Duurzame Scholen Magazine 1

Duurzame Scholen #1 | april 2015

www.energyalert.nl/scholenEnergyAlert | Inzicht in verbruik

Inmiddels maken honderden scholen gebruik van EnergyAlert om inzicht te krijgen in hun overbodige

energieverbruik n om geholpen te worden minder te gaan verbruiken. Bekijk vandaag nog het

gratis bespaarplan met concrete / nuttige tips!

Wij helpen scholen om

minderenergie te verbruiken

/ Duurzame Scholen #1Duurzame Scholen Magazine April 2015

Wij bepleiten een integrale benadering

De schakel tussen probleem en oplossing

Petra van Haren en Roelf Willemstein:

Een goed binnenklimaat als zwaartepunt is heel logisch

Vrije Universiteit wordt futureproof

Rondetafelgesprek: Samenwerken moet je doen

In dit nummer:

Het schoolgebouw van de toekomstSlimme oplossingen voor frisse scholen

De frisse school is een term die steeds vaker opduikt. Terecht, want uit onderzoek blijktdat er op scholen veel te verbeteren is aan het binnenklimaat n de energieprestaties.Scholen zijn vanaf heden zelf verantwoordelijk voor het realiseren van een goedbinnenklimaat, en dat heeft voordelen!. ABB is specialist in gebouwsysteemtechniek.Samen met partners en dochterbedrijven biedt ABB een range aan oplossingen voor hetschoolgebouw van de toekomst. Comfort, duurzaamheid, veiligheid en productiviteitzijn daarbij onze speerpunten. Maak kennis met onze mogelijkheden. www.abb.nl

ABB b.v.Frankeneng 15 NL-6710 BC EdeTel. +31 (0)318 66 93 00, Fax +31 (0)318 63 17 18E-mail: [email protected]

ABB n.v.Hoge Wei 27, B-1930 ZaventemTel. +32 (0)2 718 63 11, Fax +32 (0)2 718 66 66E-mail: [email protected]

Foto

: C

orb

is /

Hol

land

se H

oogt

e

Adv frisse scholen 210x297.indd 1 26-01-15 14:16

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Advertentie a4 DuurzaamGebouw BV_Stichting DS magazine drukversie.pdf 1 25-02-15 17:18

In dit nummer

Voor u ligt het eerste nummer van het gloed-

nieuwe tijdschrift Duurzame Scholen

Magazine: een samenwerking tussen de

Stichting Duurzame Scholen en platform

Duurzaam Gebouwd. Initiatiefnemers Wietse

Walinga, Eric Carbijn en Gerard Lokhorst zijn

erover eens: Het magazine moet de schakel

zijn tussen de vraag en de oplossing.

Ga nu het onderwijs eens zien als een

investering in plaats van een kostenpost.

Dan komen we tot mooie en vooral duurzame

oplossingen. We moeten onze kinderen in

een innovatieve en uitdagende omgeving

plaatsen, maar dat vereist (financile) investe-

ringen die zich pas op lange termijn en dan

ook nog indirect terugbetalen. Dat vereist

visie van onze beleidsmakers, het onderwijs

en het bedrijfsleven.

Het Rhijnspoorgebouw heeft het hoogste

duurzaamheidscertificaat ontvangen, dat

ooit is toegekend aan een onderwijsge-

bouw in Nederland: BREEAM Excellent-

certificaat (4 sterren). Dit gebouw van de

Hogeschool van Amsterdam (HvA) vormt

het nieuwe centrum voor het Domein

Techniek van deze hogeschool. Stefan

Prins is namens Powerhouse Company als

projectarchitect en projectmanager hierbij

nauw betrokken.

Zonder visie blijft duurzaam schoolgebouw utopie

Rhijnspoorgebouw zorgt voor nieuwe duurzaamheidsstandaard

Duurzame Scholen Magazine wil verbinden en delen

Pagina 11

Pagina 17

Pagina 35

4 | april 2015 | Duurzame Scholenwww.vbi.nl

Wat presteert uw gebouw?

Een gezond binnenklimaat zorgt voor productieve mensen. Wat gezond is, is afhankelijk van de wensen van de gebruiker. Van nu en in de toekomst. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, flexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen diesteeds zijn aan te passen. Flexibel comfort noemen we dat.

Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @flexibelcomfort

Duurzame Scholen | april 2015 | 5www.vbi.nl

Wat presteert uw gebouw?

Een gezond binnenklimaat zorgt voor productieve mensen. Wat gezond is, is afhankelijk van de wensen van de gebruiker. Van nu en in de toekomst. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, flexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen diesteeds zijn aan te passen. Flexibel comfort noemen we dat.

Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @flexibelcomfort

TBI is een groep van ondernemingen die onze leefomgeving op een duurzame manier vernieuwt, inricht

en onderhoudt. Scholen zijn hier een belangrijk onderdeel van en de TBI-ondernemingen zijn sterk

vertegenwoordigd in deze markt. Zo ook bij het Schravenlant Lyceum in Schiedam, winnaar van de

Award Duurzame Architectuur 2014. Met een uitgekiend ventilatiesysteem dat ervoor zorgt dat de lucht

binnen zuiverder is dan buiten en rendiermos op de muur is de school geheel volgens het cradle-to-cradle

concept gebouwd. Ons werk heeft een langdurige impact op het leven van mensen en dus ook onze

kinderen. De toekomst is niet iets wat ons overkomt, die kunnen we maken. MAAK DE TOEKOMST

Lyce

um Sch

ravenlan

t in Sc

hied

amwinna

ar van

de Aw

ard Duu

rzam

e Ar

chite

ctuu

r 20

14

HET SCHOOLVOORBEELD VAN DUURZAAMHEID

0380.00.157 Adv Scholen_210x297.indd 1 20-02-15 14:38

Adviseurs voor gezonde en energieneutrale scholen

OBS Dorus Rijkersschool Amsterdam

Moke Architecten

TenW architecten adviseurs

Architecten- en ingenieurs bureau kristinsson

Architectenbureau Marlies Rohmer

Brede school Plein Oost Haarlem

MFA Kapelle Kapelle Brede school Meervoud Amsterdam

Kijk voor meer energieneutrale projecten op merosch.nl

Duurzame Scholen | april 2015 | 7

/ INHOUD

8 Nieuws

9 ColumnLisaWade

11 DuurzameScholenMagazinewilverbindenendelen

16 Zondervisieblijftduurzaamschoolgebouwutopie

22 I/O-gebouwontwikkeltzichtotontmoetingsplek

26 Eengoedbinnenklimaatalszwaartepuntisheellogisch

30 Gezondeenenergieneutralescholen,gewoondoen

35 Rhijnspoorgebouwzorgtvoornieuwe

duurzaamheidsstandaard

43 Rondetafelgesprek:Samenwerkenmoetjedoen

48 CongresDuurzameScholen

50 Eenduurzaamschoolgebouwisaanpasbaar

54 VrijeUniversiteitwordtfutureproof

57 Doorgeefcolumn:MeindertSmallenbroek

58 Nieuws

60 PAS-conceptbrengtplezierterugindebouw

64 Alleenbenjenergens

66 ScholenDossier:praktischetoolvoorfacilitairebeginner

nprofessional

70 BredeSchooltBerflo:frisenvrolijk

73 Opmaatgemaaktonderwijs

77 Samenhetonderwijsbetermaken

80 Belemmeringenweghalenbijdecentralisatie

Wie asbest niet op een juiste wijze verwijdert, kan een gepeperde rekening tegemoet zien. Een onderneming uit Lobith heeft die pijnlijke les geleerd.

DitbedrijfkreegvandeInspectieSZWeenboetevan28.800voorhetongecertificeerdenoponjuistewijzeverwijderenvanasbestkozijnenuiteenschoolgebouwinArnhem.Volgensdeinspectiehadhetbedrijfvermoedensvanasbestver-dachtmateriaal,maarginghetniettemindoormetdewerk-zaamheden.Voortsisgeblekendatdeasbestinventarisatiediedeschoolinmei2014hadlatenuitvoeren,onvolledigwas.

Daardoorwerdtenonrechtegeconcludeerddatergeenasbesthoudendmateriaalaanwezigwas.InhetkadervanderenovatievanhetschoolgebouwinArnhemwashetLobithsebedrijfbezigmetdevervangingvanoudekozijnen.TijdenseencontrolezagendeinspecteursvanSZWindenogaanwezigeoudekozijnenasbestverdachtmateriaalzitten.Hieropwerdendewerkzaamhedenstilgelegd.Deopdrachtgeverheefteenasbestsaneringsbedrijfingeschakeldomhetasbestopjuistewijzeteverwijderen.Daarnakanderenovatievandeschoolhervatworden.

Boete voor onjuiste asbestverwijdering

De Rotterdamse RK Maria Basisschool is recentelijk geheel uitgebreid en gerenoveerd. In dit project is het Frisse Scholen-concept toegepast met luchtinblaas via plafonds, C02-gestuurde ventilatie. Daarnaast is gebruik gemaakt van ledverlichting met daglichtregeling.

Deschoolhadbehoefteaanuitbreiding.InsamenwerkingmetdegemeenteRotterdam,degebruikerendearchitectiseenontwerpgemaaktwaarinallewenseningevuldzijn.

Bijditontwerpiseendeelvanhetachtergelegenhistorischekloostercomplexbetrokken.Dezevleugelstondreedstwintigjaarleegenisnugeheelgerenoveerdenvoorzienvanlokalen.IngenieursbureauIOBheeftdecompletebouwkundige,constructieveendeinstallatietechnischeuitwerkingvanhetontwerpopbasisvanhetduurzameFrisseScholen-concept.Verderheefthetbureauondermeerhetcompleteproject-managementinclusiefprijs-encontractvormingendirectie-voeringentoezichtvoorzijnrekeninggenomen.

Renovatie en uitbreiding RK Mariaschool

8 | april 2015 | Duurzame Scholen

/ NIEUWS

Inmiddels ben ik zelf moeder van een klein meisje. In het dorp waar we wonen, begroet Simcha elke ochtend de bomen. Ze zwaait met een rietstengel door de lucht als met een toverstaf. Ze springt in plassen en gooit steentjes van de brug. Ze juicht bij het zien van het eerste sneeuwklokje. Over twee jaar gaat ook zij voor het eerst naar school. Mijn hart draait zich om bij het idee haar weg te brengen naar een plek waar ze moet spelen op een stuk beton en waar ze binnen op een stoel moet zitten, terwijl ze leert over de wereld om haar heen. De laatste tijd kom ik weer af en toe op scholen. Op zoek naar een school die echt aansluiting vindt bij de belevingswereld en ontwikkeling van een kind. Eentje waarbij de aarde, met zijn planten en dieren, dus als vanzelfsprekend centraal staat. Een duurzame school.

Alle scholen waar ik ging kijken, hadden wel iets duurzaams. Ledverlichting, recycleprojecten, lespakketten over het milieu of zonnepanelen. En toch vraag ik me steeds af als ik naar mijn dochter kijk of dit genoeg is.

Op een dag kwam ik bij een schooltje in Culemborg terecht dat de juffen en ouders zelf hebben gebouwd. Met strobalen en leem. Met hergebruikt hout aan de koude kant van het gebouw en steen aan de warme kant. De juffen wonen in het gebouw en dus is er geen vervuilend vervoer nodig. Er is een houtgestookte cv die door de kinderen zelf wordt bediend. Ze zagen het hout, stapelen het op en vullen de kachel zelf waardoor ze precies weten wat er allemaal bij komt kijken om het warm te kunnen hebben. De kinderen spelen in een tuin met bomen om in te klimmen, om appels uit te oogsten, met water om in te zwemmen en op te schaatsen.Ze eten er biologisch: het eten is door de kinderen zelf geteeld bij de stadsboerderij aan het einde van de straat. Het is de eerste school die ik zie die niet iets duurzaams doet of heeft, maar die duurzaam is. Omdat ze de kinderen niet uit hun wereld halen, maar ze de band tussen het kind en zijn

omgeving intensiveren. Alle kinderen die ik daar zie, zijn onderdeel van de natuur om hen heen. En voelen zich er als vanzelfsprekend verantwoordelijk voor. Ik heb een plek gevonden waar mijn dochter haar ontdekkingsreis zou kunnen voortzetten.Ook al is deze school een heel eind bij ons vandaan, we hebben Simcha hier ingeschreven. We moeten ons hele leven ervoor omgooien. Maar het was ook een levensveranderende ontdekking. Alsof je altijd hebt geweten dat het anders zou moeten, maar je nu pas realiseert dat het ook anders kan.

