AM.DEJONG

DERIXAARD

DE RIJKAARD

A..M. DE, JONG

DERIJKAARDEEN DORPSTRAGEDIE

EM. Q!JERIDO'SUITGEVERS-MAATSCHAPPIJ

AMSTERDAM

VOOR HENK W.,DIE ER MEER VAN WEET

I

at wisten eigenlik deverwende mensen urt

de stad ervan? V oor hen'Was het enkel een ironies

genoegen, -waarin zij zichvvelbehagelikkittelden. met

een hesef van hogere levenskunst. ZijkW'amen 's Zondagsmiddags in hunglad zittende kleren' aangekuierd in.kleine groepjes en liepen-rond over.de kermis met Iaatdunkende gezich­ten, toegefelike glimlachjes en eenhonend, superieur plezier in de luid-~·

ruchtige uitgelatenheid van de achter- .like dorpelingen en de schonkige boe­renknechts, die op hun gevveldige ma­nier feest vierden, dronken, schreeu­w-endhun banaIe liederen braIden,stampend hasten en sprongen, opge­wonden vrolik, een vreugde uitvierendalsof er 'Wonder wat aan de hand 'Was.

6

De verwaten stadslui grinnikten watom dat schamele kermisje van een stukof wat koek-, oliebollen- en speelgoed-kramen, een draaimolen en een lucht-schommel. Maar ze deden verstandigals ze hun spotwoorden en laatdun-kend gegrinnik achter hun hand ver-doken, want deze boerse, verdwaasdekermisgangers verstonden geen gek-heid en ze hadden zware, harde knuis-ten, die met verwonderlike vlotheidlosbeukten op de onwelkome stadsegeurmakers, overmoedig genoeg omhun kermis te durven honen met woordof gebaar.Wat wisten die verwende mensen uitde stad, waar de weelderig uitgemon-sterde kermis een volle week achtereenduurde, ervan? Hoe konden ze er ookmaar enig besef van hebben, wat ditkermisje, hiin kermis, hun eigen kermisvoor de mensen van het dorp bete-kende? Hoe konden zij, wier leven vol

was van velerlei en veelsoortig ver-.maak, ook maar in de verte vermoe-den, hoe voor het stille, afgelegen dorpdie povere kermis een gebeurtenis wasvan groot gewicht, een belangrijke mijl-paal in het eentonige leven van harden ononderbroken werken, een hoog-dag van het jaar? Een helglanzendedag van vreugde, waarnaar reikhal-zend werd uitgezien, weken en wekenlang; die de zengende zomerzon enhet werken op de verschroeide vel-den dragelik maakte door zijn beloftevan feestelike verpozing over lutteltijd?-Wisten ze, de verwaten stadse praal-hanzen, ook maar bij benadering, hoe-veel drukkende zorg en bijna dulde-loos hard labeur verzoet werd door hetopwindende vooruitzien naar de laai-ende vreugde van die kleine kermis,van die vlammende Zondag vol ru-moer, kleur en geschitter van klater-

8

goud, bedwelming van drank, muziek

en dans?...Als de luie dagen van Pasen en Pink-steren voorbij waren, keek het dorpvoor de rest nog maar enkel uit naarde sprankelende verrukkelikhedenvan de kermis, midden in Augustus,op de Zondag na Half-Oogst. Die uit-zonderlike, wonderbaarlike dag vanoverweldigend uitbarstende vreugde,van baldadig uitgaan, wild uit de bandspringen, hossen en galmen tot de keelhees was, drinken en dansen in de her-bergen en straffe vrijage langs de dijkin de avond, als de kramen en de kroe-gen gesloten waren. Ze spaarden enschraapten, waren zuinig tot vrekkig-heid toe, alleen om zoveel mogelikgeld bijeen te garen en royaal te kun-nen zijn voor zichzelf en anderen, wan-neer de gouden dag gekomen was...Twee weken te voren was de span-ning al bijna niet meer te dragen.Wilde

9

geruchten doken op, niemandwistvan-waar of uit welke bron. De mallemo-len kwam niet dit jaar: de gemeentehad te veel staangeld gevraagd!... Aan-stonds vlogen er woedende dreigemen-ten rond aan het adres van de burge-meester, de hebzuchtige schraper, diedaar natuurlik aansprakelik voor was.Maar een nieuw, opwindender ge -rucht achterhaalde het eerste, ontstel-lende: er kwamen twee mallemolens!Het was voor zekere waarheid ver-teld! Eén zou gratis staanplaats krij-gen op het erf van de Dikke, de rijkehereboer, wiens hoef stond aan het eindvan de dreef. En de concurrerende mal-lemolens zouden draaien voor een hal-ve cent in plaats van voor een hele, uitpure broodnijdi Het was niet om tegeloven, maar het was zuiver waar!...Iemand had gehoord, dat op het veldachter de dijk, v(56r de hoef van Tim-mers, een paardenspel zou komen.

10

Denk je zo iets in: een paardenspel!

Wel geen groot, maar toch een echtpaardenspel, met kunstrijders, clowns,kunstenmakers, gedresseerde paardenen honden... en d'r moest ook een ka-meel bij zijn of een olifant of zo iets...Denk je zo iets inl.... En dan had iemandverteld, dat er zo'n heel groot galan-terie-kraam onderweg was, met speel-goed en snuisterijen, vaasjes, beeldjesen klokjes... en wel vier oliekoeken-kramen 1...Het was ieder jaar dezelfde driftigeopwinding. En hoe nader de grote dagin 't zicht kwam, hoe heftiger de ge-moederen in beroering raakten.Groot en klein werd aangestoken doorde nervositeit der hevig gespannenverwachting en onder de schooljon-gens werd nijdig geplukhaard tussenovertuigden en wereldwijze sceptici,die de waarde der rondvliegende ge-ruchten bespotten. De volwassenen

11

namen het voor het uiterlik kalmer op,maar zij leefden innerlik niet minder ge-spannen alle wendingen van de stem-ming, alle geruchten, alle geopperdemogelikheden mee. Als er twee ofdrie bij elkaar stonden, hadden ze hetal gauw over de komende kermisen 's avonds zaten ze voor hun deurenbijeen gedrumd, op stoelen, of op degrond gehurkt en bespraken het laatstenieuws en haalden sappige verhalen opvan vorige kermissen. Er werd geluis-terd naar de ouwe mannetjes, die ver-telden van de kermissen uit hun jongejaren, veertig, vijftig jaar geleden.0, dat waren pas feesten geweest! Zijsnoefden over de kolossale eet- endrinkgelagen van die ouwe tijd, deheroïese vechtpartijen, waaraan zehadden deelgenomen, ware veldsla-gen, waarin zij de tegenstanders on-veranderlik hadden murw gebeukt,flauw gebokst met hun metalen ta-

12

baksdozen, ze bei dorp hadden uitge-ranseld tot ze lagen te bloeden ensteunen en snikken aan de dijk enzich later miserabel naar huis sleep-ten, omdat ze hun gehavende smoelenniet meer op de kermis durfden ver-tonen.... Dat waren andere tijden!...Sindsdien was de wereld flauwhar-tiger geworden, sikkeneuriger en be-daarder. Maar valser ook, want alshet nou tot vechten kwam, werd algauw het mes getrokken en er vielendooien of zwaar gewonden en de jus-titie kwam er bij met schande vanboeien en gevangenis.... Nee, toen zijnog.jonge jongens waren, deden ze hetaf met vuisten en tabaksdoos, en alshet erg hoog liep en de vechtlust nietafliet de verhitte koppen te doorgloeientot in de avond toe, dan grepen ze eenoud dubbeltje, haalden dat kris krasover de stenen, tot de rand vlijmscherpwas, namen het tussen vinger en duim,

13

sloegen de lamp in gruzelementen enjaapten mekaar in donker met de vliem-geslepen dubbeltjes over hun bakke-sen.... Dat was een onschuldig, om zote zeggen kameraadschappelik genoe-gen, zonder boosaardige bedoeling. Alser licht gebracht werd, liepen ze tehoop en keken naar mekaars rijkelikbloedende tronies met de felle, smallesneden en het moest al heel erg zijn,wanneer iemand er es een oorlelletje ofeen stukje van zijn neus bij was inge-schoten.... En dan lachten ze gemoe-delik, en veegden zich het bloed metde rug van hun hand uit hun ogen, dans-ten vrolik door, zonder wrok, trots ophun eerlike wonden, gekalmeerd doorhet afgetapte bloed.... Dat was ten-minste een mannelik plezier en er ge-beurden geen ongelukken bij. Maartegenwoordig ging het slimmer toe,moesten ze dadelik het gevaarlike mestrekken.... Weliswaar wilden ze toe-

14

geven, de driftig kwijlende ouwe man-netjes, dat de niéuwe dubbeltjes zichminder leenden voor het gezellige spelze waren te hard en te dik, en niet zomaar één twee drie scherp te slijpen,maar dat was toch nog geen reden omzo maar pardoes met een mes te gaaneteken!.... Als 'et nou nog bij enkel snij-den bleef, maar steken was vals enmoorddadig.... Misprijzig schuddebol-lend trokken de ouwetjes hun tande-loze mummelmondje smal, in huiverigeafschuw voor het lange, blinkendemes, het gevaarlike, onberekenbare,dat zo fataal z'n onherstelbaar werkplacht te doen.... De wereld ging ach-teruit.... De jonge kerels lachten, harden brutaal. Zij waren niet bang voorhet mes.... En ze gingen onder elkaarna, wie er van de dorpen uit de om-trek vermoedelik komen zouden, waarvoor opgepast moest worden en die zebij de eerste tekenen van ruziezucht

15

met vereende krachten van de kermiszouden wegslaan.... En de stille zomer-avond was vol gepraat en gelach vanvoor de deuren bij een groepende pra-ters en vaak sloeg het ijle torenklokjede uren met kleine beetjes eer ze naarbinnen en naar bed gingen, om in hunslaap weer kermisavonturen te bele-ven, tot de wekker vroeg in de nieuwedag afliep, hen onuitgerust oproependtot de kwellend-zware arbeid op develden, waar de oogst rijp stond....Maar de kinderen waren het ergst aan-getast door de koorts van verwachting.De laatste week konden ze aan nietsanders meer denken, over niets andersmeer praten, van niets anders meer dro-men dan van de kermis. Ze hadden va-cantie en liepen de godsganse dag heenen weer van het dorp naar de kaai, tu-rend het smalle, lang gestrekte haven-kanaal in, dat naar de rivier leidde enwaardoor het mallemolenschip moest

16

binnenkomen. In kleine groepjes zatende hardnekkigsten urenlang op de heulen tegen de dijk en gingen maar aarze-lend en voortdurend omkijkend wegom haastig wat eten binnen te schrok-ken en dan gauw hun observatiepostweer in te nemen. Want ze wildende aankomst van dat wonderbaarlikeschip niet missen, voor alles in de we-reld niet.Schetterend en snoevend zaten ze bij-een, kortten zich de tijd met verhalenvan vorig jaar, hoe ze geholpen had-.den bij het opbouwen en wat hun daar-bij overkomen was ....

Deze maal pochte de Lange niet mee.Hij hoorde nauweliks het heftige dis-puut van de kakelende makkertjes.Jantje Schetters blufte:

Dieën eene knecht, ee, mee z'n Bel-ze broek, dieë lange moagere, ge witwel?.... Nou, die zee 'at ie nog nooit

2 17

zo'n fief manneke gezien 'ad as ikke!— Nou, moar ikke! overtroefde Sjoan-tje Bosters dit zelfbewuste verhaal. Ik_zijn kameraodje gewiest mee 't zeun-tje van de mallemeulen één ik 'em weltien keere vor niks meuge Oe!

Eén ikke dan? verpletterde FonsTesters hem op zijn beurt.... Ik 'élnin 't roefke van 't mallemeuleschip ge-wiestl D'r stong een gouwe klok op't schouwke, mannel Eén ik tem bod-schappe gedoan voor 't mallemeule-wijf, in 't dárp.... Eén toen kree'k eenbotram mee stroop één vijf cèntelEén.... één ieleke keer as ze me-n-opde meule zag, knikte ze tege me.Ze keken met jaloers ontzag naar diefortuinlike Fons en zwegen bedrem-meld, totaal overdonderd door dát vlot-te verhaal van alles in de schaduw stel-lende glorie.— Ge leuge toch nie? informeerde danschuchter een kleinere jongen, maar

18

Fons keek hem verachtelik aan, snoofveelbetekenend en sneerde:

Goa ndar je moeder één vroagt ofze je neus wilt vege, snotpieklEen ander, woedend van ijverzucht,nam het toen voor het schuw terugwij-kende peutertje op en zei smalend:

Doar is van de jood bij, jongers!...Foons zit te liegen 'at ie barst, ééndan 'eet ie nog proatjes op den tooptoe ok.—Wa? gilde Fons furieus, opsprin-gend. Ikke liege? Zég da' nog es 'a gedUrft!

Oach jonge, schet toch, mee je groo-te kwèek! snauwde de ander onver-saagd, en toen vlogen ze mekaar in deharen, vochten tot ze doodop waren.En de aandacht van heel de troep wasz6 geboeid door de interessante vecht-partij, dat ze kermis en mallemolen-schip voor een ogenblik vergaten.Alleen de Lange keek dromerig over

19

de vechtenden heen, het havenkanaal-tje in, de armen beschermend om deschouders van z'n twee kleine zusjes,waar hij op moest passen, onverschil-lig voor de luide kreten, het gebrul engezwoeg der vechtenden en het hevi-ge geharrewar onder de driftige toe-schouwers. -Want de ziel van de Lan-ge zweefde hoog uit boven de alledaags-heid van dit miezerige gebeuren, dezenaargeestige wedijver in peuterige ij-delheid, en vermeide zich in goudglan-zende visioenen van verrukking om dekomende glorie van de kermis-zondag,en de heldenrol, die hij alsdan spelenzou. De Lange toch borg diep in zijnhart een groot en zwaar, een overwel-digend geheim en nog steeds was hetzijn eigen geheim, van hem alleen, dathij met bovenmenselike inspanning nual zo lang bewaarde om des te zwij-melender te genieten van de verslagenverbazing der kameraadjes, als hij plot-

20

seling voor den dag zou komen metzijn wonderlike onthulling en overgaantot de daad.... Verstomd zouden zestaan sprakeloos, verpletterd, alle-maal, en hij zou onaangevochten dekoning zijn van heel de troep.... Enzijn dromende blik starend ver wegover de gladblinkende waterstreeptussen de groene oevers, toegefelik inzijn nog alleen door hem zelf gewetengrootheid, dacht hij glimlachend:

Loat ze moar pluk' oare, die arre-me klieters.... Wa' zulle ze kijken a'tzo wijd isl Gadsamme nog toe! wa'zulle z' een oogen opzettel As gloazemárpels ....Nog moar vier doagskes....nog vier keere sloape.... Ge zul ze ver-steld zien stoan, die sukkeléers.... jir-remeraante nog toe toch.... A'k 'et zenou es in eens vertelde?.... Ze zouwe niewete, wa' z'oorde, de suffers.— Neeë,da' doe' me nie, jongeske.... Nie voreen Zoondag-e-middag, noar 't ete....

