NL laat een beperkt aantal financieringsmogelijkheden voor Frisse Scholen terugkomen in haar brochures. [44] Eigen geld inzetten • Betaling ineens

• Gespreide betaling Geld lenen • Bij de gemeente

• Bij de gemeente vanuit het fonds Volkshuisvesting

• Bij een bank • Bij leveranciers

Geld van derden gebruiken • Subsidies van overheden • Sponsoring door bedrijven, instellingen, ouders

en/of leerlingen • Fiscale maatregelen: BTW-compensatiefonds,

Groenfinanciering, EIA, MIA, e.d.* Eigendom van installaties afstaan • Lease, huren, huur/kopen en outsourcen van

installaties Eigendom van vastgoed afstaan • Verkopen/sell en lease back van vastgoed

* Scholen komen niet in aanmerking voor de EIA, bedrijven waarvan geleased, gehuurd of geoutsourcet wordt wel De modelverordening voor onderhoudshuisvesting die de VNG opstelt, wordt voor het overgrote deel van de gemeenten overgenomen om de normbedragen voor nieuwbouw van scholen vast te stellen. De modelverordening houdt echter weinig rekening met het toepassen van duurzame materialen, energiezuinigheid, (extra) installaties voor het binnenklimaat of een adequate werkomgeving voor docenten. Gemeenten geven minder uit aan onderwijshuisvesting dan de omvang van het budget waarmee bij de verdeling van gelden uit het Gemeentefonds rekening wordt gehouden. [106] Er is onderzoek gedaan naar een Investeringsfonds Scholenbouw om schoolbesturen en gemeenten een aanvullende mogelijkheid te bieden om (brede) scholen te realiseren en


bestaande scholen te renoveren en beheren. Marktpartijen als pensioenfondsen zijn de investeerders en moeten al vanaf de voorbereidingsfase nauw betrokken zijn bij nieuwbouw- of renovatieprocessen en veel taken en risico’s overnemen van gemeenten en schoolbesturen. Hiermee wordt de hele levensduur van het gebouw geoptimaliseerd en zou meerwaarde van 10% ten opzichte van business as usual ontstaan. [33] De huidige wet met een hoofdstuk over huisvesting is voor het (speciaal) basisonderwijs de Wet op het primair onderwijs (WPO, art. 91 e.v.). Een nauwkeurige beschrijving van aanvraagprocedures en beoordelingscriteria, waarlangs een schoolbestuur in aanmerking kan komen voor vergoeding van investeringen in zijn schoolgebouwen zou een dam moeten opwerpen voor te grote inmenging van de gemeente in het bestuur van de school. De interesse van (semi)private partijen in schoolgebouwen is voor gemeenten en schoolbesturen zowel een kans (extra middelen, kwaliteitsimpuls) als een bedreiging (combinatie v functies). Als scholen en gemeenten deze uitdaging aangaan, zullen ze zich moeten verdiepen in nieuwe financieringsconstructies en eigendomsverhoudingen. [61] In het kader van verduurzaming van gemeentelijk vastgoed gebruiken de G-25 gemeenten de Frisse Scholen-aanpak. Vrijwel alle gemeenten ervaren de gescheiden budgetten tussen schoolbesturen en gemeenten in het primair onderwijs als een barrière om basisscholen ingrijpend te verduurzamen. [51] Uit onderzoek naar een Frisse Scholen-financieringsmodel is gebleken, dat er geen eenduidig pakket is dat door alle schoolbesturen kan worden gerealiseerd. Het is projectafhankelijk welke pakketten financieel haalbaar zijn. [30]


2 Interviews gemeenten 2.1 Werkwijze Op basis van informatie uit een door Het Klimaatverbond zelf uitgevoerde belronde onder gemeenten, hebben we gemeenten benaderd die aangegeven hebben geïnteresseerd te zijn in het onderwerp 'energieneutrale scholen', hiermee bezig te zijn of te gaan. Ook zijn uit eerdere bijeenkomsten en contacten uit eerdere projecten een aantal gemeenten die óf geïnteresseerd waren óf actief zijn (geweest) met dit onderwerp benaderd. We hebben door middel van een aantal vragen de ervaringen van de betreffende gemeente met het energieneutraler maken van schoolgebouwen gepolst en hun eventuele interesse voor deelname aan het lerende netwerk in het kader van de nog af te sluiten Green Deal. De contactpersoon kreeg per mail informatie over de Action Research en een korte vragenlijst toegestuurd: • De onderzoeksopzet voor gemeenten en scholen, inclusief omschrijving van

relevante definities (bijlage 01) • Financieringsopties voor gemeenten (bijlage 02) • Categorisering schoolgebouwen (DWA) (bijlage 03) • Vragenlijst (bijlage 04). Na ontvangst van de digitale bestanden is telefonisch een interview afgenomen met meerdere doelen: 1. het inventariseren van knelpunten en oplossingen hiervoor; 2. het verzamelen van inspirerende voorbeelden van koplopergemeenten en

schoolbesturen. Tijdens het interview werden de volgende vragen gesteld: 1. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen?

Bijvoorbeeld op het gebied van: financiering, techniek, organisatorische aspecten, juridische aspecten, m.b.t. bewustwording, persoonlijke en culturele aspecten ("willen") en overige.

2. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Zoals zelfontwikkelde tools, goede praktijkvoorbeelden en succesfactoren. En heeft u inzage in de invloed van gebruikersgedrag in het gebouw, in de financiering evenals de energieprestatie?

3. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school?

4. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht (bijlage bij verstuurde mail)? Zo ja, heeft u deze al toegepast? Wat zijn uw ervaringen en tips? Zo niet, hoe staat u hier tegenover?

5. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Zo ja, welke? Zo nee, komen die er wellicht in de toekomst?

6. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? frequentie, vanuit welke afdeling, met welke contactpersonen/functies (bijv. huisvesting/ gebouwbeheer en onderwijs)


7. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen?

8. Het Klimaatverbond gaat een actief lerend netwerk opzetten met een twintigtal gemeenten binnen een Green Deal en deze ondersteunen bij het energieneutraal renoveren van één of meerdere scholen. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen en wilt u deelnemen aan deze Green Deal?

9. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig; energiescan; quickscan van gemeentelijk beleid voor verduurzaming scholen; helpdesk; (intern) aanspreekpunt resp. coördinator; beslisboom / stappenplan; anders?

Voor het onderzoek van TreFoil hebben we de volgende vragen toegevoegd: 10. Zou het uw gemeente helpen als er een webtool/platform zou zijn, die gemakkelijk

inzichtelijk maakt (d.m.v. pakketten) welke energieoplossingen er mogelijk zijn voor de scholen?

11. Is uw gemeente geïnteresseerd in energiebesparingspakketten inclusief financieringsoplossingen, waarbij snel kan worden ingezien tot welke besparingen deze pakketten leiden?

12. Is uw gemeente geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app), waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energieoplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school?

Verslaglegging De verslagen van de interviews en de ingevulde vragenlijsten zijn te vinden in bijlage 05 'Uitgewerkte vragenlijsten AREnS'. Een omschrijving van de vijf verzamelde voorbeeldgemeenten, Antwerpen, Heemskerk, Lochem, Enschede en Rotterdam, zijn te vinden in bijlage 09. In subparagraaf 2.2 staat een samenvatting van de genoemde knelpunten, de oplossingen, de financieringsconstructies en de ondersteuningsbehoefte die uit deze interviews naar voren zijn gekomen.


2.2 Resultaten 2.2.1 Knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen Financiële knelpunten Financiële knelpunten hebben verschillende oorzaken. Door grootschalige inkoop van energie en gas samen met de gemeente zijn de prijzen van energie voor de schoolbesturen laag en terugverdientijden lang. De economische crisis heeft een gunstig effect op de kosten, waardoor er meer mogelijk is. Zeker als de gemeente extra kosten voor Frisse Scholen financiert, bijvoorbeeld een extra 10% stichtingskosten, en de nullijn hanteert voor de VNG-norm. De VNG-norm is de afgelopen jaren met 10% gedaald. Ambities aan het begin van het traject voor energieneutraal renoveren of nieuwbouw sneuvelen echter vaak op de meerkosten. De schoolbesturen hebben geen eigen middelen beschikbaar om deze ambities te realiseren door het bijleggen van de meerkosten. De schoolbesturen zijn bij de meeste gemeenten de bouwheer. Echter in een demarcatielijst wordt afgebakend waar gemeenten wel of niet (financieel) voor verantwoordelijk zijn. Hierdoor is het budget vaak ontoereikend. Voor nieuwbouw is het aantal leerlingen leidend voor de normvergoeding. Schoolbesturen komen niet in aanmerking voor fiscale stimuleringsregelingen voor toepassing duurzame technieken zoals de Energie Investeringsaftrek. Marktpartijen die de uitvoering op zich nemen overigens wel (zoals bij ESCo's). Schoolbesturen kunnen vaak wel gebruik maken van (gemeentelijke) regelingen voor groendaken of zonnepanelen. Weerstand bij schoolbesturen Schoolbesturen zien goed onderwijs als hun kerntaak. In veel gevallen is energieneutrale huisvesting van ondergeschikt belang. Marktpartijen willen energieneutraal vaak groots en zonder integrale benadering toepassen. Dat botst met de wensen van de schoolbesturen. Bij nieuwe bouwvormen zoals cradle to cradle zien gemeenten intern en schoolbesturen veel risico’s en dit zorgt voor weerstand. Hierbij moeten oude processen en zekerheden los gelaten worden om tot een hogere kwaliteit gebouw te komen. Daarbij komt dat veel schoolbestuurders vast zitten in oude structuren, qua scholenbouw en qua boekhouding. Ze werken al 20 jaar op dezelfde manier en zijn niet van plan de werkwijze aan te passen. Ook denken sommige gemeenten dat de schoolbesturen hen liever zien gaan dan komen. Er is bij sommige schoolbesturen weerstand tegen de maatregelen voor de verbetering voor het binnenklimaat. Vanwege kostenbesparingen is de uitvoering vaak niet fraai en zijn er klachten over lawaai of tocht. Energieneutrale en frisse scholen worden soms ook geconfronteerd met hoge onderhoudskosten voor bijvoorbeeld filters. Deze slechte voorbeelden worden vaak als gangbaar gezien. Geen kennis van vastgoed bij schoolbesturen (en onvoldoende bij gemeenten) Schoolbesturen hebben niet de knowhow of de tijd om zich goed te verdiepen in vastgoedbeheer. Vaak heeft de gemeente ook niet alle kennis in huis of onvoldoende tijd om zich in een plan te verdiepen. Vaak wordt een architect of adviesbureau ingehuurd. Echter, de wensen die een schoolbestuur (vaak de bouwheer) heeft moet goed worden aangegeven anders is de kans groot dat er alleen een oplossing bedacht voor de specifieke vraag die wordt gesteld (en geen integrale oplossing). In een aantal gemeenten staat de milieudienst of afdeling milieu klaar om advies te geven over energieneutraal bouwen. Er moet dan wel een verwijzing komen vanuit bijvoorbeeld de afdeling onderwijs naar de milieudienst.


Gemeente is onpartijdig en schoolbesturen concurreren De gemeente heeft één budget en mag een schoolbestuur geen voorrang verlenen. Dus als één van de schoolgebouwen meer budget krijgt, of een bepaalde maatregel daar wordt toegepast, staan alle andere schoolbesturen met vergelijkbare gebouwen in de rij. Dit heet de materiële gelijkstellingsregeling, maar kan wel worden opgelost door de gemeentelijke huisvestingsverordening. Een aantal gemeenten heeft dit ook zo aangepakt. Gebouw- en renovatiegebonden knelpunten In energieadviezen geopperde maatregelen zijn niet altijd toepasbaar binnen het bestaande gebouw. Ook moeten nieuwe installaties of aanbouwen zorgvuldig worden aangesloten op het bestaande systeem en opnieuw worden ingeregeld. Daarbij is bij ingrijpende renovaties geen onderwijs mogelijk en als het niet binnen de schoolvakanties gerealiseerd kan worden, is er (kostbare) tijdelijke huisvesting nodig. Onzekerheid over de toekomstige budgetten De gemeentelijke afdeling onderwijshuisvesting weet niet precies wat de nieuwe wet voor doordecentralisatie voor hen gaat betekenen. Ze weten wel dat het Economisch Claimrecht bij de gemeente blijf. Daarnaast houden ze vast aan de VNG-normen voor budgetten en VNG-adviezen omtrent de doordecentralisatie. Initiatieven op gebied van energieneutraal moeten bij de afdeling milieu vandaan komen, door de milieu-collega’s worden geadviseerd en de veronderstelde meerkosten moeten vanuit de afdeling milieu bekostigd worden. Ook is er in veel regio's sprake van krimp, waardoor niet alle schoolgebouwen nodig zijn in de toekomst. In afwachting van overeenstemming en een plan van de schoolbesturen wordt er geen onderhoud gepleegd. In beide situaties ontstaat achterstallig onderhoud. De gelden die hiervoor gereserveerd zijn, moeten uiteindelijk wel terecht komen bij de te behouden schoolgebouwen. Hier moet rekening mee gehouden worden in de doordecentralisatie. Knelpunten voor de invoering van ESCo's Hoewel ESCo's bij alle gemeenten als mogelijke optie worden meegenomen, zijn er in de praktijk maar enkele daadwerkelijk bij basisschoolgebouwen geïmplementeerd. Dit vindt zijn oorzaak in terughoudendheid bij schoolbesturen en bij de beperkte mate waarin ESCo’s voor basisscholen interessant zijn voor financiers. Schoolbesturen vinden de business case is vaak niet voldoende transparant, ze hebben weerstand tegen een ‘nieuwe’ constructie, het juridisch eigendom is niet helder genoeg, de vraag wie het beste is toegerust om de rol van Energy Service Company op zich te nemen is niet voldoende beantwoord en schoolbesturen vragen zich af hoe de verzekeringen zijn geregeld. Alleen wanneer er een grote vastgoedportefeuille van al snel 50 tot 100 miljoen euro wordt ondergebracht bij een ESCo dan kan het interessant zijn voor financiers. Wel zijn er schoolbesturen waar een ESCo is afgesloten voor deeltoepassingen zoals verlichting. 2.2.2 Oplossingen voor de knelpunten Financiële knelpunten Er moeten transparante verdienmodellen komen voor zowel de gemeenten, de schoolbesturen als de eventuele financiering door ESCo's. Hiermee kan een gezonde exploitatie hard gemaakt worden. De transparante financiering is alleen betrouwbaar als de verwachte resultaten ook geborgd worden. De adviezen die gedaan worden, moeten worden overgenomen. Hiervoor moeten (prestatie)contracten worden afgesloten met de betrokken partijen. Mogelijk kan de gemeente een duurzaamheidslening verstrekken aan schoolbesturen met een lagere rente, bijvoorbeeld 2%.