/ COLUMN

Dit is wat ik zoekToen ik presentator van Het Klokhuis was, kwam ik vaak op scholen. Meestal zorgde dit

voor grote opwinding bij de schoolkinderen. De avond ervoor hadden ze me nog langs

zien komen op tv en nu stond ik ineens in de klas. Ik was altijd blij als ik weer buiten

stond. Niet alleen door het gestuiter om me heen, maar vooral door de tl-verlichte

gebouwen zonder groen waar ik de hele dag in had gezeten.

Duurzame Scholen | maart 2015 | 9

Lisa Wade, radio- en televisiepresentator

FO

TO

: R

UT

GE

R G

EE

RL

ING

/ COLUMN

10 | april 2015 | Duurzame Scholen www.renson.be

Healthy School ConceptBouwen aan energiezuinige en gezonde scholen.

Bij de bouw of renovatie van scholen denkt RENSON niet alleen aan energiezuinigheid, maar vooral aan de gezondheid en het comfort van leerlingen en leerkrachten. De continue toevoer van verse lucht en de gecontroleerde afvoer van vervuilde lucht (basisventilatie) zorgt voor een goede luchtkwaliteit. Buitenzonwering in combinatie met intensieve nachtventilatie (nightcooling) garandeert steeds aangename temperaturen in de lokalen.

Meer zuurstof tot nadenken ...

duurzaam_scholen_magazine_210x297_0215.indd 1 3/02/15 11:09


/ ALGEMEEN

Het drietal kan het enthousiasme over het nieuwe magazine en de bijbehorende website, nauwelijks in bedwang houden. Geen wonder, want de eerste geluiden uit de markt over de start van dit magazine zijn uitsluitend positief.Gerard Lokhorst, voorzitter van de Stichting Duurzame Scholen denkt dat het magazine exact op het goede moment komt. Scholen zijn sinds dit jaar zelf verantwoor-delijk voor het buitenonderhoud van hun schoolgebouwen. Dat betekent dat veel schoolbesturen zich moeten verdiepen in materie dat niet bij hun primaire taak hoort en vaak lastig te doorgronden is. Als stichting proberen we de school-besturen, gemeenten, opdrachtgevers, uitvoerders, advi-seurs en andere belanghebbenden te informeren en te inspireren, maar vooral ook om ze met elkaar in contact te brengen. Wij zijn van mening dat een magazine daar een heel goed medium voor is.

Verduurzaming benadrukkenVoor zijn initiatief contact zocht hij met het platform Duurzaam Gebouwd, vooral ook omdat het magazine de verduurzaming van gebouwen wil benadrukken. Op het gebied van verduurzaming ligt er een enorme hoeveelheid aan kansen te wachten. Pak de cijfers er bij en zie hoe groot het probleem van achterstallig onderhoud is en hoe slecht het bijvoor-beeld gesteld is met de energievoorziening en het binnenkli-maat op scholen. Het platform Duurzaam Gebouwd beschikt over een uitgebreid kennisnetwerk. Dat netwerk maakt ook weer graag gebruik van onze kennis. Samen kom je op die manier verder.

KennisdelingJuist van die verbinding en het samenwerken wordt Duurzaam Gebouwd-directeur Wietse Walinga enthousiast. We gaan

het magazine twee keer per jaar op de markt brengen in een oplage van minimaal 5.000 stuks. We beschikken zelf over een uitgebreid netwerk en Stichting Duurzame Scholen heeft de contacten met opdrachtgevers en overheden. Bovendien gaan we het magazine koppelen aan de website DuurzameScholen.nl. Op die website gaan we ook de mogelijkheid creren om met elkaar in discussie te gaan en om contacten te leggen.Walinga is inmiddels ook tot het bestuur van Stichting Duurzame Scholen toegetreden. Alles draait om kennis-deling. Maak gebruik van elkaars expertise en het brengt je verder. We gaan onze partners ook een aanbieding doen om partner te worden van Duurzame Scholen. Daarnaast gaan

Duurzame Scholen Magazine wil verbinden en delenVoor u ligt het eerste nummer van het gloednieuwe Duurzame Scholen Magazine:

een samenwerking tussen de Stichting Duurzame Scholen en platform Duurzaam

Gebouwd. Initiatiefnemers Gerard Lokhorst, Eric Carbijn en Wietse Walinga zijn het

erover eens: Het magazine moet de schakel zijn tussen de vraag en de oplossing.

Tekst: Gerrit Tenkink

www.renson.be

Healthy School ConceptBouwen aan energiezuinige en gezonde scholen.

Bij de bouw of renovatie van scholen denkt RENSON niet alleen aan energiezuinigheid, maar vooral aan de gezondheid en het comfort van leerlingen en leerkrachten. De continue toevoer van verse lucht en de gecontroleerde afvoer van vervuilde lucht (basisventilatie) zorgt voor een goede luchtkwaliteit. Buitenzonwering in combinatie met intensieve nachtventilatie (nightcooling) garandeert steeds aangename temperaturen in de lokalen.

Meer zuurstof tot nadenken ...

duurzaam_scholen_magazine_210x297_0215.indd 1 3/02/15 11:09

Van links naar rechts: Wietse Walinga, Eric Carbijn en Gerard Lokhorst.


C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Duurzame Scholen page_magazine 2 drukversie snijtekens.pdf 1 12-03-15 10:34


we jaarlijks een viertal seminars organiseren om ook de duurzame school in de schijnwerpers te plaatsen. Maar dat is de spin-off. We starten met het magazine.

Onafhankelijk Het magazine pretendeert onafhankelijk te zijn. Hoe is dat mogelijk als ook bedrijven zich kunnen aansluiten bij de initiatiefnemers? Eric Carbijn is bestuurslid van de Stichting Duurzame Scholen en tevens directeur bij Energy Alert. Met zijn bedrijf richt hij zich van oudsher op de energie-huishouding bij woningen en bedrijven, en sinds enkele jaren ook op scholen. Duurzaamheid is vooral slimme dingen doen. Ga niet zelf slimme dingen bedenken, maar doe het samen. Als we die kennis weten samen te brengen, dan ontstaat er een win-winsituatie. Wij zien bijna dagelijks dat scholen een enorme kennisachterstand hebben als het gaat om het beheer van het gebouw. Uiteraard heeft dat te maken met de beperkte financile middelen, maar misschien nog wel meer met gebrek aan kennis. Ik weet zeker dat scholen met hetzelfde budget veel meer kunnen doen, als ze de juiste partners in huis halen. De kennis die er is binnen het ScholenDossier, delen we ook in het magazine, zegt Carbijn.Momenteel monitort Energy Alert honderden scholen. Ingewonnen benchmarkinformatie slaan we op in het ScholenDossier: een onafhankelijk platform dat de coperatie Digitaal Gebouw Dossier heeft ontwikkeld. In dat dossier brengen we de fysieke staat van schoolgebouwen in kaart. Dat stelt ons beter in staat om de informatie te beoordelen.

Dat gaat verder dan de gebruikelijke constatering dat de verwarming aan staat in het weekend of soms zelfs tijdens de schoolvakanties.Net als Lokhorst en Walinga komt ook Carbijn uit bij de sleutelwoorden samenwerken en kennis delen. Mijn inspanning voor duurzame schoolgebouwen komen voort uit idealisme. Wij monitoren jaarlijks zon 50.000 energiemeters, varirend van kantoren en ziekenhuizen tot en met woningen. Onderwijs is dus maar een klein stukje van ons werk. Maar we weten allemaal hoe slecht het in het onderwijs is gesteld met de klimaatbeheersing en de energievoorziening. Het gaat me aan het hart dat we onze eigen jeugd in dit soort ruimtes laten leren en werken. En dat terwijl de kennis voorhanden is om er iets aan te doen.

LaagdrempeligEen magazine voor de aanbodkant, maar ook voor de vragende kant betekent in de ogen van Lokhorst, Walinga en Carbijn dat er een mix moet komen van technische informatie, mooie praktijkvoorbeelden en visie. Lokhorst: Maar we schrijven en discussiren ook over de ontwikkeling dat scholen steeds meer functies toebedeeld krijgen, bijvoor-beeld als multifunctionele accommodaties. Het wordt vooral een laagdrempelig magazine. Prettig leesbaar, ook voor bestuurders en schoolleiders die minder technisch zijn onderlegd. Het gaat daarbij niet alleen om bestuurders die rondlopen met nieuwbouwplannen, maar ook om renovatie of onderhoud, want de markt zal zich de komende jaren vooral die kant op bewegen.

Magazine ontvangen?Wilt u een exemplaar van Duurzame Scholen Magazine ontvangen? Mail dan naar [email protected] en wij zetten u op de verzendlijst. Het magazine is ook gratis te downloaden via DuurzameScholen.nl en DuurzaamGebouwd.nl.

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Duurzame Scholen page_magazine 2 drukversie snijtekens.pdf 1 12-03-15 10:34

/ ALGEMEEN

Maak gebruik van elkaars expertise

en het brengt je verder

/ Duurzame Scholen #1Duurzame Scholen Magazine April 2015

Wij bepleiten een integrale benadering

De schakel tussen probleem en oplossing

Petra van Haren en Roelf Willemstein:


Vrije Universiteit wordt futureproof

Rondetafelgesprek: Samenwerken moet je doen

In dit nummer:


Hygine op scholenEducatiepakket leert kinderen over gebruik sanitair

CWS Nederland B.V. is gevestigd te s Hertogenbosch. Via 11 landelijke servicedepots levert CWS diensten en producten op het gebied van sanitaire hygine. Zij verzorgt met name de inrichting van de toiletruimte met handdoekautomaten, zeepauto-maten, luchtverfrissers en schoonloopmatten. De inrichting van de sanitaire ruimte is echter pas het begin. Voorlichting geven aan de kinderen op school is minstens zo belangrijk. Hygine begint immers bij de gebruikers van het toilet zelf.

Kwaliteit, duurzaamheid en innovatie zijn de drie pijlers waarop CWS focust. Wij onderscheiden ons door kwalitatief hoogwaardige materialen te leveren die ook nog eens bijdragen aan een beter milieu. 100% biologisch katoen, toi-letpapier met cradle-to-cradle en/of FSC-keurmerk, waterbesparende sen-sorkranen en een energie-efficinte wasserij zijn slechts enkele voorbeelden van onze milieuvriendelijke manier van werken. Jaarlijks wordt een nieuw duurzaamheidsrapport opgesteld en op onze website geplaatst. Iedereen kan wel roepen dat hij groen is, maar dat moet je ook kunnen aantonen. Daarom is een transparante communicatie voor ons enorm belangrijk, aldus marketing manager Han Strijbos. Hij is dan ook enorm trots op het onlangs verkregen MVO Prestatieladder 4 en het Fira brons certificaat.

Een tweede aspect waarin CWS voorop loopt is innovatie. Naar het toilet gaan, je handen wassen en vervolgens afdrogen is heel gewoon, maar je kunt het ook zoveel interessanter maken: Wij bieden handdoekautomaten in diverse kleuren, maar indien gewenst ook met klantspecifieke cover, even-tueel voorzien van een individuele boodschap. Een logo of zelfs een cover met een instelbaar beeldscherm behoort tot de mogelijkheden. Tevens maken we de hyginecirkel rond met producten waarbij je kraan noch deurklink hoeft aan te raken en leveren we automaten die waarschuwen dat ze bin-nenkort weer gevuld moeten worden. Via de CWS MKB desk, webshop en het online klantenportaal (Mijn CWS) laten we zien wat we te bieden hebben.

