scholen

Verduurzaming helpt De Kameleon in Beuningen met bezuinigen

Studenten maken Nijmeegs monument energieneutraal

12

22

6_9 Vanessa Bijsters wil kinderen meer meegeven dan lezen en rekenen

16_17 Kosten en opbrengsten in beeld

12_14 Van bouwval naar energieneutraal monument

5 Inspiratiesessies: duurzaamheid in de praktijk

15 Bevlogen ondernemers en hun werk in de spotlight

10_11 Schoolbestuurder Rini Braat over zijn duurzame ideeën

IN D

IT M

AG

AZ

INE

GROEN

CV

DUURZAAM SCHOOLGEBOUWDuurzaamheid invoeren kan op veel manieren. Het vergt wat investering maar het kan ook heel wat opleveren.

LichtLichtkoepelEnergiebesparendeverlichtingBewegingssensoren

Energie opwekkenZonnepanelen

VerwarmingTemperatuurzoneringCV Ketel, methoog rendementVloerverwarmingWarmtewisselaar

Groen schoolpleinMoestuinFietsenhokGroen speeltoestellenBeplantingAfvalscheiding

BinnenklimaatRamen kunnen openenVaste kasten, stof vermijdenCO2 metersMechanische ventilatie

IsolatieDubbelglasPlafond- en dak isolatieRadiatorschermLeidingisolatieVloerisolatieMuurisolatie

Duurzaam lesgevenLesmateriaal, bijv. tabletsE-besparende monitoren

WaterverbruikWaterbesparende kranen

= goedkoop = gemiddeld = duur€ €€ €€€

= duurzaam = duurzamer = heel duurzaam

€€€

€€€

€€

€

€€€

€€

€€

€€€

€€

€€€€€

€

€€€

€€€€

€

€€€

€€

€€€€

€€€

€€

€€

31

26_27 Crowdfunding project zon op school NSV2

28_30 Financiële onderbouwing vraagt aandacht

21 Frisse scholen

22_23 Beuningse scholen pakken het verder op

24_25 Duurzaamheid leren

18_20 De duurzaamheidsvisie van schooldirecteur Arends

Contactinformatie en bedrijvengids

De wereld van morgen wordt bepaald door de manier waarop we vandaag met onze kinderen omgaan. Deze uitspraak van de Nijmeegse schoolbestuurder Rini Braat geeft treffend aan waarom duurzaamheid voor scholen zo’n belangrijk thema is. Wat is er mooier dan dat scholen verduurzaming zelf in de praktijk brengen? Die mogelijkheden zijn er meer dan ooit. Daarover gaat dit magazine.

Sinds 1 januari 2015 is het budget voor het buitenonderhoud en de aanpassing van de gebouwen overge­heveld van de gemeentes naar de besturen van basisscholen. Daarmee krijgen de scholen een unieke kans om naar eigen inzicht de gebouwen aan te passen. De verduurzaming van het gebouw biedt een uitgelezen kans om leerlingen dagelijks te laten ervaren wat mogelijk is. Daarnaast is het ook een kans op een interes­sante besparing van de lasten.

Misschien bent u nog in de verkenningsfase, zoals de scholen van De Oeverwal in Beuningen, of heeft u de eerste stappen gezet zoals basisschool Remigius in Duiven en Johannesschool in Arnhem. De beweeg­redenen en ervaringen van deze en andere scholen komen uitgebreid aan bod in het magazine. U vindt ook antwoorden op praktische vragen. Wat zijn de financiële consequenties van duurzaamheid en wat is de haalbaarheid voor basisscholen? Met deze eenmalige uitgave willen de gemeentes in de stadsregio Arnhem­Nijmegen schoolbesturen, ­directeuren en andere direct betrokkenen informeren en inspireren. We willen u ook van harte aanbevelen naar een van de twee aansluitende inspiratiesessies te gaan. Meer informatie over de inspiratiesessies vindt u op pagina 5.

Namens alle gemeentes in de regio wensen wij u veel plezier met dit magazine en hopen wij dat de verhalen u helpen bij het uitstippelen van een duurzame route voor uw school.

Piet de Klein Harriët TiemensWethouder Ruimte, Water en Energie Wethouder Financiën, Duurzaamheid (Klimaat & Energie), Gemeente Beuningen Groen & Water en Mobiliteit Gemeente Nijmegen

De werelD van morgen, Duurzaam gebouwD

VO

OR

WO

OR

D

AA

NK

ON

DIG

ING 4_5

De beste manier om geïnspireerd te raken over duurzaamheid op scholen is aan de

slag gaan in de praktijk. Daarom organiseren de 18 gemeentes in de regio Arnhem­

Nijmegen in juni twee inspiratiesessies. De sessies vinden plaats op basisscholen

die al bezig zijn met het verduurzamen van het schoolgebouw.

InsPIraTIesessIes: DuurzaamHeID In De PraKTIjK

BEsT pRAcTIcEDe middag bestaat uit inspirerende presentaties door de schooldirecteur en schoolbestuurder. > Het verhaal van de schoolWelke visie heeft de school, hoe pakt dit uit in de praktijk? Presentatie door directie/bestuur van de school.> De aanpak in de praktijkWelke mogelijkheden zijn er voor verduurzaming? Wat zijn de investeringen en wat levert het op? Presentatie door technische en financiële specialisten. > Ervaringen en kennis delenDe presentaties worden afgesloten met een rondleiding door de school, met aansluitend volop gelegenheid om vragen te stellen en ervaringen uit te wisselen tijdens de netwerkborrel op het informatieplein.

INfORMATIEplEINNa de presentaties is gelegenheid tijdens een netwerkborrel en informatiemarkt om met bedrijven uit de regio in contact te komen. Hier zijn verschillende specialisten en leveranciers aanwezig.

AANMElDEN INspIRATIEsEssIEBent u schoolbestuurder, facility manager of schooldirecteur en geïnteresseerd in een middag duurzame scholen inspiratie? Meld u aan via Lisa Kamphuis, lisa@jeen.nl of bel: 026-3241120. Vermeld aan welke inspiratiesessie u wilt deelnemen.

INspIRATIEsEssIE BEuNINGEN – DE KAMElEONWoensdag 3 juni14.00 uur tot 17.30 uur

Lees het verhaal van schooldirecteur Theo van Rossum op pagina 22

INspIRATIEsEssIE DuIVEN – REMIGIusWoensdag 10 juni14.00 uur tot 17.30 uur

Lees het verhaal van schooldirecteur Wilbert Arends op pagina 18

BE

sT

pR

Ac

TIc

E

“wIj wIllen onze KInDeren meer meegeven Dan lezen en reKenen”

Tegen de achtergrond van hoge flatgebouwen liggen twee basisscho-len aan de rand van de Arnhemse wijk Malburgen-Immerloo. Van een afstandje lijken gebouwen van Het Mozaïek en de Johannesschool op elkaar. Lage gebouwen met een plat dak. Maar de Johannesschool onder-scheidt zich doordat op het dak 130 zonnepanelen liggen.

“Onze school doet steeds meer groene dingen”, zegt Séverinho (11) groep 7-leerling van de Johannesschool. Hij is er best trots op. Dagelijks kan hij op een monitor in de hal volgen hoeveel stroom de zonnepanelen produceren. Voor directeur Vanessa Bijsters is dat het belangrijkste van verduurzaming

Met zonnepanelen en LED­verlichting worden alle

scholen van de stichting Delta de komende jaren een

stukje duurzamer gemaakt. De Johannesschool in

Arnhem­Zuid was de eerste. Daar is nu het schoolplein

aan de beurt.

6_7

op haar school. “Wij willen de kinde-ren meer meegeven dan onderwijs in lezen en rekenen. We proberen ook in onze lessen duurzaamheid te verwer-ken. Zonnepanelen passen daar goed bij.”

Het idee kwam van de stichting Delta, waar de Johannesschool onder valt. Het College van Bestuur vroeg in 2013 vrijwilligers voor een pilot. Bijsters was meteen enthousiast. “Ik werd wel voor gek verklaard, hoor. Hier in de omgeving werd gezegd: ‘Hoe kun je zonnepanelen op het dak van een school in een achterstandswijk plaat-sen? Binnen 24 uur ben je de eerste kwijt!’ Daar heb ik me niets van aan-getrokken. Als je daar bang voor bent,

kun je nooit iets doen.”Uiteindelijk pakte het juist verras-send goed uit. Om de panelen in de gaten te houden, kwam er een bewa-kingscamera. Deze is 24 uur per dag op de panelen gericht. “Het resultaat is dat er nu helemaal niemand meer op het dak klimt. Verduurzaming helpt dus in ons geval vandalisme te voorkomen.”Behalve zonnepanelen kreeg de Johannesschool ook energiezuinige LED-verlichting. Bijsters is daar blij mee. “Als je ’s winters op een don-kere dag de school van een afstand bekijkt, lijkt het licht hard. Dat staat niet zo gezellig, maar het is wel heel fijn licht om bij te werken. Het lijkt op daglicht.”