Weerstand bij schoolbesturen Door schoolbesturen vanaf het begin van de planvorming een rol te geven in het renovatie- of onderhoudsplan en de taal van de schoolbestuurders te spreken kan veel weerstand weggenomen worden. Ook schoolbesturen met ambities moeten zonder vooroordelen met de gemeente en andere (markt)partijen in gesprek om tot een gemeenschappelijke deler te komen: het kind centraal. Dus: “Wees attent op elkaars verschillen in golflengte.” Geen kennis van vastgoed bij schoolbesturen (en onvoldoende bij gemeente) Schoolbesturen wordt aangeraden om zelf contracten te beoordelen en precies de procedures te kennen. Dit is een enorme uitdaging. Er moet altijd een nulmeting van de stand van onderhoud van het gebouw plaatsvinden waarbij, evenals bij de berekening van kosten en baten, moet worden uitgegaan worden van reële, transparante gegevens. Na oplevering van de renovatie of nieuwbouw moeten de energieverbruiken gemeten en gecontroleerd worden. De gemeente kan overwegen om monitoring-software aan de basisscholen beschikbaar te stellen, wellicht is het mogelijk om dit gratis te krijgen zoals in een van de gemeenten is gebeurd. Een voorstel van een van de gemeenten is om een onafhankelijke energiecoördinator voor de scholen aan te stellen per regio, een doorgeefluik voor betrouwbare informatie over energiebesparing. Dit moet iemand zijn met gezag, bekend met de onderwijswereld en hij moet vertrouwen wekken. De coördinator moet actief in gesprek met schoolbesturen, op zoek naar renovatie en/of nieuwbouwplannen. Binnen deze plannen moet de coördinator kijken waar hij meerwaarde kan creëerden voor de gemeente (gebouwkwaliteit) en voor de schoolbesturen (kwaliteit bouwen binnen budget met daardoor o.a. hogere leerprestaties en lager ziekteverzuim) door de kansen voor energieneutraal bouwen vanuit een integrale visie op de bouwopgave. Hiermee kan hij zichzelf terugverdienen. Kansen voor meerwaarde liggen in werkzaamheden als: het schoolbestuur adviseren over de proces- en projectaspecten, zoals de meest geschikte contractvorm, helpen bij het formuleren van een visie op de bouwopgave en het programma van (prestatie)eisen en het samenstellen van een (bouw)team. Tot slot is het belangrijk dat het schoolbestuur zo goed als mogelijk op de hoogte is van de contracten en de procedures en dat alle mondelinge afspraken worden vastgelegd. Gemeente is onpartijdig en schoolbesturen concurreren Hoewel schoolbesturen in sommige gevallen zich als concurrenten gedragen, is het aan te raden om vanuit de gemeente gezamenlijk met alle schoolbesturen van de basisschoolgebouwen in een gemeente een matrix te maken met op de ene as de maatregelen en op de andere as de terugverdientijden. Hiermee is het voor iedereen inzichtelijk waarom er keuzes gemaakt worden en kan de gemeente een onpartijdig en transparant beleid voeren ten aanzien van onderhoud, energiezuinig maken en gebouwkwaliteit. Hiervoor kan vaak draagvlak binnen het college van B&W worden gevonden. Gebouw- en renovatiegebonden knelpunten Zoals bij de Wilgenstam in Rotterdam is gebeurd kan er met een goed plan, mits het gebouw het toelaat, binnen acht weken zomervakantie een grondige renovatie gerealiseerd worden. De basisschoolgebouwenvoorraad bevat veel vergelijkbare gebouwen, dus er is zeker perspectief voor deze oplossing. Onzekerheid over de toekomstige budgetten Door een nulmeting te doen op de gebouwkwaliteit en de door de gemeente gereserveerde budgetten voor onderhoud over te hevelen naar de schoolbesturen, kan voorkomen worden dat de schoolbesturen financieel opdraaien voor de gevolgen van


achterstallig onderhoud. Een gemeente gaf aan al gesprekken te voeren met de schoolbesturen omtrent deze ‘bruidsschat’. Knelpunten voor de invoering van ESCo's Om het doel en de kansen van ESCo's en andere financieringsconstructies helder te maken aan schoolbesturen en gemeenten zouden er (meer) bijeenkomsten kunnen komen over dit onderwerp. Dit zou kunnen worden aangevuld door een betrouwbare financier te vinden in bijvoorbeeld de Bank Nederlandse Gemeenten (BNG). Wel moeten er financiers gevonden worden die daadwerkelijk energiebesparende maatregelen in basisscholen willen financieren. Slimme financieringsconstructies De meeste gemeenten zijn vrij traditioneel in de toegepaste financieringsconstructies. Vaak wordt alleen eigen geld en (rijks)subsidies, eventueel aangevuld met eigen geld van de schoolbesturen, toegepast om renovaties of nieuwbouw te realiseren. De genoemde financieringsconstructies zijn wel bekend bij de gemeenten. Er is in enkele gemeenten een toeslag mogelijk voor (nieuw)bouwplannen die fris en/of energiezuinig zijn. In sommige gemeenten is het fonds voor duurzaam bouwen of een revolving fund ook toegankelijk voor basisscholen. Schoolbesturen hebben geen toegang tot goedkope leningen via BNG, maar een gemeente stelt zich voor dat dit wel een betrouwbare financier zou kunnen worden in de toekomst. Zoals eerder genoemd, kunnen scholen alleen van de fiscale regeling voor duurzame technieken gebruik maken als zij de installaties verhuren aan een marktpartij of een ESCo afsluiten. Echter, het afstaan van eigendom van installaties levert nog veel vragen op, dus wordt zeer weinig toegepast. Prestatiecontracten worden vanuit de gemeente ook nog niet toegepast, in zoverre dat de school of gemeente de besparingen meten, zodat financiële winst kan worden aangewend voor beter onderwijs na afbetaling van eventuele leningen. Nieuwe, slimme financieringsconstructies zijn in de praktijk voornamelijk toegepast op de laagdrempelig, maar zeer aansprekende techniek van zon-PV (zie ook bijlage 08 voor voorbeelden van zonne-energieprojecten voor (basis)scholen). Voorbeelden van slimme financieringsconstructies zijn: • Participerende scholen betalen de gemeente terug met inverdieneffecten van zon-PV.

Na de positieve ervaringen hiermee, wordt deze constructie ook toegepast op nieuwbouw.

• Er is voorfinanciering voorgesteld door de gemeente voor zon-PV op schooldaken. Het idee is vooralsnog afgeketst, omdat de verzekering niet was meegenomen.

• De zonnefabriek werkt met Enexis-Fudura aan een groot zon-PV scholen-leaseplan. Ook van crowdfunding wordt het potentieel onderkend, omdat het meer geld kan opbrengen dan overheden beschikbaar hebben. Echter, het is nog niet toegepast. Behoefte aan ondersteuning (binnen Green Deal) Om tot een breed gedragen Green Deal te komen waarmee het gemeenschappelijk doel van hoge kwaliteit, energieneutrale, frisse en toekomstgerichte basisscholen te komen, hebben gemeenten behoefte aan ondersteuning op de volgende vlakken: • Financieel is er behoefte aan antwoord op de volgende vragen: Hoe berekenen we de

kosten en baten op een eerlijke manier? Wat is de netto-contante waarde? De gemeente merkt dat de terugverdientijd soms niet genoeg is. De opbrengsten moeten in de boekhouding terug te zien zijn.


• Gemeenten kunnen gemeentebreed een matrix voor alle schoolgebouwen maken (zie voorbeeldgemeente Antwerpen, bijlage 09-1) en daarna oplossingen zoeken, zodat ze niet boven het aanbestedingsplafond uitkomen of binnen de aanbesteding een manier vinden om de lokale economie te stimuleren.

• Bij alle oplossingen moeten zowel de PO-Raad als de VNG betrokken worden. • In plaats van algemene maatregelenpakketten is het beter om een specifiek advies

per gebouw te maken, blijkt uit de ervaring van verschillende gemeenten. Kijk naar het gebouw en de gebruikers en zoek uit wat de specifieke behoeften zijn en wat je wilt en kunt bereiken. De uitvoering van het maatwerk moet niet liggen bij de uitvoerende partijen die hier geen tijd en middelen voor hebben, dit moet al in de planfase worden meegenomen.

Voorts zijn de volgende elementen als onderdeel van de Green Deal voorgesteld: • Gemeenten kunnen samen met scholen en (lokale) installateurs een zonne-energie-

actie doen en daarmee gelijk de lokale economie stimuleren • Er moeten manieren gevonden worden om schoolbesturen te verleiden om

maatregelen te treffen • Er is altijd interesse in subsidie • Als er een nieuwe website wordt gemaakt met elementen als kennisnetwerk,

database, juridische ondersteuning, Plan van Aanpak, dan moet die site heel toegankelijk zijn

• Een energiescan kan interessant zijn, maar die moet dan diepgaand zijn en op het juiste moment (juiste timing) komen

• Technisch is er behoefte aan informatie over wat slimme maatregelen zijn per bouwsoort (na-isolatie, installatie en gedrag)

• Een gemeente vond het idee van TreFoil voor een maatregelen-app, waarmee je door een gebouw kan lopen, interessant.

Ambities schoolbesturen Vier gemeenten weten niet wat de ambities zijn van schoolbesturen ten aanzien van een energieneutraal schoolgebouw. Sommige gemeenten hebben enig idee, vooral met betrekking tot de ambities voor Frisse Scholen. Alleen gemeenten die een gemeentebrede aanpak met alle schoolbesturen kiezen, weten echt wat de ambities zijn van de schoolbesturen in hun gemeente. Hier kan ook gekozen worden voor een intentieverklaring met hoge ambitie die ondertekend wordt door alle schoolbesturen. Daaropvolgend kan een werkgroep met alle schoolbesturen opgezet worden, waarmee in drie stappen de gebouwen naar energieneutraal gaan: Stap 1 intentieverklaring, stap 2 haalbaarheidsstudie, stap 3 pilot/onderzoek. In een aantal gemeenten zijn de schoolbesturen negatief over Frisse Scholen vanwege de bijkomende hogere onderhoudskosten en juist hogere energierekening. Daarmee vragen schoolbesturen zich af of er wel een business case voor energieneutraal is te maken. Het Frisse Scholen project wordt dan ook niet altijd serieus genomen. In andere gemeenten zijn de schoolbesturen juist enthousiast vanwege de hogere leerprestaties en streven naar minimaal klasse B.


3 Conclusies Trefoil Knelpunten & oplossingen Uit de gevoerde gesprekken, de energiescans en uit eigen ervaringen van TreFoil, DWA en Sustinno komen de volgende belangrijkste knelpunten en de mogelijke oplossingen voor Energieneutrale Scholen naar voren. Het volledige rapport is te vinden als bijlage (07). Allereerst wordt het knelpunt omschreven, vervolgens wordt in enkele trefwoorden een toelichting gegeven en aangegeven voor welke partij(en) het knelpunt zich het meest manifesteert. Eronder geven we mogelijke oplossingen voor het genoemde knelpunt. Knelpunt 1. Onduidelijkheid door doordecentralisatie per 1-1-2015 • Wat in de periode tussen nu en 1-1-2015? • Hoe ziet flankerend beleid eruit? • Belangentegensteling Rijk, Gemeenten, Schoolbesturen • Onzekerheid leidt tot stagnatie van renovatieplannen • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Financiers Oplossing knelpunt 1: Dit is een complex en uitdagend vraagstuk dat bij uitstek in het kader van de Green Deal verder uitgewerkt kan worden. Aandachtspunten hierbij: • Overdracht van budgetten passend bij de staat van onderhoud • Uitwerken verschillende scenario’s: nieuwbouw, verbouw, onderhoud en renovatie. Knelpunt 2. Focus op stichtingskosten i.p.v. exploitatie en laagste prijs i.p.v. beste prestaties • Geen focus op laagste kosten gedurende levensloop (25% van totale

levensduurkosten bij stichtingsmoment en 75% gedurende levensloop) • Geen focus op prestaties gedurende levensloop • Doordat investeringen in energieneutrale oplossingen initieel meer geld kosten en

pas in de loop der tijd zich terugverdienen, worden deze vaak vermeden • Belangen gemeenten en schoolbesturen in deze tegengesteld • Uitvoerende partijen worden niet uitgedaagd tot betere oplossingen • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Uitvoerende partijen /

Financiers Oplossing knelpunt 2: De omslag naar het denken in levensduurkosten in plaats van stichtingskosten is noodzakelijk om gebruik te kunnen maken van de financieringsoplossingen. Daarnaast kan het hebben van een Duurzame Meerjaren Onderhoudsplan (DMOP) verplicht gesteld worden, om te voorkomen dat er vanuit het oogpunt van energieneutraal zinloze investeringen worden gedaan. Knelpunt 3. Onvoldoende kennis van energieneutraal renoveren • Weinig kennisdeling, wiel wordt steeds opnieuw uitgevonden • Opdrachtgevers kunnen onvoldoende tegenwicht bieden aan uitvoerende

marktpartijen • Onderlinge competitie tussen gemeenten • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren Oplossing knelpunt 3: Om in deze basiskennis te kunnen voorzien, kan een (internet)platform ontwikkeld worden, waarop deze makkelijk en overzichtelijk wordt aangeboden.


Knelpunt 4. Assetmanagement van gebouwen niet op orde • Onvoldoende inzicht in staat van onderhoud en potentieel van gebouwen • Geen categorisering gebouwen met vergelijkbare vraagstukken • Ontbreken inzicht in energieverbruik • Gezien levensduur steeds meer gebouwen aan renovatie toe, budgetten nemen af • Geen Duurzame Meerjaren Onderhoudsplannen (DMOP) • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Financiers Oplossing knelpunt 4: Ontwikkelen of gebruiken van gebouwbeheerprogramma’s en van een methode om schoolgebouwen te kunnen categoriseren aan de hand van: • Gebouwkenmerken (o.a. bouwjaar, omvang, bouwlagen, aantal en functies

ruimten, gebruiksfuncties, staat van onderhoud, kenmerken installaties) • Demografische kenmerken c.q. leerlingenprognoses • Fusie-opties tussen scholen • Energie- en binnenklimaatkenmerken Knelpunt 5. Renovaties worden aangepakt op niveau schoolgebouw • Geen schaalvoordelen door vergelijkbare gebouwen tegelijk aan te pakken • Minder kans op financieringsoplossingen door geen risicospreiding • Marktpartijen worden niet uitgedaagd tot betere oplossingen • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Marktpartijen /

Financiers Oplossing knelpunt 5: Seriematige aanpak van duurzame renovatie. Hierdoor besparing op proceskosten, mogelijkheid van schaalvoordelen en betere financieringsmogelijkheden. Knelpunt 6. Marktpartijen en installaties presteren onvoldoende • (Duurzame) installaties presteren minder dan aangegeven • (Duurzame) installaties worden niet goed ingeregeld • Wantrouwend richting de markt • Onderhoudskosten van duurzame installaties nog onbekend • Onbekendheid met nieuwe installaties schrikt financiers af • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Marktpartijen /

Financiers Oplossing knelpunt 6: • Ontwikkelen en toepassen prestatiecontracten • Vanuit samenwerking alle actoren ontwikkelen van (standaard)contracten • Overleg met brancheorganisaties en marktpartijen, aanspreken op

maatschappelijke verantwoordelijkheid en integriteit • Afsluiten convenanten Knelpunt 7. Landelijk beleid richting CO2-reductie en energieneutraal niet vertaald naar gemeenten en schoolbesturen • Onderwijs is meer gebaat bij goed binnenklimaat dan bij lage energiekosten • Energieneutraal geen prioriteit bij gemeenten en schoolbesturen • Geen instrumentarium om energieneutraal af te dwingen • Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren Oplossing knelpunt 7: In het kader van de Green Deal bestaat de mogelijkheid tot verdere uitwerking • Breed overleg met alle actoren (overheden, schoolbesturen, marktpartijen en

financiers) • Pilotscholen in een aantal gemeenten.


