Hoofdstuk 1

Afgelopen 50 jaar gezondheid wereldwijd verbeterd (stijging van levensverwachting), door verbeterde economische situatie, maar vooral door verbetering van de persoonlijke hygiëne, betere watervoorzieningen, sanitaire voorzieningen en scholing. Uitdagingen van nu: Tuberculose, HIV, Malaria, kinder- en moedersterfte. Globalisering ziektes grensoverschrijdend. Er is een grote ongelijkheid op het gebied van gezondheid tussen personen en bepaalde regio’s (arm/rijk, stedelijke gebieden/platteland, vrouwen/mannen en etnische minderheden) door toegankelijkheid en GDP van een land. Vaak is het belangrijk om problemen op een lokale manier op te lossen. Soms is dit niet mogelijk samenwerking tussen verschillende landen is nodig. Sterke relatie tussen gezondheid en ontwikkeling.

Gezondheid een staat van compleet fysiek, mentaal en sociaal welkzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of handicap. Publieke gezondheid de gezondheid van populaties kennis van ziekte, preventie, gezond gedrag, etc. Mondiale gezondheid Verbeteren van gezondheid wereldwijd en gelijkheid voor iedereen bereiken nationale gezondheidsproblemen, determinanten, oplossingen en samenwerking tussen verschillende landen.

GDP:Laag-inkomensland >$1035Laag-middel-inkomensland $1036 - $4085Hoger-middel-inkomensland $4085 - $12615Hoog-inkomensland <$12616

Verbeteren van ontwikkelingen van landen en de wereld Millennium Development Goals, later Sustainable Development Goals. Technologie zorgt voor vooruitgang in de gezondheid. Bijvoorbeeld uitroeiing van de Pokken: naalden steriliseren hergebruiken, mensen isoleren en vaccineren. Eerste uitgeroeide ziekte.

Gezondheid afhankelijk van meerdere factoren (leeftijd, cultuur, inkomen, scholing, kennis, sociale status, sekse, genetische factoren, toegang tot zorg, etc.). Als lagen-inkomenslanden focussen op publieke hygiëne, educatie en kost-effectief investeren in voeding en gezondheid, kunnen deze landen ook een hoog gezondheidslevel halen. Doel is dit zo goedkoop mogelijk en lang mogelijk aan bieden. Sub-Sahara Afrika burden of disease vooral overdraagbare ziekten.

Hoofdstuk 2

Gezondheidsdeterminanten: - Sociaaleconomische status hoe hoger de

status hoe meer controle over je leven, dit kan positief zijn. Sociale netwerken zorgen voor steun.

- Cultuur is bepalend voor de omgang met ziekte en gezondheid.

- Fysieke omgeving. - Educatie, zorgt voor kennis over een gezonde/goede manier van leven en zorg ook

voor een verhoging van de sociaaleconomische status. - Persoonlijke keuzes en gedrag hoe gezond iemand leeft. - Toegang tot (passende)zorg. - Bestuur, beleid en interventies.

Gezondheidsindicatoren: zuigelingensterfte, levensverwachting bij de geboorte, moedersterfte, percentage neonatale sterfte, kindersterfte, morbiditeit, sterfte, sterftecijfer, afwijkingen, prevalentie, incidentie, overdraagbare ziektes, niet-overdraagbare ziektes en letsel, gezondheid, HALE: health-adjusted life expactancy (verwachtte levensduur in goede gezondheid), DALY: disability-adjusted life years (som van verloren levensjaren). Een stijging van de levensverwachting gaat gepaard met een stijging van het aantal jaren leven in minder goede conditie. Verschuiving van overdraagbare ziektes naar niet-overdraagbare ziektes, hoe hoger het inkomensniveau van een land hoe groter de kans op niet-overdraagbare ziektes.

Mensen van het platteland zijn over het algemeen minder gezond dan mensen uit de stad. Etnische minderheden hebben vaak een minder goede gezondheid dan de meerderheid van de bevolking. Arme mensen zijn vaak minder gezond dan rijke mensen, dit geld ook voor lager opgeleiden mensen. Mensen met een lagere sociale status vertonen ongezonder gedrag die gezondheidsrisico’s met zich mee brengen. Vrouwen hebben in sommige landen een zwakke sociale positie wat slecht is voor hun gezondheid.