21

Jee! jee! jee! wa' zulle ze toch stoante zien'Hij schurkte zich zachtjes van immenswelbehagen en drukte de zusjes dich-ter tegen zich aan.Het gevecht was geëindigd, doordatde combattanten geen adem meer had-den. Hijgend en dood vermoeid zatende vijandelike partijen ieder in z'neigen kring van aanhangers, bestovenen gehavend, de wilde haarbossen ver-ward, vol zand en grassprietjes; zijwreven hun builen en schrammen,wisten het zweet van hun gezicht metde mouw van hun jasje, waren smerigals kleine zwijnen en wierpen elkaargloeiende blikken toe vol haat en ver-achting. Maar de debatten werdenhervat, de vijandelike stemming ebdeweg en spoedig vormde het gezelschapweer één redekavelende troep. Zesnoefden en bluften en wisselden nooitbeleefde avonturen uit en nooit vol-

22

brachte heldendaden op vroegere ker-missen. En in hun vurige opgewon-denheid bemerkten ze geen van allen,dat de Lange, die anders niet op z'nmondje gevallen was, almaar doorzweeg, zo mal dromerig over hen heenkeek en blijkbaar van al hun wild ge-krakeel niet meer verstond dan van hetgegons der muggen, die in het zonnetjedansten boven hun bezwete koppen....

23

II

Het was geen ijdele snoeverij of zin-ledige verbeelding.De Lange had werkelik een groot envervoerend geheim, dat hem branddeop de tong, maar dat hij standvastigbinnenhield, gelijk hij zich had voor-genomen en dat hij niet zou onthullenv66r het betekenisvolle moment, waar-op hij zou uittrekken als een held enhen allen zou overstelpen met zijn glo-rie, zijn verpletterende, onbedenkbarerijkdom. Nog wisten ze het geen vanallen! Nog zagen ze hem aan voor netzo'n arme sloeber als ze allemaal wa-ren....Doch de Lange was rijk!Hij bezat bijna een hele gulden, in za-lige, volledige en geheime eigendomlAcht en tachtig centen bezat hij, om pre-cies te zijn, maar als het hem mee woulopen in deze laatste, woelige dagen

24

vóór de opening van de kermis — dagenwaarin voor de slimmeriken de fortui-nen op straat voor het grijpen lagen —dan bracht hij het vóór Zondagmid-dag tot een volle guldens En Zon-dagmiddag vijf uur, ná de koffieboter-ham, dan zou hij met heel zijn onmete-lik vermogen op zak de kermis op gaanen hij zou het verkwisten in een over-stelping van heerlikheid, aangegaapt,achterna gelopen, bewonderd, benijd,verafschuwd en vergoddelikt door alde jongens van het dorp .... Ho! zeliepen nou al op te snij en, overtroef-den elkaar met verhalen over de fan-tastiese bedragen, die ze te verterenzouden hebben.... Een was verheerliktbegonnen met een dubbeltje, dathij vasten zeker bij elkaar zou krijgen van z'nvader, z'n moeder, een oom en tweetantes, allemaal vrijgevige mensen....Een ander was toen in zijn verwach-ting tot drie stuivers gegaan, en een

25

nog groter fantast had de waarschijn-likheid geopperd, dat hij, als alles mee-liep, het allicht tot een kwartje zoubrengen. Razend van spijt en afgunst,blind voor alle verhoudingen in de on.derlinge wedijver om het gezag van hetgrootste vermogen, had de kleine, dik-ke Peer Bedaf van het snoepwinkeltjetoen gekeft, dat hij misschien wel metvijftig centen op de kermis verschijnenzou 1 Maar die overdreef altijd z6liederlik, dat ze hem zelfs nu niet had-den tegengesproken, want om zijn ge-zwets werden ze allang niet meer nij-dig. Ze hadden enkel maar minachtendgegrinnikt, tegen elkaar geknipoogd,één schouder spottend opgetrokkenom zo brutale, belachelike ophakkerij.En daar was het toen bij gebleven.Niemand had het ook zelfs maar ingedachten gewaagd boven de tweekwartjes te gaan: aan alles was een_grens, ook aan onder jongens geoor-

26

loofde overdrijving....De Lange had stilletjes voor zich heengemonkeld. Een dubbeltje, een kwart-je, twee kwartjes.... jawel.... je moestes komme Hij kende dat.... Vijf cen-ten as alles meewerkte! Maar dannog ! Veronderstel even de waanzin-nige mogelikheid, dat die kleine, dikkeblaaskaak waarachtig met twe e kwart-jes op de proppen kwam.... dan liet ieem toch zeker nog met de helft achterz'n poetszak liggen En verzaligd totin het diepste kuiltje van zijn gelukkighart genoot de Lange bij de gedachteaan de ontsteltenis, die hij verwekkenzou, als hij te voorschijn kwam, nietmet praatjes, niet met veronderstellin-gen van „as dit" en „misschien dat",niet met pochhanzerij en leeg geblaas,maar met de centen! met een broekzakvol rinkelende centen en sjoewen, eenvolle gulden bij mekaar!Hij was een lief endje op streek en 't

27

moest raar loopen, als hij het wonderniet gaaf en af tot stand bracht. Maarhethad moeite gekost, overleg en stand-vastigheid! Sakkerjen, noulHet hele jaar door had hij gespaard,geschraapt. En het was nog wel eenslecht jaar geweest, met wéér een nieuwzusje, de big aan vlekziekte kapot ge-gaan, weinig werk voor vader, en moe-der een paar maanden onder doktershanden. Zijn armzalige Zondagscentwas er de meeste keren nog bij inge-schoten. En zo af en toe m&st je jetoch es vertonen met een kaneelstek,een nieuwe mannekesprent, een zuur-bol of een pepermuntsteek, als je ten-minste niet wou, dat ze je uitscholdenvoor nakende kerkrat, als je niet denaam wou hebben te horen tot de arm-ste klieters van het dorp. En dat woude Lange volstrekt niet. De kwaton-gen hoefden zich heus niet druk te ma-ken om de zorg bij hem thuis.... De

28

••Lange wist zijn stand op te houden!Het grote plan had ie ontworpen opkermis-zondag van het vorig jaar. Toen,ie daar rondliep en zich zo schamel voel-de met z'n vijf miserabele centen.... enwat hád 'et nog een voeten in de aardegehad, eer hij deze feestpenning van z'nmoeder had losgebedeld, losgehuild:met twee centen hadden ze 'm de schan-de in willen jagen.... hem, een jongenvan tien jaar! En zuinig zuigend opz'n moeizaam verworven zuurbollenhad ie zich toen voorgenomen, dat heter de volgende kermis anders naar toezou gaan.Van die dag af had ie er zichhardnekkig op toegelegd om met dézekermis anders voor den dag te kunnenkomen. Hij zou niet weer rondlopenmet dat vernederende, schooierige ge-voel, die onverdragelike gewaarwor-ding van een achteruit gestelde, een ver-schoppeling te zijn, die elke cent drie-maal moest omkeren eer hij hem omzet-

29

te in een der vele geneuchten, waar-door een jongen op een kermis van allekanten werd aangelonkt. Hij wou noues zoveel hebben als de gelukkigste on-der de gelukkigen en als 't kon: de meer-dere zijn van allen. En taai, koppig hadie z'n heimelike plan uitgevoerd. Hijwás een taaie, die Lange....Een aparte spaarpot voor de kermis....Een geheime spaarpot....Want je gewone spaarpot .... nou, daarzag je gemeenlik een bedroefd kleinbeetje van terecht komen! Dat gingallemaal best, zolang vader behoorlikin 't werk zat en er geen bizonder on-fortuinlike dagen kwamen van ziektein huis of onder de aardappelen en zo.Maar amper liepen de dingen mis, ofmoeder zat 's avonds met een tafelmesin de sleuf van de groene spaarvar-kens te scharrelen en je zuur opgepottecentjes waren geblazen. En dan preek-ten ze je nog voor, dat je blij moest zijn

30

je vader en moeder een weinig te kun-nen helpen. Nee, dat kende de Lange.Daar bouwde hij niet op. Dat washoogstens aardig voor as je es onver-wacht een paar nieuwe klompen moesthebben, of een pet, of een das in dewinter. Maar voor je plezier mocht jetóch nooit een halve rooie duit uit jespaarpot nemen. Ja, misschien.... aser nou es een heel jaar achter mekaarnooit krimp geweest was ! .... Maarwie had daar nog ooit van gehoord inhet gezin van een boerenarbeider? Datbestond niet. Zoveel wist de Langeook al wel van het leven, al was hijdan nog maar elf jaar....Een geheime spaarpot dus.0, het was een zeer geheime spaarpotgeworden! Misschien was het niet eensnoodzakelik geweest, er een zo ver-vaarlik geheim van te maken. Maarde Lange was van een voorzichtigenatuur; hij ging niet graag over ijs van

31

één nacht en hield ervan, de dingengrondig te doen. Bovendien had hij degedachte zorgvuldig gekoesterd en uit-gewerkt, en toen zijn plan eenmaal ge-reed was, had het duister-geheimzin-nige ervan een grote bekoring voorhem gekregen.Een poos geleden had zijn grootmoe-der hem in een vrijgevig ogenblik eenoude snuifdoos geschonken, die bij hetopruimen van de linnenkast te voor-schijn gekomen was. Een van de scha'r-niertjes was kapot, maar dat had deLange met een stukje haarspeld keu-rig hersteld en nu sloot hij weer best,en hij was aardig groot ook. Het waseen uitstekende doos om geld in wegte leggen. Hij kon weliswaar niet opslot, maar dat was niet zo slim, wanthij moest ergens stilletjes verstopt wor-den op een plaatsje, dat niemand wistdan de Lange alleen en waar geen ster-veling hem zoeken of vinden zou. Dat

32

was een moeilik probleem geweest enweken lang had hij daarover lopen suf-fen en broeien. Een holle boom ergenslangs een slootje was wel aanlokkelik

en in boeken werden veel schatten inholle bomen verborgen. Maar de Lan-ge vertrouwde dat toch niet. De jon-gens speelden overal rovertje en kro-pen in holle bomen weg, en hij kreegkippenvel bij de gedachte, dat zo'n slui-pende bandiet op zijn snuifdoos zoukunnen stoten! Hij wou zijn spaarpotaltijd bij de hand hebben, liefst bin-nenshuis. Maar de zusjes zaten iederogenblik de laatjes van alle kasten over-hoop te morrelen, op zoek naar poppe-lappen. En als die dikke vent van hetbegrafenisfonds kwam,rommelde moe-der op haar beurt de hele boel onder-steboven en vond de kaart natuurlikprecies in het laatste laatje van de laat-ste kast, die nog niet doorsnuffeld was....Nee, hij was aangewezen op een ver-

3 33

borgen en ongebruikelik hoekje, eendonker, geheimzinnig plekje van hethuis, waar nooit iemand geld vermoe-den zou. En waar nooit iemand, naarwat dan ook, kwam snuffelen.En zo'n plekje had de Lange na veelpiekeren, en scharrelen door het helehuis, ontdekt.In de schemerdonkere kelder stond,helemaal achterin, het zuurkoolton-netje. En onder dat tonnetje lag eenplavuis los. Dat had de Lange gemerkt,toen hij het tonnetje naar boven moestbrengen om voor de inmaak te wordenuitgeboend. En als een verrukking wasde gedachte in hem opgeschoten: ge-vondenl Want onder die plavuis hadje de rulle, vochtige, zwarte aarde....Als hij zijn spaarpot dir begroef, zouniemand hem ooit vinden' Dáár zouzijn schat veilig zijn. Ook bij toeval.zou dáár wel nooit iemand de verbor-gen rijkdom ontdekken 1

34

Gadsamme! wat had de Lange heelhet jaar door genoten van zijn groot ge-heim, dat overweldigender werd metiedere cent, die zijn kapitaal kwam ver-meerderen! Langzamerhand was heteen romanties spel geworden, dat hijmet grote ernst en altijd weer even gro-te opwinding speelde. Maar' heel zel-den ging hij gewoon de kelder in omnaar zijn begraven schat te kijken ofer iets bij te leggen: dat kon alleen alshij eens iets in de kelder doen moest,dat even langer duren kon, zonder dathet opviel. Overigens volgde hij eenveel geheimzinniger methode, die hemkostelik beviel. Hij sloop, na zich erzorgvuldig van te hebben vergewist,dat niemand hem beloerde, de schuur in,wrong zich dan door het achterraamp-je naar buiten, gleed geruisloos als eenindiaan op z'n buik langs de heg, dichttegen de muur naar het keldervensteren kroop er, met bonzend hart, als een

35

dief naar binnen. Hij kon er preciesdoorheen en als van binnen het haak-je er op was, hinderde dat nog niets,want dat haakje zat helemaal los in hetvermolmde kozijntje en week voor deminste druk. Bevend van danige ont-roering liep hij dan op zijn kousen naarhet schemerdonkere hoekje, waar hetmedeplichtige zuurkooltonnetje stond,zette de zware dekkei op de vloer, enrolde daarop, moeizaam zwoegend, hetvaatje een eindje op zij, voorzichtig, aan-dachtig, alle geluid angstvallig vermij-dend.... Dan lichtte hij behoedzaam delosse plavuis op, zette die zoetjes schuintegen de muur, groef even met de handinde kil-vochtige grond en had zijn doos tepakken. Zorgvuldig veegde hij de kor-relige aarde, die er aan kleefde, langs zijnbroek af en klapte het dekseltje open.Op z'n tenen liep hij terug naar het ven-stertje en in het schuin neerzijgendelicht beschouwde hij met intens genot

36

zijn vermogen, telde en hertelde, schrokzich een stuip als hij meende, dat er ietsontbrak, lachte zachtjes, als hij zijn ver-gissing bemerkte, lei er met een liefko-zend gebaar de nieuwe aanwinst bijen ging daarop onder duizend overbo-dige voorzorgen zijn geheime spaarpotweer in z'n verholen hoekje begraven....Hemelse genietingen had hij bij ditmysterieuze bedrijf gesmaakt, de Lan-ge. Hij voelde zich heel in zijn eentjeeen vervaarlike samenzweerder, dieverborgen wegen ging en de beangsti-gende kans liep gesnapt te worden.Hij voelde zich een schatbewaarder,een rornantiese vrek, zooals die in ver-haaltjes voorkwamen en die ook bijduisternis en ontij hun schat uit listigverborgen schuilhoeken te voorschijnhaalden om zich in de aanblik ervante verlusten en met kromme knokkel-klauwen te graaien in het heerlik rin-kelende, zonnig glanzende goud.... Nou