Als professionele dienstverlener zorgt CWS er voor dat de klant weinig omkijken heeft naar de sanitaire ruimtes. Hierdoor is men verzekerd van goed werkende, gevulde automaten en schone matten.

Educatiepakket voor kinderenOnderzoek wijst uit dat goede hygine op scholen zorgt voor een lager ziekteverzuim en een beter imago. Dit heeft direct invloed op de financin, de schoolresultaten en de werkdruk. Met name op scholen is hygine in de toiletruimtes erg belangrijk om te voorkomen dat ziektekiemen zich veel-vuldig verspreiden. Het ziekteverzuim wordt, aldus het onderzoek, mede veroorzaakt door een gebrek aan hygine en een slechte luchtkwaliteit. CWS helpt scholen hierbij graag.

Het begint met een net en schoon toilet met de juiste faciliteiten, maar de gebruikers moeten ook weten hoe ze er mee om moeten gaan. Daarom heb-ben we onlangs een educatiepakket voor leerlingen van onder- tot boven- bouw ontwikkeld en gentroduceerd. In ons ludieke pakket zit allerhande informatie voor kinderen met tips en uitleg. Met behulp van de toilettweeling Tom & Tammy wordt de kinderen op verschillende manieren geleerd wat bacterin zijn, wat je zelf aan hygine kunt doen en krijgen ze leuke toiletweetjes onder ogen. Er is bijvoorbeeld een handdoekautomaat met op de cover een strip die de volgorde van het handenwassen omschrijft. In de klas kunnen de kinderen tests doen en certificaten behalen. Het educatiepakket proberen we zo levendig mogelijk te houden, toegespitst op kinderen van diverse leeftijden. Zo maken we ze op een leuke manier bewust van het feit dat hygine belangrijk is. Via de afbeeldingen in de toiletruimte worden ze dagelijks herinnerd aan de juiste wijze van handen wassen, waardoor hun handhygine met sprongen vooruit zal gaan, aldus Strijbos.

Informatie over producten en educatiepakketten: [email protected] | www. tomentammy.nl | T. 073-6 338 338

advertorial_Building Holland.indd 1 10-03-15 17:35


Onderwijsplan Wijzonol ontzorgt scholenWijzonol heeft een onderwijsplan voor scholen in het leven geroepen. In het plan draait

alles om de drie speerpunten: partnerschap, duurzaamheid en innovatie. Want, stelt

Peter van Dijk, het een kan niet zonder het ander.

Het creren van een prettige sfeer en omgeving vraagt om de juiste partners in het onderhoud. Wijzonol kan hierin ontzorgen. Het zijn deze speerpunten die wij hoog in het vaandel hebben en waarmee wij onze kwaliteit en vakmanschap willen waarborgen. Als partner in het onderwijs hebben wij veel ervaring opgedaan en voor elke situatie een passende oplossing gevonden. Samen met onze focus-onderhoudsbedrijven bezoeken we de scholen. We leveren gratis inspecties volgens de NEN-norm 2767. Op basis van de uitkomsten brengen we een verftechnisch advies op maat uit. Voor zowel de binnen- als de buitenzijde van de gebou-wen, vertelt verkoopleider Peter van Dijk.

Besparen op onderhoudHij geeft aan dat zon rapportage en daaropvolgend advies doorgaans plaatsvindt aan de hand van een zogeheten LevensDuur Verwachting (LDV)-tool met bijbehorend kleur-advies. Dit digitaal hulpprogramma geeft snel inzicht in de onderhoudsfrequentie van verf in combinatie met zon- en weersinvloeden. Het programma berekent ook hoeveel een opdrachtgever kan besparen op onderhoud van zijn pand zonder dat dit ten koste gaat van de kwaliteit. De frequentie van het schilderwerk kan veelal omlaag. We verkopen dan misschien minder verf, maar het straalt wel vertrouwen uit naar onze opdrachtgever.Bij het onderhoud zijn de onderhoudsbedrijven de spil in het verhaal. Een intensieve begeleiding hoort daar wat betreft Wijzonol bij. Wij adviseren onze onderhoudsbedrijven altijd tijdens het werk. Als ze tussentijds vragen hebben, dan kunnen ze gegarandeerd een beroep doen op onze adviseurs. Daarnaast gaan wij na oplevering van het werk twee jaar na aanvang opnieuw bij het project kijken hoe de verf het houdt. Zijn er dan problemen, dan verhelpen we die netjes.Van Dijk benoemt ook graag het meedenken met de klant. Samen met het onderhoudsbedrijf en de school zoeken we naar het beste moment voor onderhoud en dat vraagt flexibiliteit. Zo kijken we naar vakantieperiodes en bijvoor-beeld wanneer een lokaal leeg staat door lesuitval. Zo beperken we de overlast tot een minimum.

Tweede-generatieproductWijzonol is een vooruitstrevend bedrijf, dat innovatie en duurzaamheid hoog in het vaandel heeft. Van Dijk ziet het bij Wijzonol allemaal samenkomen. De brancheorganisatie VVVF heeft als doel gesteld dat in 2030 vijftig procent van de grondstoffen moet zijn samengesteld uit duurzame, biobased grondstoffen. Wij zijn voorloper op het gebied van duurzame materialen. De afgelopen jaren zijn we heel intensief bezig geweest met de doorontwikkeling van onze muurverven. Bij traditionele muurverven is aardolie de basis voor de bindmid-delen in de verf, maar we hebben nu bij Wijzonol een bind-middel ontwikkeld op basis van afval van aardappelen, het zogeheten tweede-generatieproduct. Testen hebben inmid-dels uitgewezen dat de kwaliteit zelfs beter is dan die van de traditionele muurverven.

Wijzonol BouwvervenRussenweg 14, Postbus 205 8000 AE ZwolleTel.: 038 429 11 00, Fax: 038 429 11 [email protected], www.wijzonol.nl

/ ADVERTORIALHygine op scholenEducatiepakket leert kinderen over gebruik sanitair

CWS Nederland B.V. is gevestigd te s Hertogenbosch. Via 11 landelijke servicedepots levert CWS diensten en producten op het gebied van sanitaire hygine. Zij verzorgt met name de inrichting van de toiletruimte met handdoekautomaten, zeepauto-maten, luchtverfrissers en schoonloopmatten. De inrichting van de sanitaire ruimte is echter pas het begin. Voorlichting geven aan de kinderen op school is minstens zo belangrijk. Hygine begint immers bij de gebruikers van het toilet zelf.

Kwaliteit, duurzaamheid en innovatie zijn de drie pijlers waarop CWS focust. Wij onderscheiden ons door kwalitatief hoogwaardige materialen te leveren die ook nog eens bijdragen aan een beter milieu. 100% biologisch katoen, toi-letpapier met cradle-to-cradle en/of FSC-keurmerk, waterbesparende sen-sorkranen en een energie-efficinte wasserij zijn slechts enkele voorbeelden van onze milieuvriendelijke manier van werken. Jaarlijks wordt een nieuw duurzaamheidsrapport opgesteld en op onze website geplaatst. Iedereen kan wel roepen dat hij groen is, maar dat moet je ook kunnen aantonen. Daarom is een transparante communicatie voor ons enorm belangrijk, aldus marketing manager Han Strijbos. Hij is dan ook enorm trots op het onlangs verkregen MVO Prestatieladder 4 en het Fira brons certificaat.

Een tweede aspect waarin CWS voorop loopt is innovatie. Naar het toilet gaan, je handen wassen en vervolgens afdrogen is heel gewoon, maar je kunt het ook zoveel interessanter maken: Wij bieden handdoekautomaten in diverse kleuren, maar indien gewenst ook met klantspecifieke cover, even-tueel voorzien van een individuele boodschap. Een logo of zelfs een cover met een instelbaar beeldscherm behoort tot de mogelijkheden. Tevens maken we de hyginecirkel rond met producten waarbij je kraan noch deurklink hoeft aan te raken en leveren we automaten die waarschuwen dat ze bin-nenkort weer gevuld moeten worden. Via de CWS MKB desk, webshop en het online klantenportaal (Mijn CWS) laten we zien wat we te bieden hebben.

Als professionele dienstverlener zorgt CWS er voor dat de klant weinig omkijken heeft naar de sanitaire ruimtes. Hierdoor is men verzekerd van goed werkende, gevulde automaten en schone matten.

Educatiepakket voor kinderenOnderzoek wijst uit dat goede hygine op scholen zorgt voor een lager ziekteverzuim en een beter imago. Dit heeft direct invloed op de financin, de schoolresultaten en de werkdruk. Met name op scholen is hygine in de toiletruimtes erg belangrijk om te voorkomen dat ziektekiemen zich veel-vuldig verspreiden. Het ziekteverzuim wordt, aldus het onderzoek, mede veroorzaakt door een gebrek aan hygine en een slechte luchtkwaliteit. CWS helpt scholen hierbij graag.

Het begint met een net en schoon toilet met de juiste faciliteiten, maar de gebruikers moeten ook weten hoe ze er mee om moeten gaan. Daarom heb-ben we onlangs een educatiepakket voor leerlingen van onder- tot boven- bouw ontwikkeld en gentroduceerd. In ons ludieke pakket zit allerhande informatie voor kinderen met tips en uitleg. Met behulp van de toilettweeling Tom & Tammy wordt de kinderen op verschillende manieren geleerd wat bacterin zijn, wat je zelf aan hygine kunt doen en krijgen ze leuke toiletweetjes onder ogen. Er is bijvoorbeeld een handdoekautomaat met op de cover een strip die de volgorde van het handenwassen omschrijft. In de klas kunnen de kinderen tests doen en certificaten behalen. Het educatiepakket proberen we zo levendig mogelijk te houden, toegespitst op kinderen van diverse leeftijden. Zo maken we ze op een leuke manier bewust van het feit dat hygine belangrijk is. Via de afbeeldingen in de toiletruimte worden ze dagelijks herinnerd aan de juiste wijze van handen wassen, waardoor hun handhygine met sprongen vooruit zal gaan, aldus Strijbos.

Informatie over producten en educatiepakketten: [email protected] | www. tomentammy.nl | T. 073-6 338 338

advertorial_Building Holland.indd 1 10-03-15 17:35


Roelf Willemstein (links) en Petra van Haren zijn erover eens dat intensieve samenwerking de sleutel is om te komen tot innovatieve verduurzaming van schoolgebouwen.


Zonder visie blijft duurzaam schoolgebouw utopie

Ga nu het onderwijs eens zien als een investering in plaats van een kostenpost. Dan

komen we tot mooie en vooral duurzame oplossingen. We moeten onze kinderen in een

innovatieve en uitdagende omgeving plaatsen, maar dat vereist (financile) investeringen

die zich pas op lange termijn en dan ook nog indirect terugbetalen. Dat vereist visie van

onze beleidsmakers, het onderwijs en het bedrijfsleven.


Dat zeggen Petra van Haren en Roelf Willemstein, respectievelijk voorzitter en directeur van de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS). Deze organisatie ondersteunt bijna 5400 leidinggevenden in primair en voortgezet onderwijs in hun zoektocht naar goed onderwijs. Dat varieert van antwoorden op de vraag hoe om te gaan met maatschappelijke vraagstukken als discriminatie of pestgedrag tot en met de inrichting van het school-gebouw en schoolplein.Hoewel Willemstein en Van Haren een overvolle agenda hebben, maken ze graag plek vrij voor een interview voor het eerste nummer van het Duurzame Scholen Magazine. Want er is volgens beiden op het gebied van verduurzaming van de gebouwde schoolomgeving nog veel te behalen. Van Haren: Het is toch te gek voor woorden dat de beleids-makers voor de inrichting van hun eigen gebouwen hogere eisen stellen dan voor de gebouwen van onze kinderen? We hebben net de Doordecentralisatie Huisvesting nu ook voor primair onderwijs achter de rug, waarbij scholen via hun bestuur zelf het groot onderhoud voor hun rekening krijgen. Met de doordecentralisatie ging er nog even een bezuinigings-ronde overheen. Ik vind dat onbegrijpelijk en getuigen van een gebrek aan visie.