Financieringsmogelijkheden voor energieneutrale basisscholen Ten aanzien van de financieringsmogelijkheden komt duidelijk naar voren dat de budgetten om te komen tot energieneutrale renovatie ontoereikend zijn. Hiernaast zijn niet alle investeringen in een energieneutrale school voldoende financieel rendabel, waardoor deze niet interessant zijn voor externe financiers. Renoveren van een basisschoolgebouw naar energieneutraal zal dus gefinancierd moeten worden uit verschillende bronnen. Als acht belangrijkste komen naar voren: a. Verlagen van de stichtingskosten door seriematig aanpak De eerste winst is te behalen uit het omlaag brengen (met 10 tot 25%) van de investeringskosten doorseriematig renoveren, integraal ontwerpen, werken met componenten of pakkettenen het beter delen van proceskennis. b. Financieren uit het naar voren halen van Meerjaren Onderhoudsbudget In plaats van ieder jaar een losse ingreep, is het vanuit het perspectief van de energieneutrale school, veel beter om de budgetten voor bijvoorbeeld de komende 10 tot 15 jaar in een keer in te zetten voor het financieren van een substantieel deel van de investering in het energieneutraal maken van een gebouw. c. Energy Service Companies (ESCo’s) Energy Service Companies (ESCo’s) zijn bedrijven die energiebesparende installaties installeren, financieren en onderhouden. Tussen de gebouweigenaar en de ESCo wordt een prestatiecontract overeengekomen. In dit contract worden de condities besproken waaronder gegarandeerde energiebesparingen gerealiseerd kunnen worden tegen een bepaald percentage van de besparingen. d. Directe financiering van specifieke energiesparingsoplossingen Steeds meer partijen op de markt leveren en financieren specifieke energiebesparings-oplossingen, zoals LED-verlichting, WKO-installaties, PV-installaties en warmtepompen. e. Crowdfunding Het bundelen van alle belanghebbenden in een wijk in een coöperatie, welke die fondsen beschikbaar stelt voor (een deel van de) energiebesparing of energieopwekkinginstallaties. f. Garantstelling Met behulp van garantiefondsen kunnen risico’s gedeeltelijk afgedekt worden. Door goed management van het garantiefonds kan een veelvoud aan financieringen mogelijk gemaakt worden. g. Subsidies Subsidieregelingen en overige fiscale tegemoetkomingen. Aanbevolen wordt om de verschillende financieringsmogelijkheden toe te passen bij de beoogde verschillende pilotscholen in het kader van de Green Deal.


4 Conclusie en aanbevelingen Conclusie De voorlopige conclusie uit zowel de bronneninventarisatie, als de gesprekken met gemeenten, is dat het ontbreken van betrouwbare kennis op de juiste plaats en het juiste moment in het proces de rode draad vormt waarom ‘energieneutraal renoveren of nieuw bouwen’ en ‘een fris binnenklimaat’ geen toepassing vinden in het merendeel van basisschool renovaties en nieuwbouw. Daarnaast vormt de afwezigheid van betrouwbare kennis een belemmering voor kwaliteitsverbetering van basisschool-gebouwen in het algemeen. Om de kansen voor slim, toekomstgericht renoveren of nieuwbouw te benutten, is het volgende nodig: • Energieneutraal, fris en toekomstgericht renoveren/bouwen hoog op de agenda bij

schoolbesturen, schooldirecteuren en de afdelingen binnen de gemeente; • Gebruik van juiste contractvormen en programma van eisen, zodat schoolbestuur,

-directeur en gemeente het gebouw krijgen waar ze om gevraagd hebben; • Transparante financiering, waarmee vertrouwen gewekt wordt en sluitende

business cases gedurende de levensloop gemaakt kunnen worden; • Betrouwbare uitvoeringspartners met de capaciteit om techniek zo te ontwerpen,

installeren, inregelen en onderhouden dat de optimale prestaties gehaald worden; • Meten en controleren van geleverde prestaties en de betrokken partijen hierop

kunnen afrekenen. Aanbevelingen Een van de genoemde suggesties, het aanstellen van een regionale ‘energiecoördinator’, zou naar verwachting in een goed uitgewerkte vorm op alle bovenstaande punten tot direct en meetbaar resultaat kunnen leiden. Dit zou een regisseur met overzicht en ondernemingszin kunnen zijn, die zichzelf terugverdient door kostenbesparingen. Een dergelijke invulling maakt het uitvoeren van de volgende oplossingsrichtingen mogelijk: • Zorgen dat de juiste informatie en fundamentele kennis op het juiste moment bij de

juiste spelers is, zodat een betere afweging gemaakt kan worden vanaf de allereerste planfase. Hiermee wordt ook voorkomen dat keer op keer het wiel wordt uitgevonden en kunnen de schoolbesturen als kundig en ervaren bouwheer een efficiënt bouwproces begeleiden

• De focus op renovatie i.p.v. nieuwbouw leggen, omdat hier de grootste opgave ligt en veel kansen voor kostenbesparing (zoals de renovatie van het volledig afgeschreven schoolgebouw Wilgenstam laat zien; voorbeeld Rotterdam, bijlage 09-5)

• Een onafhankelijk regisseur kan de weerstand van schoolbesturen tegen enerzijds adviseurs en anderzijds in sommige gevallen de gemeente, wegnemen

• De omslag naar het denken in levensduurkosten in plaats van stichtingskosten is noodzakelijk om gebruik te kunnen maken van de financieringsoplossingen

• Seriematige aanpak van duurzame renovatie • Ontwikkelen of gebruiken van gebouwbeheerprogramma’s en van een methode om

schoolgebouwen te kunnen categoriseren. In een werksessie met gemeenten en schoolbesturen kan de oplossing van de ‘regisseur’ besproken worden. Daarna kan binnen de Green Deal in de praktijk onderzocht worden of de regisseur de gewenste meerwaarde kan creëren voor de gemeente (gebouwkwaliteit) en voor de schoolbesturen (kwaliteit bouwen binnen budget met daardoor o.a. hogere leerprestaties en lager ziekteverzuim) door de kansen voor energieneutraal bouwen vanuit een integrale visie op de bouwopgave op te pakken. Ook moet er gezocht worden naar een wijze om de financiële risico’s voor verschillende financieringsconstructies af te dekken, bijvoorbeeld via een garantiefonds. In dit kader is een gesprek met de BNG wenselijk, evenals gesprekken met provincies met duurzaamheidsleningen.


5 Bijlagen

bijlage 01 Action Research Energieneutrale Scholen voor gemeenten (pdf) bijlage 02 Financieringsopties voor gemeenten (pdf) bijlage 03 Categorisering schoolgebouwen voor gemeenten (DWA) (pdf) bijlage 04 Vragenlijst AREnS (pdf) bijlage 05 Uitgewerkte vragenlijsten AREnS (pdf) bijlage 06 Bronnenlijstinformatie (pdf) bijlage 07 Rapport TreFoil (pdf) bijlage 08 PV-panelen (pdf) bijlage 09 Voorbeelden van vijf gemeenten/schoolgebouwen (pdf)

1 Antwerpen 2 Enschede 3 Heemskerk 4 Lochem 5 Rotterdam

Action Research (Financiering) Energieneutrale Scholen Het Klimaatverbond, vereniging voor gemeenten, provincies en waterschappen met ambitieuze klimaatneutraalambities, is begonnen met een zogenaamde Action Research naar energieneutrale scholen ter voorbereiding op een Green Deal met het ministerie van I&M. In een aantal fasen werken we ernaartoe dat binnen tien tot twintig jaar de meeste schoolgebouwen in Nederland energieneutraal zijn met een goed binnenklimaat. De eerste fase bestaat uit onderzoek naar de belangrijkste knelpunten en oplossingen voor het energieneutraal renoveren van basisscholen. Daarbij maken we zoveel mogelijk gebruik van de opgebouwde kennis bij gemeenten, schoolbesturen, Het Klimaatverbond zelf en bij andere partijen. Ook bekijken we de reeds bestaande voorbeelden met als doel deze op te schalen.

Binnen deze eerste fase werken wij vier pakketten maatregelen uit met financiële, technische, organisatorische en juridische maatregelen, waarmee in 80 tot 90% van de schoolgebouwen aan de slag kan worden gegaan. Ook presenteren we vijf bestaande voorbeelden en geven we een advies aan vijf 'nieuwe' scholen.

Een van de belangrijkste aandachtspunten binnen de Action Research is de financiering van de maatregelen. Met het onderzoek willen we de mogelijkheden van slimme financieringsconstructies zichtbaar maken, waar nodig aangevuld met nieuw te ontwikkelen manieren om de renovatie van basisscholen te financieren. Vanuit verschillende expertises nodigen wij hiertoe kennispartners uit. Wij betrekken uw gemeente graag bij de Action Research en de Green Deal. Wij willen een netwerk opbouwen van partners en gemeenten, die in de volgende fase aan de slag gaan met het energieneutraal renoveren van ten minste een basisschool. Het Klimaatverbond zal ondersteuning bieden aan een actief lerend netwerk van zo'n twintig gemeenten en scholen.

Hieronder vindt u ter informatie een aantal definities van begrippen rondom energieneutrale scholen.

Definities rondom energieneutrale scholen

Energieneutraal Er is nog geen algemeen aanvaarde definitie van een energieneutraal gebouw. De discussie daarover is nog gaande. Om partijen te helpen vast te leggen wat zij onder een energieneutraal gebouw verstaan, heeft Agentschap NL richtlijnen voor een goede begripsdefinitie opgesteld: 1. Energieverbruik over een jaar ≤ nul: Een energieneutraal gebouw heeft over een jaar gemeten een energieverbruik van ten hoogste nul of levert zelfs energie. 2. Gebruik duurzame energie: Het gebouw betrekt niet méér energie uit het openbare net dan de duurzame energie die het opwekt of betrekt uit duurzame bronnen in de ‘directe’ omgeving. 3. Energievraag in energie-eenheden: Beschouw de energievraag als het werkelijke gebouwgebonden energieverbruik plus het gebruikersgebonden energieverbruik, uitgedrukt in gemeten energie-eenheden (bijvoorbeeld megajoules of kWh). De CO2-uitstoot die daarmee gepaard gaat, is een afgeleide.

Duurzame gebouwen - ESCo's Energy Service Companies (ESCo's) zijn bedrijven die aanleg, onderhoud en beheer van de (klimaat)installaties van gebouwen overnemen. Zij leveren een gegarandeerde energiebesparing, inclusief de financiering ervan. U heeft dus geen investeringskosten. Met het afsluiten van een prestatieovereenkomst worden afspraken over energiebesparing vastgelegd.

DMOP = Duurzaam Meerjarenonderhoudsplan Kenmerkend voor een DMOP is dat het ook verbetermaatregelen ten aanzien van binnenmilieu en energieprestatie bevat. Daarnaast zijn er maatregelen gericht op de technische en functionele instandhouding van het gebouw. Schoolgebouwen krijgen hierdoor een comfortabel binnenklimaat en een laag energiegebruik.

Doordecentralisatie onderhoud Vanaf 2011 wordt gesproken over de mogelijkheid tot doordecentralisatie van de onderhouds-verantwoordelijkheid en bijbehorende middelen naar schoolbesturen in het primair onderwijs. De gemeente heeft al vanaf 1997 de bevoegdheid dit te doen. Zo is in Breda gebleken "dat scholen in staat zijn met de beschikbare middelen meer te bereiken dan de gemeente dat kan en dat er op dat vlak dus een toevoegde waarde van de doordecentralisatie is”.

Prestatiecontracten Een contract voor technisch beheer en onderhoud van gebouwen. Aan de hand hiervan zijn afspraken te maken met de leverancier over klanttevredenheid, duurzaam beheer, binnenklimaat, optimale kosten en kwaliteit én innovatie. Met behulp van Key Performance Indicatoren (KPI’s) wordt een ideale balans gezocht om kosten en energie te besparen en de kwaliteit van het onderhoud te verhogen. Er kan ook een bonus/malus systeem aan worden toegevoegd.

NESK = programma ‘Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren’ Hierin zijn de eerste stappen gezet op het gebied van prestatieafspraken/ prestatiecontracten. Een aantal scholen dat deelneemt aan het NESK-project heeft de eerste stappen op het gebied van prestatieafspraken gemaakt.

PvE = Programma van Eisen (Frisse Scholen) Een instrument om (eventueel in samenspraak met ander partijen) voor een school een ambitieprofiel wat betreft binnenmilieu en energiezuinigheid vast te stellen of bij te stellen. Dit ambitieprofiel kan vervolgens worden opgenomen in het Programma van Eisen voor de bouw of verbouw van een school. Een Programma van Eisen (PvE) is nodig bij het laten opstellen van offertes en het verlenen van (bouw)opdrachten.

Frisse Scholen Toets Het opstellen van een goed Programma van Eisen (PvE) voor de bouw of renovatie van een Frisse School is een belangrijke mijlpaal. Het stellen van eisen biedt echter nog geen garantie op een goed eindresultaat. Tijdens het ontwerpproces moeten de (tussen)resultaten worden getoetst en na de bouw moet gecontroleerd worden of de overeengekomen prestaties inderdaad worden geleverd. Hiervoor is de Frisse Scholen Toets ontworpen.

Financieringsopties voor energieneutraal renoveren basisscholen Eigen geld inzetten

• Betaling ineens (uit gereserveerde middelen, verlaging financiële reserves) • Gespreide betaling • Schotten weghalen tussen meerjarenonderhoudsplan • Verschil onderhoud en exploitatiegelden wegnemen. Dus besparing door onderhoud in exploitatie

mag ook besteed worden aan onderhoud. • Op gemeenteniveau renovatieplan maken voor alle basisscholen gebaseerd op de kansen en

wensen uit de praktijk. Vervolgens de beschikbare budgetten (meerjarenonderhouds en -‐investeringsplannen) zorgvuldig hierop afstemmen

Geld lenen • Bij de gemeente • Bij een bank • Bij leveranciers • Revolving (energie)fonds van bank, gemeente, provincie of rijk

Geld van derden gebruiken

• Subsidies van overheden (SDE+, regionale of lokale duurzaamheidsregelingen) • Sponsoring door bedrijven, instellingen, ouders en/of leerlingen • Publiek-‐Private Samenwerkings (PPS) constructie • Fiscale maatregelen: BTW-‐compensatiefonds • Fiscale maatregelen: Groenfinanciering, EIA, MIA, e.d. • Andere fondsen • Bijdrage of lening van ouders (crowdfunding)

Eigendom van installaties afstaan

• huren, huur/kopen en outsourcen van installaties • Esco’s

Eigendom van vastgoed afstaan

• Verkopen en lease back van vastgoed • Esco’s

Doordecentralisatie van onderhoud van gemeente naar school Overdracht onderhoudsverantwoordelijkheid en financiën van gemeente naar school Prestatiecontracten, Programma van Eisen en meten Afspraken maken met leveranciers over (energie, onderhoud en overige) besparingen in Prestatiecontract en Programma van Eisen. Daaropvolgend besparingen meten, zodat financiële winst kan worden aangewend voor beter onderwijs na afbetaling eventuele leningen.