Verschijnselen gerelateerd aan de populatie die de gezondheid van mensen beïnvloeden: - Populatiegroei. - Ouder wordende populatie ouderen lopen een hoger gezondheidsrisico. - Urbanisatie vooral in lagen-inkomenslanden, slechte infrastructuur en veel

ziekteverwekkers bij elkaar. - Demografische verdeling lagen-inkomenslanden hoge vruchtbaarheid, dus snelle

populatie toename. - Demografische transitie verschuiving van hoge vruchtbaarheid en hoge sterfte

naar lage vruchtbaarheid en lage sterfte en ertussen een populatiegroei.

Epidemiologische transitie: verschuiving van ziektelast gedomineerd door overdraagbare ziektes naar een ziektelast gedomineerd door niet-overdraagbare ziektes. Lage-inkomenslanden zijn nu bezig met de verschuiving.

1. Hoge schommelende sterftecijfers gerelateerd aan slechte gezondheid, condities, epidemieën en hongersnoden.

2. Progressieve afname in sterftecijfer wanneer epidemieën minder vaak voorkomen. 3. Verdere afname in sterftecijfer, stijging in levensverwachting en overheersing van

niet overdraagbare ziektes.

Gezondheidswinst bereiken door te focussen op in investeringen in voeding, gezondheid en educatie voor met name de arme mensen, verbeteren van de kennis over hygiëne en geselecteerde investeringen maken in gezondheidsdiensten die tegen een lage kost een hoge impact hebben op de gezondheidsstatus.

Ziekte last in toekomst beïnvloed door: economie, wetenschap, klimaat, politiek, terugkerende infectieziektes, voedselveiligheid, populatiegroei, vergrijzing en migratie.

Hoofdstuk 3

Gezondheid is belangrijk voor menselijk kapitaal. Het bepaald of mensen onderwijs kunnen volgen en succesvol zijn. Kosten voor de gezondheidzorg worden grotendeels betaald door de overheid, vooral armere mensen zijn hiervan afhankelijk. Als deze kosten niet door de overheid gedekt wordt, heeft dit grote impact op de armere bevolking.

Relatie tussen gezondheidszorg en onderwijs: - Relatie tussen gezondheid over verschillende generaties: de gezondheid en het

niveau van de educatie van de ouders is bepalend voor de gezondheid van de kinderen.

- Relatie tussen voeding en ziekte: als kinderen ondervoed zijn, heeft dit een negatieve invloed op de cognitieve ontwikkeling en de schoolprestaties van kinderen.

- Rol van educatie bij gezondheid mensen kunnen ziektes makkelijker controleren of voorkomen.

Als mensen gezond zijn is dit positief voor de arbeidsproductiviteit. Gezonde mensen worden ouder en kunnen langer werken, hierdoor kunnen ze ook meer verdienen. Gezonde mensen kunnen over het algemeen hun werk beter uitvoeren dan ongezonde mensen. Zieke mensen blijven thuis en kunnen niet meer werken, ze verdienen dan ook niks. Het inkomen van de mensen daalt, maar de kosten voor zorg stijgen (ook vervoer naar ziekenhuis kost geld). Equity verschillen in gezondheid die niet nodig zijn, de gezondheid van bepaalde (groepen) mensen blijven achter, dit is oneerlijk. Inequality verschillen in gezondheid die gewoon bestaan. Iedereen wordt gelijk behandeld, maar de gezondheidsstatus kan verschillen. Health disparities verschil in gezondheid gerelateerd aan sociale of economische achterstanden.

Toegankelijkheid van de zorg: - Geografische toegankelijkheid afstand tot een ziekenhuis/arts. - Beschikbaarheid van de zorg aanbod van goede zorg. - Financiële toegankelijkheid genoeg geld om zorg te kunnen betalen. - Aanvaardbaarheid van de zorg in hoeverre het geaccepteerd wordt door de

omgeving om naar een arts te gaan (cultuur/geloof).

Over het algemeen hebben minder welgestelde mensen een slechtere gezondheid, minder goede gezondheidsfaciliteiten, wordt er meer gelogen over de gezondheid en hebben mensen minder geld om de zorg te financieren. De minderbedeelde groepen zijn met namen: vrouwen, armen, mensen van het platteland, etnische minderheden, laaggeschoolden, etc.