37

ja, goud.... bij hem was het natuurlikallemaal koperen loop, met een schaarsdubbeltje ertussen, zo'n lekker, rijkblinkend, wit zilveren dubbeltje, datlangzamerhand zwart begon te wor-den.... Maar een schat was het tochen overstelpend heerlik daarvan debezitter te zijn en geen enkele mede-weter te hebben.... Iedere keer als hijweer zijn listige sluiptocht ondernam,klopte zijn beklemd hart snel, met dof-bonzende slagen, die hij duidelik horenkon, en een hevige, vreemd prikkelen-de opwinding greep hem aan, alsof iein volle bewustheid iets kwaads gingdoen, iets, dat streng verboden of inieder geval zeldzaam gevaarlik was;zijn ogen stonden schril in zijn strakgezicht, heet-en-koude rillingen liepenlekker-griezelig over zijn magere rug.En voortdurend en altijd weer evendeugd-doend was er die leutige, kneu-terige gedachte: dat er nou niemand

38

was, die van je grote geheim wist, nie-mand op heel de wijde, wijde wereldlDat je hier omzichtig rondloop en inhet verborgen scharrelde, en dat nie-mand, niemand daar enig vermoedenvan had!0, een paar weken lang had het ge-heim hem op de tong gebrandl Hijwas ineens erg bevriend geraakt metToontje Donkers, z6 innig bevriend,dat ze mekaar alles vertelden en hethad hem ernstig bezwaard, iets voorToontje verborgen te houden. En dannog wel juist zo'n prachtig, opwindendgeheim, waar je samen alle jongens vanhet dorp royaal de loef mee kon afste-ken.... Maar toch had hij er niet toe kun-nen komen. Alleen had zijn verontrustgeweten hem ertoe gebracht, vage toe-spelingen te maken op de kermis, vande zomer, als wanneer hij zijn kame-raadje op verbazingwekkende dingenonthalen zou. Toontje had ongelovig,

39

maar goedmoedig geglimlacht. Je konduidelik zien, dat hij de goede bedoe-ling waardeerde, maar dacht: — Waarzou zo'n noakende rat de cénte van-doan motten 'oale? En de Lange hadop zijn lippen moeten bijten om z'n ko-lossaal geheim binnen te houden, maarondanks voortdurend knagend zelfver-wijt hád hij gezwegen.... En dat wasmaar goed ook, want na een paar we-ken al was gebleken, dat ditzelfdegoedmoedige Toontje een valse judaswas, die hem koudweg de rug toedraai-de, omdat hij mocht komen spelen bijhet zoontje van de bovenmeesterlZo'n kleine, dikke papzakl Hij hadhem even niet zuinig op z'n zielementgezeten en was duizelig geworden vanschrik bij de gedachte, dat hij bijna zijnglorieus en gevaarlik geheim aan zo'ngadverse steenezel had prijsgegeven....Dat zou niet meer of minder dan eenramp geweest zijn! En vaster dan ooit

40

had hij zich voorgenomen, hardnekkigte zwijgen tegenover iedereen.... wantwie kon je nou eigenlik vertrouwen?Geen mens immers! Je beste kame-raad niet eens! Wie was er zeker van,dat je beste kameraad van vandaagmorgen niet je verwoedste vijand zouzijn?En dan de ijselike schrik, die ene keer,toen het erg donker in de kelder was enhij een vergeten raagbol omvergelopenhad 1 Sakkerjen1 Z'n hart begonnog te hameren als hij zich de slag her-innerde, waar heel de kelder van weer-galmde en die hij dacht, dat je vast overhet ganse dorp moest kunnen horen....En z'n moeder in ieder geval Lid hetgehoord. Aarzelig had ze de kelder-deur geopend en metlicht-bevende stemhet donker in geroepen:

Is-t-er iemes in de kelder soms?Bijna had de Lange in z'n verbouwe-reerdheid teruggeroepen:

41

Neeë, moederlMaar nog juist op tijd had hij zijn algeopende mond weer dicht gedaan entrillend over al z'n leden, met jagendhart en stokkende adem staan wach-ten wat er verder gebeuren zou. Ge-lukkig was moeder ook niet van dedappersten. Ze had nog wat gemom-peld en toen gauw de deur dicht ge-daan, de grendel aan de buitenkant ersekuur voor geschoven. En de Langehad niet geweten, hoe gauw hij naarbuiten moest komen en de hele verderedag had hij telkens nog wild jagendehartkloppingen gehad in nawerkingvan de ontzettende schrik. Net als z'nmoeder trouwens. Die 's avonds haarman de kelder in stuurde, waar dan deomgevallen raagbol ontdekt was. Enze hadden smakelik gelachen om moe-ders dwaze schrik en haar onnozeleangst voor dieven.... Stel je voor! Raredieven moesten dat zijn, die bij hen wat

42

weg wilden halen1 En de Lange hadmeegelachen, luid genoeg, maar vanharte ging het niet....En die andere keer, toen buurman VanTriel, de smid, hem gezien had op zijnsluiptocht tussen de schuur en de heg,en bars gevraagd, wat hij daar uitvoer-de? Toen had het hart van de Langeook een ogenblik stil gestaan van stuip-achtige schrik, en later had hij nooitbegrepen, waar ineens dat verbazing-wekkend prachtige antwoord vandaangekomen was en hoe hij op bijna ge-wone toon had kunnen zeggen:— Ik gloof 'at er een boonsem in deschuur gewiest 'eet, buurman.... 'IJjipte deur 't roamke noar buite .... Noukijk ik, of 'a'k 'em soms nie zien.Buurman had het voor goede muntopgenomen, maar hem uitgelachen engesmaald:

Goa nou gaauw vienke, gij, mee j'wboonseml Da's van eiges een kat ge-

43

wiest, zot jong .... Een boonsem, opkloarlichten dag, ge zij nie goed boe-mel 1 — Ge kim nooit wete, had de Langenog tegengepreveld, maar van toen aflette hij er nauwkeurig op, of er somsiemand achter de heg was, eer hij zichin de nauwe doorgang waagde. En hetgekste was achterna gekomen: buur-man had tch een klem gezet, en laatie nou een dikke, zware bunzing ge-vangen hebben. Het beest stonk als depest en het vel bleek haast niks waardte zijn, omdat het niet in de goeie tijdwas. Maar casueel bleef het....0, het was een jaar geweest vol op-winding en vreemd avontuur.En wat hád ie gescharreld en gewurmdom aan centen te komen! Boodschap-pen gedaan voor Jan en alleman. Ge-willig en beleefd om er voor te grieze-len. Meestal kreeg hij een sukerspek,een appel, een handje kersen of tros-

44

bezies als beloning. Soms een boter-ham met suiker. Maar soms toch ookwel es een cent, eens zelfs een halvestuiver van de kleermaker, toen hij eennieuwe broek had weggebracht naareen boer, die een half uur ver de pol-der in z'n hoef had. In de Bames hadhij peeën helpen laden, pulp getraptin de kuilen voor wintervoer, fruit hel-pen rapen in de boomgaarden. Maardie stinkend rijke boeren waren onbe-grijpelik zuinig met het geven van cen-ten aan de kinderen, wier meehelpenzij blijkbaar beschouwden als een aar-dig spelletje en die heel blij mochtenzijn als zij wat lekkers kregen om opte smikkelen, nog bóven het plezier vanhet leutige werkje, waarbij het zweetje tappelings langs je ribben liep 1 Of je mocht een eindje meerijden oi-3de peeënwagen of 's avonds de paar-den naar de wei brengen.... Nou ja,dat wás allemaal natuurlik heel aardig,

45

maar het gaf de Lange toch een gevoelvan leegheid en geërgerde teleurstel-ling: daar was het hém niet om begon-nen 1 Een kinderhand 'is gauw gevuld,zeiden de grote mensen en dat was voorhen een goed smoesje, maar voor deLange een schrale troost.... Altijd loer-de hij verstolen naar de vrouw of deboer, of ze niet met de hand in de zakgingen, en de klank van geld was mu-ziek voor de oren van zijn .11 meer enmeer toegespitste hebzucht.Een keer had ie es een paard vastge-houden voor een vreemde heer, diedoor het dorp kwam rijden en even inde herberg een pintje bier ging pakken.Het had hoogstens tien minuten ge-duurd, en de Lange dacht toen juisthelemaal niet aan centen, zo trots washij, dat hij uitverkoren werd om ditmooie paard vast te houden, prachtiggezadeld en getoomd, met blinkendestijgbeugels en een voortuig met witte

46

benen ringen, zo'n lang, slank dier, datblonk alsof 'et van zijde was, heel watanders dan die plompe, dikke boerenwerkpaarden; een aanhalig, lief beest,dat met z'n kop langs je schouder streek_en je z'n neus toestak om geaaid te wor-den. En hoe het krabde en stampte metde fijne hoeven van z'n ranke voor-beentjes! Al de jongens waren haastgebarsten van nijdassige jaloersheid,omdat de Lange ze zelfbewust op eenafstand hield . ... Was het soms zijnpaard, dat magere scharminkel? Ja-wel! Ze moesten maar es komen En toen had de meneer, eer hij opsteeg,in z'n vestzak gegrepen en hem par-does een dubbeltje gegeven. De Langehad er verbluft naar gekeken en ver-geten te bedanken, en de ruiter waslachend op z'n paard gesprongen enweggedraafd.... De jongens waren ophem toegestoven en hadden begerig ge-kakeld van dat hij delen moest en dat

47

ze met z'n allen naar het snoepwinkel-tje van vrouw Bedaf zouden gaan. Entoen hij koelbloedig weigerde, haddenze woedend geschreeuwd en geschol-den, maar de Lange had grinnikendz'n tong uitgestoken, zich uitdagendop z'n gat geslagen en was weggelo-pen, duizelig van geluk.... Later hadhij aldoor uitgekeken, of de meneer nietnóg es op het dorp verzeilde, maar hijhad hem nooit meer gezien en zo'n bui-tenkansje had hij ook nooit meer ge-had....Weken achtereen werd de Lan-ge door de verontwaardigde kameraad-jes aangeduid als „de gierige vrek".....Het was niet plezierig, maar hij hadhet er graag voor over 1 0, het had heel wat moeite en zorggekost van allerlei aard. Eens had dehebzucht hem zodanig bezeten, dat hijer slecht door geworden was: hij hadonder roekeloze ingeving een dubbel-tje van z'n moeder waar ie een bood-

48

schap van betalen moest, gegapt. Ge-woon gezegd, dat ie et verloren had!Toen had er wat gezwaaid! Z'n moe-der was'em met de pantoffel te lijf ge-gaan en 's avonds kreeg ie van z'n vaderer nog es dunnetjes overheen met z'nijzerhard vereelte werkhanden Eneen paar dagen later had ie toch weerzo'n berouw gekregen, dat ie met etdubbeltje bij z'n moeder kwam aan-draven. Hij jubelde schijnheilig, datie et op straat gevonden had. Moederwas blij geweest en had gelachen.— God wit is 't nie 't eigeste dubbel-tje, da' ge verloren 'ed! zei ze en deLange was vol wroeging geweest enhad zelfs de cent geweigerd, die zehem als beloning geven wou.... Entoen ie de pijnlike historie biechtte, hadmeneer pastoor hem niet zoetjes demantel uitgeveegd, en hem een peni-tentie opgelegd, die klonk als zevenklokken tegelijk... 0, het pad van een

4

49

spaarzaam mens ging niet over rozen....En zulke aardigheden had hij dan ookmaar niet meer uitgehaald....Maar nu was alle leed geleden. DeLange had succes gehad en het washem gelukt, zijn geheim voor iedereenverborgen te houden. Niemand had erde lucht van, dat hij zo iets bezat alseen vermogen van acht en tachtig cen-ten, welgeteld, die hij vóór Zondag-middag hoopte uit te breiden tot deronde som van één gulden.... De dagvan zijn glorie naderde. De droom vanzoveel maanden zou werkelikheidworden. Zondagnamiddag zou hij alseen vorst zijn te midden van zijn ho-velingen en rondwandelen door hetgeluksland, een uitverkorene, een rijk-aard ... . En dan zouden ze gewaarworden, dat hij géén gierige vrek was,want ze zouden meedelen van z'n over-stelpende rijkdom, z'n onafzienbarerijkdom.... Hij zou ze trakteren op

50

zuurballen en stukken kaneelstek enmoppen, en ze zouden tegen hem op-zien als tegen een wonder.... -Was erwel ooit een jongen geweest — nietin een verhaaltje of in een boekje, maarecht, in de waarachtige werkelikheidvan het ware gebeuren — die op ker-miszondag een hele gulden te verterengehad had ?.... Had ooit de grootste zotaan zo iets onwaarschijnliks ook maardurven denken?.... Welnu, hij, Tiestvan Mechelen, bijgenaamd de Lange,zoonvan een doodgewone boerenarbei-der — hij zou het dorp laten zien, dat dewonderen de wereld nog niet uit wa-ren.... Hij zou een gulden op zak heb-ben en hij zou hem verteren ooklHij had er een jaar lang voor gezwoegden gezweet, had er duizend angstenvoor uitgestaan, was er bijna een diefvoor geworden, had zich in de krom-ste bochten moeten wringen om z'ngeheim te bewaren.... Maar het wás

51

in orde! Het kapitaal wás er.... Hetgeheim was een geheim gebleven....Het overdonderende feest zou door-gaan!