De directeur heeft niet de illusie dat het duurzame karakter van het gebouw direct invloed heeft op de aantrekkingskracht van de school in de wijk. De ouders van de Johan-nesschool, veelal woonachtig in de Arnhemse ‘Vogelaarwijk’ Malburgen-Immerloo, zijn er niet zo mee bezig, vermoedt ze. “Dat speelt misschien een rol in trendy wijken met twee-verdieners in herenhuizen. In deze wijk spelen andere dingen. Wij heb-ben op onze school alleen al meer dan 20 nationaliteiten.”

Toch was het wel goed voor de uit-straling dat de school dit initiatief nam. “Toen we de panelen officieel in gebruik namen, kregen we bezoek >

BE

sT

pR

Ac

TIc

E

van minister Kamp en Tweede Kamer-lid Liesbeth van Tongeren en er was volop aandacht van media. De school stond in het middelpunt van de belangstelling.”Die reuring doet de school goed. Of het er mee te maken heeft, is lastig te zeggen, maar voor het eerst in jaren stijgt het leerlingaantal weer.

GEZOND schOOlplEINDe volgende stap in de verduurza-ming van de Johannesschool heeft niets met energieverbruik te maken. Directeur Bijsters heeft haar school aangemeld voor het project Gezonde Schoolpleinen. Vanuit dit project heeft ze een cheque van 50.000 euro voor een nieuwe inrichting.Op een ‘Gezond Schoolplein’ krijgen kinderen de ruimte om te bewegen en te spelen in een uitdagende, groene en rookvrije omgeving. Een Gezond Schoolplein prikkelt de fantasie, stimuleert beweging en leert over het belang van de natuur. Tijdens én na schooltijd.“We willen een open schoolplein, waar kinderen worden uitgedaagd, waar ze ontdekkend kunnen spelen. Het plein moet ook de functie van buitenlokaal krijgen. Met educatieve functies, zoals een moestuin, en een plek waar we voorstellingen kunnen geven.” De school bepaalt zelf hoe het plein eruit komt te zien. Daarbij heb-ben de leerlingen een actieve inbreng. Er is een team van leerlingen, dat namens alle kinderen meepraat over het nieuwe plein. Daarbij komt alles ter sprake, van een voetbalveld tot een doolhof van struiken.De 11-jarige Séverinho is één van de leerlingen in dit team. Ook Wiktoria (12, groep 8) en Saida (9, groep 5) maken er deel van uit. “Het school-plein is nu veel te kaal”, zegt Wiktoria. “Er liggen alleen maar tegels.” Saida: “Tegels zijn saai. We willen meer groen.” “En mooie bloemen”, vult

Wiktoria aan. “Er moet een hek komen, zodat de bal niet steeds van het plein rolt”, meent Séverinho.” En meer knikkerpotjes. Nu zijn er niet genoeg en daar maken we alleen maar ruzie over.”

EIGENAARschAp EN TROTsBijsters heeft als ideaal dat het plein weer een functie krijgt in de wijk. Er zijn weliswaar parken en speel-tuintjes maar daar hebben de ouders niet altijd een goed gevoel bij, zegt ze. “Ons schoolplein moet een veilig ge-voel bieden.” Daarom is de betrokken-heid van de kinderen en de ouders bij dit project heel belangrijk. “Eigenaarschap vind ik heel belang-rijk. Kinderen moeten trots zijn op hun school, op hun plein en op hun wijk. “Als het aan Wiktoria, Saida en Séverinho ligt, is dat nu al gelukt: “Onze school is de beste school ever.”

sTIchTING DElTA VERDuuRZAAMT jAARlIjKs 3 à 4 schOlENDe Johannesschool was in 2013 de eerste school van de Stichting voor Katholiek en Protestants-Christelijk

Primair Onderwijs (SKCPO) Delta waarvan het gebouw verduurzaamd werd. Delta omvat in totaal 28 basis-scholen in de stadregio Arnhem- Nijmegen en de Achterhoek. Het waren twee gemeenten, Rheden en Arnhem, die het College van Bestuur uitdaagden om het beheer van de gebouwen te verduurzamen, vertelt voorzitter Ruud Beekhuizen. “We zijn die uitdaging toen aangegaan om-dat we de leerlingen iets te vertellen hebben. Als school zijn we stroom-slurpers, zeker met de komst van ICT-toepassingen. Daar kunnen we iets aan doen.”

Hij had bij dit ideaal een duidelijke randvoorwaarde: “Het moet kosten-neutraal zijn. Het mag geen geld kosten.” Bedrijfseconoom Beekhuizen had aanvankelijk moeite om aanbie-ders van zonnepanelen op waarde te schatten. “Ik heb verschillende aanbiedingen gehad, de meeste zijn gebaseerd op ingewikkelde techni-sche verhalen en op rekenmodellen met te veel vrijheidsgraden. Daar kunnen wij geen beleid op baseren.”Beekhuizen heeft uiteindelijk

8_9

gekozen voor een pilot op 4 scholen (2 in Arnhem en 2 in Groenlo), waarbij voor elke school een berekening is gemaakt op basis van de aard en de ligging van het gebouw, de elek-triciteitsbehoefte van de school en andere concrete gegevens. Na een jaar bleek dat de doelstelling op energiegebied, namelijk kosten-neutraal uitkomen, werd gehaald. “Er was in dat eerste jaar zelfs een inverdieneffect”, aldus Beekhuizen.Op basis van deze evaluatie heeft Delta besloten alle scholen te ver-duurzamen, in tranches van 3 à 4 scholen per jaar. In het afgelopen jaar zijn vier Arnhemse scholen aan de beurt gekomen: Pieter de Jong (2 scho-len), Horizon en De Wijzer. Dit jaar staan scholen in Velp en Oosterbeek op de planning.

250.000 EuRO pER jAARDe keuzes die worden gemaakt, hangen af van de situatie. Zonne-panelen en LED-verlichting liggen het meest voor de hand. Maar zon-nepanelen kunnen niet op elk dak worden geplaatst. Als het kan, wordt verwarming meegenomen met een warmtewisselaar. Maar meestal is dat in bestaande bouw niet rendabel, aldus Beekhuizen. De stichting investeert 250.000 euro per jaar. Voor de afschrijvingen op zonnepanelen wordt gerekend met een eerste periode van 15 jaar. Dan volgt, na een beperkte herinvestering in groot onderhoud, nog een periode van 10 jaar. Op basis van de ervarin-gen tot nu toe zijn deze investeringen minimaal kostenneutraal. Dat stemt de college-voorzitter tevreden. Hij merkt ook dat de scholen enthousiast zijn. “Onze directeuren zijn zwaar bezette mensen. Als je iets nieuws wilt introduceren, moet je dat nor-maal gesproken omzichtig brengen. In dit geval zien we dat ze het vol enthousiasme oppikken.” •

Eigenaarschap vind ik heel belangrijk. Kinderen moeten trots zijn op hun school, op hun plein en op hun wijk.

“

“

Met 1.300 zonnepanelen verdienen de Nijmeegse Sint Josephscholen

geld waarmee ze verdere verduurzaming financieren. “Scholen hebben

een voorbeeldfunctie.”

zonnesTroom fInancIerT verDuurzamIng

VIs

IE

10_11

een terugverdientijd van 13 jaar. Maar we komen uit op 10 jaar. Daar hebben we de afschrijvingen ook af-gestemd.” De scholen verdienen geld met deze zonnepanelen, aldus Braat.

