Landschapsplanning en ontwerp voor een krimpende regio: Een reflectieve casestudie benadering in de grensregio Zuid-Limburg MSc-thesis Landscape Architecture and Planning Wageningen Universiteit

Colloquium grensoverschrijdende samenwerking Enschede Dinsdag 8 november 2011 Koen van Nieuwenhoven Ralph Tangelder Tom Verbruggen

Inleiding DEEL 1: ONDERZOEK KRIMP ZUID LIMBURG Opzet Resultaten Krimp herzien DEEL 2: KRIMPAANPAK ACHTERHOEK & VOORMALIG OOST-DUITSLAND Achterhoek Voormalig Oost-Duitsland DEEL 3: REFLECTIE Reflectie Conclusie

Inhoud van deze presentatie

Introductie 1

3

Dit is Zuid-Limburg: http://www.youtube.com/watch?v=ri-c_dHZYdA&feature=player_embedded&noredirect=1

Maar dit ook….

Introductie 1

5

“Genoeg plannen zijn gemaakt, nu wordt het tijd dat we echt iets gaan doen.”

“Limburg krimpt natuurlijk, maar de groei keert terug. Zo werkt het nu eenmaal altijd.”

“Gemeenten moeten vechten tegen krimp en inzetten op groei.”

“De grootste steden van Zuid-Limburg krimpen niet.”

“De regio heeft behoefte aan nieuwe impulsen.”

“Limburg is een mooie en goedkope regio om te

wonen, maar je moet er ook kunnen werken.”

“In plaats van investeren in krimpende regio’s, zou moeten worden geïnvesteerd

in een duurzame en dynamische metropool.”

“Om carrière te kunnen maken, word je gedwongen

te verhuizen naar de Randstad.”

....verschillende perspectieven en interpretaties t.a.v. krimp

Introductie 1

6

6

Daarom:

Dé oplossing voor krimp bestaat niet!

Introductie 1

7

Onderzoeksdoelen > Genereren van kennis over hoe actoren omgaan met krimp: welke perspectieven bestaan er, hoe handelen betrokkenen? > Bijdragen aan de discussie over de toekomstige ontwikkeling van Zuid Limburg, door de gegenereerde kennis te gebruiken om strategieën en illustratieve

ontwerpen te ontwikkelen

Introductie 1

8

Hoofdvraag Wat is de bijdrage van landschapsarchitectuur en planning aangaande het omgaan met de ruimtelijke effecten van krimp in woonwijken in Zuid-Limburg?

DEEL EEN

ONDERZOEK KRIMP ZUID-LIMBURG

Theoretisch kader 2

10

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Theoretische benadering: 1e en 2e order observaties

Mensen betrokken bij krimp

Auteurs

Krimp

2e orde observaties • Storytelling • Probleem framing • Keuze van middelen en doelen • Agenda setting

1e orde observaties • Beschrijving van casestudie regio • Onze eigen interpretaties t.a.v. krimp • Observaties in krimpregio’s NL - D

“We moeten op een andere manier nadenken over groei;

Dit heeft te maken met authenticiteit en onze eigen kracht” Creatief ondernemer Hermans & stadskunstenaar Meertens (2011)

Krimp in Zuid-Limburg 3

12

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Door velen geroemde landschappelijke, culinaire en ‘Bourgondische’ kwaliteiten....

En toch bevolkingskrimp.

3

13

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Oorzaken en gevolgen van krimp in Zuid-Limburg Oorzaken : • Monostructuur mijnbouweconomie in verleden • Sluiting mijnen: werknemers vertrekken • Daardoor sterkere vergrijzing gecombineerd met wegtrekken hoger

opgeleiden (braindrain)

Gevolgen: • Leegstand, afwezigheid vraag maakt problemen zichtbaar: energie-

inefficiëntie, slechte kwaliteit woningvoorraad, leefbaarheid onder druk • Dalende middelen gemeenten en woningcorporaties • Negatief beeld van krimpende wijken door massa media • Meer ruimte voor andere functies en achterblijvers