Oude school De oude school is gebouwd tot 1960 en kan herkend worden aan de volgende bouwkundige kenmerken:

• Hoge lokalen • Hellende daken • Verschillende vormfactor

Vernieuwde school De vernieuwde school is gebouwd vanaf 1960 tot circa 1978 en kan herkend worden de volgende bouwkundige kenmerken:

• Hoge lokalen • Veel glas • Platte daken • Niet compact gebouwd

Energiecrisisschool De energiecrisisschool is gebouwd vanaf circa 1978 tot 1990 en kan herkend worden aan de volgende bouwkundige kenmerken:

• Minder hoge lokalen • Kleinere lokalen • Minder glas • Compacte bouw • Intrede mechanische afzuiging

Een oliecrisis welke in 1973 begon heeft ertoe geleidt dat men compacter ging bouwen en minder glas toe ging passen om zo energie te kunnen besparen.

Moderne school De moderne school is gebouwd vanaf 1990 en kan herkend worden aan de volgende bouwkundige kenmerken:

• HR+ & HR++ glas • Toename in mechanische (balans) ventilatie • Architectuur steeds belangrijker

Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – gemeenten

Schoolgebouwen

1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? a < 5b 5 – 15c > 15d Ik weet het exact, het zijn er:

2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? …....... leerlingen

3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? ja/neeZo niet, hoeveel wel en niet? Wel: …. Niet: ….Welke eigendomsvormen komen er nog meer voor?

4. Heeft u inzicht in het energieverbruik (gas en elektriciteit) van uw basisschoolgebouwen? ja/nee Zo niet, wie of welke afdeling/instantie dan wel? Afdeling: Naam contactpersoon:

5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? ja/nee

Zo niet, wie of welke afdeling/instantie dan wel?Afdeling: Naam contactpersoon:

6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? ja/neeZo ja, welke?

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (een deel van) uw basisscholen?ja/nee

8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen?ja/neeZo ja, welke? Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)?

Wij hebben een aantal vragen die wij graag telefonisch met u doornemen. Deze gaan over knelpunten, financieringsconstructies, schoolbesturen en deelname aan de Green Deal.

bijlage 05_vragenlijsten gementen AREns vertrouwelijk | concept 1

Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Aalsmeer Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 7 basisschoolgebouwen (10 scholen) 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer 3308 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? Twee zijn eigendom (brede scholen) en de rest (vijf) niet. 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? Er is gedeeltelijk inzicht in energie/gas. Moet wel opgevraagd worden. Hij zou het wel willen weten, ook voor EPD. Hij wil wel een collectieve matrix maken met maatregelen en terugverdien gezien energieverbruik. Hier i echter geen capaciteit noch plan voor. Zijn idee is korte terugverdientijd en lange terugverdientijd. Integraal benaderen. Financieren maatregelen korte terugverdientijd en daarmee voldoende ruimte creëren om lange termijn ook te kunnen financieren. Met dit plan politieke wil creëren. 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Gedeeltelijk, bij de Mikado en de Rietpluim. Is o.,a. omdat het bij de Rietpluim tot enorme problemen heeft geleid. Installaties deden niet wat ze beloofden (het was op papier een duurzame school). 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Aalsmeer duurzaam is de ambitie en daarbij hoort een uitvoeringsprogramma. Gaat o.a. ook over energieneutrale gebouwen. 1. Nieuwe school moet energie/klimaatneutraal zijn; 2013/2014 gaat dit lopen. 2 of 3 scholen. 2. Alle scholen krijgen een energieprestatie-advies (tenzij ze dit al hebben gehad). 3. Project zon op school (educatief programma) + PV op de daken. Vóór de verkiezingen realiseren. 1+2+3 willen ze bij één partij uitzetten. Ook EPU's voor scholen rond eind maart. Hiervoor is budget-ombuiging nodig. Ze zijn ook benaderd door Zon op Noord-Holland, maar hebben ‘nee’ gezegd, want hij wilde het ook volgens de letter van het Aalsmeerse uitvoeringsprogramma uitvoeren. 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)? Klimaatverbond. Adviesbureaus. Marktpartijen. Matrixzaken. Servicepunt Duurzame Energie. Juridische tools. Esco. Zon op Noord-Holland. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Heeft schoolbesturen presentatie over Esco’s gegeven om te laten weten wat het is. Het resultaat was ‘geen juichstemming’. Zon op school is men wel positief over. Juridisch eigendom. Technisch: Hoe hufterproof is iets? En hoe kun je het verzekeren? Business case niet goed doorrekenen. 10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Ja, Matrix maken, maar is niet makkelijk. 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens de volgende indeling: Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool /


Moderne school? Hij kijkt na of dit in een inventarisatielijst staat (tot op heden niets ontvangen). Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Ja. Hij denkt dat crowdfunding veel meer potentieel heeft dan lokale overheden kunnen opbrengen. Is nog geen vraag geweest om dit ook toe te passen. SVN heeft wel revolving funds voor particuliere huizen. 13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Nee, er zijn geen extra fondsen voor scholenbouw. Wel voor verduurzaming gebouwen. Wellicht ook toepasbaar op scholen? Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Draagvlak moet nog komen. Er is wel overleg met alle schoolbesturen. Ook met wethouder gesprekken. Daar kun je goed op aansluiten met Green Deal. Er is ook een presentatie over Esco’s geweest. De filosofie van de gemeente is: stimuleren en faciliteren. Hij bezoekt ook sommige scholen. Welland MAVO wil ecoschool worden. Zijn heel enthousiaste mensen. Ook andere scholen zullen ambities hebben. Er zijn soms scholen die geld over hebben voor duurzaamheid of PV op school. 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Nee 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Raad moet gevraagd worden voor budget deelname Green Deal. Is bereid tot intentieverklaring. 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? Idee van Trefoil: energiespiegel + app vond hij interessant. Maar hun core business is niet lespakketten. Samen met scholen een zonne-energie actie doen. Ook met installateurs. Willen lokale installateurs betrekken en niet door collectieve aanbesteding een concurrent van andere kant van Nederland. Probeert dus de voorwaarden te sturen. Ook met een matrix voor alle schoolgebouwen kom je boven het aanbestedingsplafond. Maar wil graag lokale economie stimuleren. De kapitaalvraag is een heel belangrijke. 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energieoplossingen er mogelijk zijn voor de scholen? Een energiescan kan interessant zijn, maar die moet dan heel diepgaand zijn en op het juiste moment (juiste timing) komen.

19. Zijn jullie geïnteresseerd in energiebesparingspakketten inclusief financieringsoplossingen, waarbij snel kan worden ingezien tot welke besparingen deze pakketten leiden? Er is interesse in subsidie.

20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app), waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energie-oplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school? Kennisnetwerk, database. Juridisch. Plan van Aanpak. Op een website moet je heel goed kunnen browsen. De uitvoerende/ organisatorische kant kopiëren. De praktische dingen zijn interessant.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Amersfoort

1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 15

2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)?

15.900 leerlingen

3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? Nee, de meeste scholen zijn juridisch eigendom van schoolbestuur en economisch eigendom van gemeente. Wel: 1 Niet: 65

4. Heeft u inzicht in het energieverbruik (gas en elektriciteit) van uw

basisschoolgebouwen? Deels, zijn we nu aan het inventariseren. Daarvoor moeten we naar de schoolbesturen.

5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen?

Ja, zit nu bij afdeling Vastgoed en Voorzieningen. Afdeling: MO-V&V, contactpersoon: Arie van den Heuvel

6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het

algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, algemene ambitie: energieneutraal in 2030.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (een deel van) uw basisscholen?

??

8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja, Esco’s


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen Amstelveen Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? 21 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer 6650

leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de

gemeente? Juridisch en economisch eigendom zijn in een aantal gevallen verdeeld tussen gemeente en schoolbestuur.

4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen?

Gedeeltelijk, een aantal scholen lift mee op het gemeentelijke inkoopcontract van aardgas/elektriciteit. Hiervan is d.m.v. facturen inzicht in energieverbruik mogelijk. Daarnaast heeft de afdeling Bouwzaken als gebouwbeheerder van een groot aantal scholen ook beschikking over energiegegevens. Dit is verdeeld over verschillende personen.

5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Nee, dit is van verschillende scholen wel bekend bij de afdeling Bouwzaken.

Contactpersoon dhr. M. Bok. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het

algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ten aanzien van de nieuwbouw van basisscholen hanteren wij de ambitie van GPR 7,5.

Voor bestaande scholen is geen ambitie opgenomen. Enkele scholen zullen nog gerenoveerd worden de komende jaren. Hierbij wordt frisse scholen B nagestreefd en wordt GPR 7,5 bestaande bouw overwogen.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Ja 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen

bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)?

O.a. Steunpunt Duurzame Energie Noord-Holland. Voor nieuwbouw van een schoolgebouw hebben wij advies ingewonnen van resp. ZRI en Royal HasKoning. Ook zijn wij ingesprek met WeKa Daksystemen, o.a. over renovatie.

Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Knelpunten t.a.v. financiering Ja, in huisvestingsverordening onderwijs heeft gemeentebestuur demarcatielijst

opgenomen wat wel en wat niet door gemeente betaald wordt. Basisscholen kunnen/willen zelf weinig bijdragen. Terugverdientijden spelen een grote rol en vanwege meeliften op grootschalige inkoop van gas en elektra zijn deze erg lang.

Knelpunten t.a.v. techniek nee kennis is bij afdeling Bouwzaken aanwezig Knelpunten t.a.v. organisatorische aspecten ten aanzien van bijvoorbeeld mogelijkheden en invoeren ESCO is er onduidelijkheid wie

hiervoor beste toegerust is en verantwoordelijkheid kan nemen organisatorisch Knelpunten t.a.v. juridische aspecten ten aanzien van ESCO’s wel


Knelpunten t.a.v. bewustwording, persoonlijke en culturele aspecten ("willen") Ambitie energieneutraal, cradle tot cradle is sociaal wenselijk, realisatie vraagt

aanvangsinvestering en bereidheid zekerheden los te laten. Dat botst soms tussen politiek en/of verschillende gemeentelijke afdelingen

10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Nee 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens

onze indeling? In Amstelveen is afgelopen jaren en zeer nabije jaren veel nieuwbouw voor scholen

gerealiseerd, of wordt gerealiseerd. Een beperkt aantal scholen zal nog nieuwbouw krijgen of grootschalig gerenoveerd dienen te worden.

Inschatting waarbij onder de moderne scholen ook de scholen die in 2013 en 2014 gebouwd worden en waarvan programma’s van eisen en/of ontwerp al gereed zijn:

Oude school 2 / Vernieuwde school 4 / Energiecrisisschool 3 / Moderne School 12 Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht?

(opnoemen) ja Subsidies beperkt, eigen geld inzetten wordt toegepast (15% bovenop basisvergoeding).

Geld lenen passen we niet toe, Geld van derden BTW-compensatiefonds, subsidie overheden overige niet. Eigendom van installaties afstaan passen we (nog) niet toe. Denken we wel aan maar levert nog veel vragen op momenteel. Doordecentralisatie wordt al toegepast. Prestatiecontracten passen we nog niet op de in het overzicht bedoelde wijze toe.

13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale

renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Nee Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Vanuit afdeling Ruimtelijke Ordening (energiecoördinator) is er sporadisch contact. Vanuit

afdeling Vastgoed, Projectmanagement is veelvuldig contact met name met betrekking tot de scholen waar nieuwbouw beoogd is dan wel grootschalige renovatie. Vanuit Vastgoed, adviseur onderwijshuisvesting is veelvuldig en ook structureel contact.

15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van

energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Binnenklimaat ambities Frisse scholen klasse B 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale

scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Wij zouden deelname aan een greendeal zeker willen overwegen, met hoeveel scholen is

nu niet aan te geven. In mei stellen wij een uitvoeringsplan bij het eind april vast te stellen energiebeleidsplan op en daarin worden greendeals afgewogen.

17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? Energiescan; quickscan van gemeentelijk beleid voor verduurzaming scholen Financieel + Organisatorisch + Motivatie (bewustwording, persoonlijke, culturele

aspecten, “willen”). 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke

gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energieoplossingen er mogelijk zijn voor de scholen?

Onze ervaring is dat er maatwerk nodig blijft en pakketten te gemakkelijk met name


politiek overgenomen worden en de “uitvoering” het maatwerk maar moet regelen. Hiervoor ontbreekt vaak tijd/middelen.

19. Zijn jullie geïnteresseerd in energie-besparingspakketten inclusief

financieringsoplossingen, waarbij snel kan worden ingezien tot welke besparingen deze pakketten leiden?

Mogelijk interessant. 20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app),

waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energieoplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school?

Is eerder interessant voor schoolbesturen als opdrachtgever aan beheerder. Deze kennis is bij beheerder veelal al aanwezig. Schoolbesturen worden nu nog onvoldoende verleid maatregelen te treffen.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Haarlem 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? Ik weet het exact, het zijn 59 gebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? 12.000 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? ja 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik (gas en elektriciteit) van uw basisschoolgebouwen? nee 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? ja, bij een aantal scholen (circa 20) zijn binnenklimaatonderzoeken uitgevoerd door de GGD. In het kader van de Frisse scholen-actie van 2010 zijn EBA’s gemaakt (17 scholen) met daarin ook binnenklimaatmetingen. Mogelijk zijn er meer onderzoeken bij de GGD. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, op dit moment wordt één basisschool volgens dit principe gebouwd. De gemeente heeft wel ambities om meer scholen energieneutraal te maken. 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (een deel van) uw basisscholen? Ja 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja, het EBA en de instrument zoals die door agentschap.nl gepromoot worden. In het kader van de subsidieregeling frisse scholen is er samengewerkt met Enerdeco.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Den Haag Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 152 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het? Ongeveer 45.000 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? De gemeente heeft geen scholen in eigendom. Ze hebben alleen 4 wissellokaties als tijdelijke huisvesting voor verbouw of nieuwbouw. 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? Nee 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Nee, de gemeente heeft geen inzicht in het binnenklimaat. De GGD heeft dat wel, want die onderzoekt de scholen en gaat er langs. (Mevr Janneke Mikkers is van de GGD Den Haag 070-752 5662). In 2009 hebben ze wel meegedaan aan de binnenklimaat regeling. Den Haag heeft meegedaan als cofinanciering, waardoor ze meer konden geven en verder konden gaan (dus ook scholen aanpakken die ouder dan 2004 waren). Van alle 152 gebouwen is een EBA gemaakt door adviesbureau DHV. Subsidie liep in 2011 af. De helft was maar toekenning gekregen en Den Haag wilde allen, dus tot 2016 verlengd voor alle schoolbesturen. Daarnaast voor nieuwe gebouwen in de huisvestingsverordening Klasse B van PvE Frisse Scholen. Hiervoor krijgen schoolbesturen 10% extra stichtingskosten voor nieuwbouw of significante uitbreiding. Ook hanteert Den Haag de nullijn voor normbedragen van de VNG die negatief zijn. Dit is een aantal jaar het geval geweest, nu krijgen schoolbesturen bijna 10% extra vergeleken met gemeenten waar de normbedragen vd VNG zijn gehanteerd. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Er zijn geen ambities voor energieneutraal alleen, maar wel voor Frisse Scholen (dus luchtkwaliteit en energie samen) . 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee, maar in 2015 gaat buitenonderhoud bij de gemeente weg. Biedt geen lumpsum garantie. Ze voelen hier niets voor. Het gaat om het geheel. Straks is er alleen nog een rol voor de gemeente bij nieuwbouw. Daardoor is er geen grip en geen sturing over de spreiding van schoolgebouwen, alle (concurrerende) schoolbesturen willen alleen scholen in de ‘goede’ wijken. Daardoor krijg je kaalslag in bepaalde wijken. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? AgentschapNL. Den Haag neemt PvE Frisse Scholen als ijkpunt. Toetsen dit ook. Bij aanvraag bouwkrediet wordt ondertekening van bouwfysisch adviesbureau verlangd. Bij bouwaanvraag en bij opleveren wordt nogmaals getoetst. Doen geen monitoring. GGD checkt wel het binnenklimaat, maar niet op energie, 4/5 jaar na opleveren. Als het niet klopt kan het in installaties zitten of in gedrag. Algemeen Den Haag is een vrij grote gemeente. De wethouder van onderwijs heeft ambities. In het verleen hebben ze gewerkt met de scholen en positieve en negatieve ervaringen gehad. Bijvoorbeeld project duurzaam en gezond met GGD (J Kwekkeboom). Openbare gebouwen zijn ondergebracht in een stichting. Prioriteit ligt de laatste paar jaar op nieuwbouw. Integrale huisvestingsplannen zijn voor 5-6 jaar. Daar kunnen schoolbesturen geen rechten aan ontlenen. Vervangende nieuwbouw wordt opgenomen in plan. Er is niet veel