52

III

Het mallemolenschip was gekomen,De kinderen waren het juichend te-gemoet gelopen, hadden er naast ge-draafd langs het haventje, zenuwach-tig opgewonden, struikelend over el-kaars benen, stoeiend en vechtend dui-kelend door het gras, zingend, schreeu-wend, dol van losgebroken vreugde. Dekinderen van de mallemolenvent zatenop hetroefj e en keken laatdunkendnaardie boerenpummeltjes, die zo'n druktemaakten, omdat zij met hun draaimolen_kwamen aanvaren. Ze moesten er even-tjes om lachen. Ze voelden zich ookwel een heel klein beetje gevleid, maarze hadden al te veel van de kermiswe-reld gezien om nog echt te kunnen ge-nieten van de uitbundige vreugde omhun komst, die zich daar langs de oeversvan het kanaaltje zo naïef en gul uit-leefde. Ze waren al blasé op hun ma-

53

nier, zaten hooghartig boven op hetroefje en lieten het gejuich over zichheen gaan alsof het hun van rechtswe-ge toekwam. Ze hadden wel iets vanverwende prinsen en prinsessen, dezewereldwijze kinderen van de malle-molenventToen het schip aan de kaai gemeerdlag, werd er geen loopplank uitgelegd,maar de hele mallemolenfamilie ver-dween pardoes in de roef om te gaanmiddagmalen. Er was in eens niets meerte zien dan een gewone tjalk, nogal ba-naal en verveloos, niet eens zo mooie alsdie van de beurtschipper en de teleurge-stelde dorpskinderen stonden beduusdop de kaai bij mekaar en keken sip naarhet rommelige, verlaten dek en de gore,opgerolde zeilen rond de lange giek .En ze konden niet eens blijven wach-ten, want het was juist op het uur vande middagschaft, dus moesten ze gauwnaar huis om te eten: de klok van

54

twaalven had al geluid. Maar ze zou-den haastig hun maaltje naar binnenschrokken en als de wind terugkomen,want ieder wou de eerste zijn, om niethet buitenkansje mis te lopen, mee temogen sleuren en zwoegen, en het won-der te helpen opbouwen. Zonder veelte zeggen renden ze op klepperendeklompen weg, de dijk langs, het dorp in,naar huis, en het mallemolenschip, datzoveel opwinding had gewekt, lag daarstil en verlaten aan de kaai, precies ofhet zo maar een doodalledaagse schuitwas, of het niet een verrukkelike mal-lemolen met steigerende paarden, grim-mig grijnzende leeuwen, kostbaar flu-weel met blinkende lovertjes en hellekralenfranj e in zijn onverschillige buikverborgen hield....De Lange slokte thuis met grote hap-pen zijn eten naar binnen. Hij proef-de er niet veel van, hoewel het zijnkostje was: aardappelen met azijnsaus

55

en gestoofde uien: Z'n vader en moe-der moesten er om lachen.

Kekt 'em z'n kroag vol slaanl't Lijke wel of 'at ie in gin week g'eten 'eet, den battroaf!De Lange verdedigde zich met vollemond:— 't Mallemeuleschip is ommes ge-komme 1

— Nou? 'Edde doar zo'n doei van ge-krege? vroeg z'n vader.— 'k Mot zien a'k er rap bij kom, leide jongen uit..-- Aanders zijn d'aan-dere jong me voor, één dan ma'k nie'ellepe mee 't opbouwe.Vader lachte spottend.

J'w eigen uit de noad waarke, puurvor de leut.... ge mot moar zot zijn!Maar hij herinnerde zich z'n eigenjeugd, en vervolgde goedmoedig:— Frit dan moar gaauw deur.... Me-schien is-t-er nog wel een kermiscèn-tje te verdiene.

56

Ma'k ouwe wa'k verdien voader?Grust, or! beloofde die spotlachend.A't teminste nie meer is as een gulde.

De Lange kreeg even een kleur enkeek z'n vader benauwd aan, geschrok-ken.... Wist ie bijgeval iets?.... Maarnee, hoe zou dat kunnen?.... En vaderat ook alweer gewoon door en zei erniks meer over.... 'tW as zo maar eentoevallig woord geweest natuurlik....Komiek! As 't maar niet meer isdan een gulden.... Ze moesten 'et esweten van die guldeni Haastigschrokte hij door en toen z'n bord leegwas, vroeg hij niet om meer, veegdemet de rug van z'n hand z'n mond afen wendde zich tot z'n vader.

Ma'k weggoan, vader?— Mieter moar op, antwoordde diehartelik, moar sjouw j'w eige gin breukasteblieft.Met een vrolike groet stoof de Langede deur uit, jaloers nageoogd door z'n

57

zusjes en z'n twee kleinere broertjes,die nog niet in aanmerking kwamenbij het gloriëuze sjouwen aan de malle-molenbouwerij. Toch haastten ze zichook onmatig, want ze wouen er alle-maal zo gauw mogelik bij zijn, om geenenkele van de stormachtige genietingente missen, die hun te wachten stonden.— 't Is gek! lachte moeder. — Die jongzijn ammoal stoapelzot mee-t-er kerre-mes één d'r mallemeule!

Sjuust as wij vroeger, vergoeliktevader, en hij glimlachte in z'n ruigeknevel, denkend aan z'n wildejongens-jaren en de kermisgeneuchtenvan toen,zo hevig en heet, en nog niet doorkruistvan opduikende zorgelike gedachten....Met de jaren werd je wijzer, zeienze.... o ja.... maar meer plezier kreegje daar niet door, piekerde hij met eenlichte zucht, z'n groot gezin ov erzien-de .... Je jongensjaren.... alles goedbekeken had je eigenlik alleen geleefd

58

in je jongensjaren.... Daarna was hetwerk gekomen en had je aan de ket-ting gelegd.... en met een dwaas jonghuwelik, noodzakelik geworden dooreen al te driftige vrijerij op een kar-navals- of kermisavond, had je dan destrik zelfnog wat nauwer toegehaald....Verzopen eer je water gezien had....En nou maar doorpezen tot ze je stijfen krom en opgewerkt in je kist stop-ten.... Afijn, overmorgen was 't ker-mis 1 Konden ze hun hunker naarlevensgenot es een dag lang volop devrije teugel laten....Hij sloeg plotseling lachend met devlakke hand op tafel en vloekte vandanige leut bij het feestelike vooruit-zicht. Z'n vrouw keek hem verwon-derd aan, opgeschrikt uit haar eenderegedachten en schudde het hoofd over degemakkelikheid, waarmee de manske-rels het leven opnamen en alle zorgenoverlieten aan moeder de vrouw....

59

Maar ook haar troostte het vooruit-zicht van de vrolike kermiszondag.Ze stiet haar man met de vuist tegenzijn schouder, lachte en verweet ou-bollig:

Groote zot!

Aan de kaai was het een drukte vanbelang. Het krioelde er van kinderen,zwermend rond de dingen van de mal-lemolen, die stuk voor stuk over deloopplank werden gesjouwd en op dewal gezet. Uit de mysterieuze, donke-re diepten van het ruim doken ze eenvoor een op, de geheimzinnige, vorm-loze pakken, in zeildoek gewikkelden de kinderen verdrongen elkaar omer dichter bij te komen, fluisterdenvol ontzag over de mogelike inhouden soms ging een onderdrukt gejuichop, als er een grijnzende leeuwenkoptussen de plooien van het stugge dek-zeil uitloerde, een schrikkelike, grim-

60

mige verschijning uit een nachtmerrie,waarvoor het grut met grote angst-ogen bevend achteruit week en waar-tegen de groteren in wereldwijze bra-nie herkennend lachten en joelden.De Lange behoorde al dadelik tot deuitverkorenen, die mochten helpen omde boel op karretjes te laden en naarhet dorpspleintje te rijden, tegenoverde wagenmakerij. Hij was altijd eenvan de eersten bij zulke karweitjes,want hij stak een hoofd boven de an-dere jongens van zijn leeftijd uit enleek een paar jaar ouder met z'n zor-gelik gezicht en z'n brede schouders.Hem en nog een stuk of zes anderen,die de mallemolenvent potig genoeggeoordeeld had, werd goedgunstig toe-gestaan zich in het zweet te buffelen en_te assisteren bij het gewichtige, kunsti-ge en zware werk van de opbouw.Een gunst trouwens waardoor ze zichdiep en hevig bevoorrecht voelden.

61

Vol verheven trots weerden zij zich.Verachtelik duwden zij de kleine kak-kebroeken opzij, die nog niet rijp wa-ren voor zulke zware en uitzonderlikheerlike bezigheden. Hun ogen glin-sterden van een hel licht en zij spra-ken met zware bromstemmen en ge-bruikten grote, grove woorden om telaten voelen, dat zij wel degelik be-hoorden tot een hogere wereld en inde sfeer van de mallemolen om zo tezeggen als kind in huis waren. En deLange was de onbestreden aanvoer-der van de dorpse hulptroepen.... Deterzijde geschoven kakkebroeken ech-ter scholden giftig, met tranen van woe-de en vernedering in de ogen. Maarhun ijdel misbaar kon niet doordringentot de lichtende hoogten van heerlik-heid, waarop de uitverkoren heldenhun roemrijk werk verrichtten.Dat zwaar genoeg was overigens.Want de mallemolenvent en z'n twee

62

knechts spaarden hun kleine helpersniet. Ze schreeuwden en kommandeer-den en vloekten en scholden er lustigop los, wanneer het niet vlot naar hunzin ging en menige jongen kreeg eengevoelige opstopper, als hij in de wegstond of niet onmiddellik begreep, water van hem gevergd werd. Maar datzette geen kwaad bloed. Ze haddenmaar één angst: dat ze uit het werkgegooid zouden worden, en ze betenhun tanden op mekaar, verdroegen debelediging, slikten het hatelik gegrinnikvan leedvermaak der vernederde kak-.ke broeken, wilden liever alles door-staan dan dit goddelike werk opgeven..Dit ruwe, veel te harde sjouwen, waar-voor hun krachten eigenlik niet toerei-kend waren, waar ze onder zwoegdenen zweetten en hijgden naar adem enbliezen van inspanning als overbelastetrekossen, waar ze bijna door gebrokenwerden — maar dat hun deel gaf aan

63

het groeien van het wonder, het ont-staan van die toverachtig mooie malle-molen. Steunend sleepten ze balken enplanken aan, en ijzeren stangen, die alleeen teken of nummer droegen en leg-den ze, waar hun gewezen werd. Zeduwden en sjorden en trokken, wrik-ten aan de krakende wielen van de veelte zwaar beladen wagens, waarmee deonderdelen van de kaai naar het dorpgereden werden. In zinneloze haast ennaij ver, verblind door het van hun voor-hoofd druipende en in hun oogen bij-tende zweet liepen ze mekaar van debeen,krabbeldenweer op, grepen gauwhet een of ander beet, doodsbang, datze als ongeschikt zouden worden ver-dreven uit deze glorierijke, fantastiesewerkgemeenschap.De Lange weerde zich bedaarden, metmeer overleg, maar potig genoeg. Demallemolenvent had hem al een paarmaal goedkeurend op de schouder ge-

64

klopt en prijzend gezegd:Da's nog es een manneke 1

En het hart van de Lange zwol vantrots. In de zevende hemel zweefde hij.Hij bloosde van vreugde zowel als vaninspanning en zijn ogen blonken vandankbaarheid en blij verwachten. Hijwist nu wel zeker: als straks de maststond en de vloer hing aan zijn koperenstangen en het geweldige zeil was be-schermend rond het geraamte gespan-nen, dan zou hij twijfelloos behoren totde kleine kring van meest-bevoorrech-ten, die mochten blijven binnen de koel-lichte ruimte om te helpen bij het afwer-ken van de molen, het plaatsen van depaarden, de leeuwen, de schuitjes en debaldadige draaibakjes, waar je stik-misselik in werd als de molen liep endie dingen werden rondgewenteld inkrankzinnige vaart.... Dat afwerkenwas verreweg het fijnste van alles. Datging veel rustiger en gemoedeliker.

5

65

Langzaam zag je het kale, koude ge-raamte bekleed worden met pracht enschittering van fluweel en zij, vol glin-sterende pailletten en schel blinkendekralen. Je zag de vreemd-lege ruimtevol groeien met een geheimzinnig levenvan paarden en leeuwen, zonderlingedieren met onwezenlike, in heftige be-weging verstarde lichamen. En hetkoper werd gepoetst en gewreven tothet glom als klinkklaar goud.... En bo-venal, vorstelikste genieting: de anderejongens stonden met de meisjes en deniet in aanmerking komende peutersbuiten de toverkring van het omslui-tende zeil en kregen niets te zien, wer-den woest van afgunst, keken scheelvan pure nijd, kregen ruzie onder me-kaar van louter ontembare jalouziemet de gelukzakken daarbinnen. Zeprobeerden soms in onbedwingbarenieuwsgierigheid onder het zeil doorte gluren om te controleeren hoe de

66

werkzaamheden vorderden, maar dangaf je doodkalm een klap op zo'n ver-metel loerend snuit en de onfortuinlikeweetgraag stoof verschrikt schreeu-wend achteruit, stampvoette van woe-de en vernedering, schold, schimpte,putte zich uit in ijdele dreigementenmet vreselike wraakoefening. En bin-nen lachte je je onder mekaar ziek overde smadelike nederlaag van die stum-perige buitenstaander, z'n zinneloos ge-tier, z'n grappig gedreig, zoals supe-rieure geesten lachen om het geraaskalvan een schuimbekkende zwakzinni-ge, een beetje medelijdend en geamu-seerd....En de Lange wás bij de uitverkorenen!Maar hij kreeg de boodschap mee naarhuis, want het was te laat gewordenom de molen vandaag nog helemaal afte bouwen, en ze zouden 's morgensvroeg verder gaan. Dan mocht hijweerom komen met de Puit, de Gor-

67

res, de Fijne, de Rooie, de Dikkop ennog een paar andere befaamde geluks-broeken.Het werd een waar feest, die volgen-de morgen. De geheimzinnig afgeslotenmallemolen was omzwermd van heelde dorpsjeugd. De schommel was ookaangekomen en men was druk bezighet gevaarte v66r de smidse op te slaan.Maar dat was niet half zo belangwek-kend: het ging allemaal bij open doeken aan die dooie schuitjes was niet veelbizonders te zien. De vent van deschommel kon amper wat teleurgestel-de grotere jongens vinden, die bereidwaren een handje toe te steken bij hetbouwen van zijn vermakelikheidsin-richting. Nou, en de kramen konden he-lemaal niet in aanmerking komen vooroverdreven belangstelling. De malle-molen, dat was de grote attraktie. He-vig wonden de kinderen zich op in ge-krakeel en heftige disputen over alles

68

wat daar gemorreld werd binnen hethatelik gesloten, grijs-blanke zeil, waar)e ze hoorde hameren en vijlen, klop-pen en slepen, schreeuwen en lachen,en waar je telkens lijven en hoofden.vreemdsoortig zag uitbollen in het stug-ge doek. En toen alles bijna gereed was,kwam voor de Lange het grote fortuin:de magere knecht met z'n Belze broekliet een Engelse sleutel vallen van eender bovenstangen, waar hij aan stondte morrelen, en die sloeg precies langshet voorhoofd van de Lange! Hij gafeen schreeuw van schrik en pijn en er

liep een haastig straaltje bloed langszijn gezicht. De verschrikte malle-molenvent sprong met een knalroodhoofd naderbij, vloekend en schimpendop die onhandige donderhond daar-boven. De Lange had een scheurtje inzijn huid en een snelzwellende, blauwaanlopende buil op z'n voorhoofd. Hijoverdreef listig de lichte duizeligheid