EIGEN GROENfONDsDe bestuurder waakt er echter voor om de opbrengsten te gebruiken om gaten in de begroting te dichten. De stichting heeft een eigen ‘groen-fonds’ aangelegd. Daarmee gebruikt ze het rendement van de zonne-energie voor investeringen in verdere verduurzaming. Zo zijn er scholen die extra isolatie kunnen gebruiken, om de stookkosten te beperken. Andere willen een betere afval-scheiding. Ook investeringen in energiebesparende LED-verlichting of waterbesparende kranen kunnen uit dat groenfonds worden bekostigd. Braat: “De zonnepanelen vormen zo de motor van onze verduurzaming.”Geld verdienen moet niet de motiva-tie voor verduurzaming zijn, vindt de schoolbestuurder. In ieder geval niet de enige. “Wij zien ook het ideële doel. De wereld van morgen wordt bepaald door de manier waarop we vandaag met onze kinderen omgaan.” Het bestuur wil ook de leerlingen erbij

betrekken. “We hebben informatie-panelen in onze school-gebouwen, waarop de kinderen kunnen aflezen hoeveel energie de school opwekt; bijvoorbeeld dat ze op een zonnige dag genoeg energie produceren om 1200 computers te laten draaien. Wij willen duurzaam-heid inhoud en betekenis geven. Het krijgt een vaste plek in ons curriculum. Daar zijn we al mee bezig, in samenwerking met onder meer de PABO.”Scholen hebben een belangrijke voor-trekkersrol, vindt Braat. “Wij bepalen mede de attitude, de mindset van de kinderen. Die op hun beurt ook weer hun ouders opvoeden.” •

Directeur-bestuurder Rini Braat van de Stichting Sint Josephscholen is een warm pleitbezorger van zonne-energie op scholen. “Juist scholen kunnen profiteren van zonne-energie. Overdag bruist het van de activiteit en je hebt hier veel mensen bij elkaar. De energiebehoefte is dus veel hoger dan bij gewone huishoudens. En het dak van schoolgebouwen biedt veel meer ruimte voor de panelen dan een woonhuis.”Stichting Sint Josephscholen omvat dertien basisscholen in Nijmegen. De scholen hebben een katholieke signatuur, maar “iedereen is welkom”, aldus Braat. De Sint Josephscholen bevinden zich in een bijzondere positie. Al sinds 2008 is de stichting zelf verantwoordelijk voor het beheer, renovatie en nieuwbouw van de schoolgebouwen. De stichting heeft toen haar schoolgebouwen gekocht van de gemeente Nijmegen.Bij die verantwoordelijkheid hoort ook een visie op duurzaamheid. “Als bestuur geloven we heel sterk in het belang van duurzaamheid en de voortrekkersrol die een school hierin kan vervullen.”

100 pROcENT

ElEKTRIcITEITsBEhOEfTEDuurzaamheidsexpert Slim Opgewekt helpt de stichting met verduurzamen. Ze begonnen op kleine schaal, met een pilot op één school. De ervaringen waren meteen positief, vertelt Braat. “We hoopten dat we 80 procent van de elektriciteitsbehoefte konden dek-ken. We kwamen uit op 100 procent.” Inmiddels is opgeschaald naar in totaal 1.300 zonnepanelen, verspreid over de scholen. Zelfs op het bestuursgebouw ligt een aantal. “We gingen aanvankelijk uit van

ONDERsTEuNING DOOR ZEVENhEuVElENlOOpDe zonnepanelen op de scholen van de Stichting Sint Joseph zijn mede mogelijk gemaakt door de Stichting Zevenheuvelenloop. Deze organisator van grote sportevenementen stelt middelen beschikbaar aan Nijmeegse (basis)scholen die hun school duurzaam willen maken door het plaatsen van zonnepanelen.

De wereld van morgen wordt bepaald door de manier waarop we vandaag met onze kinderen omgaan.

“

“

zonnesTroom fInancIerT verDuurzamIng

sT

uD

IE

12_13

Stel je hebt een oud, monumentaal schoolpand met het nodige achterstallig onderhoud en je wilt verduurzamen. Hoe pak je dat aan? Drie studenten Duurzaam Bouwen gaan deze uitdaging aan.

Het schoolgebouw aan de Celebes-straat in Nijmegen is het hart van de Indische buurt, in de wijk Galgenveld. Het historische pand dateert van 1931, heeft een authentieke uitstra-ling, maar helaas ook veel achter-stallig onderhoud. Het oude gebouw is nauwelijks geïsoleerd, ’s winters is het koud en ’s zomers te warm. De school met 12 lokalen heeft een flinke gasrekening; er wordt gestookt voor maar liefst 65.000 kubieke meter per jaar. De huidige gebruiker, het Pro College, vertrekt deze zomer naar een nieuwe, moderne locatie. Er is een nieuwe huurder die mogelijkheden ziet in het monument: de groeiende Meander Vrije School. Maar voordat deze school naar de Celebesstraat kan verhuizen, moet er wel iets gebeuren. Het bestuur van Meander klopte voor advies aan bij ‘Energieneutraal Bou-wen’ van het lectoraat Architecture in Health van de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN), onder leiding van Frits Schultheiss. Deze formeerde een werkgroep van drie studenten, die hun afstudeerproject wijden aan een plan voor renovatie tot een energieneutraal gebouw. Studenten Walter Heimgartner, Marcel Jansen en Emiel Sassen gaan

sTuDenTen maKen een Plan voor verDuurzamIng nIjmeegs monumenT

de theorie van ruim 3 jaar HBO architectuur en bouwkunde in de praktijk brengen.

TRIAs ENERGETIcAHoe pak je zoiets aan? “We volgen de trias energetica, een driestappen-strategie voor een energiezuinig ont-werp”, begint Walter. “Eerst probeer je energieverspilling zoveel mogelijk te beperken. Vervolgens kijk je of je duurzaam energie kunt opwekken. En als laatste onderzoek je of fossiele brandstof die je nog nodig hebt, efficiënter kan worden verbruikt. Door bijvoorbeeld de verwarmings-ketel te vervangen door een installatie met een hoger rendement?” “Vaak is de derde stap niet eens meer nodig”, vult Emiel aan. “Als je maximaal be-spaart en voldoende energie opwekt, kun je energieneutraal worden.”

1. IsOlEREN EN VENTIlERENDe eerste stap is altijd isoleren, aldus Marcel. “Als je stookkosten wilt verla-gen, moet je warmteverlies beperken.” Spouwisolatie ligt vaak voor de hand. Maar de muren van ‘hun’ school heb-ben een smalle spouw. Waarschijnlijk zijn voorzetwanden aan de binnen-zijde nodig. Daarnaast levert ook isolatie van de vloeren en de plafonds winst op. “In veel situaties geldt dat ook voor beglazing en kozijnen. In dit geval kan dat niet, omdat het monumentale aanzicht van de gevel niet mag worden aangetast.” Op een gedegen isolatie volgt altijd

een goede ventilatie. Als je goed isoleert, wordt de school luchtdicht. Voor een gezond klimaat is het nodig frisse lucht binnen te laten. Maar liever niet door het raam open te zetten in de winter. “Dan vliegt de warmte naar buiten en trek je kou naar binnen”, aldus Emiel. “Je kunt je bovendien afvragen hoe fris de lucht midden in de stad is. Met mechanische ventilatie kun je de lucht zuiveren. Je kunt daarmee ook de warmte uit de uitgaande lucht te-rugwinnen en in de zomer juist koele lucht aanvoeren.” Ook is het mogelijk de ventilatie te regelen op basis van de CO

2-concentratie. “In veel klaslo-kalen is de CO2-concentratie veel te hoog, ook in nieuwe gebouwen. Dat is slecht voor de leerprestatie. Door te sturen op CO2 voorkom je ook dat je ventileert als er niemand in de klas is. Zo bespaar je energie.”

2. DuuRZAME ENERGIEDe volgende stap in energieneutraal verbouwen is het opwekken van duurzame energie. Zonnepanelen liggen het meest voor de hand. Voor de school aan de Celebesstraat hebben de studenten echter een uitdaging. Het kenmerkende dak van het pand is onderdeel van het beschermde stadsgezicht. Daar mogen ze geen panelen plaatsen. De Meander vrije school heeft echter ook om een extra ruimte in de vorm van een aanbouw gevraagd. Die komt aan de achterzijde van het gebouw. >

Prettige bijkomstigheid is dat de ach-terkant op het zuiden ligt.“We willen zoveel mogelijk panelen op het dak van de aanbouw leggen”, zegt architectuurstudent Walter. “Bij het ontwerp van de aanbouw houden we verder rekening met de directe inval van zonlicht. We willen dat er ’s winters volop zonlicht door de ramen naar binnen valt. Dat scheelt in de stookkosten.” In het ontwerp voorzien de studenten in een groot dakoverstek. Dat zorgt voor schaduw – ‘passieve zonwering’ in het bouw-jargon – als de zon ’s zomers hoog aan de hemel staat.