Integrale benaderingAls het aankomt op visie op het gebied van scholenbouw en -onderhoud, dan mag daarbij wat betreft Willemstein en Van Haren het onderdeel verduurzaming zeker niet ontbreken. Uiteraard is een goed en duurzaam schoolgebouw van belang voor goed onderwijs, maar duurzaamheid is meer dan alleen het gebouw, gaat Van Haren verder.Het gaat niet alleen om energiebesparing, goede ventilatie en het gebruik van duurzame materialen. Maar ook om bewustwording bij kinderen en ze bewust maken van de noodzaak van een gezonde en duurzame samenleving. We hebben het dan ook over het concreet laten zien dat de energiemeter terugloopt op het moment dat de zonnepane-len zon opvangen. Het pedagogisch aspect hoort er zeker bij. En het gaat zelfs nog verder. Scholen en bouwende partijen moeten ook oog hebben voor de veranderende maatschappij. Bijvoorbeeld een school als multifunctionele accommodatie, of een school die gezien de demografische ontwikkeling in een stad of dorp over twintig jaar moet worden ongevormd tot appartementencomplex. Het zijn allemaal aspecten die meespelen.Als voorbeeld noemt ze een school in het Gelderse Teuge, nabij de luchthaven. Daar heeft het vliegveld in samenspraak

/ ALGEMEEN


EEN GEZONDBINNENKLIMAATTERUGVERDIEND IN 5 JAAR

T 078 - 615 00 00 E [email protected] I WWW.ALKLIMA.NL

EEN GEZOND BINNENKLIMAAT 200 TOT 300% RENDEMENT

OP UW INVESTERING

ME A4 adv bouwbeurs.indd 1 20-01-15 13:59


EEN GEZONDBINNENKLIMAATTERUGVERDIEND IN 5 JAAR

T 078 - 615 00 00 E [email protected] I WWW.ALKLIMA.NL

EEN GEZOND BINNENKLIMAAT 200 TOT 300% RENDEMENT

OP UW INVESTERING

ME A4 adv bouwbeurs.indd 1 20-01-15 13:59

met de gemeente Voorst en de school een plan gemaakt voor het plaatsen van zonnepanelen, die vervolgens stroom leveren aan de school en de wijkbewoners. De school heeft dus niet alleen de lasten van het vliegveld, maar ook de lusten. Dat is een verhaal dat we graag ook aan de kinderen duidelijk maken. Wij bepleiten een integrale benadering.

VerbindingWillemstein sluit zich aan bij Van Haren en verwacht van bedrijven een actieve rol op dit gebied. Bedrijven zoeken nog te weinig de verbinding. Scholen, architecten, bou-wende partijen moeten het samen doen. Het kan niet zo zijn dat een bedrijf enkel en alleen genteresseerd is in het plaatsen van zonnepanelen en dan weer weg is. Ze moeten zich ervan bewust zijn dat deze kinderen over twintig jaar hun klanten zijn. Dat heeft dus inderdaad te maken met visie en langetermijndenken. Als het bedrijf deze verbinding begrijpt, dan heeft het daar zelf ook baat bij en heeft het bestaansrecht op lange termijn. Ik verbaas me erover dat ik op een congres kom over duurzame scholenbouw, maar geen enkele schooldirecteur is aanwezig. Hoe kan dat? Bedrijven zijn toch van hen afhankelijk voor wat betreft de input?

In gesprekOok al valt er nog veel te verbeteren, Van Haren en Wil-lemstein zien ook mooie dingen. Er zijn bouwende partijen, bijvoorbeeld architecten, die in gesprek gaan met de kinderen. Ze vragen de kinderen om zelf met ideen te komen hoe hun ideale school eruit moet ziet. Dat krijg je de meest creatieve ideen. Natuurlijk kunnen die niet allemaal worden uitgevoerd, maar ook hier gaat het om bewustwor-ding. De architect maakt een uitstapje naar de gedachtewe-reld van het kind en de kinderen krijgen antwoorden op allerlei vragen. Wat gebeurt er bijvoorbeeld met het regen-water? Dat kun je ook voor het doorspoelen van het toilet gebruiken of gebruik het voor een natte speelplaats in plaats van het direct te laten verdwijnen in het riool. Maar leg in ieder geval ook aan de kinderen uit dat regenwater voor het riool uit duurzaamheidsoogpunt een betere oplossing is dan schoon leidingwater.Want zo veel is volgens Willemstein en Van Haren wel duidelijk: de korte termijndenkers die voor het snelle gewin gaan, leggen het af. Als je niet bereid bent om de verbinding met de school, de kinderen en de omgeving aan te gaan, dan wordt het heel moeilijk om een duurzame verbinding

met het onderwijs aan te gaan. Het is absoluut noodzakelijk dat je de klant begrijpt, maar ook de maatschappij.

KansenSchoolbesturen zijn sinds 1 januari 2015 niet alleen verant-woordelijk voor de inrichting en het binnenonderhoud van hun schoolgebouwgebouw, maar ook voor het groot onderhoud van het gebouw. Daarbij kunnen ze de keuze maken of zij hun financin inzetten voor bijvoorbeeld personeel, onderhoud of leermiddelen.De angst vanuit het bedrijfsleven dat de school dan eerder

AVS-directeur Roelf Willemstein: Veel bedrijven zijn niet goed op de hoogte van de kansen.

Bedrijven zoeken nog te weinig

de verbinding

/ ALGEMEEN

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaatEen goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specialist in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en leveren een groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren,roosters, volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten.

Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid Air een hoge mate van fl exibiliteit.

Tel +31 20 696 69 [email protected]

BIM READY!


kiest voor de leermiddelen dan voor onderhoud is volgens Willemstein onterecht. Scholen zijn verplicht om een meerjarenplan voor het onderhoud op te stellen. Als een school het groot onderhoud voor zich uitschuift, dan gooit het zijn eigen glazen in. Van Haren vult hem aan: Ook hier ligt er een uitdaging voor het bedrijfsleven. Maak inzichtelijk dat je met de juiste maatregelen de school juist ook in financieel opzicht kunt helpen. Nu dubbelglas plaatsen, betekent een investering die je op termijn terugverdient.

OnduidelijkheidAls het over de financile kaders gaat, is er altijd nog veel onduidelijkheid. Niet alleen bij schoolbesturen, maar ook bij het bedrijfsleven. Zo vallen nieuwbouw en grote renovaties ook vanaf 1 januari in financieel opzicht nog onder verant-woordelijkheid van gemeenten. Willemstein: Als het gaat om verbeteringen op het gebied van verduurzaming van je gebouw, dan mag je tegenwoordig onder voorwaarden rijksbekostiging inzetten. Veel bedrijven, maar ook scholen zijn niet goed op de hoogte van de kansen, bijvoorbeeld ook op het gebied van technieken en subsidies.Van Haren geeft toe dat dit ingewikkelde materie is. Hierbij is het voor een schoolbestuur ook niet onverstandig om een gespecialiseerde adviesbureau in de arm te nemen, die de mogelijkheden op een rij zet. Het is vaak juist de MR, de schoolleider of het schoolbestuur zelf, die aanhikt tegen zon relatief duur rapport. Maar ook daar ligt voor het bedrijfs-leven een kans: zorg dat zon onafhankelijk, maar ook toegankelijk rapport er komt. Het kan net het stapje zijn waardoor ook de MR en het schoolbestuur hun fiat geven.

BewustwordingHoewel de AVS-voorzitter en -directeur niet negatief zijn over de ontwikkelingen op gebied van verduurzaming, het mag wat hen betreft allemaal wel wat sneller. Van Haren: We hebben mooie koplopers in het land. Gemeenten met een goede visie. Scholen die samen met architecten en bedrijven mooie dingen uitdenken en die het geheel ook gefinancierd krijgen, bijvoorbeeld via een Publiek Private Samenwerking-constructie. We zien dat bouwende partijen nu ook willen meedenken en verantwoording nemen in bijvoorbeeld een stukje onderhoud en service. Dat vind ik een positieve ontwikkeling.

Volgens beiden komt het aan op visie en vooral ook samenwerking. Willemstein: Het is de kunst om alle partijen in hun kracht te zetten. Misschien heb je een procesbewaker nodig de het hele proces begeleidt. Scholen weten wat ze voor hun kinderen willen. Bedrijven hebben de techniek in huis en de architect, maar ook de kinderen hebben de creativiteit. Verbind dit en je komt tot mooie en duurzame oplossingen.

AVS-voorzitter Petra van Haren: We hebben mooie koplopers in het land.

Zie het onderwijs nu eens als

een investering en niet als een

kostenpost

/ ALGEMEEN


I/O-gebouw ontwikkelt zich tot ontmoetingsplekHogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) kwam afgelopen najaar uitgebreid in het

nieuws met de opening van het duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland. Nu het

I/O-gebouw ruim een halfjaar in gebruik is, stelt architect Thomas Bgl tevreden vast dat

het gebouw zich steeds meer ontwikkelt als ontmoetings- en verbindingsplek waar ook

studenten van andere opleidingen graag vertoeven.


Het IO-gebouw van Faculteit Educatie te Nijmegen biedt onderdak aan circa 3.500 studenten. (foto: Ben Vulkers)


De Milieu-Index Gebouw (MIG) bedraagt 283 en de Energieprestatiecofficint (EPC) is 0,25. Dit betekent dat het vier keer beter is dan het Bouwbesluit vereist. Alle duurzaamheidsaspecten samen zorgen ervoor dat het gebouw niet alleen in zijn eigen energiebehoefte kan voorzien, maar onderaan de streep zelfs plust. Zo kan het ook energie leveren aan de andere gebouwen op de Nijmeegse HAN-Campus. Het I/O-Gebouw is gebouwd in opdracht van de Faculteitsdirecteur en Faculteit Educatie en het College van Bestuur van de HAN.

Open en overzichtelijkArchitect Thomas Bgl zette namens LIAG architecten en bouwadviseurs uit Den Haag zijn handtekening onder het ontwerp. Duurzaamheid gaat in dit gebouw hand in hand met onderwijscomfort. Van binnen domineren de natuurlijke materialen en heb je te maken met veel daglicht en rustige kleuren. Zo is er een open en overzichtelijk gebouw ontstaan. Het atrium is ruim opgezet en dat geeft de gebruiker veel licht en ruimte en nodigt uit tot interactie. Ondanks dat het een grote ruimte is met veel glas, is de akoestiek goed te noemen. We hebben zowel in het plafond als op de wanden geluids-absorberende materialen aangebracht. De studenten hebben veel plekken waar ze kunnen gaan zitten. Je kunt kiezen voor een plek in de openbare ruimte, waar dus veel interactie plaatsvindt, maar er zijn ook rustige plekken, zegt Bgl.Nu het gebouw een halfjaar in gebruik is, constateert hij tevreden dat ook in praktijk blijkt dat studenten er graag vertoeven. Het gebouw begint meer en meer de functie van ontmoetingsplek te krijgen. Ik heb begrepen dat in de pauzes zelfs de studenten van de andere HAN-gebouwen naar dit gebouw komen om hun middagpauze door te brengen. Er is ook bewust gekozen om het gebouw van s ochtends 7.00 uur tot s avonds 22.00 uur toegankelijk te houden voor de studenten, zodat ze hier ook in de avonduren kunnen werken en studeren. De ontmoetingen vinden overigens niet alleen plaats in het atrium, maar ook bij de entree en in het werk-caf.