Tussen landen en regio’s zijn enorme verschillen qua gezondheid. Landen met hogere inkomens hebben voor verschillende bevolkingsgroepen vrijwel allemaal dezelfde opvallende indicatoren. Bij armere landen zijn de onderlinge verschillen tussen bevolkingsgroepen veel groter. De groepen wijken dan ook sterker af van het gemiddelde van dat land. De meeste hoge-inkomenslanden, behalve de VS, hebben een verplichte universele ziekteverzekering. Iedereen heeft dus toegang tot de gezondheidszorg, de zorg

instellingen zijn niet afhankelijk van inkomsten van mensen. Hoe efficiënter de zorg is in gericht hoe lager de kosten afkomstig van het GDP zijn. Openbare uitgaven voor gezondheidszorg door overheidsinstellingen gefinancierd. Particuliere uitgaven voor gezondheidszorg eigenrisico, aanvullende verzekeringen, etc.

Goede gezondheid bevordert economische ontwikkelingen. Hoe beter de economische status hoe beter de gezondheidsbevordering voor individu en maatschappij.

Hoofdstuk 4

Mensenrechten belangrijk, hierdoor worden de gezondheidsverschillen binnen landen verkleind, iedereen krijgt de mogelijkheid om zorg te gebruiken en informatie te verkrijgen over zorg. Mensen rechten zijn ook belangrijk tijdens epidemie uitbraken, onderzoek met/naar mensen en bij het verdelen van middelen over de wereld. Universele verklaring van de rechten van de mens iedereen heeft recht op een levensstandaard die voldoende is voor de gezondheid en welzijn (voeding, kleding, huisvesting, medische zorg, recht op veiligheid, etc.). Regeringen zijn verplicht de rechten die zij verklaren te respecteren en te beschermen.

Code van Neurenberg eerste document voor ethische principes waar artsen rekening mee moeten houden tijdens onderzoek. Vrijwillige toestemming. Onderzoek moet noodzakelijk zijn voor een sociaal goed. Onderzoek mag geen risico’s voor deelnemers met zich mee brengen. Verklaring van Helsinki World Medical Association. Ethische beginselen tegen biomedisch onderzoek op mensen. Ethische richtlijnen zijn de meest invloedrijke/geciteerde onderzoeken. Verslag van Belmont US nationale commissie voor bescherming van menselijke proefpersoenen voor biomedisch en gedragsmatig onderzoek richtlijn voor onderzoek.

6 voorwaarden voor een onderzoeksprotocol: - Sociale waarde. - Wetenschappelijke geldigheid. - Eerlijke ontwerp selectie. - Aanvaardbare risico-batenverhouding. - Toestemminggevers zijn voldoende geïnformeerd. - Respect voor onderwerpen die aanbod komen.

Beginselen voor de verdeling van schaarse middelen: gezondheid maximalisatie, gelijkheid, prioriteit aan de slechtst bedeelden en persoonlijke verantwoordelijkheid.Eerlijkheid transparantie over besluitvorming, vertegenwoordiging van belanghebbende, gegevens passend gebruiken.

Hoofdstuk 5

Gezondheidssysteem combinatie van middelen, organisatie en management om gezondheidszorg te kunnen bieden. Gezondheidszorgsysteem alle actoren, instellingen en middelen die alle handelingen met betrekking tot gezondheid uitvoeren. Primair doel gezondheid verbeteren. Verantwoordelijk voor:

- Preventie, diagnose, behandeling en revalidatie van ziekten. - Bescherming zieken en familieleden. - Bewaking en werking van laboratoria. - Regelgeving voor voedsel en medicatie.

Gezondheidszorg kan privaat winstgevend zijn, privaat niet-winstgevend of publiek. Economisch groeiend land meer geld naar de gezondheidszorg basisverzekering, verbeteren van effectiviteit, efficiëntie en gelijkheid binnen het zorgsysteem. Gezondheidszorgstelsel financiering van zorg, leveren van zorg, beleid van zorg.

3 niveaus binnen een zorgstelsel: - Primair thuis, huisarts (lage-inkomenslanden: verplegers, assistenten)- Secundair ziekenhuis. - Tertiair gespecialiseerd ziekenhuis in grote steden.

Gezondheidssystemen verschillen per land, 3 typen:

- Nationale gezondheidszorg model overheid betaald alle zorg.