renovatie. Hiervoor is geen voorziening in de plannen, alleen monumenten kunnen natuurlijk niet gesloopt worden. Revitalisering kan wel bij monumenten, hiervoor 50% cofinanciering door gemeente. Schoolbesturen moeten zelf gebouw energieneutraal maken. Vergoeding van rijk is op oude school gebaseerd. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Als de bouw zoals nu in een dip zit, lukt het nog wel om energieneutraal aan te besteden. Gemeente heeft verder geen ruimte behalve regelingen die al genoemd zijn (nullijn normbedragen VNG en 10% extra voor Frisse Scholen maatregelen bij nieuwbouw). Er zijn wel afdelingen in de gemeente met projecten zoals Groene Daken of zonnepanelen waar scholen ook gebruik van kunnen maken. 10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? -- 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school? Hij weet dat er een lijst is, zal toesturen per mail. Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Alles gebeurt met eigen geld (maar gezien de geldkraan vanuit het Rijk steeds verder dicht gaat, komt het wel vaker voor dat schoolbesturen moeten meebetalen). 13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? -- Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Er is regelmatig contact met de schoolbesturen. Bouwaanvragen, wat wel en niet kan. Bij nieuwbouw maken bijna alle schoolbesturen gebruik van de extra toelage voor duurzame maatregelen. Bouwheer = altijd schoolbestuur. 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Inschatting is dat ze redelijk hoge ambities hebben. 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Dit heeft vanuit onderwijshuisvesting geen zin. Misschien wel vanuit Bouwfysica, zij kijken ook inhoudelijk. 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? -- 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energie-oplossingen er mogelijk zijn voor de scholen? Een webplatform is nooit gek. Of ze het actief zouden gebruiken weet hij niet. 19. Zijn jullie geïnteresseerd in energiebesparingspakketten? Den Haag heeft al regelingen en er zit een financieel kader aan. Winst ligt bij school. 20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app)? Een app kan voor schoolbesturen interessant zijn. Afdeling onderwijshuisvesting komt maar zelden in schoolgebouw.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Doetinchem 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? Ik weet het exact, het zijn er: 26


+/- 5.000 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de

gemeente? Nee, ook geen andere eigendomsvormen


basisschoolgebouwen? Nee, de scholen zelf.


Nee, de scholen zelf. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het

algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, (nog) niet vormgegeven. De Action Research biedt wellicht mogelijkheden.


Ja, vanaf 1 januari 2015 is dit verplicht. Dan gaat ook het onderhoud over naar de scholen. (De exploitatie ligt al volledig bij de scholen zelf.)

8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen

bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja, misschien. Wellicht kan de AGEM helpen.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Ede Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente?58 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer11.000


gemeente? 2 scholen zijn eigendom van de gemeente. Dit zijn nieuwe (multifunctionele) scholen. Ook met bieb, peuterspeelzaal, bso, enzovoort. 56 zijn eigendom van de schoolbesturen.


Mogelijk hebben de circa 25 schoolbesturen wel inzicht, de gemeente niet. De gemeente heeft ook geen inzicht in de energieverbruiken van de eigen 2 gebouwen. Er zijn geen prestatiecontracten. Er is geen monitoring. Dat ligt bij schoolbesturen en gebruikers. De twee eigen scholen zijn multifunctionele gebouwen: 2jr geleden is de ene school opgeleverd. Van de andere school was het schoolbestuur bouwheer tot 3 maanden voor oplevering. Toen toch knoop doorgehakt om gemeente eigenaar te laten worden (exploitant).


Ja enigszins. Frisse scholen gedaan. Ongeveer 1/3 van de lokalen aangepakt. En voor de rest 2/3 geld op de plan liggen, maar of dat gaat lukken (gezien bezuinigingsronde) weet niet.


algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja: samen met de scholen kijken wat er kan.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen?

Nee, niet anders dan dat het rijk alle onderhoudsmiddelen dus ook voor het buitenkantonderhoud miv 010115 aan de schoolbesturen over gaat maken.

8. Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)?

Agentschap NL en provincie Gelderland. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? De gemeente had een miljoen op de plank liggen voor mechanische ventilatiesystemen en er zijn 150 lokalen uitgevoerd. Maar niet elke school is er enthousiast over. Vanwege te weinig geld is de uitvoering niet esthetisch, niet fraai. Ook klaagt met over lawaai of tocht. Je ontkomt je niet aan klachten in oude scholen. Het zijn noodgrepen. In het groter geheel is er geen budget. Tot 3 jaar geleden was er nog geld voor gebouwen. Alle gebouwen van 40 jaar en ouder hadden voldoende budget. Toen werd er 300 miljoen bespaard door het rijk op schoolgebouwen. De gemeente Ede heeft geen geld gespaard. Ze hebben dubbel glas en isolatie overal toegepast. Toen er werd doorgerekend dat gemeenten te weinig uitgaven in het algemeen werd Ede ook gekort. Nu heeft de gemeenteraad er geen extra geld voor over. De doordecentralisatie had het rijk gelijk moeten doen. Met Ad Boerstra van SenterNovem zijn een aantal scholen opgeknapt. De gemeente is redelijk actief geweest.


Nadeel van een school die energieneutraal is, ze krijgen andere kosten: 10.000 euro voor het vervangen van de filters. a. Knelpunten t.a.v. Financiering Budgetten zijn gekort. b. Knelpunten t.a.v. Techniek Vaak zijn de oplossingen (vooral tav binnenklimaat)

noodgrepen: niet fraai, tocht, lawaai. c. Knelpunten t.a.v. organisatorische aspecten Geen kennis bij de schoolbesturen

van vastgoedbeheer. Tijdskwestie voor het goed uitzoeken bij schoolbesturen én gemeente. Er zijn geen plannen tot 2015 en dan komt de doordecentralisatie.

10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Scholen die 40 jaar oud zijn kunnen 1/3 van de nieuwbouwkosten van de gemeente krijgen. Hieraan zit geen eis van energieneutraal. 6 tot 7 scholen zijn redelijk goed opgeknapt: Isoleren en dubbel glas + onderwijskundige aanpassingen (functies). Logopedie, van houten vloer naar stenen vloer met isolatie. 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens

de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school? Meeste scholen zijn ‘Vernieuwde scholen’ met plafonds van 2,8 tot 3 meter hoog.

Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Ede werkt met de lump sum financiering van het rijk. Daarmee worden scholen onderhouden of nieuwe gebouwen gebouwd. Op dit moment is er kans dat volgend jaar 1 nieuwe school wordt gebouwd en gesticht (Ede is een groeigemeente). Oude gebouw is uit 1972, maar kan alleen als er 200 leerlingen worden ingeschreven volgend jaar. Schoolbestuur wil nieuwbouw. Nu heeft gebouw enkel glas. 200 leerlingen is ivm eis dat 5 jaar na stichten school er 200 leerlingen moeten zijn ingeschreven. 13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale

renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Nee. Er zijn ook geen plannen voor renovatie tot 2015. De gemeente veronderstelt dat ze in 2015 1,5 miljoen minder krijgen. Dat ze alleen af en toe een nieuwe school bouwen. Ede betaalt nu alles zelf, nieuwbouw of renovatie. Ze hebben een 10-jaar-onderhoudsplan + investeringsplan. Die worden nu drastisch bijgesteld. Onderhoud wordt nul en investeringen in nieuwbouw heeel erg laag. Binnen investeringsruimte zit geen ruimte om energieneutraal te gaan. Dhr van de Berg zou het niet verbazen als het rijk aanneemt dat door de doordecentralisatie een ‘efficiencyslag’ wordt aangenomen waardoor er in totaal nog minder budget beschikbaar is voor onderhoud van de schoolgebouwen. Leerlingenaantallen zijn een lastig punt, omdat ze zo variabel zijn. Daardoor budgetten onzeker. Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Er zijn 25 schoolbesturen. De 3 groten hebben wel een beetje expertise op gebied van vastgoed. Vaak komt het neer op de administratiekantoren van de scholen. Die zijn ook wel een beetje met duurzaamheid bezig. 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van

energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? De gemeente Ede heeft wel een Klimaatplan. Maar is niet gekoppeld aan onderwijs/ scholen. Ze proberen de schoolbesturen wel te betrekken af en toe. Maar tijd is een moeilijke kwestie voor de uitvoering, evenals financiën. Basisschoolbesturen maken zelf een onderhoudsplan 1x per jaar en overleggen dit met de gemeente. Verder komen frisse lucht, asbest en extra projecten aan de orde in


bespreking. Verder spreekt gemeente ze 1x bij bestuursoverleg. De 2 grote besturen spreekt de gemeente ook nog tussen deze 2 overleggen door. De ambities van basisscholen zijn laag, zowel voor binnenklimaat als energieneutraal. Ze vragen zich af of er wel een businesscase voor energieneutraal is te maken. Binnenklimaat zorgt juist voor een hogere energierekening en hogere onderhoudskosten (ze zijn zo 1500 tot 3000 euro extra per jaar kwijt). 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale

scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Betreffende ambtenaar is trekker geweest van veel projecten en heeft de schoolbesturen wel mee gekregen. De gemeente heeft dan een doorgeeffunctie. Ze zijn niet proactief als gemeente, maar zien de mogelijkheden wel om met het Klimaatverbond aan de slag te gaan. Hij zou de schoolbesturen kunnen polsen. Hij wil wel proberen de handen op elkaar te krijgen om mee te doen, dus goed blijven informeren! 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? -- 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke

gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energie-oplossingen er mogelijk zijn voor de scholen?

Zeker. Of je dit in pakketten moet vatten of dat je hier ook op detailniveau mee aan de slag kan maakt in eerste instantie niet uit. Van belang is dat een en ander beter toegankelijk wordt want nu weet je vaak niet waar je moet zoeken waarbij het lastig vast te stellen is of er sprake is van objectieve of van commerciële doelstellingen van wat wordt aangeboden waarbij je niet weet hoe betrouwbaar de berekeningen van de milieuefecten en kostenbesparingen zijn. 19. Zijn jullie geïnteresseerd in energie-besparingspakketten inclusief

financieringsoplossingen, waarbij snel kan worden ingezien tot welke besparingen deze pakketten leiden.

Als gemeente niet direct maar het is wel in de lijn van onze klimaatdoelstellingen dat wij schoolbesturen op de mogelijkheden kunnen wijzen. 20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app),

waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energie-oplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school?

Hiervoor geldt hetzelfde als bij vraag 2. Misschien kunnen wij in dat kader scholen/ schoolbesturen hierbij faciliteren. Als je hier mee aan het werk gaat, kan ik proberen daar draagvlak voor te krijgen.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Enschede 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? 82 basisschoolgebouwen


Ongeveer 13.500 ll 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de

gemeente? 93 schoolgebouwen (PO + VO) zijn juridisch eigendom v schoolbesturen; economisch eigendom ligt bij de gemeente. 10 schoolgebouwen worden gehuurd van woningcoöperaties Woonplaats en Domijn. 11 schoolgebouwen in eigen beheer van gemeente (teruggekomen van het schoolbestuur). 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? Ja , er is in 2012 (rapport juni '12) een haalbaarheidsstudie verricht (door DWA!) met nulmeting Duurzaamheid, hierin is voor de meeste schoolgebouwen ook gas- en elektriciteitsverbruik in kaart gebracht. Hierin is voor de meeste schoolgebouwen ook gekeken naar binnenklimaat. Qua budget is er zo'n 15 tot 20 miljoen nodig; gemeente heeft geld uit onderhoud, schoolbesturen hebben ook reserveringen staan. Niet voldoende; 3e of zelfs 4e of meer partijen nodig. 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Zie 4 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, gemeente Enschede heeft de ambitie uitgesproken (in de vorm van een intentieverklaring) om (samen met alle 7 schoolbesturen) in 2020 te streven naar Energieneutrale en Frisse schoolgebouwen. Er is een werkgroep opgezet met alle schoolbesturen. Nicolette Hoogeveen heeft een memo geschreven met daarin een stappenplan. Stap 1 intentieverklaring, stap 2 haalbaarheidsstudie, stap 3 pilot/onderzoek naar welke financierings- en juridische constructies zijn er? Welke zijn (het) bruikbaar(st)? Hoe kunnen partijen als Twence met initiatieven als zonnepanelen op schooldaken aansluiten? Intentieverklaring en memo mogen we waarschijnlijk gebruiken als voorbeeld. 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee, maar dit wordt de komende jaren wel onderzocht. Ook gelet op wetswijziging “Overheveling Buitenonderhoud” vanaf 1 jan. 2015. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja. Gemeente Enschede werkt samen met Adviesbureau DWA, EnerDeCo, Saxion, UT en andere partners samen aan verduurzaming scholen. Hiervoor wordt ook gekeken naar tools als Leidraad Frisse Scholen, Energieke Scholen, Ecoschools e.d. 9. Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)? Saxion, EnerDeCo, DWA, Twence, Universiteit Twente, Provincie Overijssel. DWA: contactpersoon Hans van der Heide; werkzaamheden/taken: haalbaarheidsstudie verduurzamingspilots met o.a. katholiek onderwijs: bijv. palletkachel op een (PO-)school

aanpak gebruikerscomponent door bijv. installatie van Slimme meters op alle (PO-) scholen, waarbij meetresultaten op (openbare) website worden gepubliceerd en zijn in te


zien, plus een koppeling aan gebouwbeheerssysteem procesbegeleiding voor financiering i.s.m. prov. Overijssel

Saxion en Universiteit Twente: zitten met gemeente in innovatiegroep 'stichting Pioneering' (voor vernieuwing van technologie en ondernemerschap), waarin bijvoorbeeld lectoren over duurzame energieopwekking en duurzame materialen.

EnerDeCo: kijkt mee bij haalbaarheidsstudie.

Op basis van o.a. haalbaarheidsstudie en geplande renovaties en (her)bestemming tot kindcentra is er een lijst van zes kansrijke scholen opgesteld, die als eerste aangepast worden en (hopelijk) al voor of in 2015 energieneutraal zijn en daarmee als voorbeeld kunnen dienen als voorbeeldschool voor de andere scholen.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Haarlemmermeer Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? 61 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer 15.603


gemeente? 60 schoolgebouwen in economisch eigendom van de gemeente; 1 in particulier eigendom (particuliere school)


Nee, dat weet de school zelf (de gemeente ondersteunt wel met een programma om het verbruik te meten en te vergelijken met andere scholen).