Getrapte gevelWat direct aan het gebouw opvalt, is de getrapte gevel. Bgl kwam om meerdere redenen bij dit ontwerp uit. Allereerst wilden we de buren het zonlicht niet ontnemen. Met dit ontwerp profiteren onze buren ook nog optimaal van het zonlicht. Het gebouw had zelfs nog iets hoger mogen zijn, maar daar hebben we dus vanaf gezien. Verder staat het gebouw met deze gevel als het ware in zijn eigen schaduw. Zo blijft het in de zomer koel, maar vangt het wel voldoende licht.Het getrapte ontwerp is ook in het gebouw duidelijk te herkennen. De etages liggen trapsgewijs op elkaar. Elke verdieping ligt een stuk naar voren of naar achteren gescho-ven. Hierdoor ontstaan dakterrassen die ruimte scheppen voor extra groen, maar ook zorgen voor een aangename lichtinval.

Led vervangt tlOok op het gebied van de verlichting werd de duurzaam-heidslat hoog gelegd. Oorspronkelijk was het de bedoeling om tl-verlichting aan te leggen, maar er moest gezocht worden naar nieuwe oplossingen om de beoogde ambities te behalen. Bovendien bleek dat er op sommige plekken in het gebouw te weinig ruimte boven het plafond beschikbaar was voor de W- en E-technische installaties. De oplossing werd gevonden door tl in te ruilen voor led.Voor het lichtontwerp werd de expertise van het bureau KelvinNL uit Delft ingeroepen. In opdracht van Unica Instal-latietechniek en in samenwerking met LIAG architecten en bouwadviseurs ontwikkelde KelvinNL het complete lichtont-werp voor de nieuwbouw. Algemeen directeur bij KelvinNL Arno Westerbeek: De HAN heeft een hoge duurzaamheids-ambitie. Toen bleek dat tl-verlichting minder geschikt was en er een gezonde businesscase aan ten grondslag lag, bete-kende dat de keuze voor led. Wij hebben het hele gebouw, de parkeergarage en het schoolgebouw met al haar specifieke ruimten in 3D-software nagebouwd om vervolgens een compleet lichtontwerp te maken.Volgens Westerbeek zijn er veel minder armaturen in het gebouw toegepast dan in het conventionele plan. En dat betekent ook een flinke kostenbesparing in de bouwfase op bijvoorbeeld montage, bekabeling en centraaldozen.Terugkijkend ziet hij dat er mooie resultaten zijn behaald. Dit lichtontwerp met hoge kwaliteit van licht, dertig procent minder armaturen en een energiebesparing per armatuur van ruim vijftig procent met een zeer lange levensduur. Het resultaat is een zeer energiezuinig ontwerp met een belang-rijke bijdrage aan de Greencalc-score.

Het atrium is een prettige plek om te verblijven. (foto: Ben Vulkers)

/ PROJEC T


dubogeluidwerend thermisch isolerend

schroefvastbrandwerendonuitputtelijke grondstoffen

snel te monteren

De BinnenklimaatWand, voor een stimulerende, comfortabele leeromgeving

En ook: een beter thermisch klimaat, in alle seizoenen. De BinnenklimaatWand geeft een gelijkmatige luchtvochtigheid, wat resulteert in een natuurlijk ademende omgeving. Daarnaast zorgt de BinnenklimaatWand ook voor thermisch comfort. Er zijn twee manieren van isoleren: de kou buiten of de warmte binnen houden. Damp-open isolatie doet allebei. De grote warmteopslagcapaciteit voorziet in een binnenklimaat waarvan de temperatuur gelijkmatiger en constanter is. De isolatie fungeert als warmtebuffer n houdt de kou buiten. Ook geeft de BinnenklimaatWand een hoger akoestisch comfort. De wand vermindert galm en dempt buitengeluiden.

100% duurzaam De ecologische BinnenklimaatWand is een prachtige aanvulling op het milieuvriende lijke assortiment van Faay, een bedrijf dat bekend-staat om zijn duurzame bouwproducten.

Gezonde binnenlucht, energiebesparing en een betere akoestiek zijn mogelijk met de damp-open BinnenklimaatWand van Faay. Deze wand wordt samengesteld uit panelen die een vlasvezelkern hebben met aan weers-kanten een houtvezelplaat van 20 mm. De wand kan afgewerkt worden met een natuurlijke afwerklaag, zoals leemstuc, kalkpleister of sierpleister.

Akoestisch en thermisch comfort Door de damp-open constructie en de natuur-lijke afwerklaag verbetert de Binnenklimaat-Wand de inpandige luchtkwaliteit. Dat betekent: hogere concentratie, betere presta-ties, minder overdracht van ziektekiemen.

De BinnenklimaatWand is immers 100% duurzaam qua grondstoffen, productieproces en hergebruik. De wand is zeer geschikt voor toepassing binnen luchtdicht bouwen, waar regulering van het binnenklimaat verplicht is. Ook scholen, zorginstellingen en woningen kunnen dus van de voordelen van de BinnenklimaatWand profiteren.

Intensief gebruik Belangrijk is dat een onderwijsinterieur duurzaam is. Daarnaast moet een school een (visueel) stimulerend, aangenaam en veilig interieur bieden, dat ook bestand is tegen intensief gebruik. De wanden plafond-systemen van Faay beantwoorden aan l deze wensen. Niet voor niets worden Faay-wanden bijzonder veel gebruikt bij de nieuwbouw, verbouw en renovatie van onder meer onderwijsgebouwen!Bel voor meer informatie 0347-37 66 24 of kijk op www.faay.nl.

Het gebruik van verantwoorde bouwproducten voor gezond leren, werken en wonen raakt meer ingeburgerd. Er wordt vaker doordacht en bewust gekozen voor eco-vriendelijke bouwmaterialen.In een schoolgebouw kunnen duurzame en damp-open binnenwandsystemen bij dragen aan energiebesparing en een optimaal binnenklimaat. Milieuvriendelijke wanden van Faay passen daarom heel goed binnen het streven naar frisse, stimulerende onderwijsgebouwen.

Een gezonde en comfortabele omgeving laat leerlingen en docenten zich beter concentre-ren en zo optimaal presteren.

De ecologische Binnenklimaat-Wand met een afwerking van leem biedt een aangenaam binnenklimaat en geeft een frisse en gezonde beleving.

FAA5031 advertorial Duurzame Scholen.indd 1 02-03-15 12:54


dubogeluidwerend thermisch isolerend

schroefvastbrandwerendonuitputtelijke grondstoffen

snel te monteren

De BinnenklimaatWand, voor een stimulerende, comfortabele leeromgeving

En ook: een beter thermisch klimaat, in alle seizoenen. De BinnenklimaatWand geeft een gelijkmatige luchtvochtigheid, wat resulteert in een natuurlijk ademende omgeving. Daarnaast zorgt de BinnenklimaatWand ook voor thermisch comfort. Er zijn twee manieren van isoleren: de kou buiten of de warmte binnen houden. Damp-open isolatie doet allebei. De grote warmteopslagcapaciteit voorziet in een binnenklimaat waarvan de temperatuur gelijkmatiger en constanter is. De isolatie fungeert als warmtebuffer n houdt de kou buiten. Ook geeft de BinnenklimaatWand een hoger akoestisch comfort. De wand vermindert galm en dempt buitengeluiden.

100% duurzaam De ecologische BinnenklimaatWand is een prachtige aanvulling op het milieuvriende lijke assortiment van Faay, een bedrijf dat bekend-staat om zijn duurzame bouwproducten.

Gezonde binnenlucht, energiebesparing en een betere akoestiek zijn mogelijk met de damp-open BinnenklimaatWand van Faay. Deze wand wordt samengesteld uit panelen die een vlasvezelkern hebben met aan weers-kanten een houtvezelplaat van 20 mm. De wand kan afgewerkt worden met een natuurlijke afwerklaag, zoals leemstuc, kalkpleister of sierpleister.

Akoestisch en thermisch comfort Door de damp-open constructie en de natuur-lijke afwerklaag verbetert de Binnenklimaat-Wand de inpandige luchtkwaliteit. Dat betekent: hogere concentratie, betere presta-ties, minder overdracht van ziektekiemen.

De BinnenklimaatWand is immers 100% duurzaam qua grondstoffen, productieproces en hergebruik. De wand is zeer geschikt voor toepassing binnen luchtdicht bouwen, waar regulering van het binnenklimaat verplicht is. Ook scholen, zorginstellingen en woningen kunnen dus van de voordelen van de BinnenklimaatWand profiteren.

Intensief gebruik Belangrijk is dat een onderwijsinterieur duurzaam is. Daarnaast moet een school een (visueel) stimulerend, aangenaam en veilig interieur bieden, dat ook bestand is tegen intensief gebruik. De wanden plafond-systemen van Faay beantwoorden aan l deze wensen. Niet voor niets worden Faay-wanden bijzonder veel gebruikt bij de nieuwbouw, verbouw en renovatie van onder meer onderwijsgebouwen!Bel voor meer informatie 0347-37 66 24 of kijk op www.faay.nl.

Het gebruik van verantwoorde bouwproducten voor gezond leren, werken en wonen raakt meer ingeburgerd. Er wordt vaker doordacht en bewust gekozen voor eco-vriendelijke bouwmaterialen.In een schoolgebouw kunnen duurzame en damp-open binnenwandsystemen bij dragen aan energiebesparing en een optimaal binnenklimaat. Milieuvriendelijke wanden van Faay passen daarom heel goed binnen het streven naar frisse, stimulerende onderwijsgebouwen.

Een gezonde en comfortabele omgeving laat leerlingen en docenten zich beter concentre-ren en zo optimaal presteren.

De ecologische Binnenklimaat-Wand met een afwerking van leem biedt een aangenaam binnenklimaat en geeft een frisse en gezonde beleving.

FAA5031 advertorial Duurzame Scholen.indd 1 02-03-15 12:54

In de genenNaast de duurzame technieken als onder andere ledverlich-ting, aanwezigheidsmelders, stralingspanelen (pv-panelen) en een WKO-installatie zijn er waterinfiltratie, gebruik grijs water voor toiletten, CO2-ventilatie, betonkernactivering, vloerver-warming met klimaatplafonds en vloerkoeling toegepast. Bij het ontwerp is de Cradle to Cradle-gedachte nadrukkelijk in het oog gehouden. Deze gedachte zit Bgl in het bloed. We hebben bij de keuze voor het materiaalgebruik veel gecertifi-ceerde materialen gebruikt, die niet schadelijk zijn voor het milieu en de omgeving. Het is een gebouw met een zogeheten flexibele structuur. Het gebouw is vrij eenvoudig om te bouwen naar een andere toepassing, bijvoorbeeld een kantoorfunctie, met een hogere bezettingsgraad. De architect geeft aan dat de duurzaamheidseisen die de opdrachtgever stelde, hem niet hebben beperkt in het ontwerp. Ik heb me altijd al gefocust op duurzaamheid. Duurzaam bouwen zit bij ons bureau in de genen. Je kunt het vergelijken met de veiligheid in een gebouw. Daarvan vraagt ook niemand zich nog af of het nodig is. Het is gewoon een vast gegeven.

Ontmoeten en overleggenOok de gebruiker kan een halfjaar na ingebruikname de eerste ervaringen optekenen. Justine van den Berg, marketing- en communicatieadviseur Faculteit Educatie, zet ze op een rij: De gebruikers zijn blij met het gebouw en dan vooral met de prettige lichte werkplekken. Het is eenvoudig om in het atrium mensen van andere opleidingen te ontmoeten en te overleg-gen. Ook de pub wordt als zeer prettige ervaren, net als de bijzondere lokalen, zoals de theaterzalen, iXperium, de gymzaal en de verschillende soorten scheikundelokalen. Mensen moeten wel wennen aan de flexplekken. De HAN Pabo was gewend aan een eigen gebouw, maar zij moeten het nu delen met de andere opleidingen en afdelingen.