- Nationale ziektekostenverzekering programma’s iedereen verplichtte (basis)verzekering.

- Pluralistische systeem iedereen betaald voor eigen zorg.

Verzekeringssystemen in hoge-inkomenslanden goed ontwikkeld effectiever in het halen van de doelen van een gezondheidszorgstelsel. Vaak wordt een groot deel van het GDP uitgegeven aan gezondheid.

Uitdagingen voor gezondheidsstelsels: vergrijzing, niet-overdraagbare ziektes, kwaliteit van beleid, personeel (hoeveelheid, kwaliteit en verdeling), financiële middelen, kwaliteit van zorg, toegang van de zorg en kosten voor arme bevolking moeten omlaag.

Beleid treft meerdere sectoren moeilijk om een goed beleid te maken. Gemeenschappen meer controle zelf benodigde diensten effectiever/efficiënter inkopen bij een private sector. Moeilijk geschoold personeel op de juiste plek te krijgen stimulans: huisvesting, hoge lonen of betere toegang tot opleiding in gebieden met weinig zorgverleners. Kwaliteit van dienstverlening verbeteren door toezicht houding, duidelijke richtlijnen, protocollen en logische, gestandaardiseerde procedures.

Verbetering van gezondheidszorg voor arme bevolking/minderheidsgroepen groepen betrekken in planning en design van interventies en meer aandacht voor verzekeringen. Algemene zorg zal verbeteren. Beschikbare middelen besteden aan maatregelen die preventie maximaal verbeteren en de meest schadelijke ziektes behandelen: veilig water, verbeterde sanitaire voorzieningen, betere hygiëne, basispakket voor gezondheidszorg, vaccinatie, voorkomen/behandelen HIV, tuberculose en malaria, tabak verbruik verminderen, verminderen van zoutconsumptie en behandeling van hoge bloeddruk.

Hoofdstuk 6

Cultuur als belangrijkste gezondheid determinant: - Gerelateerd aan gezond gedrag voeding en hygiëne. - Bepalend voor perceptie van mensen over ziekte. - Bepalend voor gebruik van gezondheidsdiensten. - Verschillende praktijken met betrekking tot gezondheid en medische behadeling. - Culturele waarden kunnen gezondheid positief of negatief beïnvloeden.

Cultuur is het geheel dat kennis, overtuigingen, kunst, wetgeving, moraal, gewoonte en andere vermogens omvat die een mens als lid van de samenleving heeft verworven. Cultuur is dus het gedrag en de overtuigingen die worden gedeeld en geleerd. Samenleving is een groep mensen die een specifieke plaats innemen en dezelfde culturele tradities delen. Binnen een samenleving heerst er een sociale structuur. Cultureel relativisme culturen zijn uniek en kunnen alleen volgens hun eigen normen en waarden geëvalueerd worden. Verschil tussen illness en disease. Disease slecht functioneren van het individu. Illness persoonlijke reacties op ziekte of ongemak (je niet lekker voelen is iets anders dan ziek zijn).

Cultureel gerelateerde verklaring van ziekte: - Lichaam uit balans (temperatuur/energie/bloed). - Bovennatuurlijke oorsprong (betovering/geest/demonen/goden). - Emotionele stress (schrik/verdriet/jaloezie). - Seksuele zaken (verboden persoon/te veel).

Ziekten kunnen worden voorkomen door bepaalde rituelen of verboden.

Gebruik van zorg bepaald door: - Kosten. - Betaalmiddelen die geaccepteerd worden door een arts of genezer:

o In natura. o Contant geld. o Verzekeringen.

- Reputatie van aanbieder. - Omgang met patiënt.

Er zijn meerdere aanbieders van zorg: beoefenaars van inheemse geneeskunde, lokale aanbieders (priester, herboristen(kruiden)), westerse geneeskunde en combinatie van inheemse en westerse gezondheidspraktijken. Mensen proberen vaak eerst een middel dat ze zelf hebben, daarna naar traditionele genezer en pas als laatste optie gaan ze naar een arts die ‘modernen geneeskunde’ beoefent.

The ecological perspective gezondheidsgedrag wordt door factoren van verschillende niveaus beïnvloed. Gedrag wordt beïnvloed door de sociale omgeving maar het beïnvloed de omgeving ook.