69

van de schrik, wankelde zwakjes ende mallemolenvent liet hem bezorgddrinken en hield een blauwe zakdoek,in koud water gedoopt, tegen de be-zeerde plek om het zwellen tegen tegaan en het bloed te stelpen, en vroegbedrukt of het al wat beter werd. DeLange zuchtte talentvol, knikte en deedonverschillig, maar met een opvallendmartelaarsgezicht, dat de gewenste in-druk maakte op de baas zowel als opde knecht, die zich schuldig voelde envol schrik dacht aan allerlei nare mo-gelikheden : als de zware sleutel noues boven op het jong z'n kop gevallenwas? En zo kreeg de Lange inplaats van drie cent gelijk de vriend-jes, er vijf van de mallemolenvent: —omdat hij het hardst gewerkt had en,het handigst was. En toen ze weg gin-gen, stopte de verontruste knecht hemook nog twee sjoewen in z'n handen enzei, dat hij thuis maar moest vertellen,

70

dat hij zich ergens aan gestoten had....— Acht en negentig! juichte het in de

Lange.Acht en negentig centenl De gul-den was verzekerdWat bekommerde hij zich om die builen dat sneetje?.... Hij voelde het nieteens meer! Nog al ergs Als hij daardubbeltjes mee verdienen kon, wouie z'n kop wel vol builen en schrammenhebben, en z'n hele lijf erbij....Voor het laatst sloop hij die middagnaar de kelder om de vlot verdiendecenten bij zijn begraven schat te voe-gen, en lang stond hij met de oude snuif-doos in z'n handen en keek met verte-derde ogen naar de inhoud. Zachtjes,liefkozend, zei hij:

Morregen, or.... morrege kommejullie weer in de zon, één dan goanme-n-es kerremis 'ouwe za, me nognooit van z'n levensdoage gedoan 'em-me.... Gadsamme nog toe toch'

71

Even maakte hij een paar malle dans-passen. Toen begroef hij de doos weereven zorgvuldig als altijd, klopte zoet-jes de mulle aarde plat, lei de plavuiser over, wentelde het lege tonnetje opz'n plaats en kroop omzichtig het kel-dergat uit. Zijn hart juichtel

72

IV

De Zondag was stralend opengegaantot een blank-zonnige zomerweelde. Alvroeg liepen de mensen in hun Paas-beste kleren langs de gesloten kramen.,de mallemolen, de luchtschommel, be-keken alles met kritiese blikken, ver-geleken met de dingen van vroegerekermissen. Het oliekoekenkraam wasvorig daar groter geweest.... maar dezemaal was er een weelderiger uitgerusthoofd-van-jut.... met drie ijzeren lopersvoor de slaghoedjes.... In al die geslo-ten, schijnbaar verlaten dingen lag eengeweldige massa genot verborgen, enze zouden er van profiteren straks, nade mis, tot laat in den avond, in dolzin-nig uitbrekende feestroes.... Eindelikwas dan toch de kermis gekomenlEn wat een dag! Wat een kermis-weer I Had de zon heel de zomerwel ooit zo helder geschenen?.... Had

73

heel de zomer zo'n lekker koel windjede warmte getemperd? Alleen vanhet weer werd een mens al vrolik enkreeg een kriebeling in z'n benen of iezo een kuitenflikker zou moeten slaan.De kinderen liepen spelend rond tus-sen de genoeglik drentelende mensen,gaapten naar de afwerend gesloten zei-len, zochten naar spleetjes en gaatjesom overal naar binnen te piepen en degeheimen van het kermisvolk af te loe-ren. Zij duwden elkaar weg, achter-volgden elkaar, joelend, stoeiend, po-pelend van ongeduld en nieuwsgierig-heid. Maar het hielp allemaal niets: zemoesten nog wachten, want eerst alsde hoogmis uit was, mocht de kermisgeopend worden.En wat die hoogmis duurde vandaag!...Meneer pastoor kwam maar niet uit-gepreekt en drong er telkens met an-dere woorden weer op aan, dat ze tochvooral moesten proberen, hun kermis-

74

vreugden waardig te genieten. De ou-ders moesten een voorbeeld zijn voorde kinderen, een voorbeeld van matig-heid en zelfbeheersing, van ingetogenblijheid, wars van alle buitensporig-heden en betreurenswaardige uitspat-tingen. Ze moesten hun kermis vierenals redelike mensen, als blijmoedigechristenen, wie een gepaste vreugdeveroorloofd was, maar alle ruwheidvermijden, zich niet bedrinken, zichniet laten vervoeren tot zondige toorn,veroordelen swaardige drift, goddelooswoordgebruik en het verwerpelik ge-.weld van beestige vechterij. En de j on-gedochteren waarschuwde hij voor dedrank, die het bloed verhitte en bevalhaar vaderlik aan de duisternis te mij-den, want de duisternis borg veelkwaad en menigeen moest jaren langschreien om één zwoel uur van onbe-dachtzaamheid.... Ze vonden hem nog-al vervelend, meneer pastoor, met z'n

75

eindeloze kermispreek.... Natuurlikgingen ze niet uit om zich een stuk inhun kraag te drinken, ruzie te zoekenen te bakkeleien. Ze gingen uit om prette hebben, dolle, uitgelaten pret.... zegingen vrolik van de kiste En nouja.... als ze dan es een ogenblikje overde schreef gingen hier of daar.... 'et waskermis, en de kermis kwam maar eensin 't jaar, en meneer pastoor moest maareen oogje dicht knijpen.... Dat zou On-ze Lieve Heer, die ze heel het jaar doorzo hard liet pezen, ook wel doen voordeze gelegenheid....De Lange zat op zijn smalle kerkbank-je, verloren in zijn gouden droom vanglorie en hij hoorde meneer pastoorsstem galmen als een onbestemd geraasaan zijn oren, zoals ook de mis aan hemvoorbijging als iets, dat zijn innerlikniet beroerde. Te vol was hij van deopwindende wetenschap, dat hij dezemiddag het hele dorp in opschudding

76

zou brengen en de meest benijde, demeest bewonderde, de meest gevleidejongen van de wereld zijn zou.Hij.... met z'n gulden!Want de gulden was vol!....Van morgen had hij voor de buurvrouween pond suiker gehaald, en in balda-dige vrijgevigheid, ongetwijfeld doorde baanbrekende kermisstemming ver-oorzaakt, had ze hem niet meer of min-der dan twee centen gegeven: de ont-brekende twee centen1— Rijd' er moar es vor in de malle-meulen, had ze lachend gezegd.En het hart van de Lange was opge-sprongen in zijn borst van danigevreugde. Twee centenl De twee cen-ten1 Precies het bedrag, dat nog aanzijn gedroomd kapitaal ontbrak. Washet niet bijna verbijsterend?.... Met eendiepe kleur van blijdschap had hij buur-vrouw bedankt, zo warm, dat ze haastverlegen afgeweerd had:

77

Allá, toe, 't is de moeite nie wèerd....een kerremescèntjeHij wás er'Straks zou hij nog wel wat krijgen vanvader en moeder. Daar kon hij cl4n demiddag mee door komen zonder schan-de. En na de koffieboterham zou hijverschijnen in al de praal van zijn on-vermoede waardigheid-van-rijke-jon-gen en alle andere overbluffen, weg-bluffen, finaal de wereld uitl Juistzoals hij het zich voorgesteld had in aldie maanden van angstvallig schrapenen sparen.... Nou zou je wat belevenWie zou het hem kwalik hebben kun-nen nemen, dat hij maar met een halfoor luisterde naar de wijze raadgevin-gen van meneer pastoor, en helemaalniet verstond wat hij zei?.... Dat hij inzijn kerkboek keek zonder de gebedender heilige mis te lezen, werktuigelikknielde, zich op de borst sloeg, en weeropstond zonder enig bewustzijn van

78

de betekenis en de plechtigheid vandeze symboliese handelingen? Dat al-les was ongetwijfeld zondig genoeg,maar met de hand op het hart: was erwel ooit ergens ter wereld een jongená listig door Satan bekoord?....Toen eindelik de hoogmis dan toch uitwas, liepen de mensen in koortsigehaast naar buiten en groepten nog evenop het pleintje voor de kerk bijeen, druk.pratend, glimlachend om meneer pa-stoors jaarliks terugkerende bezorgd.-heid. De mannen presenteerden me-kaar dikke, zwarte sigaren uit gezelligknisterende zakjes en keken vrolikrond naar de vrouwen, die al hun gouddroegen en feestelike kransen om hunzwierige kanten plooimutsen. Plagen-de woorden vlogen heen en weer. Snelliepen dan de herbergen vol, want zehadden een droge keel gekregen vanmeneer pastoors langdurige preek enbovendien gaven het warme weertje

79

en het weelderige kermisgevoel eendubbele pracht van een dorst....En eindelik luidde de vrolike dorps-klok het middaguur. Een luid gejuichliep van het ene einde van het dorp naarhet andere: de kermis werd ingeluid,de pret begon! De zeilen gingen om-hoog.... Daar lagen voor de bewonde-rende en begerige ogen alle schattenbloot, de geurige, gekruide kermiskoe-ken met kandijsuiker overstrooid ofmet witte kronkelletters versierd, dekleurige lekkernijen, het speelgoed ende blinkende sieraden.... Daar kwamde fantastiese pracht van de mallemo-len te kijk, de matrozen van de schom-mel schreeuwden en luidden de ver-vaarlik galmende bel, zwaar bonktende eerste slagen op het hoofd-van-juten hoog in de lucht knalden de klap-pertjes af met fel gevonk van wegspat-tend vuur. Alles lachte, breed en blij,met blinkende, verrukte ogen, schril

80

gingen de hoge stemmen der kinderen,die juichend de mallemolen bestorm-den voor de eerste rit — die niet betaaldhoefde te worden. De draaiorgels vande mallemolen en de schommel zongenschel en vals tegen elkaar in.... een hard-loper met rinkelende bellen stormdede straat op.... De kermis was be-gonnen....De Lange liep traagzaam het luid ge-worden dorp rond, een wonderlik lich-tende glimlach op zijn afwezig gezicht.Hij zag alles als door een waas, eengoudachtige nevel van puur geluk. Eenongewone kalmte lag over al zijn doenen hij leek een wijze, welwillend neer-ziend op de grappige dwaasheid derlosgebroken dorpelingen. Met een toe-gefelik lachje keek hij naar de onno-zele kleine herrieschoppers, die gillendmet de hardloper meerenden, schreeu-wend uit elkaar stoven als de zweten-de kerel met zijn geplakte zwarte haren

6 81

••en zijn smoezelig tricot vol lovertjes en

belletjes zich omkeerde. Hij stond opde hoek bij de bakker en luisterde ver-strooid mee naar het rumoerige con-cert van de Koperen Ko, die in zijneentje een heel orkest vormde: een doe-delzak, verschillend luidende bellenaan zijn hoge muts en zijn ellebogen,een grote en een kleine trom, bekkensen alles wat maar lawaai maakte; heelzijn lijf was voortdurend in bewegingen produceerde naar alle kanten mu-ziek. Het was compleet een mirakel;groot en klein stond rondom en gaaptehem aan als ieder jaar en verbaasdezich als ieder jaar opnieuw over zoveelongelofelike knapheid en muzikaal ver-mogen. Maar in de ziel van de Langewas een andere, grotere, blijdere ver-bazing: die over de werkelikheid vanhet dolzinnige mirakel, dat hij straksrond zou stappen over deze zelfde ker-mis met een volle gulden op zak, een

82

gulden van hemzelf, waarover hij naarwillekeur zou mogen beschikken....Daarbij verbleekten immers alle an-dere verbazingen, alle andere mirake-len, alle andere geneuchten.... Een hogefierheid trilde door zijn wezen en deedhem met grote, milde verachting neer-zien op de geringe genoegens van degewone, alledaagse stervelingen,waar-aan hij nochtans in vroegere, mindervoorspoedige tijden zo levendig enhartstochtelik had deelgenomen....Maar nu p-hal hij voor zich had eenandere opvatting van kermis vieren...Hij genoot zalig van het kermismaalthuis, van het stukje mals rundvlees,een delicatesse, die maar enkele kerenper jaar bij hoge feestdagen op tafelverscheen, de bruine, smakelike, pit-tige saus, de hartige groene-en-wittebonen, de hemelspijs van rijstepap metkrenten, waarmee het koningsmaal be-sloten werd. Heel de familie was soe-

83

zerig van de overmatige buikvulling.Vader had lachend en puffend z'n vesten de bovenste knoop van z'n Zondag-se broek losgemaakt en rookte nu z'ndikke feestsigaar, blies grote grijzerookwolken uit neus en mond en hieldgenietend z'n hand in z'n broekzakrond z'n dikke portemonnaie, die heelwat lichter zijn zou eer hij vanavondin bed stapte , Hij glimlachte stille-tjes voor zich heen, en die glimlachweerspiegelde zich op het gelaat vanz'n oudste zoon, eveneens verdiept ineigen gloriedromen, zeker heviger, wil-der, romantieser dan die van de vader,een armzalig volwassen mens.... Hijhielp z'n moeder met het afruimen vande tafel en snel werd de boel afgewas-sen en in de kast geborgen. Want hetwerd tijd voor de eerste, rustige schre-den op het opwindende kermispad.Vader riep de kinderen bij zich, ver-maande hen, bezadigd als vaders doen,

84

rustig hun kermis te vieren, geen kat-tekwaad uit te halen en zich uit devoeten te maken als er soms hier of daargevochten mocht worden, inplaats vanhun nieuwsgierige neuzen er tussen testeken en de kans te lopen een veegmee uit de pan te krijgen. En na dezewijze vaderlike vermaning haalde hijzijn portemonnaie te voorschijn, deedhem open, grabbelde er in met vrolikevingers en gaf ze ieder vijf centen. DeLange, omdat hij de oudste was, kreegeen halve stuiver extra. Hij toonde zichopvallend weinig geestdriftig, in tegen-stelling tot de andere kinderen, die jui-chend door de kamer dansten, schreeu-wend van verrukking om de grenzen-loze rijkdom, die hun daar in de schootgeworpen werd. Het viel vader op enontevreden vroeg ie:— Zijde nie contant, Lange?

Joa zeker, voader, antwoordde die,verwonderd opziend, zich niet bewust

85

van zijn houding. Woarom?— Nou, ge doe zo beschimmeld.... Netof a' ge nóg meer verwacht 'ad.... G'toch nog wa' verdiend aan de malle-meulen ok, is 't nie?