Onderwijsinstelling met voorbeeldfunctieMet dit gebouw heeft de HAN gekozen voor duurzaam bouwen. Als onderwijsinstelling willen wij onze verantwoorde-lijkheid nemen, zegt Van den Berg. In een moderne onder-wijsinstelling is het belangrijk om ook verantwoordelijkheid te nemen voor je omgeving: dus bewust omgaan met energie, met water, met materialen, met grondstoffen en met je omgeving. Als Faculteit Educatie heb je daarin ook een voorbeeldfunctie. Duurzaamheid is een belangrijk thema voor veel scholen, de toekomstige werkplek van onze studenten. Wij vatten het begrip duurzaam ook ruimer op dan alleen energie. Het gaat ook om een gebouw waar je prettig (samen)werkt, in aangename temperatuur, waar goed licht is, goede akoestiek, waar mensen bewust omgaan met de omgeving, zonder verspilling, zonder troep achter te laten (letterlijk, maar ook kiezen voor Cradle to Cradle). We hopen dat studenten en medewerkers dit prettig vinden. Het is echter ook een plicht voor een moderne organisatie om bewust om te gaan met bijvoorbeeld je omgeving en grondstoffen.

Duurzame elementen op een rij

Totaal bruto vloeroppervlak: 36.633 m2

650 ondergronds parkeerplaatsen Energieopwekking met warmte-en koudeopslag in de

bodem Grijswatercircuit Betonkernactivering Isolatiewaarde: Rc-waarde 5 Zonnepanelen Aanwezigheidsdetectie Vaste horizontale zonwering in de vorm van lamellen Overstekken van de zuidgevel zorgt voor extra zonwering Situering van de theorielokalen naar de noordzijde, Duurzame materiaaltoepassingen zoals een lichte

betonschil op de gevel met gerecycled glas als toeslag-materiaal

Toepassing ledverlichting Groene daken en gevels Cradle to Cradle-materialen Hemelwaterinfiltratie Atrium bevordert overzicht en daarmee het gevoel van

veiligheid en sociale cohesie

Pv-panelen op het dak dienen tevens als zonwering en zorgen voor een diffuus licht binnen. (foto: Hannah Anthonysz)

De ruime lichtinval maakt het werkcaf tot een prettige ruimte om te werken. (foto: Ben Vulkers)

/ PROJEC T



Niet al te lang geleden werd een gloednieuwe school in Oegstgeest in gebruik genomen:

het Dok. Drie pijlers stonden centraal bij het ontwerp: daglicht, frisse lucht en het gebruik

van natuurlijke materialen. Met een beperkt budget werd het gedachtegoed van Frisse

Scholen zo ver mogelijk doorgevoerd.

Tekst: Marvin van Kempen Beeld: Snia Arrepia


/ PROJEC T

Noud Paes, projectarchitect bij Architectenbureau

Paul de Ruiter

We bereikten de geplande verduurzaming met cherry picking, weet Noud Paes, project-architect bij Architectenbureau Paul de Ruiter. De focus lag met name op drie pijlers. Samen met de opdrachtgever en Arup, betrokken als installatie- en duurzaamheidsadviseur, zochten we uit hoe deze ambities vorm konden krijgen, binnen een strak budget.

Belang van luchtkwaliteitGoede luchtkwaliteit staat niet voor niets centraal. Het is een fel onderbelicht aspect in menige school. De luchtkwaliteit in scholen is over het algemeen slecht. Ze zijn te goed geso-leerd vanwege het bouwbesluit en er is een te grote focus op energiezuinigheid. Daarnaast wordt er te vaak bezuinigd op een goede klimaatinstallatie. Dat moest beter.

Daarom werd een installatie ontworpen met natuurlijke toevoer van lucht en een centrale mechanische afvoer op basis van overstort tussen de verblijfsruimten en de centrale ruimten. De ventilatiekanalen zijn volledig in de houten constructie gentegreerd. We werken met heel veel gevel-roosters, waardoor de luchtstroom heel langzaam door het gebouw gaat, in grote hoeveelheden.De eerste gebruikerservaringen met dit klimaatsysteem zijn positief. De eerste weken zijn we bezig geweest met de inregeling en de signalen die we vanuit de school opvangen zijn positief. Natuurlijk weten we uit ervaring dat gebruikers anders omgaan met het klimaat en de installaties dan ontwerpers vaak voorzien. Door bijvoorbeeld ramen voor een lange tijd open te zetten. Het voordeel van de klimaatinstal-latie van het Dok is dat deze werkt met natuurlijke ventilatie en grote luchthoeveelheden. Een open raam hier of daar heeft dus veel minder impact op het totale klimaat en de energie-huishouding. Volledige mechanische ventilatie maakt dit spanningsveld een stuk groter.

Breed betrokkenHet was een ferme uitdaging om dit nieuwe installatiesysteem goed, tijdig en binnen budget te realiseren. In installateur Kuijpers vond Architectenbureau Paul de Ruiter een partner die aan het technisch ontwerp meehielp. Het is geen


Op weg naar

Een zorgeloos werkend leerklimaat voor 40,- per jaar per leerling met Itho Daalderop Klasse-ventilatie.

Klasse-ventilatie van Itho Daalderop is een slimme plug & play oplossing

met energiezuinige, stille en comfortabele CO2-gestuurde ventilatie-units.

Al meer dan 500 scholen zijn u voorgegaan en voorzien van goede ventilatie.

Heeft u belangstelling en wilt u meer informatie? Kijk op www.ithodaalderop.nl/

klasselease of geef uw interesse aan via: [email protected].

Wij komen graag bij u langs om u alles uit te leggen over hoe uw school ook een

schoolvoorbeeld van klasse-ventilatie kan worden.

www.ithodaalderop.nl

COR REN 106 ADV A4 Klassenventilatie feb 2015.indd 1 20-02-15 11:29


Op weg naar

Een zorgeloos werkend leerklimaat voor 40,- per jaar per leerling met Itho Daalderop Klasse-ventilatie.

Klasse-ventilatie van Itho Daalderop is een slimme plug & play oplossing

met energiezuinige, stille en comfortabele CO2-gestuurde ventilatie-units.

Al meer dan 500 scholen zijn u voorgegaan en voorzien van goede ventilatie.

Heeft u belangstelling en wilt u meer informatie? Kijk op www.ithodaalderop.nl/

klasselease of geef uw interesse aan via: [email protected].

Wij komen graag bij u langs om u alles uit te leggen over hoe uw school ook een

schoolvoorbeeld van klasse-ventilatie kan worden.

www.ithodaalderop.nl

COR REN 106 ADV A4 Klassenventilatie feb 2015.indd 1 20-02-15 11:29

/ PROJEC T

standaard klimaatsysteem, laat dat duidelijk zijn. We wilden graag dat degene die het gaat bouwen, ook bij de engineering betrokken is. Minstens zo belangrijk was het gebruik van natuurlijke, duurzame materialen. Zo bestaat de draagconstructie uit duurzaam vurenhout, voorzien van een coating om het gemakkelijk schoon te maken. We kozen voor materiaal-minimalisatie en voor niet-giftige bouwstoffen. In de binnen-ruimtes kun je eigenlijk exact uitlezen hoe het gebouw in elkaar zit, we vergelijken het wel eens met een houten bouwpakket, zegt Paes.

VoorbereidDeze draagconstructie is flexibel, zodat de inrichting van de school en de ruimtes vrij aanpasbaar is in de toekomst. Het is mogelijk om binnenwanden uit de constructie te halen en elke 80 centimeter kan een binnenwand worden aangesloten. Ook met de diverse duurzaamheidsmaatregelen is de school voorbereid op de toekomst. Er is een WKO in de bodem en dit is een onderdeel van het ventilatiesysteem. Lucht die het gebouw binnenkomt wordt voorverwarmd en vooraf gekoeld. Achter elk toevoerrooster in de gevel zit een verwarmings- en koelelement, welke samen met de vloer verwarming is gekoppeld aan de WKO. Los van labels en

EPC-regelgeving streefden we naar een eigen systeem dat zeer geschikt is voor scholen.Ook op het gebied van lesgeven wordt een bijzonder concept toegepast. Het Dok werkt met kleine klaslokalen, ook wel huiskamers genoemd. Leerlingen verzamelen zichs ochtends in deze huiskamers en krijgen instructies van een docent. Vervolgens gaan ze naar het leerplein, waar de docenten zijn, om op verschillende plekken een les te krijgen. Natuurlijk kan er in de pauze naar hartenlust gespeeld worden in de buitenruimtes. De buitenspeelpleinen vormen het hart van het gebouw, waar de kinderen op verschillende niveaus veilig en vertrouwd kunnen spelen.

FocusverschuivingOmdat hij vaker betrokken is bij de realisatie van scholen, kent Paes de uitdagingen en kansen hieromtrent. De focus moet niet alleen op energie liggen, terwijl dat wel vaak zo is bij ontwerp en realisatie. Denk na over frisse lucht en de opmars van relevante klimaatsystemen die hieraan kunnen bijdragen. Eigenlijk is het gek dat veel partijen zich richten op energie, terwijl juist een goed klimaat met veel frisse lucht een bewezen relatie heeft met leerprestaties en een prettig werkklimaat. Dan is een focusverschuiving toch duidelijk?


Gezonde en energieneutrale scholen, gewoon doenGezonde en energieneutrale scholen zijn wel degelijk haalbaar en betaalbaar, zo leert de

praktijk. Soms door sleuren en trekken. Wie er vol voor gaat en geen nee accepteert, lukt

het - linksom of rechtsom om een gezonde en energieneutrale school te realiseren.

Tekst: ing. Ronald Schilt adviesbureau Merosch

Daarvoor moet wel aan enkele voorwaarden worden voldaan. De ambities en de budgettaire kaders van de opdrachtgever moeten bij aanvang helder zijn. Een team met commitment en gedegen kennis van zaken moet het schoolgebouw integraal ontwerpen. Dat vraagt om een goede samenwerking van architect en adviseurs, die voldoende vertrouwen hebben en elkaar ook de waarheid vertellen. Bovendien moeten heel duidelijke lange termijn prestatieafspraken worden vastge-legd, waaraan ze elkaar vervolgens houden.Twee scholen Plein Oost in Haarlem en De Zeven Zeen in Amsterdam en een multifunctionele accommodatie (MFA) in Kapelle illustreren hoe een gezond en energieneutraal gebouw daadwerkelijk tot stand komt. Gezondheid staat daarbij altijd voorop, aan de kwaliteit van het binnenmilieu worden geen concessies gedaan. De energetische ambitie komt op de tweede plaats. Alle scholen voldoen aan het programma van eisen niveau B voor lucht, licht, comfort en akoestiek.

Plein Oost, Haarlem (Kristinsson Architecten)De uitgesproken ambitie van de gemeente Haarlem en de inzet van een bevlogen ambtenaar vormden het vertrekpunt. Geld voor die ambitie was er in eerste instantie niet, wel de overtuiging dat met nieuwbouw een kans voorhanden lag. Al voordat met het schoolgebouw werd begonnen, was Merosch door de gemeente en het schoolbestuur betrokken bij advies over financile dekking en het opstellen van de gewenste prestatie-eisen. Daarna was het vooral een kwestie van blijven stimuleren en motiveren van alle betrokkenen en deze waar nodig aanspreken om het beloofde eindresultaat daadwerke-lijk te realiseren.Sinds de vooroplevering van de school in april 2014 wordt het daadwerkelijke energiegebruik en de energieopwekking uit de pv-panelen gemeten en geanalyseerd. Ondanks wat opstart-problemen is het netto energiegebruik nu al op het niveau zoals berekend: zon 7,2 kWh/m. Na het doorvoeren van een

aantal optimalisaties is het verbruik inmiddels aanzienlijk gereduceerd en verwachten we uiteindelijk twintig procent lager uit te komen dan de aanvankelijke berekening.