Factors Definition

Individual Individual characteristics that influence behaviour such as knowledge, attitudes, beliefs, and personality traits

Interpersonal Interpersonal processes, and primary groups including family, friends, and peers

Institutional Rules, regulations, policies, and informal structures

Community Social networks and norms or standards that exist formally or informally among individuals, groups, and organizations

Public policy Local, state, and federal policies and laws that regulate or support healthy actions and practices for disease prevention, early detection, control, and management

The Health belief model gedrag van mensen is afhankelijk van de kans om ziektes te krijgen, de ernst van de ziekte, voordelen van preventief gedrag en belemmeringen voor preventief gedrag.

Gedragsverandering is een proces met verschillende stadia: precontemplation (voor ontkenning), contemplation (antwoorden/nadenken), besluit, actie, onderhouden.

The diffusion of innovations mode communicatie vereist voor bevordering van sociale verandering. Hierbij is ‘diffusion’ het proces waarbij innovaties worden doorgegeven aan andere leden uit de samenleving. Stadia van diffusie: erkenning van een probleem of behoefte, uitvoering van onderzoek, ontwikkeling van strategieën en materialen, commercialisering van de innovatie, verspreiding en acceptatie van de innovatie en gevolgen van de aanpassing van de innovatie. Bij het doorgeven van de innovaties, zullen verschillende groepen ontstaan. Innovator, early adopters, early majority, late majority, late adopters en laggards.

Verandering wordt beïnvloed door:- Voordelen die mensen uit de innovatie denken te halen. - Mate waarin de innovatie in de cultuur past. - Test gemak van de innovatie. - Het bestaan van een groep die de innovatie al heeft geprobeerd. - Kosten efficiëntie, tijd/energie/geld verbruik van de innovatie.

Voor gedrag kan veranderen moet er een beoordeling komen van het gedrag, de schade voor de gezondheid, motivatie voor het gedrag en mogelijke reacties op maatregelen om gedrag te veranderen. Sociale beoordeling/ sociaal effectbeoordeling proces voor beoordelen van effecten van geplande interventies, monitoring en beheer van gevolgen. Kijken naar verschillende domeinen anders dan gezondheid. Gemeenschap wordt betrokken, lokale processen gebruiken.

Hoofdstuk 7

Risicofactoren voor de gezondheid die betrekking hebben op het milieu moeten worden aangepakt om de millenniumdoelstellig voor ontwikkeling te halen. Vies drinkwater diarree uitdroging. Omgeving externe fysieke, chemische en microbiologische processen buiten de controle van de mens. Environmental health aspecten van de gezondheid die worden bepaald door fysieke, chemische, biologisch, sociale en psychosociale factoren uit de omgeving. Theorie en praktijk van het beoordelen, corrigeren, beheersen en voorkomen van die factoren in de omgeving die mogelijk nadelig kunnen zijn voor de gezondheid van de huidige en toekomstige generaties.

Belangrijkste problemen met betrekking tot de omgeving: - Huishoudelijke luchtvervuiling (household air pollution) 3 miljard mensen zijn

afhankelijk van vaste brandstoffen, voor het koken en verwarming van huizen. De afvalstoffen die hierbij vrijkomen worden niet naar buiten gevoerd ziekte aan luchtwegen, kanker, hart- en vaatziekten, etc. Vrouwen en kinderen zijn het meeste thuis kwetsbare groep.

- Omgevingsluchtvervuiling (ambient air pollution) luchtwegklachten, longkanker, ischemische hartziekte, beroerte, etc.

- Water, sanitaire voorzieningen en hygiëne lage- en middel-inkomenslanden veel parasieten die via water verspreiden. Oudere, armen zonder opleiding en mensen met een verminderd immuunsysteem zijn kwetsbare groepen.

Sociaaleconomische gevolgen hebben een grote impact, omdat 25% van de ziektelast wereldwijd te wijten is aan de omgevingsfactoren. Dit treft vooral armere mensen en is van negatieve invloed op de productiviteit.

Uitdagingen voor de toekomst: bevolkingsgroei, infrastructuur in lage- en middeninkomenslanden, verhoogde vervuiling, actie tegen gezondheidsproblemen buiten gezondheidssector om.