Joa, voader, betuigde de Lange op-recht, — ik kan 't er goed mee doen, or.— Da' dung mijn ok, knorde vader,toch nog wantrouwig. — Toen ik zo'njonge was as gij nou zou ik nie gewe-ten 'emme wa 'k mee zo veul geld oanmoes vange.... Nou.... mieter moar opnoar de kerremes .... één rárgt er voor,da 'k gin deugenieterij van j'w 'oor,want dan zal 't billekes-kerremeszijnsHeel die middag bleef de Lange zoonwezenlik kalm onder de overal rondhem razende kermisvreugd. Hij dongniet eens mee naar een plaats in demallemolen om te helpen duwen. Entoch zou hij met z'n gehavend voor-hoofd zonder twijfel aangenomen zijn.

86

Wat betekende: gratis draaien, bijnade helft van iedere rit, als je met z'nallen de molen genoeg vaart gegeven

had. De jongens vochten kompleet omeen plaats aan een der stangen, en hij hader altijd fanatiek aan meegedaan, wantje sjouwde je wel sliknat in 't zweet,maar je reed voor niks mee en je hoor-de zo'n beetje bij de molen. Vandaagechter konden zulke laag-bij-de-grondse genoegens de Lange niet beko-ren. Hij droomde van hoger genietin-gen, was vervuld van een steeds toene-mende geluksspanning en ging verza-ligd om in die alleen voor hem waar-neembare rozige nevel van vage, heerli-ke verwachtingen. Louter als tijdpas-sering knabbelde hij op z'n pepermunt-bol, zoog aan een zuurstek, draaideeen paar zuinige keertjes in de malle-molen en drentelde langs de kramen, on-verschillig de daar uitgestalde prachtmonsterend: als hij wou.... straks....

87

En toen eindelik en ten langen laatstede wijzers van de torenklok naar hetvierde uur in namiddag kropen, zochthij een viertal van z'n beste vriendenbij mekaar en voelde de spanning zwel-.len in zijn borst, nu het ogenblik na-derde, waarop hij kon spreken en hetzo lang en zo zorgvuldig bewaardegeheim aan zijn vertrouwelingen open-baren. De uitverkorenen waren J an-tje Schetters, de Puit bijgenaamd, FlipNuiten, gezegd de Fijne, Guust vanTil, die de Dikkop werd genoemd enLewieke Demmers, die het zonder bij-naam moest stellen, waarschijnlik om-.dat hij zo'n onopvallend, weinig karak-teristiek stukje jongen was. Met eengeheimzinnig en veelbelovend gezichttroonde de Lange hen mee naar de dreefnaast de kerk, waar het ineens vreemdstil was onder de zware beukebomenen het kermisrumoer als van heel vernaar hen overwoei.

88

Wa' edde toch oan d' aand, Lange?

vroeg (k driftige Dikbp oageduldig.De Lange deed hen neerzitten aan devoet van een zware boom, keek de kringrond, glimlachte listig en fluisterde:— Da' zulle jullie rap genog'oore nou....Moar ge mot me-n-eest belove, da' ge't oan gin meins wij er vertelle zult.Het viertal keek hem gespannen en iet-wat wantrouwend aan: hield ie henvoor den aap of.... had ie een gevaar-like boevenstreek in de zin? De Langegenoot diep van hun klaarblijkelikeverwarring en verbaasde onzekerheid.— Da's van eiges, betuigden ze als uitéén mond.Maar daar kon de Lange voor dezezeer bizondere gelegenheid geen genoe-gen mee nemen.

Neeë, drong hij aan, goed beloven,'ee, mee' den eed, z6, en hij kruiste dewijsvingers over elkaar en zei de plech-tige formule voor:

89

— M'n woord van God één 'oonderd-duzend kráskes.Ernstig kruisten ze nu alle vier de wijs-vingers en herhaalden als samenzweer-ders de gevaarvolle eed, die onder dejongens nooit gebroken werd:— M'n woord van God één 'oonderd-duzend kráskes....Daarmee hadden ze zich naar lijf enziel aan de Lange overgegeven en hijkon hun álles vertellen. Behagelikkruiste hij de benen vaster onder zich,leunde tegen de stam van de boom enzei zacht, met ogen, waar sterretjes inflonkerden:— 'k 'Em een gulde kerremesgeld....De kameraadjes kregen een schok.Maar dadelik keken ze twijfelend, on-gelovig.... Die Lange wou ze te gra-zen nemen! Maar hij was te hardvan stapel gelopen: aan zulke onstui-mige verzinsels geloofde geen sterve-ling.

90

Goa nou gaauw! schamperde deFijne met opgetrokken wipneus. Moakdad' een aander wijs!— Me zijn nog nie 'eemóal zot! verdui-delikte de Puit.En Lewieke Demmers snoof verach-telik:— Een gulde! Die proat over eengulden, één 'ij kan gin puit biechte.Maar de Lange bleef glimlachen, vol-strekt niet beledigd of ontstemd. Hij be-greep en billikte dat ongeloof volkomen.Zou hij het zo maar geloofd hebben, alseen van hen hem zo kalm, langs z'n neusweg verteld had, dat ie een gulden ker-misgeld te verteren had?

Loat dan es kijke! daagde de PuitThomas-achtig uit.De Lange schudde het hoofd, kruistebedaard de wijsvingers voor zich enzei strak:— M'n woord van God één 'oonderd-duzend kr-Uskes.

91

Nu werd het serieus. Onthutst kekende kameraadjes hem aan.— Zijn 't dan gin lieges? vroeg Flipademloos.— Is 't wezelik woar? hijgde de ver-bouwereerde Dikkop.En de Lange, superieur en schamper,antwoordde:— Ik doen toch gin eed vor niks zeker!...Ik 'ém een gulde kerremesgeld, één noaden bottram meuge jullie mee me meeom 'em op te moake IDe jongens wisten zich niet te bergenvan verbazing en vreugde. Ongedurigschoven ze dichter op hem toe, wach-tend op bizonderheden en uitleg. Ze ge-loofden hem nu, maar hoe ter wereldwas die fortuinlike Lange aan zo'n ver-bazingwekkend kapitaal gekomen?Gekregen, van z'n vader of een ander....dat bestond niets Zoiets gebeurdeniet op de wereld.En maar aldoor, glimlachend en diep

92

genietend, zweeg de Lange.'Edde 'm gevonne? vroeg Lewieke

gretig.Of geratst? veronderstelde de Puit,

die voor geen kleinigheid achteruit ging.De Lange wachtte, maar de fantasievan de Fijne en de Dikkop bleek nietin staat nieuwe mogelikheden te op-peren, en dus openbaarde hij triom-fantelik het wonder:

Opgespoard....En toen ze weer ongelovig keken, ver-telde hij hun achtereen door het heleverhaal van zijn mysterieuze spaarpoten kon cent voor cent verantwoorden,hoe de gulden door gans een jaar vanhardnekkige zuinigheid en listig ma-noeuvreren bij elkaar gekomen was.Hij zwijmelde in de ontzaglike bewon-dering, die in de wijd open ogen vanzijn verbijsterde vrienden gespiegeldlag. Nu eerst voelde hij met weldadigezekerheid en volle wellust, dat hij een

93

held was, een grote, verwonderlike ver-schij ning, die eerbied en verbazing af-dwong door zijn beleid, en zijn successtreelde hem zo behagelik, dat hij dithet gelukkigste ogenblik van z'n levenoordeelde. En gulhartig, als een vorst,die gunsten toezegt, eindigde hij

Eén nou meuge jullie mee om degulde te vertere.Dankbaarheid straalde hem tegen uitde verblufte gezichten van de vier kor-nuiten, en dat vertederde hem volko-men. Hij sprong overeind, rekte dearmen boven z'n hoofd en riep:

Gadvergeme, mannel Wa' zum-me-n-em roake I— Ne gulde! prevelden de verslagenbewonderaars nog, verbijsterd, afgun-stig en blij.

Eén krijge me-n-ammoal wa' ! vroegLewieke begerig, nog niet geheel over-tuigd, omdat hij niet begrijpen kon,waarom die Lange z'n formidabele

94

rijkdom niet helemaal voor zichzelfhield: hij zou er niet aan denken, metvier vreemden te gaan delen!.... Maarals die Lange zo zot wás, zou Lewie-ke niet te lui blijken om ervan mee teprofiteren!....

Ammoal! beloofde de Lange, milden plechtig. — Me goan de blommekeses buite zette!De grote-mensen uitdrukking bevielhem bovenmate, en hij knikte nadruk-kelik met het hoofd.De Puit gooide z'n Zondagse pethoog de lucht in, ving hem weer op,vloekte dan verrukt en verbaasd:— G adverpielekes toch

Moar deinkt er om: moel ouwe!waarschuwde de Lange.Dat zwoeren ze opnieuw. Toen spra-ken ze af: om vijf uur bij de Langevoor de deur. En ieder ging zijns weegsom haastig koffie te drinken. De dagwerd ontzaglik van rijke beloften....

95

V

Nog v66r hij boterhammen ging eten,had de Lange zijn schat uitgegraven.Wellustig langzaam had hij het geldgeteld. Het was natuurlik overbodig,maar het was toch een heerlike sen-satie, te constateren, dat het preciesuitkwam: er was op de kop af eengulden.... en het was sakkerduvel-doonders plezant om dat voor de laat-ste maal nog es te constateren. Meteen vaag gevoel van spijtige onbeha-gelikheid lei hij de lege snuifdoos te-rug in zijn koel bedje van vochtigeaarde.... 't Leek toch een beetje moei-lik zo maar pardoes voor goed afscheid,te nemen van deze moeizaam verwor-ven en bijeengehouden centjes... Nou...het moest toch! Je spaarde tochniet om te blijven sparenl Je spaar-de om plezier van je saamgegaardegeld te hebben, wanneer er eenmaal

96

genoeg was ... . Anders was je een vrek.,een verachtelike gierigaard, die uitge-lachen, bespot en uitgestoten werd, enwaard was, bestolen te worden.... Detijd van sparen was voorbij .... het ple-zier ging nu komen!Aan tafel zat de Lange met een glun-der, geheimzinnig gezicht. Onder z'nZondagse rode zakdoek in z'n broek-zak woog zwaar de schat van geld, diehij aanstonds in koninklike overmoedzou gaan verkwisten. Z'n vader zat al-door maar te lachen en malle praatjeste verkopen in ongewone spraakzaam-heid : hij had al een paar uur lang stevigingenomen, pintjes bier en citroentjesverschalkt, naar het dansen van hetuitgelaten jonge volk gekeken en gek-heid gemaakt met de vrienden.... Enmoeder was ook in een bovenste bes-te bui: straks gingen ze samen uit endan zouen ze es even laten zien dat zenog volstrekt niet te oud waren om

7 97

de benen van de vloer te zwaaien enjolig mee te doen aan de dolle kermis-pret.... Je leefde maar eens en moestde goede dagen vierenl

Kekt die Lange goalipoap es zittepitse! spotte vader luimig. — Zeker z'nbalg vol mee snoep geslogel— Van zeuven één 'alleve cent zeker,dacht de Lange, maar hij zei niets,lachte maar es glunder terug. Hij wouniet te veel eten, moest wat ruimte la-ten voor de grote, lekkere brokken,die hij zich straks zou gunnen.... Wateen leutige gedachte, dat ze nou geenvan allen wisten of zelfs maar ver-moedden, dat ze met een rijkaard aantafel zaten Maar van avond zou-den ze het weten! Moeder kreeg eenkermiskoek, de kinderen een dikke zakmoppen van een dubbeltje en vadereen stenen pijp, zo'n doorroker, eennegerkop of zo een met een lange,vuurrooie neus, waar een vlieg op

98

kroop.... Dat moest er maar af, konook best: allemaal wát van het stok-visvel.... Je zou ze zien kijken, horenschreeuwen....Toen hij buiten kwam, stonden de viermedezwelgers met glinsterende ogenen trappelvoetendvan ongeduld op hemte wachten en verwelkomden hem metonderdrukt gejuich. Nog even kekenze achterdochtig: had ie ze d'r somstoch tussen genomen en ging ie nou grin-nikend onthullen, dat ie geen luis hadom dood te doen? Maar nee.... deLange sloeg betekenisvol op een dikkebult in z'n broekzak, en het muziekje,dat daar uit kwam, ontlokte de schaartafelschuimers wilde kreten van geest-drift, en ze sprongen als dollen om deverwonderlike rijkaard heen....Zeker had een van de eedgenoten tochz'n heilig woord gebroken: achter henaan, op een eerbiedige afstand, begon-nen al meer smoezelende jongens mee

99

te kuieren. En als een lopend vuurtjeging het onder de jeugd rond:

'Edde 't al g'oord?.... De Langen'eed een gulde, man!

Oach, jonge, loat j'w eige nou gaauwuitlachen Een gulde! Ge zij zot!

Neeë, 't is wezelik.... Ze goan 'emsoamen opmoake zomedeen

Joa, 't is goed, orre! Moak dad' eenaander wijs.... Ge zul mijn niet kulle!— Nou, gloof 'et dan nie.... Ge zul 'etzellef zien....Maar allen, gelovigen, twijfelaars enhooghartige verwerpers van het fabel-achtige gerucht, ze kwamen er, als doormagiese kracht gedreven, op af.... Enzo zwermden ze achter de Lange enzijn uitverkoren kameraden mee dekermis op, in stijgende, al meer zichverbreidende opwinding. Sommigenvan de brutaalsten wilden zich kw asidoodgewoon bij het vijftal aansluiten,net of het een gans niet bizonder mid-

100

dagwandelingetje gold. Maar ze wer-den onverwijld en met grote heftigheid

weggeblaft d.nr hvelingen, diebang waren, dat elke vergroting vande stoet hun aandeel in de buit zouverkleinen. De Lange bemoeide zichoverigens niet met die schermutselin-gen. Dat ging buiten hem om. Dat moes-ten de gunstelingen maar uitmaken. Hijglimlachte om de deerlike kijfpartijen,en een heerlik gevoel van macht englorie zonk al dieper in zijn hovaardighart....Het was verrukkelikl— Allee, snotterik! sallemaanderd op!tierde de Puit ziedend tegen een op-dringerige makker, die naast hen kwamlopen.—'k Mag'ier toch net zo goed loopenas gij, schamperde de ander koppig.— Toe, Lange, brieste de Puit, zégdes dat ie opmietert!- Mieterd op, jonge, zei de Lange lui,

101

met een zijdelingse blik naar de bru-tale meewandelaar.En deze, overbluft, bleef aarzelendachter. Even later, schel en giftig, klonk'et van een afstandje:

Grootsige lammelienglHet was goddelik! 0 nvergelij kelikHet was precies zoals hij zich voorge-steld had, dat het zijn zou. Daar wier-ven ze in troepen om zijn hoge gunst!Daar zwermden ze om hem rond alsvliegen om de suikerpot. Ze keken naarhem op met ontzag, vleiend, bedelendmet hun blikken om de genade van zijnvriendschap.... Ze vochten letterlik ommet hem te mogen meekuieren.... En,de vier uitverkorenen hielden de smui-geme schooiers op een afstand. Hij waseen koning met een zeer waakzame en,naijverige lijfwacht en troepen begeri-ge wervers, die wel een knieval wil-den doen om asjeblieft toch maar ka-meraadje met hem te mogen zijn.... Hij

102

was Karel de Groote met zijn paladij-nen te midden van kruipende slaven,knielend om zijn vorstelike knieën....Zijn krop zwol. Hij barstte bijna vantrotse vreugde.... 0, hij had er geenspijt van, dat hij een heel jaar gesjouwden gepot had om dit te bereiken....Het was alle moeite en alle zorg enalle ontbering waard.Het was een ongekende zaligheid!