3. fOssIElE BRANDsTOf BETER BENuTTEN Tot slot de derde fase van de trias energetica. Verwachten de studenten

dat zo’n oud pand energieneutraal kan worden? Technisch kan dat, ver-zekeren ze. In nieuwbouw zou je met warmte-koudeopslag een buffer kun-nen aanleggen. Ook met een warmte-pompinstallatie, in combinatie met vloerverwarming, kan de gasgestook-te CV-ketel overbodig worden. Het is de vraag in hoeverre dit realistisch is voor de school, beseffen ze. Bij aan-vang van hun project hadden ze een fictief budget van 800.000 euro. Dat is niet genoeg voor een volledig energie-neutrale renovatie.

INVEsTEREN IN DE TOEKOMsTHet is ook een kwestie van een visie op langere termijn. Marcel: “Als het puur om kosten gaat, kun je je afvra-gen of energieneutraal worden inte-ressant is op korte termijn. Tien jaar

die hoge gasrekening blijven betalen is waarschijnlijk goedkoper dan in-grijpend verbouwen. ”Als je het duur-zaam en toekomstgericht benadert, kijk je verder. Naar een comfortabel en gezond werkklimaat, bijvoorbeeld. Of naar de uitstraling van de school. Dat is van belang voor de leerlingen en het team van de Meander. Maar ook voor de eigenaar van het gebouw is toekomstgericht bouwen belang-rijk, aldus de studenten. Stel dat de school over een aantal jaren opnieuw verhuist, dan moet het pand aantrek-kelijk zijn voor andere huurders.Walter: “Er worden nog steeds nieu-we scholen gebouwd, terwijl oude gebouwen leeg komen te staan. Als je investeert in innovatie en verduur-zaming, dan kun je monumentale gebouwen behouden.” •

“Het verduurzamen van bestaande bouw groeit uit tot een belangrijk maatschappelijk thema in de bouwkunde”, aldus hoofddocent Frits Schultheiss van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN). “Oudere gebouwen die leeg komen te staan, scoren vaak slecht op energie en zijn daardoor minder aantrekkelijk voor een nieuwe bestemming.” Schultheiss is, samen met Hanneke Spoorenberg, de begeleider van het onderzoek naar een energieneutrale renovatie van het gebouw voor de Meander­school in Nijmegen. Het thema Energieneutraal Bouwen is het specialisme van Frits Schultheiss. Hij is behalve docent/onderzoeker aan de HAN ook architect in Hengelo (Gld.) Dit thema valt onder het Lectoraat Architecture in Health van de HAN. Lectoraten zijn onderzoeksgroepen met een eigen programma. Ze staan los van de opleidingen binnen de hogeschool en de projecten zijn vaak multidisciplinair. Ze bieden de verbinding tussen onderwijs en onderzoek van de HAN met het bedrijfsleven of maatschappelijke organisaties. Bedrijven en organisaties kunnen bij een lectoraat aankloppen met opdrachten of vragen voor onderzoek.

Meer informatie over onderzoek bij de HAN: > http://www.han.nl/onderzoek, www.energieneutraalbouwen.nl

VERDuuRZAMING BEsTAANDE BOuW BElANGRIjK ThEMA BOuWKuNDE

sT

uD

IE

een HarT voor DuurzaamHeID

14_15O

ND

ER

NE

ME

Rs

Er zijn veel ondernemers werkzaam in en buiten de regio Arnhem­Nijmegen die ervaring hebben met duurzaamheidsoplossingen op basisscholen. Of het nu gaat om energieadvies, de installatie van duur­zaamheidsoplossingen, financieel advies of het ontwerp en de uitvoering van een groen schoolplein, het zijn allemaal ondernemers met een hart voor duurzaamheid.

ENERGIE BEspAREN KAN Nu BEGINNEN

Bureau Niche ontwerpt en realiseert groene school-pleinen die aansluiten bij de beleving van kinderen. “Buitenruimtes die aansluiten bij de wensen van scholen en leerlingen bieden meerwaarde voor het onderwijs. Het is belangrijk dat kinderen en leraren meedenken in het ontwerp en helpen bij de aan-leg.” Daarnaast is een educatief karakter een goede eigenschap van een buitenruimte. “Een gestructu-reerd groen schoolplein daagt kinderen uit om extra te bewegen. En buitenlessen geven zoals tech niekles waarin kinderen vaardigheden oefenen door buiten een waterbaan te maken. Zo verbind je onderwijs binnen aan onderwijs buiten.”

BuITEN DIchTERBIj BRENGEN MET GROEN schOOlplEIN

MulTIDIscIplINAIR VERDuuRZAMENIn het magazine worden bij de praktijkcases al een aantal bedrijven genoemd die scholen in de regio Arnhem­Nijmegen helpen met ver­duurzamen. Ervaren verduurzamer Slim Opgewekt ondersteunt veel scholen in de regio met een traject. Slim Opgewekt heeft een multi disciplinaire aanpak waarbij zij onder andere onderzoek, financieel advies, inkoop en educatie inzetten om duurzame oplossingen voor scholen te realiseren.

Ga voor de contactinformatie van Slim Opgewekt en alle andere bedrijven die in het magazine worden besproken naar pagina 31.

Zegers-EnergieProjecten, gevestigd in Nij megen, is gespecialiseerd in energie-besparingsadviezen. Monique Zegers is zzp’er en werkt graag met scholen samen: “Bij scholen kun je al snel wat bereiken. Een korte terugverdientijd is goed haalbaar voor scholen, bijvoorbeeld bij energiebesparende verlichting en warmteschilden plaatsen ach-ter de radiatoren.” Maar ook gedrag maakt volgens Zegers een wereld van verschil. “Een aantal besparingen kun je meteen mee beginnen. Doe deuren dicht in de pauze en de verlichting uit, zet ook de elektrische boiler uit in de schoolvakantie zodat die niet blijvend verwarmt.”

GROEN

CV

DUURZAAM SCHOOLGEBOUWDuurzaamheid invoeren kan op veel manieren. Het vergt wat investering maar het kan ook heel wat opleveren.

LichtLichtkoepelEnergiebesparendeverlichtingBewegingssensoren

Energie opwekkenZonnepanelen

VerwarmingTemperatuurzoneringCV Ketel, methoog rendementVloerverwarmingWarmtewisselaar

Groen schoolpleinMoestuinFietsenhokGroen speeltoestellenBeplantingAfvalscheiding

BinnenklimaatRamen kunnen openenVaste kasten, stof vermijdenCO2 metersMechanische ventilatie

IsolatieDubbelglasPlafond- en dak isolatieRadiatorschermLeidingisolatieVloerisolatieMuurisolatie

Duurzaam lesgevenLesmateriaal, bijv. tabletsE-besparende monitoren

WaterverbruikWaterbesparende kranen

= goedkoop = gemiddeld = duur€ €€ €€€

= duurzaam = duurzamer = heel duurzaam

€€€

€€€

€€

€

€€€

€€

€€

€€€

€€

€€€€€

€

€€€

€€€€

€

€€€

€€

€€€€

€€€

€€

€€

GROEN

CV

DUURZAAM SCHOOLGEBOUWDuurzaamheid invoeren kan op veel manieren. Het vergt wat investering maar het kan ook heel wat opleveren.

LichtLichtkoepelEnergiebesparendeverlichtingBewegingssensoren

Energie opwekkenZonnepanelen

VerwarmingTemperatuurzoneringCV Ketel, methoog rendementVloerverwarmingWarmtewisselaar

Groen schoolpleinMoestuinFietsenhokGroen speeltoestellenBeplantingAfvalscheiding

BinnenklimaatRamen kunnen openenVaste kasten, stof vermijdenCO2 metersMechanische ventilatie

IsolatieDubbelglasPlafond- en dak isolatieRadiatorschermLeidingisolatieVloerisolatieMuurisolatie

Duurzaam lesgevenLesmateriaal, bijv. tabletsE-besparende monitoren

WaterverbruikWaterbesparende kranen

= goedkoop = gemiddeld = duur€ €€ €€€

= duurzaam = duurzamer = heel duurzaam

€€€

€€€

€€

€

€€€

€€

€€

€€€

€€

€€€€€

€

€€€

€€€€

€

€€€

€€

€€€€

€€€

€€

€€

16_17

Directeur Wilbert Arends heeft 50 zonnepanelen op het dak van zijn school,

basisschool Remigius in Duiven. Dat is nog maar het begin. De intrinsiek

gemotiveerde directeur wil duurzaamheid in brede zin doorvoeren en daar de hele

schoolgemeenschap bij betrekken.

ecHT verDuurzamen Doe je meT z´n allen

BE

sT

pR

Ac

TIc

E

18_19

budget. Stapjes van 30 zonnepanelen. Waarbij we in zes jaar het dak vol hebben liggen, inmiddels hebben we 50 panelen die energie opwekken.”