Hoofdstuk 8

Sterke relatie tussen voeding en gezondheid fundamenteel voor groei en ontwikkeling (mentaal en fysiek) van een kind. Ondervoeding is een groot probleem, vooral bij arme, vrouwen en kinderen. Ondergewicht bij kinderen is de nummer één doodsoorzaak bij kinderen onder de vijf jaar. 26% van de kinderen zijn ‘stunted’ (verminderde groei). Er zijn relatief goedkope oplossingen voor het voedselprobleem, deze worden alleen niet doorgevoerd. 30% van de wereldbevolking heeft overgewicht.

Malnutrition (ondervoeding) geen goede voeding, te weinig of van de verkeerde soort. Undernourisched onvoldoende energie en voedingsstoffen. Overgewicht/obesitas mensen die te zwaar zijn voor hun lengte. Combinatie van genetische gevoeligheid en ongezonde leefomgeving. Veroorzaakt door een stijging van toegevoegde suikers, toegenomen vleesconsumptie, vrije handel en stijging van het inkomen. Voedingscomponenten die een rol spelen: vetten, natrium, toegevoegde suikers, geraffineerde koolhydraten.

Voedingsstatus afhankelijk van onmiddellijke oorzaken (beschikbaarheid), onderliggende oorzaken (ontoereikende toegang tot voedsel) en basisoorzaken (economische factoren).

Bij zuigelingen en kinderen wordt een groeicijfer berekend op basis van hun gewicht en lengte. Ondervoeding in deze kwetsbare groep kan leiden tot een verminderde ontwikkeling, slechtere gezondheid en een verlaagde productiviteit. Deze negatieve effecten kunnen zelfs blijvend zijn. Body Mass Index: BMI tussen de 18,5 en de 25 is gezond. Lichaamsgewicht in kg gedeeld door je lengte in het kwadraat. Ondervoeding verhoogt het risico op ziekte en ondervoede vrouwen hebben een sterk verhoogd risico op sterfte aan zwangerschap gerelateerde onderwerpen.

Vitamine A: in groente en fruit, levermelk en eieren. Gebrek Xeroftalmie: nachtblindheid, uitdrogen van de ogen, verminderde werking van het immuunsysteem en verminderde groei bij kinderen. Jodium: in vis en planten gekweekt in een jodiumrijke bodem. Gebrek struma op schildklier (onvolledige ontwikkeling), kans op miskraam verhoogd, afwijkingen bij baby’s en slechthorendheid.IJzer: in vis, vlees en gevogelte, fruit, granen, groente, noten en gedroogde bonen. Gebrek bloedarmoede, vermoeidheid, grotere kans op vroeggeboorte, bloeding en sterfte tijdens de bevalling. Zink: rood en wit vlees en schaaldieren. Gebrek groeiachterstand, verminderd immuunsysteem, huidaandoeningen, hypogonadisme en cognitieve stoornissen. Foliumzuur en calcium: groene bladgroenten, vruchten, bonen, erwten, noten, meel (foliumzuur) en zuivelproducten (calcium). Gebrek hoge bloeddruk tijdens zwangerschap.

Zwangere vrouwen behoefte aan voldoende eiwitten en energie, ijzer, jodium, foliumzuur, zink en calcium. Baby’s eerste 6 maanden behoefte aan borstvoeding. Adolescenten behoefte aan alles door groeispurt. Volwassenen moeten letten op voldoende calcium.

Hoofdstuk 9

Sekse biologisch. Gender sociale rol, bepaald door cultuur. Vrouwen lopen meer gezondheidsrisico’s. Vrouwen hebben over het algemeen een lagere status dan mannen minder voeding dan mannen, depressie, verkrachtingen, slechte toegang tot zorg, etc. Vooral in laag- en middel-inkomenslanden veel slechte voeding, seks-selectieve abortus, discriminatie, geweld en seksueel misbruik.