Krimp in Zuid-Limburg

3

14

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Hoe nu verder? Hoe om te gaan met krimp? Rol van de overheden in het krimpdebat • Zuid-Limburgse gemeenten verschillen in aanpak: bestrijden vs. erkennen • Provincie Limburg passief: geen initiatief tot restrictie woningbouw • Rijksoverheid: bezuinigen Financiering en initiatief • Banken, projectontwikkelaars, woningcorporaties en gemeenten houden

elkaar in houdgreep: initiatiefnemer betaalt; rest profiteert • Onduidelijkheid hoe om te gaan met leegstand en sloop private woningen • Gemeentes duiken in de rode cijfers; verdienmodellen gericht op ‘meer’

werken niet meer Schaalniveau en focus van investeringen • Enerzijds pleidooi voor investeringen in campus ontwikkeling,

binnensteden en infrastructuur • Anderzijds roep om aandacht voor scholing, welzijn en leefbaarheid in

wijken en buurten • Sterke kritiek op grootschalige investeringen: alle regio’s zelfde focus,

waarschuwing voor overinvesteringen, voor burgers ver-van-bed-show Experimenteren, ervaringen opdoen • Sociale projecten in krimpwijken: volkstuinen, parken, moestuinen • Media aandacht voor gevolgen krimp voor dagelijkse leefwereld inwoners • Ontwerpen met ‘vrijkomende ruimte’ na sloop gebouwen

Krimp in Zuid-Limburg

“Hoe vitaal zijn krimpregio’s eigenlijk? Als je dan tóch wil investeren, investeer in leefbaarheid en esthetische verbetering.”

GroenLinks electoraal geograaf De Voogd (2011)

4

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Wat betekent krimp eigenlijk?

Er is geen duidelijke probleemdefinitie in het krimpdebat Er wordt overlegd over krimp, maar iedereen hanteert zijn eigen interpretaties en perspectieven

“probleem voor het huishoudboekje en huisvesting”

Krimp “Kans om de leefbaarheid te verbeteren”

“Krimp? Het probleem is de vergrijzing!”

16

Krimp herzien

4

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Daarbovenop…

...wordt krimp gebruikt als agendasetting item voor andere kwesties

Energie transitie Krimp debat Media aandacht

Accommoderen van krimp met behulp van de energie transitie

Reframing is dus een van de redenen voor de brede interpretatie van ‘krimp’

Daardoor komen er ook geen duidelijke oplossingen van de grond

17

Krimp herzien

4

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Krimp: de uitdaging voor het groeidenken in de ruimtelijke ordening

Investeringen in Zuid Limburg

Grote (internationale) schaal Kleine (regio, wijk) schaal

Beide?

Economische groei voor vitale regio Welzijn, leefbaarheid, identiteit

Een van de grondslagen van de ruimtelijke ordening

Moeilijk voor mensen om consequenties van krimp te begrijpen en te accepteren

Het sterke groeiparadigma belemmert fundamentele discussies over de vraag

hoe ruimtelijke ordening moet worden georganiseerd onder krimp omstandigheden

18

Krimp herzien

4

Theo

reti

cal a

nd

met

ho

do

logi

cal f

ram

ewo

rk

Sh

rin

kage

in S

ou

th L

imb

urg

S

hri

nka

ge r

evis

ited

Veranderende planning context Meer reflectie is noodzakelijk ten aanzien van situaties waar het dominante verhaal van economische groei wordt geconfronteerd met krimp Want wat gebeurt er nu eigenlijk in de praktijk? • Bezuinigingen en dereguleringen: Rijksoverheid stoot ruimtelijk beleid af

naar lagere overheden • Het is voor regio’s echter moeilijk om te gaan met krimp zonder hulp van

de Rijksoverheid • Vaak gehoorde reactie: pleidooi voor zelfregulering; de vraag is echter of

dit in de NL context met sterke sturingsfilosofie mogelijk is • Vele rapporten pleiten voor meer samenwerking tussen overheden; door