Wa' goan me nou eest doen, Lange?De Dikkop had het gevraagd, met eenverlangende blik en iets eerbiedigs inzijn stem.Vriendelik-genadig keek de Lange ophem neer, nadenkend. Ja.... hoe zouenze het kapitaal besteden? Ze moes-ten het niet vermorsen natuurlik, niethet zo maar vlug achtereen weggooienaan allerlei kinderachtigheden.... Hijrammelde zelfbewust en genietend methet vermogen in zijn broekzak en deaandacht van de schaar bewonderaars

103

en gunstelingen leefde heftiger op.Loat oons eest es wad' in de malle-

meule goan rije!Lewieke had het voorgesteld en deFijne viel hem verrukt bij.Maar de Lange schudde afwijzend hethoofd. Hij had besloten het genot vande ongeschonden gulden nog wat terekken.... de heerlikheid van de ge-dachte : dat het feest nog beginnenmoest.... Bedachtzaam zei hij.

Me-n-emme de tijd, 'ee? Loatoons nou es op oons dooie gemak dekerremes over kuieren om uit te zoe-ke, wa' 't plezaantsten één 't lekker-sten is....De vazallen knikten. Ze waren nietovertuigd, dat dit het beste was. Zebrandden veeleer van ongeduld om deeerste bewijzen van de Lange's rijk-dom en van zijn ernst op de tong teproeven en aan den lijve te ondervin-den: een zuurbol, een ritje in de mal-

104

lemolen.... Want nog altijd waren zeniet geheel en al verlost van hun arg-wanende vrees: of die lange salleman-der hen niet liep te beduvelen.... Tochknikten ze, instemmend, als goede va-zallen betaamt, en liepen gehoorzaamaan achter hun heer, hun aanvoerderen weldoener, popelend van ongeduld,maar bang om daar iets van te latenblijken.De Lange merkte trouwens niets vanhun ingewikkelde gevoelens. Hij liepmaar te zwelgen in het overstelpendegenot van de vervulling zijner dromen.Hij luisterde soezig naar de lawaaiïgemuziek, het gezoem en gegons van dedrommen ronddrentelende mensen —de stadse stoepschijters waren er ookal en de pretzoekers uit omliggendedorpen, voorzichtig in groepjes bij me-kaar blijvend: om strategiese redenen— het botte gelal van enkele vroegezatlappen, al de geluiden, die tesamen

105

de kermis maakten. Wat die slagenbonkten op het hoofd-van-jut! En watklapten die slaghoedjes lekker daarhoog in de luchtl Kon ie straks ookwel es proberen, misschien haalde hijde laagste lijn wel.... en een blinkendemedalie kreeg ie in ieder gevall Bom!Boml Patsji daar waren ze aan't koek hakken.... Zouen ze vast mee-doen, straks.... as ie fortuin had, kréégie dan een koek extra.... hoefde-n-ied'r geen te kopen voor z'n moederlEn wat gingen de schuitjes van dieschommel hoogl Hij wou toch weles proberen, straks, om ook met depunt van zo'n schuitje tegen 'et boven-zeil te stoten net als Kiske Baks en z'nmeid daar.... zou ie de Puit meenemen.,die was 'et potigste en de grootste waag-hals.... Dan werd je door zo'n matroos— nou ja: 'n namaak-matroos! — ge-remd.... kon iedereen zien wat een kan-jer van een schommelaar je wel was!

106

En dan es draaien in de mallemolen,blijven zitten op je paard, een keer of

drie, vier, yijf achter mekaar.... de an

deren natuurlik hoogstens twee keer....Wat een roep zou dat allemaal gevenonder de jongens!.... En misschienkocht ie nog wel een knipmes aan degalanteriekraam... ja, dat deed ie vast 1...was meteen een blijvend gedachtenisaan deze dag van stralende glorielWat ze allemaal aasden op z'n vriend-schap.... Wat ze jaloers waren en be-gerigl Dat ze niet barstten van nijd•begreep je eigenlik niet! Moest jeze zien kijkenEn wat stond daar nou?Verwonderd hield de Lange z'n dren-telpas in en zijn hofhouding met hem.

Wa' touwt da' zijn, jongers? vroeghij. Da' stongt er toch doar strak nognie?Een kluitje mensen groepte samen omeen wrak stellagetje, waarbij een vent

107

met een Belze broek aan en een gelesnor hevig doende was met schreeu-wen en gesticuleren.

Loat oons es goan kijke, stelde deFijne bereidwillig voor. Die is doar netpas gekomme, deink.Het vijftal drong naderbij en de sliertvertwijfelde meelopers omstuwde da-delik de vreemde schreeuwer en zijntoestel.Het was een heel eenvoudig toestel:op een hoogpotig tafeltje stonden driekegeltjes; boven de kegeltjes hing vaneen dwarsbalkje een houten bal aaneen touwtje, en die bal kwam op dehoogte van de koppen der kegels. Datwas alles. En de vent met z'n slobbe-rende Belze broek beijverde zich in eenraar mengelmoes van Brabants enVlaams het hooggeacht publiek uit teleggen, wat de bedoeling van dit ge-heimzinnige en ingenieuze toestel was.— 't Is 'iel plezaant één makkelik, mein-

108

se! Zied' een keer toe.... Ahwel....kiek vat den bol mee vienger één doim...so sé.... Ik breng 'em achteroit.... so....nou visier iek, dat 'em sjuust leinst deboiteste pion zwiert.— iek loat emkaik... 'ai zwoait verbij die 'outere pop-pekes.... kom vrom.... één sloagt de mie-delste d'r tussen oit.... één g' ed ouwgeld verdiend, zullel Allee, komd' esoan 1 Wie rieskeircV een dubbeltjenom een kwartje te wiene? 't Is 'ielmakkelikl Een kind kant dalEinkel moar goe' oitkaike.... da' misnooit.... Allail 'k zaan eldek 'ier ei-kel één alleen gekommen om ulder oanwa' kermiscènze 't 'ellepe 1 AllailWie wilt den eeste zaan om m'n zwoa-re last -vva' te verlochte, geneird 'oe nie!Hij strooide een handvol dubbeltjes,kwartjes, guldens en rijksdaalders ophet tafeltje. Wantrouwig stonden watvolwassenen toe te zien, begerig loer-ogend naar het blinkende zilver. 't Zou

109

vast wel een heel moeilik kunstje zijn....Ze zouen 'et wel es 'willen probereneigenlik, maar niet als het een dubbel-tje kostte. De vreemde man deed ko-miek verbaasd. Kwasi verontwaar-digd speelde hij op:— Wilde gullie gin geld verdiene zoon-der a'ge j'w eige d'r krom vor motpene? Ahwel, ge mot et eiges wete,zullel 'k Em ekiek een loai vol geldg'orreve van een ouwe sukertaante,één nou 'em ik m'n eige voorgenomenom doar iederendeen van te loate mei-proffeteire.... 't Is een zoiver affair, al-lai.... gun me dan toch om ulder goe tedoen... So, sè... 't goa glad van aiges....En weer liet hij de bal zwaaien en vloogde middelste kegel omver. En nog eens,en nog eens.... 't Miste nooit. 't Gingvanzelf.... d'r was letterlik niks an....Maar het achterdochtige boerenvolkhapte nog niet....De Lange stond nu vlak bij het tafel-

110

tje. Hij had goed toegekeken en het leekhem een flauw kunstje.... As ie dáárgeld mee verdienen kon' Maar d'rstak zeker wel wat achter' Zo mak-kelik als het leek zou het wel niet zijn!...Als hij het eerst maar es proberen mochtvoor niks.... En alsof de man achter hettafeltje zijn gedachten geraden had, zeihij vrolik:

Allai toch, meinse! wa' stoade doarnaa te goapen één loat je fortoin oan jeloompe neus verbij goanl Zied 'es'ier: ik zee: een kind kant da'.... 'k Zal'et oe bewijze, zulle! 'Ier jonge! paktegij da bolleke nou es oan één gooi medoar es proontjes dieë miedelste pionmee omvaar.... Moar achterleinst, zul-le.... één ginnen aandere roake, wantdan zijde 't kwijt!Z'n vreemdsoortig koeterwaals klonkzo aardig en vertrouwenwekkend. Hetwas toch wel een vriendelike en ge-moedelike kerel. De Lange kreeg een

111

kleur van plezier, omdat hij de uitver-korene was. En hij wóu het juist zograag proberend Want in een heetopwellende begeerte had hij de mo-gelikheid doorschouwd hier in een oog-wenk zijn kapitaal te verdubbelen....te verdriedubbelen! Als hij dat kunstjewerkelik kon nadoend Hij zou niette lui zijn om zo gemakkelik geld te ver-dienen! .... Voorzichtig pakte hij de baltussen vinger en duim.— Nou zoiver mieke, manneke! instru-eerde de gezellige vreemdeling. Sjuustleinst de kopvan den boiteste... schoon...loat moar lostWeg zweefde de bal.... Gespannenkeek alles toe.... De Lange rilde evenvan opwinding.... Daar kwam ie alterug.... Flapl de middelste kegel,zuiver tegen z'n achterhoofd getroffen,sloeg om.

Edde 't gezien? triomfeerde de vent.'k Em et oe toch gezeed ! Wa' peisde?...

112

Een kind kant da'.... Ahwel.... prebierét nog 'ne kier, manneke.... toe moariOpnieuw liet de Lange de bal zwe-ven en weer sloeg de middelste kegeltegen de tafel. Hij beefde van agitatie.De Puit en Lewieke stieten hem al-lebei tegelijk veelbetekenend aan.

Eén wie wilt er nou es serjeus z'nfortoin bepreuven vor een dubeltje?vroeg de lachende mensenvriend. Al-lai dan, 'k zaan kiek m'n geld beu, zul-le.... kom, 'edde gulder zo'n compas-se mee de cénze van een aander?....Woagd' een dubeltje, gooit de pionomvaar.... één g'ed een kwartje ver-diend....Nog aarzelden de omstanders, die általrijker geworden waren. 'Wie zei hun,dat er niet t(Sch bedrog achter stak? Jehoorde zulke ongelofelike verhalen vanflessentrekkers en kwartjesvinders...Toen grabbelde de Lange zenuwach-tig een handvol centen uit zijn zak, zocht

8 113

er een zwart-aangeslagen dubbeltjetussen uit, en zei:— Ikke!Hij lei het dubbeltje neer en de ventdeponeerde er met een royaal gebaareen kwartje naast, lachend van vreug-de, dat er eindelik schot kwam in deaffaire.— Toe moar, jonge, zei hij aanmoedi-gend, met een loense blik op de schat,die weer in de broekzak verdween.Loate gaa die loompe suffers 'ier moares zien, 'oe a'ze doen motten om op dekártsten taal raak te woore....De Lange nam de bal. Hij beefde lichten wachtte even, tot zijn hand stil was.Het puntje van z'n tong kwam even tezien tussen zijn opeengeklemde lip-pen.... Joept daar ging de bal....schoor zuiver langs de buitenste kegel,keerde.... en daar lag de middelsteweert Een onderdrukt gejuich gingop onder de vriendjes. De vent schoof

114

met een verheugd gezicht de vijf endertig centen naar de gelukkige win-naar, zeggend:

Ziede 't naa? Die nie woagt dienie wientlEn de Lange, haastig, schoof het zwar-te dubbeltje terug en zei gesmoord:— Nog een keer....Een kwartje gewonnen! Met dat flau-we kunst; el Duizendmaal achter me-kaar kon ie 'etl Hij zou es eventjeswat verdienen! Die vent was zekermal! Hoeveel zou de zotterik wel wil-len verspelen ?.... Bom! daarlag de kegelweer! Nóg een kwartje verdiend! Eéngulden vijftig had ie, een volle daal.-derl Vijftig cent gewonnenl Hoelang had ie moeten ploeteren en sparenom vijftig cent bij mekaar te krijgen?En nou werd 'et geld 'em bij kwartjestegelijk gewoon toegesmeten!... DeLange voelde zich half dronken vanopwinding.

115

— Nog es! riep hij met een rood ge-zicht.Lewieke D emmers stiet hem aan, fluis-terde bevend:

Loat oons d'r van oonder trekkemee de twee kwartjes, Lange! Zome-deen goade verliere!Maar de Lange hoorde hem niet eens,want de gulle vent schreeuwde geest-driftig:— Wacht 'ne kier! Ik goan deze jon-gen een schoonderekaans geive, zulle !...Allai, manneke, lég je twee gewonnekwartjes in.... één ik zet er een veftigertegel Voiloal doar leet 'em!En met zwaar gerinkel kletterde deblinkende rijksdaalder neer voor deLange's verbluft gezicht. De vazallenslikten van opwinding en keken dui-zelend toe. Even aarzelde de Lange....In eens z'n twee kwartjes wagen?Er viel immers niks te wagen! Hij waszeker van z'n worp.... 't ging vanzelf....

116

Verleidelik blonk de dikke vijftiger inde zon.... Zou ie?....

Moar één dieng, ratelde de vent, diede aarzeling van den jongen zag, a'gedieë veftiger in de klep 'ed, motte weg-goan, manneken één een aander ok eseen kaanske geven, orl Allai, meinse,nou goa 't er spanne, zullel— Veruit dan moar! zuchtte de Langemet een hoofd als vuur; hij lei vast-besloten z'n twee kwartjes bij de ge-weldige rijksdaalder en greep de bal.Het werd muisstil rondom. De manleunde licht met één hand op het tafeltj e,blijkbaar ook in heftige spanning overde afloop van de kostbare worp....De hovelingen stonden hijgend toe tezien naar de vermeerdering van hungezamelike rijkdom. Nauwkeurig mik-te de Lange.... liet los.... En met eenschok van ontzetting zag hij dadelik,dat het deze keer mis was.... Tot zijnonuitsprekelike verbazing en schrik

117

week de bal om onverklaarbare rede-nen plotseling naar buiten af, zwaaideom en sloeg resoluut de buitenste kegelonderste boven.