DE IDEAlE WEGDe schooldirecteur heeft gekozen voor de verduurzamingsoplossing Slim Opgewekt, een specifieke aanpak voor het verduurzamen van scholen.Een gefaseerde introductie is niet ideaal, zegt adviseur Leonn Sekender. “Normaal gesproken is in een keer stroomneutraal maken van de school beter omdat dit financieel aantrekkelijker is en maximaal milieuvoordeel oplevert. De energie-belasting gaat dan in één keer naar nul.” Arends koos toch voor de praktische methode, omdat hij zo veel sneller kon starten. “Meteen beginnen, betekent dat ik aan de mindset kan werken van de betrok-kenen bij school. Zonnepanelen zijn zichtbaar en herkenbaar. Het helpt in duurzaam denken.” Arends betrekt leerlingen ook bij zijn plannen. “We hebben een zonnepaneel in school om mee les te geven en op een monitor in de gang zien alle leer-lingen hoeveel energie we besparen met de opgewekte zonne-energie.”

“Duurzaamheid heeft alleen zin als je er in alle vezels van doordrongen bent.” Wilbert Arends, schooldirecteur van basisschool Remigius in Duiven heeft een duidelijke visie op duur-zaamheid. “Duurzaamheid is veel meer dan energiebesparing. Iedereen die betrokken is bij school, van bestuurder tot leerling, moet zich ervan bewust zijn. Dat heeft gevolgen voor het personeelsbeleid, school-gebouw en onderwijs.”

sTApsGEWIjs ENERGIENEuTRAAlVoor de eerste fase in de duurzaam-heidsplannen oriënteerde Arends zich op zonnepanelen, een investering van 120.000 euro om de hele elektriciteits-behoefte te dekken. Het school- bestuur was enthousiast, maar vond een investering van deze omvang in tijden van bezuinigingen wegens sterke leerlingenkrimp niet verant-woord. Arends vond dat begrijpelijk, maar gaf niet op. “Ik denk graag in oplossingen. We voeren het nu uit in fases met gebruik van ons school-

spORTDAG sTARTsEIN ZONNE- ENERGIE Vorige zomer tijdens de sportdag van basisschool Remigius werd het startsein gegeven voor het gebruik van de zonnepanelen. Samen met Slim Opgewekt bedacht Arends een concept waarbij de energie die leerlingen verbranden tijdens de sportdag door de zonnepanelen werd teruggegeven. Voor elke 1.000 wattuur sporten, werd 1 zonnepaneel op het dak geplaatst.

TABlETs Als lEsMEThODEArends zette zijn schoolbudget ook op andere manieren slim in om kinderen mee te nemen in zijn duurzaamheidsvisie. “We draaien nu een proef in vier groepen waarbij we tablets gebruiken als lesmethode. Dat bespaart papier en maakt leren voor kinderen veel leuker.” Dat blijkt, want Arends’ voorzichtige conclusie is dat kinderen beter en meer leren met de tablet als leermiddel.

IEDEREEN BETREKKENHij vindt het belangrijk alle geledingen te betrekken bij de duurzame koers van de basisschool. “Echt verduurzamen doe je met z’n allen. De studiedag voor personeel staat dit jaar volledig in het teken >

van de nabije toekomst. Waar staan we in 2019? Hoe past duurzaamheid daarbinnen? We denken met z’n allen na over de toekomst, zonder dat die ontastbaar ver weg ligt.” Arends wil ook ouders betrekken bij zijn denk-wijze. “We hebben bij de start van het project ouders geïnformeerd en gevraagd om hun mening en ideeën. Ik wil ze graag actief betrekken bij de duurzame projecten. Dat doen we nog te weinig.” Internet en social media kunnen daarbij helpen, voegt Sekender toe: “We hebben een web-based platform opgezet, waarop ouders en kinderen mee kunnen denken over de duurzame toekomst van Remigius. Wanneer de andere lopende projecten bij Remigius verder zijn, gaan we dit actief inzetten.”

sTRATEGIEArends heeft plannen genoeg. Het gaat voor hem niet zozeer om veranderen,

DuuRZAME OplOssINGEN BAsIsschOOl REMIGIus Tot nu toe zijn de volgende maatregelen ter verduurzaming doorgevoerd:

• 50 zonnepanelen• Vaste kasten voor een frisse school• CO2 meters• Lichtkoepels• Duurzame lesmethode (tablets)

hij streeft constant naar verbetering. Volgens Sekender is de gedrevenheid van de directeur om iedereen bij de verduurzaming te betrekken een sterke basis voor succes. “Hij zet dingen in beweging op basis van een gedegen strategie en een duidelijke visie. Het gaat hier niet alleen om energie besparen, Wilbert wil het onderwijs verduurzamen. Door bijvoorbeeld leraren te motiveren om lesgeeftechnieken te ontwikke-len waardoor kinderen echt dingen onthouden, en zo dus kennis duur-zaam overbrengen. Die pedagogische invalshoek is bijzonder inspirerend.” Arends heeft een nuchtere instel-ling. Hij concludeert: “Ik heb een voorbeeldfunctie, daarom vind ik dat ik niet kan opgeven. Mijn instel-ling geeft leerlingen en leerkrachten zelfvertrouwen. Daar doe je het voor, want dat maakt je als persoon en als onderwijsinstelling sterk.” •

<

BE

sT

pR

Ac

TIc

E

Een slecht binnenklimaat leidt tot gezondheidsklachten; uit onderzoek van de

overheid blijkt dat in 80% van de klaslokalen de CO2­concentratie veel te hoog is.

De simpelste manier om het klimaat op te frissen is luchten; zet de ramen open!

Luchten is geen vervanging van een goede ventilatie, maar helpt wel bij een

tijdelijke verslechtering van de luchtkwaliteit.

20_21T

Ips

& T

RIc

Ks

VIGNET GEZONDE schOOl Scholen die aantoonbaar goed met gezondheid bezig zijn, kunnen het Vignet Gezonde School aanvragen en zich profileren als Gezonde School. Daarmee laat u aan leerlingen, leerkrachten, ouders en anderen zien dat u gezondheid op uw school erg belangrijk vindt. > http://www.gezondeschool.nl/po/vignet-gezonde-school-po/

Digitale toolkit milieu geeft meer informatie over een gezond binnenklimaat en energiebesparing: > http://www.ggdghorkennisnet.nl/thema/digitale-toolkit-milieu

cO2-METER hElpT ENERGIE TE BEspAREN Door de ventilatie te regelen op de CO2-concentratie, zorgt u voor een gezond en prettig werkklimaat in het klaslokaal. Dit zorgt ook voor een besparing: als er niemand in de klas is, is er ook geen CO2-productie. De ventilatie schakelt dan automatisch uit.

VERplIchT VANAf julI 2015Minister Blok heeft een voorstel voor een wetswijziging ingediend die CO2-meters verplicht in klaslokalen van basisscholen. In eerste instantie geldt dit voor nieuw-bouw en voor bestaande schoolgebouwen waarin de ventilatievoorziening wordt aangepast. Bij goedkeuring, gaat de wetswijziging in per juli 2015.

frIsse scHolen

beunIngse scHolen PaKKen HeT nu verDer oP

veranderingen. De scholen hebben te maken met duidelijk gestegen ex-ploitatielasten.

VERANTWOORDElIjK VOOR BuITENONDERhOuD Ze zijn bovendien sinds begin 2015 verantwoordelijk voor het buitenon-derhoud van de gebouwen. Daarnaast is het bewustzijn van energieverbruik en het belang van duurzaamheid gegroeid. Dat alles maakt dat scholen sterker gaan sturen op de huisves-tingslasten, aldus Van Rossum. Hij is behalve directeur van de Kameleon ook een aantal dagdelen per week werkzaam voor de stichting Oeverwal, waarbij negen scholen in de gemeente Beuningen zijn aangesloten. Tot zijn taken behoren onder andere huisvesting en inkoop. Nu bemoeit hij zich direct met het energieverbruik. Van Rossum heeft bovendien opdracht te bezuinigen. Een van de maatrege-len wordt een investering in zonnepa-nelen. Doelbewust dit keer. Door een externe adviseur – Sustainergy – laat hij uitrekenen hoeveel zonnepanelen er geplaatst kunnen worden op de verschillende scholen en wat ze aan kostenbesparing kunnen opleveren.