Nee, dat weet de school zelf. Als er specifieke klachten zijn wordt dat overigens vaak wel bij de gemeente gemeld en in het verleden is door de gemeente in veel lokalen de ventilatie verbeterd.

6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? De gemeente heeft geen generieke ambities (voor bestaande gebouwen), per project worden de mogelijkheden verkend.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen

bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen?N.v.t. Algemeen Het lijkt me gezien onze ambities mooi om aan te sluiten bij de green deal. Een formele beslissing daarover wil programma manager duurzaamheid met afdeling onderwijshuisvesting en onze wethouder Duurzaamheid, Jeugd & Onderwijs ca. nemen. Wat betreft hoger onderwijs/ scholen zijn vanuit het programma Ruimte voor Duurzaamheid de volgende projecten benoemd: Verkenning haalbaarheid hoger onderwijs, zie uitvoeringsprogramma (p. 5, nr. 3) en http://sustainabilitysolutions.asu.edu/programs/globalcenters/haarlemmermeer Gerichte energiebesparing bij scholen, verenigingen en bedrijven, zie uitvoeringsprogramma (p. 8-9, nr. 6.2) Inventarisatie, monitoring en (beheer) management van energieverbruiken in eigen gebouwen, zie uitvoeringsprogramma (p. 10, 8.1) Inkoop groene stroom, zie uitvoeringsprogramma (p. 11, 8.3) Ook scholen mogen gebruikmaken van het raamcontract (goekope groene stroom) die gemeente heeft. Zodra resultaten van energieverbruik, water en stroomafname van inventarisatie (8.1) gereed is, zal met de resultaten en tips & trics ook onder de aandacht van scholen gebracht worden dat zij kunnen meeliften op contract gemeente. Duurzame ontwikkeling Haarlemmermeer Lyceum (p. 16, 11.5) Daarnaast bijgevoegd de volgende informatie: De Boshoeve, zie http://www.sharehaarlemmermeer.nl/index.php?wme_menuid=-1&wme_nieuwsbriefid=dd1856a18e893b21ac6&wme_nieuwsid=c5c6486de9ce5bf2180 Speelplaats van de toekomst, zie http://www.celestinfreinetschool.nl/over-


freinet/buitenklas/ en dan scrollen naar Schoolplein van de toekomst, deze is gefinancierd vanuit het groenste idee van Haarlemmermeer (een van de projecten uit Ruimte voor Duurzaamheid). Op 15 juni is een overleg met een schoolbestuur met 13 scholen. Willen als pilot deze 13 scholen aanpakken. Er wordt ook meegedaan aan Energieke Scholen van het NME. Er is een SHARE programma (sustainable Haarlemmermeer real estate) met een prijs elk jaar, nu al voor het 5e jaar. Vorig jaar was er ook en kids share prijs, Bill McDonough (C2C) heeft een gebouw geopend. Kinderen hebben het kantoor van de toekomst bedacht. Er is een GreenMetropool groep met innovatielabs. Daar staat duurzame onderwijs-huisvesting op het programma. Monitoring ook. Knelpunten Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Er zijn op dit moment binnen de gemeente geen concrete plannen voor het energieneutraal renoveren van bestaande schoolgebouwen en dus ook geen knelpunten te benoemen. Per project bekijken we samen met het schoolbestuur wat de wensen en mogelijkheden zijn. Schoolbesturen zien de gemeente liever gaan dan komen. 9. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Op dit moment onderzoeken wij de mogelijkheden om als gemeente zogenaamde duurzaamheidsleningen te gaan verstrekken aan schoolbesturen. Er is ook energiemonitoring door Energiemissie (energiemissie.nl). Een softwarepakket dat door de gemeente beschikbaar wordt gesteld aan alle gebouwen, dus ook scholen. Per kwartaal ontvangen de scholen een management rapportage. Inclusief tips en tricks. Het bedrijf heeft het aan de scholen gratis aangeboden, kan ook weer mee in lespakketen. 10. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens

de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school?

Binnen onze gemeente staan heel veel schoolgebouwen (totaal 70) in alle genoemde categorieën. Veel basisscholen stammen uit de jaren '70. Financieringsconstructies 11. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? De genoemde financieringsconstructies zijn in het algemeen wel bekend maar niet allemaal geschikt of opportuun. In principe is onze gemeente bereid en in staat om zelf voor te financieren. De gemeente is voor het project zon-pv op scholen een financieringsconstructie met de participerende scholen overeengekomen, waarin de scholen de gemeente terugbetalen met inverdieneffecten. Idem wordt nu opgesteld voor het project met de nieuwbouw van middelbare school Haarlemmermeer Lyceum. Er is voorfinanciering voorgesteld voor PV op schooldaken door de gemeente, maar omdat de verzekering niet was meegenomen wilden schoolbesturen niet meedoen. Er is een revolving fund en een duurzaam energiebedrijf. 12. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale

renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Binnen de gemeente zijn op dit moment geen fondsen beschikbaar of in voorbereiding. Schoolbesturen 13. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Contact met de basisschoolbesturen over de onderwijshuisvesting verloopt via (de accounthouders van) team Onderwijshuisvesting. Naast het verplichte op overeenstemming gerichte overleg, volgt het overleg in principe de lijn van de


verordening. 14. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van

energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Er zijn geen generieke ambities vanuit de schoolbesturen op dit gebied bij ons bekend. De ambities worden door onze accounthouders op projectniveau (bij de uitvoering van het Huisvestingsprogramma) met de schoolbesturen besproken. 15. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale

scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? De gemeente Haarlemmermeer is een grote gemeente met veel specifieke kennis in huis en heeft op dit moment geen behoefte aan ondersteuning op het gebied van (energieneutrale renovatie van) Onderwijshuisvesting. Ik kan mij voorstellen dat voor de schoolbesturen zelf deze dienst wellicht wel interessant is (of wellicht ook voor kleinere gemeenten). 16. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? Persoonlijk vindt ik het veel beter om een specifiek advies per gebouw te maken. Kijk naar het gebouw en de gebruikers en zoek uit wat de specifieke behoeften zijn en wat je wilt en kunt bereiken (en wat je er voor over hebt). Vanuit het klimaatverbond begrijp ik wel de behoefte om generieke oplossingen te bieden maar persoonlijk vind ik dat het "probleem" daar niet om vraagt. 17. Zijn jullie geïnteresseerd in energie-besparingspakketten inclusief


Dat is vooral interessant voor de schoolbesturen (die dus voor de financiering bij de gemeente terecht kunnen).


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Heemskerk Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 13 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? 3409 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? Eigendom van de laatste scholen wordt dit jaar overgedragen. 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? De schoolbesturen mogelijk wel, de gemeente heeft geen inzicht. 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Beetje, hebben meegedaan aan regeling Binnenklimaat en Onderwijs in 2009. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ambitie gemeente, in 2020 Energieneutraal. Geldt voor alle gebouwen binnen gemeentegrenzen, eigendom gemeenten of niet. Wordt door afdeling Strategie en Beleid van milieudienst IJmond opgepakt. Die wijzen weer trekkers binnen beleidsdelen aan. 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee, wachten 2015 af. Verwachten een handreiking van de VNG en gaan daarna handelen. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Route Soleil project, zonnepanelen van milieudienst IJmond. Algemeen De gemeente doet aan cyclisch onderhoud, daarbij nemen ze energieneutraal mee. Bij nieuwbouw is duurzaamheid en energieneutraal meegenomen, resultaat is De Kariboe. Hierbij is warmteterugwinning toegepast, een groen dak, PV panelen, natuurtuin enz. Is van Stichting Openbaar Onderwijs IJmond (023-5201585). Hebben meegedaan aan regeling Binnenklimaat en onderwijs in 2009. CO2 verlagen in de klas, Hoog rendementsketels meegenomen. Eerst werden er rapporten gemaakt (EBA’s) en daarna konden schoolbesturen subsidie aanvragen, 60% werd door het Rijk betaald en 40% uit eigen middelen of stichting. Voor Frisse Scholen is geen regeling. Wel heeft de gemeente standpunt dat dit moet, echter schoolbesturen moeten het zelf doen. De gemeente niet. De ambitie is om in 2020 energieneutraal te zijn. Alle gebouwen, ook schoolgebouwen, vallen daar onder. Afdeling Strategie en Beleid en Milieudienst zijn trekker. Die wijzen binnen beleidsdelen weer mensen aan. Een lijntje leggen met schoolbesturen is het doel. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Budget is niet toereikend omdat de gemeente niet in alle gevallen verantwoordelijk is. Eigen middelen van schoolbesturen bestaan onvoldoende. Voor nieuwbouw is het aantal leerlingen leidend voor de normvergoeding. Schoolbesturen zijn bouwheer. Ambitie is er wel aan het begin, maar sneuvelt vaak op meerkosten. Schoolbesturen en stichtingsbesturen hebben vaak de kennis en know-how niet. Ze bouwen niet elke dag een nieuwe school. Ze huren een architect of adviesbureau in. Ze moeten de wensen daar heel goed aangeven. De Milieudienst geeft advies over energieneutraal bouwen. Dat is het faciliteren dat de gemeente beidt. Lijntjes liggen bij de gemeente om naar de milieudienst te verwijzen. Dit gaat goed.


Als je één school aanpakt moet je ook de andere scholen aanpakken (gemeente is onpartijdig en mag niet één schoolbestuur voortrekken, de schoolbesturen zijn onderling wel ‘concurrent’). En dat kan weer niet bekostigd worden. Iedereen moet gelijk behandeld worden. Ze weten niet wat de nieuwe wetgeving gaat brengen. Wat blijft bij de gemeente aan geld en verantwoordelijkheden? Economisch claimrecht blijft wel bij de gemeente. Gaat actualiteiten college volgen in Utrecht hierover. Ook het Rijk heeft een toezichthoudende rol over vastgoed met een algemeen belang. Nu voert de gemeente nog gesprekken over onderhoud. Maar als de verantwoordelijkheid naar de school gaat, wat doet de gemeente dan? Wachten VNG handreiking af. 10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Lumpsum onderhoudscomponent. Goede meerjarenonderhoudsplanning. Nulmeting in 2015 doen en achterstallig onderhoud als bruidsschat vanuit gemeente meegeven. Daar zijn gesprekken over met de schoolbesturen. Wat vaak vergeten wordt, is dat in oude schoolbesturen met een oude indelingen de leidingen voor ventilatie niet passen. Die kun je niet kwijt. Bij uitbreiding moet het weer goed passen op het oude systeem en opnieuw afgesteld. 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens

de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school? Er is net een rapport over krimp gemaakt inclusief jaartallen.

Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Behalve de subsidie voor Energie en Binnenklimaat 2009 is alles met eigen geld van de gemeente betaald. Er wordt wel eens extra geld geïnvesteerd voor inbraak en brandveiligheid. Dat is dan weer een besparing op de verzekeringspremie. Het rendement ligt bij de schoolbesturen. 13. Fondsen voor energieneutrale renovatie van scholen in uw gemeente? --

Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? 2x pj contact 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van

energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? De schoolbesturen zijn wel voorstander van het Frisse Scholen concept. Leerprestaties omhoog en hoger scoren. Maar of het energieverbruik hierdoor ook omlaag gaat durft ze niet te zeggen. 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale

scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Hier gaat de raad over. Het college volgt de raad. Eerder waren ze positief over binnenklimaat aanpakken. Ze zijn voorstander van centraal dingen aanbieden. Bijvoorbeeld kennisnetwerk asbest, daar heeft ze veel aan gehad. Zowel de gemeente als de schoolbesturen. 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? De PO raad en VNG betrekken. Die doen veel op onderwijshuisvesting. RuimteOK kent ze wel. Als je probleem hebt en googled dan vind je ze. Ook het Frisse Scholen ABC is nuttig. 18. Zou het jullie helpen als er een webtool / platform zou zijn? Centraal dingen aanbieden is handig, met bekende partijen als PO raad en VNG. 19. Geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool/app? App altijd goed.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Lochem 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in



4400 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de

gemeente? Wel: 1 Niet: 20


basisschoolgebouwen? Ja, zie bijlage. Afdeling Milieu, Douwe Kunst


Ja, zie EBA (2010) en GGD-rapporten (2007). 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het

algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Nee. Deze verantwoordelijkheid ligt bij de schoolbesturen.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (een deel van) uw basisscholen

Nee. Alleen de doordecentralisatie van Onderhoud en aanpassingen per 1-1-2015. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen

bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Nee, n.v.t.

Knelpunten bij het afsluiten van een ESCO T.a.v. financiering: Let erop dat adviezen die gedaan zijn, overgenomen worden. Anders zullen beoogde resultaten niet haalbaar zijn. T.a.v. bewustwording, persoonlijke en culturele aspecten: Alles valt en staat met de medewerking van alle partijen. Wees attent op verschillen in golflengte. T.a.v. organisatie en dergelijke: Ga uit van kloppende, reële gegevens, vooral ook bij nulmeting. Pas op voor de valkuil dat er door een roze bril wordt gekeken en dat de cijfers te ruim geïnterpreteerd worden, niet conform de werkelijke situatie. Hierdoor ontstaan verschillen van inzichten.

Aanbevelingen • Zorg voor betrokkenheid bij alle partijen, vanaf het voortraject. • Leg alle mondelinge afspraken goed vast; met name van belang voor de handhaving. • Zorg voor draagvlak binnen het college van B&W. • Zorg als schoolbestuur dat je de contracten kent en weet wat de procedures zijn. • Wees je bewust van de verschillen in (ideeën over elkaars) bedrijfsvoering.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Maastricht Schoolgebouwen

1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 46 basisschoolgebouwen (66 inclusief Voortgezet Onderwijs)


7882 leerlingen conform leerlingtelling 1-10-2012 van het CFI

3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente?