Ziekte, belemmering en dood door moederlijke oorzaken zijn bovendien onnodig hoog. Hierdoor sterven jaarlijks 300.000 vrouwen. Ongeveer 15% hiervan komt door het ondergaan van een onveilige abortus. Indirecte oorzaken van dood door moederlijke oorzaken zijn ziekten van de moeder die de zwangerschap vermoeilijken (HIV). Directe oorzaken zijn bijvoorbeeld bloedingen of infecties bij de geboorte. Ingewikkelde bevallingen die niet voldoende worden begeleid kunnen ook tot problemen leiden, zoals een fistel (een niet-natuurlijk kanaal tussen de vagina en het rectum). Dit heeft sociale en economische gevolgen: vaak worden deze vrouwen gestigmatiseerd of verlaten. Het risico op moederlijke morbiditeit of mortaliteit is verhoogd als je als vrouw stunted (dus te klein voor je leeftijd) of ondervoed bent, jong bent getrouwd, jong je eerste kind hebt gekregen, meer dan 5 kinderen hebt gekregen en zwangerschappen hebt gehad die dicht op elkaar zaten. Het ontbreken van familie planning en de vraag hiernaar zijn oorzaken van de voorgenoemde gebeurtenissen. Dit is in het bijzonder het geval op sommige plaatsen in Zuid-Azië en veel van Sub-Sahara Afrika, waar de vruchtbaarheid nog steeds hoog is en de aanwezigheid van familie planning laag. Als familie planning meer zou worden gebruikt, zou dit de leeftijd van de moeder bij het krijgen van het eerste kind verhogen, intervallen tussen het krijgen van kinderen verbreden, het aantal kinderen per vrouw doen afnemen. Dit zou vele levens redden, vooral in laag- en middel-inkomenslanden met zwakke verloskundige spoedhulp. Toekomstige moeders hebben bovendien meer kans om te overlijden als ze te maken hebben met ‘de drie vertragingen’:

1. De vertraging in het besluiten om hulp te zoeken. 2. De vertraging in het bezoeken en bereiken van een medische faciliteit. 3. De vertraging in het ontvangen van geschikte zorg in een medische faciliteit.

Gezondheid van de moeder beïnvloed de gezondheid van de kinderen. Gezondheid van vrouwen verbeteren door educatie, verloskundige aanstellen en goede verdere hulp voor verloskundigen kost-effectieve maatregelen zijn nodig.

Hoofdstuk 10

Overlijden veroorzaakt door: - Lage inkomenslanden: oorzaak ligt vooral bij infectieziekten.- Hoge inkomenslanden: oorzaak ligt vooral bij complicaties tijdens geboorte, zoals

aangeboren afwijkingen.- In de sub-Sahara zijn vooral malaria en HIV/aids de hoofdoorzaken.

Hoog sterftecijfer kinderen hangt samen met armoede, educatie moeder, gezondheid moeder, plaats van geboorte, omgeving, voeding, veiligheid en kennis over gezondheid.

Immunisatie is een van de meest succesvolle en kosteneffectieve interventies voor de gezondheid van kinderen die verkrijgbaar is het voorkomt 2 tot 3 miljoen doden en beschermd zo’n 100 miljoen mensen tegen ziekte en belemmeringen.

- Economische groei en vermindering van armoede: minder verloren inkomen door ziekte en het betalen van medicijnen.

- Levensverwachting wordt hoger. Het nationale immunisatie programma in de lage- en middel-inkomenslanden richt zich op 6 ziekten: difterie, kinkhoest, tetanus, polio, tuberculose en mazelen. Tien jaar geleden zijn de belangrijkste vooruitgangen geboekt in het ontwikkelen, bekend maken, en verspreiden van het vaccin. Tegenwoordig worden er succes geboekt in het bestrijden van andere ziektes, dan de 6 in het originele EPI. Deze nieuwe vaccins hebben betrekking op Hepatitis B, Hip (haemophilus influenzae), pneumokokkeninfectie, Rota virus, gele koorts en Hpv. Uitdagingen met betrekking tot universele kinderimmunisatie:

- Gebrek aan infrastructuur en personeelsbeleid. - Gebrek aan vraag. - Gebrek aan aanbod. - Gebrek aan financiële hulpmiddelen.

Om sterfte door longontsteking en diarree te verminderen, zijn er interventies opgericht die zich richten op de bescherming, preventie en behandeling van deze ziektes.