ANDERE MAATREGElENWaarschijnlijk blijft het niet bij zonnestroom. “We proberen momen-teel ook andere energiebesparende maatregelen uit. Dat doen we eerst op

beperkte schaal. Ik heb een klein budget om een aantal zaken te proberen op De Kameleon.” Hierbij wordt hij ondersteund door een externe adviseur, Hartjes Energie uit Ewijk. Van Rossum kijkt bijvoorbeeld naar het effect van bewegingssenso-ren voor de verlichting en naar het vervangen van de bestaande TL-ver-lichting door energiezuiniger lampen. Verder gaat hij experimenteren met sensoren op de verwarmingsradia-toren, zodat de verwarming auto-matisch wordt teruggedraaid als het lokaal leeg is. Ook verwarming met energiezuinige infraroodpanelen is misschien mogelijk.

uITpROBEREN Op KlEINE schAAl“Ik heb de indruk dat er financi-eel voordeel valt te halen. Maar we gaan het eerst uitproberen op kleine schaal. Vervolgens gaan we uitreke-nen wat het resultaat zou zijn als we opschalen. Pas daarna ga ik met de financial controller van de stich-ting in gesprek voor een eventuele investering.” Hoewel het in eerste instantie een bezuiniging is, wil Van Rossum de verduurzaming dit keer ook mee-nemen in het onderwijs. “Verduur-zaming moet je niet alleen zien als bezuinigingsoperatie. Dat zou jammer zijn.” •

Een goed plan en het liefst ook een vertaling naar het onderwijs. Dat zou volgens basisschooldirecteur Theo van Rossum aan de basis moeten liggen van een investering in verduurzaming. Zonder plan hebben zonnepanelen geen zin, is zijn ervaring.

Al vijf jaar geleden hebben verschil-lende scholen in de regio Nijmegen kennisgemaakt met zonnepanelen. Zo ook de school waarvan Theo van Rossum in die tijd directeur was, ‘t Schrijverke. Zijn huidige basis-school De Kameleon is in augustus 2012 ontstaan uit een fusie van De Beundert en ’t Schrijverke. Beide scholen deden in 2010 mee aan het grote regionale duurzaamheidsproject ‘Basisscholen gaan voor het klimaat’ (zie kader). De deelnemende scholen hebben in dat kader een klein aantal zonnepanelen op het dak gekregen.

ONDER DE AANDAchT BRENGEN VAN lEERlINGENDat project heeft geen structureel vervolg gekregen, zegt Van Rossum. “Achteraf is dat spijtig. Als je het onderwerp meer onder de aandacht van leerlingen kunt brengen, dan gaat het meer leven; ook bij de leerkrach-ten. Dat is niet gebeurd omdat we er destijds niet op voorbereid waren.”Anno 2015 komt dat vervolg alsnog, mede ingegeven door een aantal

BE

sT

pR

Ac

TIc

E

22_23

beunIngse scHolen PaKKen HeT nu verDer oP

BAsIsschOlEN GAAN VOOR hET KlIMAATDe scholen waaruit De Kameleon zijn ontstaan, hebben in 2009­2010 deelgenomen aan een groot regionaal klimaateducatie­ project: ‘Basisscholen gaan voor het klimaat’. Hieraan deden meer dan dertig basisscholen in de regio Nijmegen mee. Deze scholen zijn doorgelicht op hun energieverbruik en hebben een aantal zonnepanelen gekregen. Ook kregen de scholen toegang tot een website met lessuggesties over klimaat, energie, lucht, water en duurzame ontwikkeling. Het project is afgerond in het voorjaar van 2010 met een grote manifestatie in het Goffert­stadion in Nijmegen. Het doel was iedereen op en rond de basisschool bewust maken van het energieverbruik van de school, op welke manieren hier iets aan kan worden gedaan en wat het effect is op het klimaat.

Het initiatief voor dit project is genomen door de MARN (Milieu­samenwerking en Afvalverwerking Regio Nijmegen), een samenwerkingsverband van de gemeenten Beuningen, Druten, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de Rijn, Mook en Middelaar, Nijmegen, Ubbergen, West Maas en Waal en Wijchen.

Ik heb de indruk dat er financieel voordeel valt te halen. Maar we gaan het eerst uitproberen op kleine schaal.

“

“

TIp

s &

TR

IcK

s

hET DIjKMAGAZIjNHet Dijkmagazijn in Beuningen is een educatiecentrum op het gebied van natuur en milieu. Ze werken in opdracht van de gemeente en organiseren Natuur- en Milieu Educa-tie (NME) voor en op scholen in de gemeentes Beuningen, Wijchen en Druten. Daarnaast doet het Dijkmagazijn projecten voor alle scholen in de regio Nijmegen.

Meer weten over een veldles voor scholieren of advisering op het gebied van NME toepassen in het curriculum? > http://www.hetdijkmagazijn.nl/

BREEAM-Nl juNIOR De BREEAM-NL Junior Milieuscan Basisschool is een lespakket waarmee leerlingen uit de bovenbouw van de basisschool zelfstandig de duurzaamheid van de school in kaart brengen. De leerlingen onderzoeken de school aan de hand van de tien scorekaarten: afval, communicatie, energie, gebouw en omgeving, groen, hygiëne, mobiliteit, veiligheid, voedsel en water. Zij presenteren hun bevindingen en aanbevelingen aan de klas en aan de directeur. De lesmethode is gebaseerd op het internationale keurmerk BREEAM. Het lespakket is gratis te downloaden: > http://www.dgbc.nl/junior

ENERGIEKE schOlENEnergieke scholen is een lesprogramma waarbij basisschoolleerlingen aan de slag gaan met energie en binnenmilieu om hun schoolgebouw energiezuini-ger en gezonder te maken. Energieke scholen bestaat uit zes modules over energie, het binnenklimaat en warmte. De modules kunnen afzonderlijk van elkaar worden ingezet. De lesmodules zijn gratis te downloaden: > http://www.energiekescholen.nl

DuurzaamHeID leren

24_25

ENERGIEDEMO VOOR KINDERENVoor kinderen is het lastig te begrijpen wat kWh inhoudt en om de opwekcijfers in context te plaatsen. Een kindvriendelijke monitoring met vertalingen naar de belevingswereld van de leerlingen helpt tot duurzame bewustwording. > http://demo.slimopgewekt.nl

DuuRZAAMDOORDe missie van DuurzaamDoor liegt er niet om: Alle scholieren en studenten hebben aan het einde van hun schoolloopbaan de competenties om duurzame afwegingen te kunnen maken, als professional en als burger. Op de website vind je lesmateriaal, duurzaamheidsnetwerken voor docenten en onder andere publicaties over onderwijs. > https://www.duurzaamdoor.nl/onderwijs

NATuuRcENTRuM ARNhEM

Natuurcentrum Arnhem verzorgt lessen op het gebied van natuur en milieu voor de basisscholen in Arnhem. Het natuurcentrum heeft drie leslokalen verspreid over Arnhem: een op stadsboerderij Presikhaaf, een op stadsboerderij De Korenmaat en een in Bezoekerscentrum Sonsbeek.> http://natuurcentrumarnhem.nl/

ProjecT zon oP scHool nsv2

financiering? Wie is waarvoor aan-sprakelijk? Belangrijke thema’s waar we het over eens moesten worden.”

fINANcIERINGMet succes, want na een jaar praten ging Conexus overstag en financierde bovendien een deel van de zonne- panelen. Reinhoudt: “We hadden 30.000 euro nodig voor 90 zonnepa-nelen. Conexus betaalde eenderde. De rest van de funding hebben we gerealiseerd door een subsidie en crowdfunding.” De subsidie van 10.000 euro kwam van de Stichting Zevenheuvelenloop. De rest van het bedrag is bij elkaar gebracht door crowdfunding; ouders en andere belangstellenden konden voor 50 euro een certificaat kopen.