Nee, Wel: 44 Niet: 2

4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? Nee, Schoolbesturen

5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Ja én nee. De werkgever (het schoolbestuur) is in eerste instantie verantwoordelijk, achter bij adequate problemen, wordt de gemeente ingeschakeld.


algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, Bij nieuwbouw duurzaam bouwen en rekening houden met de huidige maatstaven.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee. Let wel: per 1 januari 2015 zal er een decentralisatie plaatsvinden van het ‘groot onderhoud’.


bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Nee Algemeen Dhr Rompelberg is begonnen met de PO-besturen. Een paar jaar geleden hebben ze meegedaan aan binnenklimaatregeling onderwijs. 7 schoolbesturen zouden 6 ton krijgen, is iets verhoogd. Maar naar anderhalf jaar was het geld nog niet gebruikt. 60% subsidie, 40% zelf betalen. Gezamenlijk inkopen is aangeboden. Er is gezamenlijk naar ESCO's gekeken. Was te nieuw, schoolbesturen wisten niet wat ze er mee aan moesten. Scholen zijn ook met leverancier van zonnepanelen samengebracht. 10 jaar afname electriciteit, geheel ontzorgd. Hoefden alleen contract te tekenen. Maar wilden de schoolbesturen niet, ze wilden ook de andere kant van de business case bekijken en berekenen, want 1. Kunnen ze het geld niet zelf verdienen wat esco er aan verdient? 2. Weten niet welke schoolgebouwen blijven staan vanwege spreidingsplan 3. Exploitatie moet beter gemaakt worden door energiebesparing en wilden zich niet vastleggen aan één marktpartij. Ze zitten met de schoolbsturen samen. Ze hebben een inventarisatielijst gemaakt 1. Van de rekenregels, 2. Van de risico's. Arcadis gaat dit ondersteunen als betrouwbare partij om zelfstandige schoolbesturen te ondersteunen. Doel is dat de schoolbesturen het kunnen begrijpen. Maar zelfs hierover waren de schoolbesturen verdeeld: sommigen willen esco, anderen willen geen constructies. Rol gemeente is sober en doelmatig. Knelpunten

9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Men (onderwijshuisvesting) heeft geen idee van knelpunten, want de afgelopen 3 jaar dat speelt het spreidingsplan (30 gebouwen moeten er 16 worden). Er is dus veel achterstallig onderhoud, waardoor er op korte termijn iets moet gebeuren. Gemeente wil ook gelijk kindcentra maken. Wethouder wil ook gelijk zonnepanelen. En schoolbesturen hebben


geen geld. Krimp, daarvoor is er het spreidingsplan. In eerste instantie zijn de schoolbesturen aan zet, maar als het geduld opraakt dan gaat de gemeente het plan vaststellen. Totdat het spreidingsplan er is, van waar welke scholen nodig zijn, gebeurt er niets. Hij denkt dat er teveel concurrentie is om tot een spreidingsplan te komen door schoolbesturen. Er is wel budget gereserveerd voor onderhoud en nieuwbouw. Duurzaam bouwen is de norm van de overheid volgen, volgens afdeling onderwijshuis-vesting. Als er een wens is voor méér dan kunnen ze om advies vragen bij een milieucollega en die moet dan ook extra budget meenemen. Kennis komt vaak van de gemeente, maar als die niet aanwezig is dan mag de school de kennis inhuren. De school is altijd bouwheer. Kerntaak van school = goed onderwijs. Marktpartijen willen het groot aanpakken. Schoolgebouwen zijn volgens duurzaamheidscoördinator niet verzekerd tegen brand. Is onbetaalbaar. Dus als je waarde toevoegt aan het gebouw wordt de verzekering nog duurder en vervangingskosten ook. (Dit blijkt niet te kloppen, de gemeente verzekert de gebouwen wel en door preventieve maatregelen kan de premie omlaag. – Carolien) Veel mensen binnen schoolbesturen zitten vast in oude structuren. Doen het al 20 jaar zo en gaan het de komende 20 jaar ook zo doen is de teneur. Scholen zijn niet vennootschapsplichtig, dus komen niet in aanmerking voor Energie Investerings Aftrek.

10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Er zou een energiecoördinator voor scholen moeten komen. (overigens ook voor bedrijven). 1 loketfunctie. Onafhankelijk advies over inkoop duurzame energie. Een doorgeefluik voor energie. Per regio iemand aanstellen die zichzelf moet terugverdienen door meerwaarde te creëren. Moet iemand zijn met gezag die bekend is met de onderwijswereld. Moet te vertrouwen zijn, als hij het zegt dan gelooft een schoolbestuur het ook. Het moet voor scholen inzichtelijk worden waar het verdienmodel ligt voor een gezonde exploitatie door energiebesparing. Scholen kunnen wel goedkoop lenen, via fonds van de provincie Limburg.


Meer richting het centrum staan de oude scholen en richting de nieuwe wijken de nieuwe scholen. Financieringsconstructies

12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? De budgetten voor onderhoud en nieuwbouw liggen bij een andere afdeling, niet bij onderwijshuisvesting. Als er iets nodig is vragen ze budget aan en kijken of het financieel haalbaar is.

13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? --

Schoolbesturen

14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Schoolbesturen en gemeente weten elkaar te vinden. Zitten regelmatig bij elkaar aan tafel met de juiste personen. Wel is er mogelijk verschil van inzicht. Men is het niet altijd eens. Kennis komt vaak van de gemeente, maar als die niet aanwezig is dan mag de school de kennis inhuren. De school is altijd bouwheer.



Daar heeft de gemeente geen idee van.

16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? --

17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? --

18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn,

welke gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energie-oplossingen er mogelijk zijn voor de scholen?

De ervaring met webtools is dat je iets achter de hand moet houden. Hij weet niet of mensen er wel naar kijken. Bij oriëntatiefase hebben ze vaak informatie nodig. Maar als het proces al gestart is… Je moet iets verzinnen, ook met architecten. Bijvoorbeeld een cursus voor huisvestingsmanagers. Wie is voor financiën en wie is voor bouwen. Ze moeten overtuigingskracht krijgen binnen hun schoolbestuur. Centraal bestuur doet al 20 jaar op dezelfde manier de boekhouding, dus doen het liever nog 20 jaar op dezelfde manier.



Dit is fase 2. Je moet in kaart brengen wat het kost als de markt het doet en wat het oplevert als je het zelf doet (financieel).

20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool

(app), waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energie-oplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school?

Mensen weten vaak waar de besparingen liggen. Huisvestingsmanagers weten waar het technisch mogelijk is om te besparen. De knelpunten zijn a. regelgeving en b. geld. Ventilatie en warmteterugwinning zijn onbetaalbaar, maar geven wel meerwaarde.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Aalsmeer Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 7 basisschoolgebouwen (10 scholen) 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer 3308 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? Twee zijn eigendom (brede scholen) en de rest (vijf) niet. 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? Er is gedeeltelijk inzicht in energie/gas. Moet wel opgevraagd worden. Hij zou het wel willen weten, ook voor EPD. Hij wil wel een collectieve matrix maken met maatregelen en terugverdien gezien energieverbruik. Hier i echter geen capaciteit noch plan voor. Zijn idee is korte terugverdientijd en lange terugverdientijd. Integraal benaderen. Financieren maatregelen korte terugverdientijd en daarmee voldoende ruimte creëren om lange termijn ook te kunnen financieren. Met dit plan politieke wil creëren. 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Gedeeltelijk, bij de Mikado en de Rietpluim. Is o.,a. omdat het bij de Rietpluim tot enorme problemen heeft geleid. Installaties deden niet wat ze beloofden (het was op papier een duurzame school). 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Aalsmeer duurzaam is de ambitie en daarbij hoort een uitvoeringsprogramma. Gaat o.a. ook over energieneutrale gebouwen. 1. Nieuwe school moet energie/klimaatneutraal zijn; 2013/2014 gaat dit lopen. 2 of 3 scholen. 2. Alle scholen krijgen een energieprestatie-advies (tenzij ze dit al hebben gehad). 3. Project zon op school (educatief programma) + PV op de daken. Vóór de verkiezingen realiseren. 1+2+3 willen ze bij één partij uitzetten. Ook EPU's voor scholen rond eind maart. Hiervoor is budget-ombuiging nodig. Ze zijn ook benaderd door Zon op Noord-Holland, maar hebben ‘nee’ gezegd, want hij wilde het ook volgens de letter van het Aalsmeerse uitvoeringsprogramma uitvoeren. 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)? Klimaatverbond. Adviesbureaus. Marktpartijen. Matrixzaken. Servicepunt Duurzame Energie. Juridische tools. Esco. Zon op Noord-Holland. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Heeft schoolbesturen presentatie over Esco’s gegeven om te laten weten wat het is. Het resultaat was ‘geen juichstemming’. Zon op school is men wel positief over. Juridisch eigendom. Technisch: Hoe hufterproof is iets? En hoe kun je het verzekeren? Business case niet goed doorrekenen. 10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Ja, Matrix maken, maar is niet makkelijk. 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens de volgende indeling: Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool /


Moderne school? Hij kijkt na of dit in een inventarisatielijst staat (tot op heden niets ontvangen). Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Ja. Hij denkt dat crowdfunding veel meer potentieel heeft dan lokale overheden kunnen opbrengen. Is nog geen vraag geweest om dit ook toe te passen. SVN heeft wel revolving funds voor particuliere huizen. 13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Nee, er zijn geen extra fondsen voor scholenbouw. Wel voor verduurzaming gebouwen. Wellicht ook toepasbaar op scholen? Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Draagvlak moet nog komen. Er is wel overleg met alle schoolbesturen. Ook met wethouder gesprekken. Daar kun je goed op aansluiten met Green Deal. Er is ook een presentatie over Esco’s geweest. De filosofie van de gemeente is: stimuleren en faciliteren. Hij bezoekt ook sommige scholen. Welland MAVO wil ecoschool worden. Zijn heel enthousiaste mensen. Ook andere scholen zullen ambities hebben. Er zijn soms scholen die geld over hebben voor duurzaamheid of PV op school. 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Nee 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Raad moet gevraagd worden voor budget deelname Green Deal. Is bereid tot intentieverklaring. 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? Idee van Trefoil: energiespiegel + app vond hij interessant. Maar hun core business is niet lespakketten. Samen met scholen een zonne-energie actie doen. Ook met installateurs. Willen lokale installateurs betrekken en niet door collectieve aanbesteding een concurrent van andere kant van Nederland. Probeert dus de voorwaarden te sturen. Ook met een matrix voor alle schoolgebouwen kom je boven het aanbestedingsplafond. Maar wil graag lokale economie stimuleren. De kapitaalvraag is een heel belangrijke. 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energieoplossingen er mogelijk zijn voor de scholen? Een energiescan kan interessant zijn, maar die moet dan heel diepgaand zijn en op het juiste moment (juiste timing) komen.

19. Zijn jullie geïnteresseerd in energiebesparingspakketten inclusief financieringsoplossingen, waarbij snel kan worden ingezien tot welke besparingen deze pakketten leiden? Er is interesse in subsidie.

20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app), waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energie-oplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school? Kennisnetwerk, database. Juridisch. Plan van Aanpak. Op een website moet je heel goed kunnen browsen. De uitvoerende/ organisatorische kant kopiëren. De praktische dingen zijn interessant.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Amersfoort

1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 15


15.900 leerlingen

3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? Nee, de meeste scholen zijn juridisch eigendom van schoolbestuur en economisch eigendom van gemeente. Wel: 1 Niet: 65


basisschoolgebouwen? Deels, zijn we nu aan het inventariseren. Daarvoor moeten we naar de schoolbesturen.


Ja, zit nu bij afdeling Vastgoed en Voorzieningen. Afdeling: MO-V&V, contactpersoon: Arie van den Heuvel


algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, algemene ambitie: energieneutraal in 2030.


??

8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja, Esco’s


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen Amstelveen Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? 21 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer 6650


gemeente? Juridisch en economisch eigendom zijn in een aantal gevallen verdeeld tussen gemeente en schoolbestuur.


Gedeeltelijk, een aantal scholen lift mee op het gemeentelijke inkoopcontract van aardgas/elektriciteit. Hiervan is d.m.v. facturen inzicht in energieverbruik mogelijk. Daarnaast heeft de afdeling Bouwzaken als gebouwbeheerder van een groot aantal scholen ook beschikking over energiegegevens. Dit is verdeeld over verschillende personen.

5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Nee, dit is van verschillende scholen wel bekend bij de afdeling Bouwzaken.

Contactpersoon dhr. M. Bok. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het

algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ten aanzien van de nieuwbouw van basisscholen hanteren wij de ambitie van GPR 7,5.

Voor bestaande scholen is geen ambitie opgenomen. Enkele scholen zullen nog gerenoveerd worden de komende jaren. Hierbij wordt frisse scholen B nagestreefd en wordt GPR 7,5 bestaande bouw overwogen.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Ja 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen

bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)?

O.a. Steunpunt Duurzame Energie Noord-Holland. Voor nieuwbouw van een schoolgebouw hebben wij advies ingewonnen van resp. ZRI en Royal HasKoning. Ook zijn wij ingesprek met WeKa Daksystemen, o.a. over renovatie.

Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Knelpunten t.a.v. financiering Ja, in huisvestingsverordening onderwijs heeft gemeentebestuur demarcatielijst

opgenomen wat wel en wat niet door gemeente betaald wordt. Basisscholen kunnen/willen zelf weinig bijdragen. Terugverdientijden spelen een grote rol en vanwege meeliften op grootschalige inkoop van gas en elektra zijn deze erg lang.

Knelpunten t.a.v. techniek nee kennis is bij afdeling Bouwzaken aanwezig Knelpunten t.a.v. organisatorische aspecten ten aanzien van bijvoorbeeld mogelijkheden en invoeren ESCO is er onduidelijkheid wie

hiervoor beste toegerust is en verantwoordelijkheid kan nemen organisatorisch Knelpunten t.a.v. juridische aspecten ten aanzien van ESCO’s wel


Knelpunten t.a.v. bewustwording, persoonlijke en culturele aspecten ("willen") Ambitie energieneutraal, cradle tot cradle is sociaal wenselijk, realisatie vraagt

aanvangsinvestering en bereidheid zekerheden los te laten. Dat botst soms tussen politiek en/of verschillende gemeentelijke afdelingen

10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Nee 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens

onze indeling? In Amstelveen is afgelopen jaren en zeer nabije jaren veel nieuwbouw voor scholen

gerealiseerd, of wordt gerealiseerd. Een beperkt aantal scholen zal nog nieuwbouw krijgen of grootschalig gerenoveerd dienen te worden.

Inschatting waarbij onder de moderne scholen ook de scholen die in 2013 en 2014 gebouwd worden en waarvan programma’s van eisen en/of ontwerp al gereed zijn:

Oude school 2 / Vernieuwde school 4 / Energiecrisisschool 3 / Moderne School 12 Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht?

(opnoemen) ja Subsidies beperkt, eigen geld inzetten wordt toegepast (15% bovenop basisvergoeding).

Geld lenen passen we niet toe, Geld van derden BTW-compensatiefonds, subsidie overheden overige niet. Eigendom van installaties afstaan passen we (nog) niet toe. Denken we wel aan maar levert nog veel vragen op momenteel. Doordecentralisatie wordt al toegepast. Prestatiecontracten passen we nog niet op de in het overzicht bedoelde wijze toe.

13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale

renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Nee Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Vanuit afdeling Ruimtelijke Ordening (energiecoördinator) is er sporadisch contact. Vanuit

afdeling Vastgoed, Projectmanagement is veelvuldig contact met name met betrekking tot de scholen waar nieuwbouw beoogd is dan wel grootschalige renovatie. Vanuit Vastgoed, adviseur onderwijshuisvesting is veelvuldig en ook structureel contact.

15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van

energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Binnenklimaat ambities Frisse scholen klasse B 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale

scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Wij zouden deelname aan een greendeal zeker willen overwegen, met hoeveel scholen is

nu niet aan te geven. In mei stellen wij een uitvoeringsplan bij het eind april vast te stellen energiebeleidsplan op en daarin worden greendeals afgewogen.

17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? Energiescan; quickscan van gemeentelijk beleid voor verduurzaming scholen Financieel + Organisatorisch + Motivatie (bewustwording, persoonlijke, culturele

aspecten, “willen”). 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke

gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energieoplossingen er mogelijk zijn voor de scholen?

Onze ervaring is dat er maatwerk nodig blijft en pakketten te gemakkelijk met name


politiek overgenomen worden en de “uitvoering” het maatwerk maar moet regelen. Hiervoor ontbreekt vaak tijd/middelen.



Mogelijk interessant. 20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app),

waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energieoplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school?