Bhá, wa's da' naa? klaagde de manverlegen en graaide met een verveeldgebaar het geld naar zich toe. Wa'goade naa beginne, j ongeske ?... Ge motpertang goe miekel Da's naa spijtig,zulle!De Lange keek beteuterd naar het legeplekje, waar daareven nog zo veel geldlag, dat hij al in zijn zak meende tehebben. Hij zag het spottende lichtjeniet in de ogen van de sluwe kermis-gast en hoorde evenmin hoe achter hemeen paar boerenknechts honend en volleedvermaak grinnikten. Hij verwens-te zich zelf om zijn onhandigheid. Hoehad hij toch deze schitterende kanskunnen verspelen?.... Sufferd, die hijwas, om nou net deze keer de bal tever naar buiten te sturen' Nou had

118

ie nètg niks.... Een vaag gevoel, dat ietóch bedot werd, kroop aarzelig in hemomhoog en gaf hem even de neigingom hard van deze verleiding weg telopen.... Maar zijn hebzucht stond he-viger overeind en verdreef alle wijs-heid.... de speelwoede had hem te pak-ken en dreef hem tot doorzetten.— Nog es vor een dubbeltje, zei hijzacht, met een koppig gezicht.— Allee dan moar, stemde de vent ge-nadig toe. Maar suf nou nie, 'ee?De Lange sufte niet. Hij mikte langen zuiver, bedwong zijn trillende ze-nuwen, liet dan de bal gaan. Enwon. Zijn zelfvertrouwen kwam te-rug. Hij kón het dus nog wel, als hijmaar goed oplettel Verheugd stakhij zijn band uit naar het kwartje enzijn dubbeltje, maar de vent zei jo-viaal:

Loat es lège.... Ik wil weer es wa'bezoonders doen.... 'Ier, allai.... 'k 1g

119

ekiek d'r 'ne gulde neive... Toe moar!....zwoait 'em moar om!— Goed! glimlachte de Lange, zelf ver-zekerd: deze keer zou het grote bedraghem vast niet ontgaan 1 De man leun-de onverschillig tegen het stellagetjeen keek rustig toe, hoe de jongen mikteen mikte.... Dan ging de bal weg, en....sloeg in het heengaan de buitenste ke-gel omver....De Lange keek of ie onverwachts eenklap in z'n gezicht gekregen had.... Hoehad dát nou kunnen gebeuren?.... Z'nhand had niet gebeefd.... hij had zui-ver gemikt.... Maar veel tijd tot na-denken had hij niet, want de vent zeimeewarig:

Verloren Ge kek toch nie zoivergenog.... Nou, veruit, ik loat de vollegulde stoan.... Légde gij d'r moar éénonnoozel kwartje tege, dan is ie vorou a'ge 't wint.... omda' gij 'et zijt!

Doeget nie, Langes siste de

120

Puit angstig.... Ge verlierd' alles!Maar de Lange, woedend, wou niethoren. Hij grabbelde een kwartje bijelkaar en lei het koper op een hoopjenaast de lokkende gulden. Hij was nuheel bleek. Z'n gezicht stond strak enz'n ogen schitterden koortsig.... Enweer verloor hij: de bal kwam zonderiets te raken, tussen de kegels doorterug.... Hij knarste zijn tanden opeenen keek als gek naar de verraderlikebal, die plotseling zo eigenzinnig z'nvreemde en noodlottige wegen wan-delde.... Even hield de Lange zichkrampachtig vast aan de rand van hettafeltje en staarde met doffe ogen naarde dikke, vuile vingers van de vent,die z'n arme centjes weg gristen....Z'n hofhouding was dodelik ver-schrikt: vijf en dertig centen had medie stommerik van een Lange daareventjes verdobbeldl Stapelzot leekie well

121

Goa nou mee, Lange! drong de Dik-kop heftig aan. — Zij nou toch wijzer!Maar de Lange duwde hem nijdig opzij.... Vijf en dertig centen hierbij la-ten zitten, terwijl hij keer op keer datmalle kegeltje om kon gooien als iegoed oplette?.... Nou ja, hij was noueen paar keren onfortuinig geweest....z'n vingers hadden gebeefd.... stomook van 'em, dat ie z'n eigen zo node-loos opgewonden had!.... Was ner-gens voor nodig: hij lión 'et immersEn nou uitscheien?.... As ie simpelwast Nooit van z'n leven....— Nog es twee kwartjes tegen eenveftiger? lokte de verleider en liet hetgrote geldstuk onweerstaanbare blin-ken onder de ogen van de ongelukki-ge Lange.Eén seconde aarzelde deze. Toen deedhij zich plechtig de gelofte:

A'k di' win, scheer ik er vor goeduit 1 Oach toe, Lieven 'eerke, loat

122

me di' winne, clan za'k .... dan za'kSpeelwoede verstikte gebed en gelof-te, en met jagend hart haalde hij zijngeld te voorschijn, telde onder de ont-zette ogen van zijn gunstelingen vijftigcenten op het tafeltje uit en nam debal in zijn hand. Z'n hele lijf verstrakteals werd het van ijzer.... Nou beefdehij niet het minst. Z'n richtende handwas even vast als zijn scherp bereke-nend oog.... Nou moest het wel weerlukken.... En dan was ie er dik boven-op, had meer dan drie guldenl Enhij vermoedde geen seconde de list vande valse schooier, die weer argeloosen luchtig tegen de wrakke stellageleunde, zo het ding even scheef duw-de, en de bal uit zijn baan dreef.... heelweinig maar, doch net voldoende omte zorgen, dat de winnende kegel nietgeraakt kon worden.... En de bal raak-te de winnende kegel niet.... Verlorende vijftig centen 1 Ontzetting om-

123

greep koud en smartelik het hart vande Lange.... Ontzetting joeg door degezellen, die het kapitaal en daarmeehun avontuurlike kermistocht zagenwegsmelten als sneeuw voor de zon....Wat moesten ze nou? Vijf en tach-tig centen naar de knoppend Wathield ie helemaal nog over? Vijftienarmzalige koperen centen.... net nogde man drieg Daar dee je veelmee 1 De Fijne was razend van spijtigewoede.— Zot ! schimpte hij giftig. Loompestommeliengl 'Edde nou je zin?— Verrekte gij ! snauwde de Langeschor, wanhopig. Zijn 't jouw céntesoms?— Valt dood, steenezel! verwenste dePuit ziedend, werkte zich met de elle-bogen door de omstanders en liep hardweg, beledigd, vertwijfeld, dol vanwoede om de teleurstelling van deze

124

bedorven feestdag, die zo hoopvol enstralend begonnen was.Lewieke stond met tranen in z'n ogennerveus aan zijn lippen te plukken. DeDikkop keek somber en voelde vecht-neigingen.De Lange, bleek en bevend, dacht na.Wat zou hij doen?.... Vijftien centen....dat was niet veel.... Voor iemand, diegewend was aan het besef een guldente bezitten, was het eigenlik zo goedals niks.... En hij hád nog de kans, zijngeschokt bezit te herstellen, als hij ook.die laatste, armzalige rest nog waag-de.... Zou hij berusten in z'n smarte-lik verlies, in z'n smadelike nederlaag,zolang hij nog een kans had er weerbovenop te komen? .... Het ongelukkon hem toch niet blijven achtervol-gen1De Lange was gewend te vechten, tothij volkomen uitgeput neerlag.... Hijdiepte z'n laatste bezit onder uit zijn

125

broekzak op en bekeek het met tede-re, omfloerste ogen.— 'k 'Em nog drie stuivers, zei hij be-nepen.— Ik woag er drie kwartjes tegenin,bood de vent edelmoedig aan.Negentig centen samen.... Bijna z'n gul-den weer compleet!— Allee! stemde de Lange, overwon-nen, toe.En zo verloor hij ook de laatste over-blijfselen van zijn onuitputtelik ge-waande rijkdom.Totaal verbijsterd en verslagen stondhij voor het tafeltje, met openhangendemond en slap langs z'n lijf bungelendearmen. Er kwam een wonderlike leeg-te in zijn buik en zijn hoofd en hij waszo duizelig, dat hij meende om te val-len. Maar aan weerskanten had eenvan zijn gewezen vazallen hem vast enschudde hem aan zijn schouder heenen weer en raasde, vloekte en schimp-

126

te I En de vrolike, volle stem van deverwenste flessentrekker achter hettafeltje bralde z'n koeterwaals overhem heen, noodde de volwassenen na-derbij, lokte, beloofde, lachte, spottemet de onhandigheid van de lange slun-gel, die voor straf een paar stuivers hadmoeten laten en had alweer een nieuwslachtoffer gebiologeerd, een schonkigeboerenknecht met een dom gezicht, diehet voor niks es mocht proberen en slagop slag het onnozele kegeltje omknik-kerde.... een kunstje van niks Wlar-na hij rijp was om gepluimd te wor-den ....De Lange was weggedrongen van hettafeltje. 1Vlisselik en duizelig kwam hijuit het warme mensenkluwen in deruimte en strompelde ongelukkig weg.Waarheen? Kon niet schelen!Weg van de drukte, de hatelike, vrolikjoelende kermisvreugde. Naar huis,naar de dijk buiten het dorp En de

127

wanhopige, vertwijfelde, verontwaar-digde vriendjes gingen als dollen tegenhem te keer.- Gadverse stommen ezel Nou'emme niks meer!— Zijde nou contént, lillike woag'als?

'

-

Eel oonze galde noar de pinnekes!...Schoelie! Zot!— Ge mot nog es vroagen of a'me meeje meegoan, oakeliken soap!— Sodeju! vloekte de Fijne radeloos.

Loat 'em noar de flikker loope!grauwde de Dikkop woest. Kom mee,jongers, dan goan me-n-oonder me-koare de kerremes op.... 'k Em nogtwee sjoewe IEn ze drentelden weg, de armen om el-kaars schouders, broeders in hun mach-teloze woede, en lieten de berooide,verslagen Lange alleen met zijn ver-bij stering en zijn knagend zelfverwijt....Alles verlorenlAlles naar de pinnekes

128

En door eigen, stomme schuld!Het glorieuze resultaat van een heeljaar werken en zuinig zijn, een heeljaar hopen en verlangen.... met éénslag weg! Hoe was het toch geko-men? Wat was er gebeurd? Hoe wasdat vreselike ongeluk d) overstelpendop hem neergeslagen?.... Z'n dwalen-de, verwezen blik viel op de torenklokkwart over vijven.... Een kwartiergeleden was hij de gelukkigste, de rijk-ste jongen van de wereld geweest....Een kwartier geleden nog maar.... vijf-tien onnozele minuutjes.... Een kwar-tier geleden nog liep hij rond te ban-jeren, fier als een goudhaantje, rijk,machtig, geëerd.... Ze hadden om hemheen gezwermd, hem smekend aange-keken, hem gevleid, geworven om zijn.gunst.... Als een koning had hij ge-staan te midden van zijn vazallen, rijkgenoeg om geschenken te geven, ver-blindend, verheven, een heerser, een

9 129

rijkaard, een vorst.... En nu....Eén stomme streek, en alles was weg!...Daar liep ie alleen, van ieder verlaten,suffig, totaal verslagen.... Een armeJob, een Lazarus.... Ze hadden 'emallemaal in de steek gelaten nu hij ver-nederd was en beroofd en ongelukkig,en hij had toch zo 'n onweerstaanbarebehoefte aan een hartelik woord, dieLange.... Het vras zo verbijsterendsnel gegaan! Met zo'n zware plofwas hij eensklaps neergestort uit dewolken van zijn geluk naar de hardebodem in de kelder zijner verslagen-heid.... De woorden van meneer pa-stoor uit de lering kwamen hem in degedachten: Wie zich verheft, zal ver-nederd worden.... Hij had zich ver-heven!.... En hoe was hij vernederdlV ers chrikkelikl Was er wel ooitiemand v6ór hem zo diep rampzaliggeweest?.... Zo volkomen en redde-loos door het ongeluk overweldigd?....

130

Geen ritjes in de mallemolen, geenkoek, geen kaneelstek, geen zakmes....Geen hulde in eerbied, geen verwon-derde dank van vader en moeder ende kleintjes.... Niets dan leegte, don-kerheid, berouw, verdriet, grondelozewanhoopt 0, wat had ie een spijt,dat ie niet opgehouen had, toen ie dievuile vent twee kwartjes had afge-wonnen] Wat zou ie dan niSu aan't feesten zijn] Verheven.... verne-derd] Wat had meneer pastoor ookweer voor een exempel daarvan ge-geven?.... Het vrouwtje van Stavo-ren?.... Ach, wat kon hém dat sche-len] Wat kon hem de hele wereld sche-len?.... Verdomme] Verdomme]Verdomme.... Hij was alles kwijt!Was heel z'n gulden kvvijti Ogod-ogodogodiIn eens begon de Lange hard te lopen.Hij kon die muziek, dat gezang, datwilde kermisgejoel niet aan zijn oren

131

uitstaan. Hij kon het gezicht van aldie lachende, rumoerende vreugde nietlanger verdragen.... Hij holde naarhuis....Achter hem schimpte in eens de schellestem van de Puit:

Noakende kerkrat! Koale neet!SteenezellHij had moeten omkeren en de schend-brok aanvliegen. Maar hij had er demoed en de kracht niet toe, en liepwat hij lopen kon om thuis te komen.Het huis was gesloten. Alles was naarde kermis. Alles vierde feest, lachte,joelde, zong, had plezier.... Hij alleen,hij alleen was ziek van verdriet, vanverdriet, van schrik, van ontsteltenis,van hartbrekende armoe.... Stil liephij om het huis heen, ging de schuurin, kroop door het raampje en vondop de tast het keldervenster, want ineens hadden beet wellende tranen zijnogen verblind....

132

En in de donkere kelderhoek zat deLange voorovergebogen op het legezuurkoolvaatje, de ellebogen op deknieën, het gezicht in de handen ver-borgen en huilde met lange uithalen,snikte alsof zijn hart gebroken was,schreide, schreide, tot zijn ogen brand-den en hij geen tranen meer had....

EINDE

133

Dit boek is gezet uit de Gravure-letteren gedrukt in het jaar 1928 op de per-sen van G. J. van Amerongen & Co.

te Amersfoort