REAlIsATIEDe zonnepanelen werden in april 2013 geïnstalleerd door Atama Solar Energy uit Elst. “Atama was een uitstekende leverancier; een ervaren ondernemer uit de regio die echt meedenkt.” Eind mei werden de

De groei van het project verliep organisch: in 2012 vormde zich een kernteam van Reinhoudt en twee andere ouders. Er haakten daarna gefaseerd andere ouders aan met diverse expertises zoals een vader-notaris die stichting De Vrienden van NSV2 oprichtte voor de structurering van de financiering.

sAMENWERKING MET BEsTuuRDe volgende stap was de samen-werking opzoeken met school. “Schooldirecteur Gerard van de Burgt was meteen enthousiast. Het school-bestuur was niet meteen om.” Dit bleek toen Reinhoudt in gesprek ging met Dr. Toine Janssen, lid van het College van Bestuur van Conexus. “Conexus bestuurt 30 scholen en heeft een gebundelde energiereke-ning. Als één school zonnepanelen wil, dan verandert dat veel voor de (financiële) werkwijze,” legt Reinhoudt uit. Bovendien bleek het nieuwe materie. “We hebben vaak gesproken over de haken en ogen; hoe installeer je de panelen? Hoe verloopt de

het rendement van de zonnepanelen is goed, we hebben zelfs geld over.

“

“

Het begon met een idee op het schoolplein.

Jos Reinhoudt haalde zijn kinderen op bij basisschool

NSV2. Hij zag een groot schuin dak, perfect voor

zonnepanelen. In 2013 werd het idee realiteit:

90 zonnepanelen wekken energie op voor de Nijmeegse

school. Een duurzaam idee van een vader, uitgevoerd

en deels gefinancierd door ouders.

De visie van schooldirecteur Arends

BE

sT

pR

Ac

TIc

E

26_2730_3126_27

zonnepanelen door de leerlingen officieel in gebruik genomen tijdens de zomermarkt van school. Nu bijna twee jaar later blijkt het wel goed te zitten met het rendement. “We heb-ben geld over dat we willen steken in nieuwe duurzame projecten op NSV2. We weten nu hoe we een school in beweging krijgen. Heel waardevol,” zegt Reinhoudt.

lEERMOMENTENRaadt Reinhoudt een crowdfunding project aan voor andere scholen? “Jazeker. Het zorgt voor een betere relatie tussen de betrokkenen zoals ouders, bestuur, leerlingen en schooldirecteur: samen kom je verder.” Niet alles verliep vlekke-loos. Reinhoudt steekt hand in eigen boezem: “Als ik het over zou kunnen doen, zou ik het schoolbestuur er eerder bij betrekken. Het heeft veel tijd gekost om samen te ontdekken wat werkt en hoe het kan werken. Het is essentieel om op één lijn te komen. Dat vergt van alle kanten motivatie, geduld en leerbereidheid.” •

pERspEcTIEf VAN DE BEsTuuRDERReactie van Dr. Toine Janssen namens schoolbestuur Conexus

“In beginsel was ik aarzelend positief over het voorstel van de heer Reinhoudt. Zonnepanelen kunnen een positieve bijdrage leveren aan duurzaam omgaan met energie. Maar het was ook onbekend terrein. Daken van de NSV2 school zijn bijna 60 jaar oud, dus vond ik het belangrijk dat schade aan het dak werd uitgesloten. Daarnaast was ik bedacht op verborgen kosten die pas blijken wanneer je ervaring gaat opdoen met het onderhoud aan zonne­panelen. Gelukkig hielpen de initiatiefnemers ons snel op weg.

De constructie met crowdfunding vond ik tamelijk omslachtig. Directe subsidiëring van zonnepanelen is veel efficiënter. Deze opzet leidde er ook toe dat ik het zekere voor het onzekere heb genomen en heb geïnvesteerd in een (externe) adviseur en jurist die Conexus begeleidden. Van de andere kant zijn dit kosten die met name aan een eerste project kleven en vanwege de opge­dane expertise later niet of nauwelijks nodig zijn. In dit opzicht heb ik het project als een pilot beschouwd om ervaring op te doen met het plaatsen van zonnepanelen.”

fIN

AN

cIE

N

fInancIële onDerbouwIng vraagT aanDacHT

Het verduurzamen van het schoolgebouw vergt een investering maar draagt ­ als het goed is ­ bij aan lagere exploitatielasten. Er zijn diverse mogelijkheden voor financiering. Een terugverdientijd van 8 jaar, vaak nog minder. Dat is het vooruitzicht waarmee particulieren warm worden gemaakt voor zonnepanelen. Zeker in een tijd waarin de spaarrekening nauwelijks rente oplevert, klinkt dat aantrekkelijk. “Scholen moeten zich daarmee niet rijk rekenen”, waarschuwt Accountmanager Grootzakelijk Coen-Willem Buys van Rabobank Arnhem en Omstreken. “Acht tot tien jaar is realistischer.” Net als zijn collega Bjorn Claus van Rabobank Rijk van Nijmegen ziet hij echter wel degelijk goede mogelijkheden voor scholen.

VERKENNENDE GEspREKKENFinancieren bij de bank begint altijd met rapporten en gesprekken. De bank wil een goed onderbouwde strategie voor verduurzaming zien. En ook een meerjarenbegroting waarin duidelijk wordt hoe kosten en inkomsten zich ontwikkelen, met een vastgoedplan en een investerings- kalender. “Wij willen een strategisch gesprekspartner zijn en zien het als onze rol ook de gevolgen op de langere termijn erbij te betrekken”, zegt Claus. Een standaardprocedure bestaat niet. “Duurzame financiering is altijd maatwerk.” Er zijn uiteen- lopende opties: van een bancaire lening of leaseconstructie tot aan crowdfunding en het (gedeeltelijk) benutten van eigen middelen.

BETAlINGscApAcITEITDe basis voor de financiering is de potentiële lastenverlichting. Simpelweg: de besparing op de elektriciteitsrekening bepaalt het

bedrag voor rente en aflossingen. Buys: “In het verleden keken banken naar zekerheden wanneer ze een le-ning verstrekten voor een investering. Tegenwoordig letten we vooral op de betalingscapaciteit. Kan een relatie de rente en aflossing betalen uit de normale exploitatie?”

Ook de looptijd van financiering is maatwerk. De bankiers denken aan een relatief korte termijn van 8 tot 10 jaar, ook al is de volle levensduur van een zonnestroominstallatie 20 tot 25 jaar. Claus: “Als je snel aflost, profiteer je meer van het voordeel. Een kortere looptijd gaat meestal gepaard met gunstigere condities.” “Je kunt ook kiezen voor een meng-vorm”, vult zijn Arhemse collega Buys aan. “Een gedeeltelijke inbreng van eigen vermogen, betekent minder risico voor de bank en daardoor gunstigere financieringscondities voor de klant.” •

28_29

fInancIële onDerbouwIng vraagT aanDacHT

BROchuRE

Sinds 1 januari 2015 is het budget voor het buitenonder­houd en de aanpassing van primair onderwijsgebouwen overgeheveld van gemeenten naar schoolbesturen. De website www.overheveling-buitenonderhoud.nl bevat uitgebreide informatie hierover, waaronder de bro­chure “(Anders) financieren; financieringsmogelijkheden voor schoolbesturen”Voor meer informatie, zie:> http://www.ruimte-ok.nl/con-tent/brochures#.VS508ZMYmDk

GROENfONDsEN

Diverse banken hebben groenfond­sen waarmee zij onder gunstige voorwaarden financieringen kunnen verstrekken aan projecten met een duurzaam of ‘groen’ karakter. Een voorbeeld van zo’n project kan een duurzaam verbouwingsplan van een onderwijsgebouw zijn. Geld in dit fonds wordt ingelegd door spaarders en beleggers die profiteren van een belastingvoordeel. Daardoor kunnen banken leningen uit dit fonds tegen een lagere rente verstrekken. Voor meer informatie, zie: > www.rvo.nl/subsidies-regelingen/ban-ken-met-een-groenfonds

Bij de economische beoordeling van verduurzamen wordt vaak gesproken over de terugverdientijd. Volgens Rob Wieggers, een van de oprichters van duurzaamheidsexpert Slim Opgewekt, is dat begrip eigenlijk onbruikbaar. De terugverdientijd zegt bijvoorbeeld niets over de langetermijnkosten van het onderhoud of mogelijke risico’s. Stel, de omvormer gaat stuk vlak na het verstrijken van de garantietermijn van 10 jaar. Wat doet dat met de kosten in jaar 11? Ook het verwachte verloop van het rendement is een punt van aandacht. Veel fabrikanten garanderen 80 procent opbrengst na 20 jaar. Dan moet dus stroom worden bijgekocht. Zijn zonnepanelen dan nog steeds financieel aantrekkelijk?