EPC = 0 Extra dikke isolatie HR-verlichting Warmteterugwinning Warmtepomp en WKO Pv-panelen 3.000 m BVO Bouwkosten 1.300 euro/m (ex btw)

Multifunctionele accommodatie Kapelle (Teeuwisse en Willems Architecten)De gemeente Kapelle was zonneklaar over zowel het budget als de ambitie voor de nieuwe multifunctionele accommoda-tie, waar ook twee scholen in gevestigd zijn. De gemeente had in 2011 al een duurzaamheidsvisie vastgesteld voor de gehele gemeente. Daarin stond expliciet de ambitie om deze MFA volledig energieneutraal te realiseren. De architect en de adviseur stonden in dit proces kritisch tegenover elkaar, maar durfden zich ook kwetsbaar op te stellen om tot een integraal en optimaal ontwerp te komen. Stevige discussies zijn gevoerd over de compactheid van het gebouw en de gevelopeningen. In een open gesprek is vervol-gens het optimum gezocht tussen gebouwvorm, gevel en comfort, binnenklimaat en energieverbruik.Het commitment van het ontwerpteam voor een gezond en energieneutraal gebouw was groot. De architect heeft gekozen voor energieneutraliteit als leidend beginsel voor de esthetische verschijningsvorm en de adviseurs van het installatietechnisch ontwerp hebben hun honorarium verbonden aan het daadwerkelijk aangetoonde eindresultaat.


Het grote dak is zongericht, ligt onder een hellingshoek van 10 tot 15 graden en is volledig ontworpen op pv-panelen. Bij 800 m aan pv-panelen is het gebouw energieneutraal. Omdat de bedoeling is om 1.500 m aan pv-panelen aan te brengen, zijn de adviseurs ervan overtuigd dat het gebouw energie gaat leveren.

Energieneutraal tot energieleverend Extra dikke isolatie HR-verlichting Warmteterugwinning Warmtepompen en WKO Pv-panelen Koppeling van warmtepomp en WKO met nabij gelegen

zwembad 4.250 m bvo 1.400 euro/m (ex btw)

IKC De Zeven Zeen, Amsterdam (Moke architecten)De ambities voor het IKC De Zeven Zeen waren vooraf helder geformuleerd en bovendien hoog op het gebied van zowel verschijningsvorm als duurzaamheid. Voor alle gebou-wen van de gemeente Amsterdam geldt vijftig procent energieneutraal als minimale eis. De directeur van de Stichting Openbaar Onderwijs Noord sprak bij aanvang de ambitie uit om de Scholenbouwprijs te winnen met deze school. Maar voor die ambities was nauwelijks aanvullend budget. In een intensieve samenwerking zijn binnen het ontwerpteam de grenzen opgezocht van oplossingsmogelijkheden en technieken om binnen het beperkte budget toch een energieneutraal en aansprekend gebouw te ontwerpen.Vanuit energie bestaat bijvoorbeeld de wens om koelmachines te voorkomen en krijgen de zonbelaste gevels zo klein mogelijke ramen. Tegelijkertijd waren de eisen van het Frisse Scholen Programma van Eisen van toepassing en daarmee waren juist grote ramen gewenst. Per lokaal zijn berekeningen gemaakt en alternatieven afgewogen om tot een optimum te komen tussen het voorkomen van mechanische koeling dan wel opwarming van de ruimte, optimale daglichttoetreding, esthetisch fraai gevel- en dakontwerp en besteedbaar budget.

EPC = 0 Extra dikke isolatie Maximale afstemming glasvlakken in relatie tot overver-

hitting en daglichttoetreding Ledverlichting Stadsverwarming Pv-panelen 1.700 m bvo 1.500 euro/m (ex btw)

Nauwe samenwerking in ontwerpteamsHoge ambities vragen om een kritische blik, want deze moeten uiteindelijk wel realiseerbaar zijn. Vaak kunnen niet alle ambities naar de letter worden gevolgd. Zo zijn sommige eisen in het Frisse Scholen Programma van Eisen strijdig met energetische doelstellingen. Alleen in nauwe samenwer-king in ontwerpteams kan dan een optimum worden bereikt om zo veel mogelijk ambities te realiseren.Het moet en het kan altijd beter. Door gerealiseerde projecten te monitoren en voor nieuwe projecten vooraf een realistische en heldere financile analyse te maken, wordt de investering telkens beter ingezet. Alleen als de opdrachtgever en alle teamleden overtuigd zijn van de duurzame ambities door op de meter aan te tonen en te garanderen dat het echt kan en te helpen met het vinden van de financile dekking wordt het schoolgebouw gezond en energieneutraal.

Multifunctionele accommodatie Kapelle

Pv-panelen energieneutrale school

/ ALGEMEEN


Duurzaam binnenklimaat voor een vaste prijsHet is ondertussen breed uitgemeten in de landelijke media: het Nederlandse

onderwijs kampt met slechte luchtkwaliteit in de lokalen. Hoewel een beperkt

aantal scholen reeds is voorzien van een ventilatiesysteem, blijken de werking en

het bereikte resultaat vaak tegen te vallen.

In een goed binnenklimaat voelen leerlingen zich prettiger en presteren ze beter.

Vaak worden grote resultaten verwacht: meer verkoeling en ventilatie, maar ook een gebruiksvriendelijke installatie en niet onbelangrijk minder exploitatie - en energiekosten. Het programma Frisse Scholen heeft in al die jaren minder vruchten afgeworpen dan gewenst. Teleur-stellend en merkwaardig. Ook Klimaatgroep Holland, inmiddels tien jaar gespecialiseerd op het gebied van Frisse Scholen, is tegen de nodige uitdagingen aangelopen. Deze uitdagingen zijn echter omarmd en ondanks tegenslagen omgezet in goede resulta-ten. Met het nodige doorzettingsvermogen en de wilskracht om te gaan voor een comfortabel en energiezuinig binnenkli-maat.

Profiteren van nieuwe techniekenNaast wilskracht was er ook daadkracht en de mogelijkheid

om de praktijkervaringen om te zetten naar nog betere (home made) apparatuur en software. Hiermee worden niet alleen nieuwe installaties steeds beter, maar ondervinden ook bestaande installaties voordeel door een eenvoudige software update. Het centraal updaten van de software is bijzonder waardevol gebleken voor de opdrachtgevers, omdat zij blijvend profiteren van de nieuwste technieken en mogelijkheden. Met als resultaat een reductie op de energierekening en een optimaal comfort.

Klimaatgroep Holland heeft haar kennis en ervaring op het gebied van klimaattechniek en de wensen en eisen van de gebruikers en opdrachtgevers weten om te zetten naar prachtige technieken voor nu en in de toekomst. Het bedrijf vertaalt dit niet alleen in techniek, maar ook


daarbuiten. Behalve dat leerlingen in een fris en gezond binnenklimaat beter presteren, wordt er ook bewust nage-dacht over hun leefomgeving: de atmosfeer waarin ze opgroeien.

Energiebesparing en recyclingEnergieverbruik en duurzaamheid zijn dan ook speerpunten voor het bedrijf. Het is de hoogste tijd om verder te kijken dan frisse scholen alleen. Maximale energiebesparing en volledige recycling staan hoog op de agenda. Het ScholenConcept is speciaal ontwikkeld voor en mede door scholen en ventileert, verwarmt en koelt met n systeem. Elk lokaal wordt voorzien van een optimale verdeling van binnen- en buitenlucht via een constante meting van CO, vocht en temperatuur. Een inventieve technologie met een hoge mate van gebruiksgemak. Elke unit wordt eenvoudig aangesloten op de meldkamer van Klimaatgroep Holland. Op deze manier kunnen proactief verbetervoorstellen voor de instellingen per lokaal worden gedaan. Onnodig energieverbruik wordt voorkomen waardoor dus extra kosten worden bespaard. Het ScholenConcept is standaard uitgerust met aanwezig-heidsdetectie, waarop ook de verlichting wordt aangesloten. De unit hoeft dus nooit in- of uitgeschakeld te worden bij aankomst of vertrek.

Daarnaast is het ScholenConcept geschikt om volledig te aan te sluiten op de nieuwe generatie warmtepomptechnieken, die hun energie uit de buitenlucht halen. Nauwe samenwer-king met deskundige en innovatieve fabrikanten resulteert in ongekende rendementen.

Eenvoud en overzichtTot slot speelt ontzorging een grote rol bij Klimaatgroep Holland. Eenvoud en overzicht door integratie van verschil-lende functies die van invloed zijn op het binnenklimaat en het energieverbruik, zoals verwarming, ventilatie, koeling, maar ook verlichting en zonwering.Een logische vervolgstap is de ontwikkeling naar totale ontzorging: het onderwijs investeert daarbij niet meer in een installatie, maar betaalt voor het resultaat. Geen investering, wel een comfortabel klimaat voor een vaste prijs per maand, zonder omkijken. Daarbij wordt het voorzien van een honderd procent recyclebare installatie. Toekomstgericht.

Het ScholenConcept ventileert, verwarmt en koelt met n systeem.

Klimaatgroep Holland BVOdenseweg 8Postbus 52339700 GE GroningenTelefoon: [email protected]

Het ScholenConcept is toekomstgericht.

Klimaatgroep Holland heeft een ruime ervaring op het gebied van klimaattechniek in onder meer onderwijsgebouwen.

/ ADVERTORIAL


Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

IS HET NIEUWEhebbenDELEN

brinkgroep.nl/duurzaam


Brink Groep staat voor grip op kwaliteit, proces en eindresultaat in bouw, huisvesting en vastgoed. Ons motto is: de goede dingen goed doen. We zijn altijd op zoek naar de werkelijke behoefte van onze klanten (de goede dingen) en de meest pragmatische oplossing van vraagstukken (goed doen). We zijn overtuigd van de waarde van samenwerking en brengen partijen, kennis en kunde samen voor een duidelijk resultaat.


Team RSG is een combinatie van drie architecten-bureaus: Powerhouse Company, de Architekten Cie. en Marc Koehler Architects. Gezamenlijk zijn deze bureaus verantwoordelijk voor het ontwerp van het Rhijnspoorgebouw. Dit project bestaat uit een toren aan de Wibautstraat, een laag bouwblok aan de Mauritskade en een atrium dat verbonden

wordt met de bestaande gebouwen van de Amstel Campus. Elke afdeling binnen de faculteit krijgt een eigen verdieping, die via aansluitende terrassen uitkijkt op het levendige en openbaar toegankelijke atrium, vertelt Stefan Prins. Namens Powerhouse is hij als projectmanager en architect nauw betrokken bij het project.

Rhijnspoorgebouw zorgt voor nieuwe duurzaamheidsstandaardHet Rhijnspoorgebouw heeft de hoogste duurzaamheidsscore ontvangen, dat ooit is

toegekend aan een onderwijsgebouw in Nederland: BREEAM-NL Excellent-certificaat

(vier sterren). Dit gebouw van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) vormt het nieuwe

centrum voor het Domein Techniek van deze hogeschool.

Tekst: Ton Brands

De gevel van het Rhijnspoorgebouw is enerzijds open en anderzijds gesloten. Daglicht komt wel diep het gebouw binnen, maar de directe toetreding van zonlicht wordt gereduceerd. (Afbeelding: MIR)


IS HET NIEUWEhebbenDELEN

brinkgroep.nl/duurzaam


Brink Groep staat voor grip op kwaliteit, proces en eindresultaat in bouw, huisvesting en vastgoed. Ons motto is: de goede dingen goed doen. We zijn altijd op zoek naar de werkelijke behoefte van onze klanten (de goede dingen) en de meest pragmatische oplossing van vraagstukken (goed doen). We zijn overtuigd van de waarde van samenwerking en brengen partijen, kennis en kunde samen voor een duidelijk resultaat.