verschillende perspectieven op krimp gebeurt dit onvoldoende • Discussie over de financiële aspecten: niemand neemt initiatief; daardoor

gebeurt er niets • Academici reiken niet langer de ‘juiste’ planningsinstrumenten aan om

met krimp om te kunnen gaan; de praktijk vraagt om alternatieven

19

Krimp herzien

DEEL TWEE

KRIMP ACHTERHOEK & VML OOST-DUITSLAND

21

A Achterhoek

Ach

terh

oek

Bestuurlijke samenwerking in de Achterhoek Regionale woonvisie • Verwachte huishoudenskrimp vanaf 2020 • 7 Gemeenten , woningcorporaties + prov. Gelderland anticiperen door

bindende afspraken over woningbouwcontingenten • Doel: voorkomen van Einwohnerkannibalismus • Krimpfonds voor financiering afspraken in de maak • Monitoring komende jaren

22

A Achterhoek

Ach

terh

oek

Leefbaarheidsprojecten Herstructurering Doetinchem wijk Oosseld: vernieuwing woningvoorraad Cultuurfabriek DRU Ulft: hergebruik monumentaal pand

“De vrijkomende ruimtes kunnen dienen als een soort van laboratorium, een soort testruimte.” Landschapsarchitect Goossens (2011)

24

B Voormalig Oost-Duitsland

vm

l Oo

st-D

uit

slan

d

Case: Dessau Krimpproblematiek in Dessau • Grote afname inwoners na 1990; van 114.000 naar 86.000 in 2010 • Vergrijzing, ontgroening en braindrain • Veel leegstand van woningen, winkels, bedrijventerreinen • Overcapaciteit infrastructuur • Nauwelijks publieke middelen

Krimp is een gegeven

25

B Voormalig Oost-Duitsland

vm

l Oo

st-D

uit

slan

d

Internationale Bauausstellung (IBA) Stadtumbau Sachsen-Anhalt 2002 - 2010 • Projectmatige aanpak van steden en regio’s onder invloed van

economische, sociale en/of omgevingsveranderingen • Strategie: gebied economische, sociale, culturele en omgevingsimpulsen geven • Combineren van financiële middelen, verbinden van actoren, uitdagen van

ruimtelijke professionals om te experimenteren met ruimtelijke concepten • Organiseren van (ontwerp)wedstrijden en burgers uitdagen met eigen

ideeën te komen

26

B Voormalig Oost-Duitsland

vm

l Oo

st-D

uit

slan

d

IBA in Dessau: concrete ruimtelijke projecten Stadtumbau in zijn werk • Actieve sturing door gemeente op stadsniveau:

• Uitgebreide communicatie naar burgers en media • Dubbelstrategie van Urbane Kerne & Landschaftliche Zonen • Vertaalt zich in Umpixeln en de Rote Faden Route

• Op wijkniveau ontwerpen door (landschaps)architecten samen met

burgers • Stadtinseln en de Landschaftszug • Flexibel planningconcept: berekend voor de lange termijn, flexibel

in tijd en ruimte, onzekerheden belangrijk, veranderingen mogelijk • Flächenmanagement voor omgang met verspreid eigendom

27

DEEL DRIE

REFLECTIE

8

Conclusie Wat is de bijdrage van landschapsarchitectuur en planning aangaande het omgaan met de ruimtelijke effecten van krimp in woonwijken in Zuid-Limburg? • Verschillende perspectieven • Belangen actoren

• Afwachtende houding • Innovatieve alternatieven bieden d.m.v. verschillende scenario’s • Rol ontwerp: katalysator voor discussie door gebruik concreet ontwerp

• Rol ontwerp verandert: van blauwdruk plan naar richting zoekend (discussie object en blikverruimend)

29

Reflectie

8

Aanbevelingen voor de praktijk van de ruimtelijke ordening • Bewustwording van meerdere perspectieven op krimp

• Aandacht in onderzoek en educatie voor groeidenken • Aanpak testen (IBA?)

30

Reflectie