Is eerder interessant voor schoolbesturen als opdrachtgever aan beheerder. Deze kennis is bij beheerder veelal al aanwezig. Schoolbesturen worden nu nog onvoldoende verleid maatregelen te treffen.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Haarlem 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente? Ik weet het exact, het zijn 59 gebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? 12.000 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? ja 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik (gas en elektriciteit) van uw basisschoolgebouwen? nee 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? ja, bij een aantal scholen (circa 20) zijn binnenklimaatonderzoeken uitgevoerd door de GGD. In het kader van de Frisse scholen-actie van 2010 zijn EBA’s gemaakt (17 scholen) met daarin ook binnenklimaatmetingen. Mogelijk zijn er meer onderzoeken bij de GGD. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, op dit moment wordt één basisschool volgens dit principe gebouwd. De gemeente heeft wel ambities om meer scholen energieneutraal te maken. 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (een deel van) uw basisscholen? Ja 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja, het EBA en de instrument zoals die door agentschap.nl gepromoot worden. In het kader van de subsidieregeling frisse scholen is er samengewerkt met Enerdeco.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Den Haag Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in uw gemeente? 152 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het? Ongeveer 45.000 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de gemeente? De gemeente heeft geen scholen in eigendom. Ze hebben alleen 4 wissellokaties als tijdelijke huisvesting voor verbouw of nieuwbouw. 4. Heeft u inzicht in het energieverbruik van uw basisschoolgebouwen? Nee 5. Heeft u inzicht in het binnenklimaat van uw basisschoolgebouwen? Nee, de gemeente heeft geen inzicht in het binnenklimaat. De GGD heeft dat wel, want die onderzoekt de scholen en gaat er langs. (Mevr Janneke Mikkers is van de GGD Den Haag 070-752 5662). In 2009 hebben ze wel meegedaan aan de binnenklimaat regeling. Den Haag heeft meegedaan als cofinanciering, waardoor ze meer konden geven en verder konden gaan (dus ook scholen aanpakken die ouder dan 2004 waren). Van alle 152 gebouwen is een EBA gemaakt door adviesbureau DHV. Subsidie liep in 2011 af. De helft was maar toekenning gekregen en Den Haag wilde allen, dus tot 2016 verlengd voor alle schoolbesturen. Daarnaast voor nieuwe gebouwen in de huisvestingsverordening Klasse B van PvE Frisse Scholen. Hiervoor krijgen schoolbesturen 10% extra stichtingskosten voor nieuwbouw of significante uitbreiding. Ook hanteert Den Haag de nullijn voor normbedragen van de VNG die negatief zijn. Dit is een aantal jaar het geval geweest, nu krijgen schoolbesturen bijna 10% extra vergeleken met gemeenten waar de normbedragen vd VNG zijn gehanteerd. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Er zijn geen ambities voor energieneutraal alleen, maar wel voor Frisse Scholen (dus luchtkwaliteit en energie samen) . 7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen? Nee, maar in 2015 gaat buitenonderhoud bij de gemeente weg. Biedt geen lumpsum garantie. Ze voelen hier niets voor. Het gaat om het geheel. Straks is er alleen nog een rol voor de gemeente bij nieuwbouw. Daardoor is er geen grip en geen sturing over de spreiding van schoolgebouwen, alle (concurrerende) schoolbesturen willen alleen scholen in de ‘goede’ wijken. Daardoor krijg je kaalslag in bepaalde wijken. 8. Kent u instrumenten/tools en kenniscentra/instituten die u kunnen helpen bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? AgentschapNL. Den Haag neemt PvE Frisse Scholen als ijkpunt. Toetsen dit ook. Bij aanvraag bouwkrediet wordt ondertekening van bouwfysisch adviesbureau verlangd. Bij bouwaanvraag en bij opleveren wordt nogmaals getoetst. Doen geen monitoring. GGD checkt wel het binnenklimaat, maar niet op energie, 4/5 jaar na opleveren. Als het niet klopt kan het in installaties zitten of in gedrag. Algemeen Den Haag is een vrij grote gemeente. De wethouder van onderwijs heeft ambities. In het verleen hebben ze gewerkt met de scholen en positieve en negatieve ervaringen gehad. Bijvoorbeeld project duurzaam en gezond met GGD (J Kwekkeboom). Openbare gebouwen zijn ondergebracht in een stichting. Prioriteit ligt de laatste paar jaar op nieuwbouw. Integrale huisvestingsplannen zijn voor 5-6 jaar. Daar kunnen schoolbesturen geen rechten aan ontlenen. Vervangende nieuwbouw wordt opgenomen in plan. Er is niet veel


renovatie. Hiervoor is geen voorziening in de plannen, alleen monumenten kunnen natuurlijk niet gesloopt worden. Revitalisering kan wel bij monumenten, hiervoor 50% cofinanciering door gemeente. Schoolbesturen moeten zelf gebouw energieneutraal maken. Vergoeding van rijk is op oude school gebaseerd. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Als de bouw zoals nu in een dip zit, lukt het nog wel om energieneutraal aan te besteden. Gemeente heeft verder geen ruimte behalve regelingen die al genoemd zijn (nullijn normbedragen VNG en 10% extra voor Frisse Scholen maatregelen bij nieuwbouw). Er zijn wel afdelingen in de gemeente met projecten zoals Groene Daken of zonnepanelen waar scholen ook gebruik van kunnen maken. 10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? -- 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school? Hij weet dat er een lijst is, zal toesturen per mail. Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Alles gebeurt met eigen geld (maar gezien de geldkraan vanuit het Rijk steeds verder dicht gaat, komt het wel vaker voor dat schoolbesturen moeten meebetalen). 13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? -- Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Er is regelmatig contact met de schoolbesturen. Bouwaanvragen, wat wel en niet kan. Bij nieuwbouw maken bijna alle schoolbesturen gebruik van de extra toelage voor duurzame maatregelen. Bouwheer = altijd schoolbestuur. 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? Inschatting is dat ze redelijk hoge ambities hebben. 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Dit heeft vanuit onderwijshuisvesting geen zin. Misschien wel vanuit Bouwfysica, zij kijken ook inhoudelijk. 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? -- 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energie-oplossingen er mogelijk zijn voor de scholen? Een webplatform is nooit gek. Of ze het actief zouden gebruiken weet hij niet. 19. Zijn jullie geïnteresseerd in energiebesparingspakketten? Den Haag heeft al regelingen en er zit een financieel kader aan. Winst ligt bij school. 20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app)? Een app kan voor schoolbesturen interessant zijn. Afdeling onderwijshuisvesting komt maar zelden in schoolgebouw.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Doetinchem 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in



+/- 5.000 leerlingen 3. Zijn alle basisschoolgebouwen binnen uw gemeente het eigendom van de

gemeente? Nee, ook geen andere eigendomsvormen


basisschoolgebouwen? Nee, de scholen zelf.


Nee, de scholen zelf. 6. Heeft de gemeente ambities voor energieneutrale basisscholen in het

algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja, (nog) niet vormgegeven. De Action Research biedt wellicht mogelijkheden.


Ja, vanaf 1 januari 2015 is dit verplicht. Dan gaat ook het onderhoud over naar de scholen. (De exploitatie ligt al volledig bij de scholen zelf.)


bij het realiseren van uw ambities voor energieneutrale basisscholen? Ja, misschien. Wellicht kan de AGEM helpen.


Vragenlijst Action Research Energieneutrale scholen – Ede Schoolgebouwen 1. Hoeveel basisscholen (incl. dependances & speciaal onderwijs) staan er in

uw gemeente?58 basisschoolgebouwen 2. Om hoeveel basisschoolleerlingen gaat het (ongeveer)? Ongeveer11.000


gemeente? 2 scholen zijn eigendom van de gemeente. Dit zijn nieuwe (multifunctionele) scholen. Ook met bieb, peuterspeelzaal, bso, enzovoort. 56 zijn eigendom van de schoolbesturen.


Mogelijk hebben de circa 25 schoolbesturen wel inzicht, de gemeente niet. De gemeente heeft ook geen inzicht in de energieverbruiken van de eigen 2 gebouwen. Er zijn geen prestatiecontracten. Er is geen monitoring. Dat ligt bij schoolbesturen en gebruikers. De twee eigen scholen zijn multifunctionele gebouwen: 2jr geleden is de ene school opgeleverd. Van de andere school was het schoolbestuur bouwheer tot 3 maanden voor oplevering. Toen toch knoop doorgehakt om gemeente eigenaar te laten worden (exploitant).


Ja enigszins. Frisse scholen gedaan. Ongeveer 1/3 van de lokalen aangepakt. En voor de rest 2/3 geld op de plan liggen, maar of dat gaat lukken (gezien bezuinigingsronde) weet niet.


algemeen of zijn er ambities per basisschoolgebouw? Ja: samen met de scholen kijken wat er kan.

7. Is er sprake van doordecentralisatie voor (deel van) uw basisscholen?

Nee, niet anders dan dat het rijk alle onderhoudsmiddelen dus ook voor het buitenkantonderhoud miv 010115 aan de schoolbesturen over gaat maken.

8. Met welke partijen bent u al (regelmatig) in contact (geweest)?

Agentschap NL en provincie Gelderland. Knelpunten 9. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? De gemeente had een miljoen op de plank liggen voor mechanische ventilatiesystemen en er zijn 150 lokalen uitgevoerd. Maar niet elke school is er enthousiast over. Vanwege te weinig geld is de uitvoering niet esthetisch, niet fraai. Ook klaagt met over lawaai of tocht. Je ontkomt je niet aan klachten in oude scholen. Het zijn noodgrepen. In het groter geheel is er geen budget. Tot 3 jaar geleden was er nog geld voor gebouwen. Alle gebouwen van 40 jaar en ouder hadden voldoende budget. Toen werd er 300 miljoen bespaard door het rijk op schoolgebouwen. De gemeente Ede heeft geen geld gespaard. Ze hebben dubbel glas en isolatie overal toegepast. Toen er werd doorgerekend dat gemeenten te weinig uitgaven in het algemeen werd Ede ook gekort. Nu heeft de gemeenteraad er geen extra geld voor over. De doordecentralisatie had het rijk gelijk moeten doen. Met Ad Boerstra van SenterNovem zijn een aantal scholen opgeknapt. De gemeente is redelijk actief geweest.


Nadeel van een school die energieneutraal is, ze krijgen andere kosten: 10.000 euro voor het vervangen van de filters. a. Knelpunten t.a.v. Financiering Budgetten zijn gekort. b. Knelpunten t.a.v. Techniek Vaak zijn de oplossingen (vooral tav binnenklimaat)

noodgrepen: niet fraai, tocht, lawaai. c. Knelpunten t.a.v. organisatorische aspecten Geen kennis bij de schoolbesturen

van vastgoedbeheer. Tijdskwestie voor het goed uitzoeken bij schoolbesturen én gemeente. Er zijn geen plannen tot 2015 en dan komt de doordecentralisatie.

10. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Scholen die 40 jaar oud zijn kunnen 1/3 van de nieuwbouwkosten van de gemeente krijgen. Hieraan zit geen eis van energieneutraal. 6 tot 7 scholen zijn redelijk goed opgeknapt: Isoleren en dubbel glas + onderwijskundige aanpassingen (functies). Logopedie, van houten vloer naar stenen vloer met isolatie. 11. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens

de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school? Meeste scholen zijn ‘Vernieuwde scholen’ met plafonds van 2,8 tot 3 meter hoog.

Financieringsconstructies 12. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht? Ede werkt met de lump sum financiering van het rijk. Daarmee worden scholen onderhouden of nieuwe gebouwen gebouwd. Op dit moment is er kans dat volgend jaar 1 nieuwe school wordt gebouwd en gesticht (Ede is een groeigemeente). Oude gebouw is uit 1972, maar kan alleen als er 200 leerlingen worden ingeschreven volgend jaar. Schoolbestuur wil nieuwbouw. Nu heeft gebouw enkel glas. 200 leerlingen is ivm eis dat 5 jaar na stichten school er 200 leerlingen moeten zijn ingeschreven. 13. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale

renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Nee. Er zijn ook geen plannen voor renovatie tot 2015. De gemeente veronderstelt dat ze in 2015 1,5 miljoen minder krijgen. Dat ze alleen af en toe een nieuwe school bouwen. Ede betaalt nu alles zelf, nieuwbouw of renovatie. Ze hebben een 10-jaar-onderhoudsplan + investeringsplan. Die worden nu drastisch bijgesteld. Onderhoud wordt nul en investeringen in nieuwbouw heeel erg laag. Binnen investeringsruimte zit geen ruimte om energieneutraal te gaan. Dhr van de Berg zou het niet verbazen als het rijk aanneemt dat door de doordecentralisatie een ‘efficiencyslag’ wordt aangenomen waardoor er in totaal nog minder budget beschikbaar is voor onderhoud van de schoolgebouwen. Leerlingenaantallen zijn een lastig punt, omdat ze zo variabel zijn. Daardoor budgetten onzeker. Schoolbesturen 14. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? Er zijn 25 schoolbesturen. De 3 groten hebben wel een beetje expertise op gebied van vastgoed. Vaak komt het neer op de administratiekantoren van de scholen. Die zijn ook wel een beetje met duurzaamheid bezig. 15. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van

energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? De gemeente Ede heeft wel een Klimaatplan. Maar is niet gekoppeld aan onderwijs/ scholen. Ze proberen de schoolbesturen wel te betrekken af en toe. Maar tijd is een moeilijke kwestie voor de uitvoering, evenals financiën. Basisschoolbesturen maken zelf een onderhoudsplan 1x per jaar en overleggen dit met de gemeente. Verder komen frisse lucht, asbest en extra projecten aan de orde in


bespreking. Verder spreekt gemeente ze 1x bij bestuursoverleg. De 2 grote besturen spreekt de gemeente ook nog tussen deze 2 overleggen door. De ambities van basisscholen zijn laag, zowel voor binnenklimaat als energieneutraal. Ze vragen zich af of er wel een businesscase voor energieneutraal is te maken. Binnenklimaat zorgt juist voor een hogere energierekening en hogere onderhoudskosten (ze zijn zo 1500 tot 3000 euro extra per jaar kwijt). 16. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale

scholen? Wilt u deelnemen aan deze Green Deal? Betreffende ambtenaar is trekker geweest van veel projecten en heeft de schoolbesturen wel mee gekregen. De gemeente heeft dan een doorgeeffunctie. Ze zijn niet proactief als gemeente, maar zien de mogelijkheden wel om met het Klimaatverbond aan de slag te gaan. Hij zou de schoolbesturen kunnen polsen. Hij wil wel proberen de handen op elkaar te krijgen om mee te doen, dus goed blijven informeren! 17. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig? -- 18. Zou het jullie helpen wanneer er een webtool / platform zou zijn, welke

gemakkelijk inzichtelijk maakt (dmv pakketten) welke energie-oplossingen er mogelijk zijn voor de scholen?

Zeker. Of je dit in pakketten moet vatten of dat je hier ook op detailniveau mee aan de slag kan maakt in eerste instantie niet uit. Van belang is dat een en ander beter toegankelijk wordt want nu weet je vaak niet waar je moet zoeken waarbij het lastig vast te stellen is of er sprake is van objectieve of van commerciële doelstellingen van wat wordt aangeboden waarbij je niet weet hoe betrouwbaar de berekeningen van de milieuefecten en kostenbesparingen zijn. 19. Zijn jullie geïnteresseerd in energie-besparingspakketten inclusief


Als gemeente niet direct maar het is wel in de lijn van onze klimaatdoelstellingen dat wij schoolbesturen op de mogelijkheden kunnen wijzen. 20. Zijn jullie geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app),

waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energie-oplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school?

Hiervoor geldt hetzelfde als bij vraag 2. Misschien kunnen wij in dat kader scholen/ schoolbesturen hierbij faciliteren. Als je hier mee aan het werk gaat, kan ik proberen daar draagvlak voor te krijgen.