/ PROJEC T


De Hogeschool van Amsterdam hecht veel belang aan het onderwerp duurzaamheid. Het instellingsplan omvat een apart hoofdstuk duurzaamheid op de hogeschool. In dit hoofdstuk geeft de HvA onder meer aan dat zij zich commit-teert aan de doelstellingen van de Rijksoverheid (30% energie-efficiencyverbetering in 2020 ten opzichte van 2005; 40% CO2-reductie in 2025 ten opzichte van 1990 en 50% duurzaam inkopen in 2012). Duurzaamheid wordt niet alleen gentegreerd in onderwijs, maar ook bij de nieuwbouw en renovatie van de HvA.

DuurzaamheidmeetlatMet de vier sterren BREEAM-NL-certificering voor duurzaam-heid beloont de Dutch Green Building Council het Rhijnspoor-gebouw met de hoogste score, die ooit is toegekend aan een onderwijsgebouw in Nederland. BREEAM-NL Nieuwbouw is de meest gebruikte duurzaamheidmeetlat voor nieuwbouw en renovatie in Nederland en Europa. Tijdens het ontwerpen en bouwen van het Rhijnspoorgebouw is uitgebreid rekening gehouden met meerdere duurzaamheidthemas. Naast energie en gezondheid zijn dit onder meer transport, water, materialen, afval, landgebruik en ecologie, vervuiling en management, vertelt Prins.

Kennisoverdracht en ontmoeting als essentie van het onderwijs zijn kernwaarden van het project Rhijnspoor-gebouw. Daarnaast vormt duurzaamheid de rode draad. Deze ambities zijn bereikt door de uitvoering van groene en technische oplossingen.Die oplossingen variren van energieopwekking via zonne-panelen tot het gebruik van recyclebare materialen op de gevel. Andere opvallende kenmerken in het ontwerp zijn: nestkasten voor zwaluwen, klimaatplafonds en een opslag-systeem voor thermische energie. De combinatie van de verschillende duurzame oplossingen resulteert in een gebouw dat 40% minder energie verbruikt dan de Nederlandse bouwregelgeving vereist.

VerantwoordingNestkasten voor zwaluwen? Gaat dat niet wat ver? Integen-deel, vindt Prins. BREEAM-NL helpt je om allerlei zaken helder te krijgen, die anders misschien aan de aandacht ontsnappen. Omdat het hele projectteam streefde naar een hoge BREEAM-NL-score, neem je dit soort zaken ook mee. Toch is het geen trucje om een hoge score te halen, haast de architect zich te zeggen. Omdat we met veel mensen aan dit project werken, komen er allerlei ideen naar voren. BREEAM-NL reguleert die ideen en dan moet je er ook wat van vinden. Dan komt er van alles voorbij. Het gebouw komt bijvoorbeeld op de plek waar een oud gemaal staat. Het bouwteam was het er helemaal over eens om voorzieningen voor vleermuizen te realiseren. Dat bleek uiteindelijk niet nodig omdat vleermuizen niet voorkomen in dit gebied, maar het tekent het commitment. Het is helemaal niet zo moeilijk om zoiets mee te nemen in een ontwerp. Als je het als gedoe ziet en er ellenlang over discussieert, kost het meer tijd dan wanneer je in oplossingen denkt. We bouwen vlakbij het centrum van Amsterdam, wat deel uitmaakt van het wereld-erfgoed van Unesco. Dat geeft een bepaalde verantwoording, ook als het gaat om flora en fauna.

Meer dan energiebesparingDe nestkasten zijn weliswaar een detail binnen het totale project; het onderstreept tegelijkertijd de reikwijdte. BREEAM-NL wordt vaak geassocieerd met energie-besparing. Dit is weliswaar een belangrijk onderdeel, maar BREEAM-NL omvat veel meer. Een aspect als gezondheid bijvoorbeeld krijgt veel aandacht. Dat zie je onder andere terug in de daglichttoetreding. Op talrijke plekken is zon- en lichtwering toegepast. De zonneschermen zijn per ruimte te bedienen. De gevel van het gebouw is enerzijds open en anderzijds gesloten. Dit helpt om directe zontoetreding te reduceren. Er komt wel daglicht binnen, maar je hoeft iets minder snel het scherm te gebruiken. Je houdt dus wel het daglicht, maar de nadelen van de zon worden gereduceerd.In de architectuur kan een negge de schaduw- en diepte-werking van een gevel benvloeden. Aan de hand van de diepte van de negge kan het gewenste gevelbeeld verkregen worden. De neggen in de gevel van het Rhijnspoorgebouw zijn aan n zijde uitgevoerd in aluminium, wat zorgt voor

Wat is BREEAM-NL?BREEAM-NL is het instrument om integraal de duur-zaamheid van nieuwe gebouwen, bestaande gebouwen, gebieden en sloopprojecten te meten en te beoordelen. De Dutch Green Building Council geldt als beheerder en ontwikkelaar van BREEAM-NL, dat is afgeleid van het internationale BREEAM. BREEAM-NL kent vier keurmerken: Nieuwbouw en Renovatie, Gebiedsontwikkeling, In-Use, en Sloop en Demontage. De certificering van projecten met een van deze keurmerken geeft inzicht in de werkelijke prestatie van dit project op het gebied van duurzaamheid. Gezien de internationale erkenning is een mondiale prestatie. Hierbij draait duurzaamheid niet enkel om energie besparen. BREEAM-NL beoordeelt op negen verschil-lende duurzaamheidscategorien, waaronder ook gezondheid.Kijk voor meer informatie op BREEAM.nl.

Stefan Prins:Energiebesparing is een belangrijk BREEAM-onderdeel van het project Rhijnspoorgebouw, maar BREEAM omvat veel meer. Een aspect als gezondheid bijvoorbeeld krijgt veel aandacht. (Foto: Rasmus Malmstrm)


indirect licht in het gebouw. Het is tegelijkertijd een esthetische component, die de gevel een dynamisch uiterlijk biedt n een functionele component die ervoor zorgt dat het daglicht diep het gebouw binnendringt. Waar kunstlicht is toegepast, is gekozen voor energiezuinige ledverlichting. Led voorkomt vervelende flikkeringen, de gekozen lichtkleur is warm en de kleuren zijn natuurgetrouw. Bovendien is de verlichtingsinstallatie voorzien van aanwezig-heidsdetectie, zodat verlichting niet nodeloos blijft branden. Stuk voor stuk maatregelen die het gebouw energiezuiniger maken en tegelijkertijd zorgen voor extra comfort.

Aanpasbare temperatuurPrins geeft nog meer duurzaamheidsvoorbeelden. Zo kunnen de gebruikers van het Rhijnspoorgebouw per verblijfsruimte de temperatuur aanpassen. Om onnodig waterverbruik te beperken zijn waterbesparende technieken toegepast voor de waterkranen, urinoirs en toiletten. Opvallend daarbij zijn de Join the Pipe-tappunten. Met deze punten stimuleert de HvA kraanwater boven flesjeswater. Flesjeswater zijn immers vervuilend door transport, productie en plastic afval. Ook draagt elk gerealiseerd Join the Pipe-tappunt bij aan het realiseren van waterprojecten in ontwikkelingslanden.

Afval bestaat nietAfval is een ander onderwerp dat BREEAM-NL behandelt. Tijdens de bouw komt veel ongebruikt restmateriaal vrij. Dit materiaal wordt bij het Rhijnspoorgebouw zo veel mogelijk geminimaliseerd, volledig gescheiden en 80% ervan wordt weer gerecycled en dus hergebruikt. Naast dat hergebruik zal

het Rhijnspoorgebouw zelf voor meer dan 25% uit gerecycled materiaal bestaan. Materiaal dat anders wellicht ongebruikt blijft, krijgt hiermee een tweede leven.Onder het gebouw is ruimte gereserveerd om het afval in meerdere afvalstromen te sorteren. Maar ook op elke verdie-ping vindt gescheiden afvalinzameling plaats. Zo kan het afval gescheiden worden aangeleverd voor verdere recycling.Het lage dak van het Rhijnspoorgebouw wordt bekleed met sedum planten. Zon dak is een habitat voor fauna, het vangt extreme neerslag op en neutraliseert giftige stoffen uit de omgeving. De laagbouw op het dak zal tevens diverse installaties bevatten. Hier plaatsen we ook een proeftuin van pv-panelen, zodat studenten kunnen leren van de systemen. Het educatieve karakter hiervan sluit mooi aan bij de functie van het gebouw. Het is tenslotte een gebouw voor techniek.

Beeldbepalend atriumHet atrium is een beeldbepalend element in het Rhijnspoor-gebouw. Dit atrium loopt vanaf de laagbouw tot aan het bestaande Theo Thijssen-gebouw. We voegen een nieuw gebouw toe aan een cluster van twee: het Theo Thijssen-gebouw en het monumentale Kohnstammhuis, legt de architect uit. Het atrium wordt wijder als je dieper in het gebouw bent en smaller als je je hoger in het gebouw bevindt. Deze constructie is een gevolg van studies naar maximale toetreding van daglicht in gebouwen en zorgt ervoor dat het daglicht diep het gebouw binnenvalt.Ook aan de akoestiek is meer dan gemiddeld aandacht besteed. We hebben geluidsstudies laten uitvoeren en referentieprojecten bezocht om tot een optimale akoestiek te

Het atrium is een beeldbepalend element in het Rhijnspoorgebouw. (Afbeelding: MIR)


EXPERTISE VAKWERKBEGINT METSAMENWERKENHoe groot of klein uw schilder-

project ook is, bij Sikkens

staat u er nooit alleen voor. Als

professionele partner brengen wij

uw expertise, onze producten en

services bij elkaar. Of hetnu gaat

om de keuze tussen zijdeglans

of hoogglans. Of om kleuradvies

of technische ondersteuning.

Samen werken we aan ideen en

oplossingen. Want een project tot

een perfect einde brengen, begint

met samenwerken. Kijk voor onze

services en al onze producten

opwww.sikkens.nl.

komen. Omdat het atrium zo fors is, is dit een zeer belangrijk element. Daarom worden daar waar mogelijk akoestisch absorberende materialen gebruikt. Dat geldt voor de pla-fonds, maar ook voor de terrassen en de vloerafwerking.

Gebouw levert energieDe luchtkwaliteit in het Rhijnspoorgebouw is optimaal. Gebruikte binnenlucht verlaat het gebouw en wordt aange-vuld met schone gezuiverde lucht van buiten. Ook is voor het gebouw gekozen voor materialen waarvan onderdelen geen schadelijke en vluchtige stoffen bevatten, die het binnen-klimaat vervuilen. Een groot deel van de energievraag levert het Rhijnspoorgebouw zelf. Zo wordt er warmte en koude uit de grond gebruikt voor het verwarmen en koelen van het gebouw. Zonnepanelen wekken elektriciteit op. Windmolens in de provincie Zeeland wekken de resterende energievraag voor 100% groen op. Het klimaat in het Rhijnspoorgebouw is gekwalificeerd in de hoogste klasse van het Frisse Scholen-concept.

Omvangrijk projectWe zijn inmiddels tweenhalf jaar bezig, vertelt Prins. Het is een omvangrijk project. We ronden nu (20 februari, red.) het bestek af. Dat duurt nog zon vier vijf weken. Het plan is om eind dit jaar met het grondwerk te beginnen, waarna in 2016 de ruwbouw en de bouw kan starten. In de zomer van 2018

moet het klaar zijn, zodat het gebouw in het nieuwe school-jaar volledig ingehuisd kan starten.Een viersterren BREEAM-NL-kwalificatie is niet zomaar bereikt. Het vereist dat alle neuzen dezelfde kant op wijzen. Dat kan alleen als er vanaf het prille begin serieus mee wordt omgegaan en er voortdurend toetsing plaatsvindt. Dat zal tot het eind van het project zo blijven, beklemtoont Prins. Overal vormt BREEAM-NL een onlosmakelijk

Duurzame Scholen Magazine 1

Documents

Transcript of Duurzame Scholen Magazine 1