De Total Cost of Ownership brengen alle kosten in kaart, stelt Wieggers. Dat zijn in de eerste plaats de kosten voor rente, afschrijving en onderhoud of vervanging van onderdelen. En een inschatting voor de extra inkoop van energie. Ook de minder voor de hand liggende kosten horen erbij, zoals verzekeringen en de educatieve monitoring van de prestaties van de zonne-panelen. Voor een volledig beeld zijn de kosten gedurende de hele exploita-tieperiode relevant. De verwachte levensduur van zonnepanelen is 20 tot 25 jaar. “Met de Total Cost of Ownership maakt je inzichtelijk wat het effect is van groene energie produceren, ten opzichte van onveranderd ‘grijze’ energie blijven inkopen gedurende dezelfde periode”, aldus Wieggers. Hij schat dat uitgaven voor grijze stroom geleidelijk stijgen, als gevolg van inflatie, prijs- stijging van energie en de grotere vraag naar elektriciteit door ICT-toepas-singen op scholen. “Niets doen kost meer geld. Als je alles meeneemt, levert verduurzaming voor vrijwel elke school financieel voordeel op.”

verDuurzamen KosT gelD, nIeTs Doen ooK

fIN

AN

cIE

N

salDeren ToT 2020

Tijdens de zomervakantie is de opbrengst van zonnepanelen het hoogst en het elektriciteitsverbruik op school het laagst. De opgewekte stroom wordt dan ‘terug geleverd’ aan de stroomleverancier. De overcapaciteit mag worden weggestreept tegen het tekort op donkere winterdagen, wanneer de school te weinig opwekt. Salderen heet dat. Het in nog onduidelijk hoe lang dit op deze manier mogelijk blijft. Het kabinet wil vanaf 2020 de huidige salderingsregeling voor duurzame energie versoberen.

sDe+-regelIng

Grootverbruikers – alle aansluitingen groter dan 3x80A –kunnen gebruik-maken van de subsidieregeling SDE+. Daarmee stimuleert het ministerie van Economische Zaken de ontwik-keling van duurzame energie. Bedrijven en (non-profit) instellingen die hernieuwbare energie (gaan) produceren, kunnen hiervan gebruik-maken. Voor de SDE+ 2015 is een bud-get van 3,5 miljard euro beschikbaar.Voor meer informatie, zie: > www.rvo.nl/sde

BENT u GROOTVERBRuIKER? Bij een relatief klein stroomverbruik zijn de stroomkosten het hoogst, omdat de energiebelasting progressief verloopt. De eerste 10.000 kWh zijn het duurst. Daarna wordt de belasting per kWh per schijf lager. Voor een correcte rende­mentsberekening is het belangrijk de belastingstaffels mee te nemen. Dat geldt voor zowel het terugleveren van stroom als voor eventuele inkoop van stroom als een PV­installatie niet voldoende stroom produceert om het eigen verbruik af te dekken.

Huren of leasen

Met een huur- of leaseconstructie is het mogelijk bepaalde goederen te gebruiken zonder deze te kopen. Ook voor zonne-panelen is lease mogelijk, net als voor LED-verlichting, een CV- of klimaatinstallatie en digi-borden. Zelfs voor goederen die al in eigendom zijn kan een lease-constructie opgezet worden (vendor-lease). Het voordeel is dat het schoolbestuur hierbij zijn liquide middelen niet hoeft aan te spreken. Het aanbod lease- en huur/koop-constructies is divers. Sommige aanbieders finan-cieren tot 100% van de investering. Er bestaan ook varianten met flexibele betaalschema’s, aangepast op de beschikbare cashflow. Een bijzondere vorm is de Energy Service Company (ESCo), een constructie voor de aanleg, het onderhoud en beheer van de (klimaat)installaties van gebouwen. Een ESC0 levert een gegaran-deerde energiebesparing, inclusief financiering. Leaseconstructies bieden vrijheid. Maar die vrijheid heeft een prijs, die is verwerkt in de (hogere) financieringslasten. Een aandachtspunt is het beheer en de zeggenschap over installaties en de afstemming met alle betrokken partijen. Verder kan het een nadeel zijn dat de afhankelijkheid van de leverancier groter wordt, als een school behalve een klantrelatie ook een financieringsrelatie aangaat. Ook is het soms moeilijk te beoordelen wat de voor- en nadelen, de terugverdientijd en de marge van de leverancier zijn.

INfO

RM

AT

IE 30_31

DIGITAAlWilt u dit magazine digitaal lezen? Op issuu.com vindt u een versie die geschikt is voor PC, tablet en smart- phone. Ook handig als u dit wilt doorsturen naar collega’s.> http://issuu.com/duurzame-scholen

cOlOfON DUURZAME SCHOLEN is een eenmalige uitgave van de gemeentes in de regio Arnhem-Nijmegen (2015). Concept en realisatie: JEEN bureau voor communicatie / Tekst: JEEN bureau voor communicatie Fotografie: Ivo Hutten, Slim opgewekt / Drukwerk: PrintX.nl

INfORMATIEWilt u meer informatie over de mogelijkheden tot verduurzaming van uw schoolgebouw(en)? Neem dan contact op met deze contactpersonen van de gemeentes:

Gemeente RhedenMonique van Merrebach,beleidsmedewerker milieu en duurzaamheidTel: 026 49 76 485E-mail: m.vanmerrebach@rheden.nl

Gemeente ArnhemMaud Wolf, bestuursadviseur afdeling OmgevingskwaliteitTel: 026 377 4432E-mail: maud.wolf@arnhem.nl

Gemeente NijmegenAns van den Berg, adviseur duurzame ontwikkelingTel: 024 3293237 of 14 024E-mail: a.van.den.berg@nijmegen.nl

Gemeente BeuningenGijs Gerrits, strategisch beleidsmedewerker milieuTel: 024 6780800 of 14 024E-mail: g.gerrits@beuningen.nl

Gemeente HeumenEls Rademacher, juridisch beleidsmedewerker milieuTel: 024 3588362E-mail: erademacher@heumen.nl

BEDRIjVEN In de reportages en artikelen in dit magazine komen een aantal bedrijven aan bod. Hiernaast vindt u de contactgegevens.

Atama Solar EnergyElstTel: (0)88 297 34 00E-mail: info@atama.nlwww.atama.nl

Slim opgewekt!ArnhemTel: 026 3612110E-mail: team@slimopgewekt.nlwww.slimopgewekt.nl

Hartjes Energie EwijkEwijktel: 06 13956344

Zegers­EnergieProjectenNijmegenTel: 06 41412821E-mail: info@z-ep.nlwww.z-ep.nl

Bureau NicheHeilig LandstichtingTel: 024 3888694 of 06 23821538 E-mail: info@bureauniche.nl www.bureauniche.nl

Rabobank Arnhem en omstrekenArnhemTel: 026 3714444E-mail: bedrijven@arnhem. rabobank.nlwww.rabobank.nl/arnhem

Rabobank Rijk van NijmegenNijmegenTel: 024 3818600E-mail: bedrijven@rijkvannijmegen.rabobank.nlwww.rabobank.nl/rijkvannijmegen

SustainenergyWinssenTel: 06-17453411E-mail: info@sustainergy.nl www.sustainergy.nl

Natuurcentrum ArnhemArnhemTel: 026 3775464E-mail: natuurcentrum@arnhem.nlwww.natuurcentrumarnhem.nl

Het Dijkmagazijn BeuningenContactpersoon: William van den AkkerTel: 024 6777000E-mail: dijkmagazijn@hetnet.nlwww.hetdijkmagazijn.nl

Hogeschool Arnhem NijmegenArnhemOnderzoek en adviesTel: 026 365 83 87www.han.nl/onderzoekEnergieneutraal Bouwen, lectoraat Architecture in HealthFrits SchultheissTel: 026 365 83 12E-mail: frits.schultheiss@han.nlwww.energieneutraalbouwen.nl

DIT MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN DE GEMEENTES IN DE REGIO ARNHEM/NIJMEGEN. Duurzame Scholen biedt interessante inspiratie en praktische informatie op het gebied van duurzaamheid op basisscholen. De gemeentes willen schoolbestuurders in de regio prikkelen om aan de slag te gaan met duurzaamheid of aan te moedigen om hun activiteiten verder uit te breiden.