- Bescherming: o Uitsluitend borstvoedingo Geschikte aanvullende voedingo Vitamine A-supplementen

- Preventie:o Vaccins: pertussis, mazelen, Hib, PCV en Rota viruso Handen wassen met zeepo Veilig drinkwater en sanitatieo Verminderen van luchtvervuiling in huishoudenso HIV preventieo Cotrimoxazole prophylaxis voor Hiv-geïnfecteerde kinderen

- Behandelingo Verbetering van vragen naar zorg en verwijzing naar zorgo Management voor gezondheidsfaciliteiten en ook op gemeenschapsniveau

o Voorzien van ORS, zinc, antibiotica en zuurstofo Voortzetten van voeding (inclusief borstvoeding)

Hoofdstuk 11

Gezondheid van adolescenten (tussen 10 en 19 jaar) belangrijk grote groep, gezondheidsgedrag wordt ontwikkeld, unieke ziektelast en belangrijke connecties met Millennium Development Goals. Jeugd tussen 15 en 24 jaar.

Doodsoorzaken adolescenten: verkeersongevallen, HIV/aids (2 miljoen gevallen), zelfbeschadiging, onderling geweld en moederlijke omstandigheden (vroeg kinderen krijgen/abortus). DALY’s adolescenten: depressie, letsel, bloedarmoede en angststoornissen. Risico factoren:

- Alcohol/drugs gebruik. - Onveilig seks/gebrek aan anticonceptie. - IJzer te kort. - Onveilig water, slechte sanitatie en slechte hygiëne. - Slechte dekking van immunisatie. - Onvoldoende voeding.

Op jonge leeftijd zwanger zijn is ook een belangrijke riscofactor voor moeder ziekte en sterfte. Sociale determinanten van gezondheid, zoals: armoede, misbruik, leven in rurale gebieden, arme familieomstandigheden waardoor educatie niet mogelijk is en gender discriminatie zijn erg belangrijk om de ziektelast onder adolescenten te begrijpen. Vriendengroepen die opgroeien en leven in conflictgebieden, of in de nasleep van een (natuur)ramp zitten, en weinig economische mogelijkheden hebben, zijn ook belangrijke determinanten van gezondheid en het welzijn van adolescenten. Dit kan uitmaken of ze wel of niet betrokken raken bij het gebruiken van tabak, alcohol, onveilige seks, risico vol rijden, en lijden aan mentale gezondheidsklachten.

Er zijn een aantal maatregelen die kunnen worden genomen om de gezondheidskwesties onder adolescenten aan te pakken: secundaire educatie, investeren in water, sanitatie en hygiëne en een economisch beleid banen en werkgelegenheid. Gezondheidssystemen kunnen ook een aantal stappen ondernemen om de gezondheid van adolescenten aan te pakken. Ze moeten het personeel trainen in de specifieke ziektelast van adolescenten en hun behoeften. Ze moeten hun collectie aan data verbeteren voor adolescenten, waarmee ze beter inzicht krijgen in de ziektelast en het behandelen/voorkomen van deze ziektelast. Ook is het van belang om specifieke gezondheidsprogramma’s, zoals TB of HIV, waarbij de focus speciaal gericht is op:

- Adolescenten. - Hun risicofactoren voor het krijgen van deze ziekten. - Maatregelen die getroffen kunnen worden om deze risicofactoren te verminderen.

Universele gezondheidsdekking vermindering van barrières toegang tot zorg.

Hoofdstuk 12

Overdraagbare/infectie ziekten groot deel van de wereldwijde ziektelast. Treft vooral arme mensen. Bepalend voor de fysieke en mentale ontwikkeling van zuigelingen. Productiviteit van volwassenen wordt onderdruk gezet. Hogen zorgkosten arme mensen kunnen die niet betalen en iets minder arme mensen worden arm. Ziekte kan op verschillende manieren worden overgedragen: mens op mens, dier op dier, dier op mens, mens op dier. Ziekteverwekkers bouwen resistentie op tegen medicatie verlies van werking van medicatie. Belangrijke overdraagbare ziekten:

- HIV. - Tuberculose. - Malaria. - Diarree.

Uitdagingen voor de toekomst: politiek moet meer doen aan de preventie en controle van overdraagbare ziekten. Einde maken aan de ongelijkheid.

Hoofdstuk 13

Niet-overdraagbare ziekten last groter dan van overdraagbare ziekten. Ziekte kan niet worden overgedragen van persoon op persoon.

- Hart- en vaatziekten: belangrijkste doodsoorzaak wereldwijd. - Diabetes:

o Type 1: auto-immuunziekte valt insuline producerende cellen aan. o Type 2: onvoldoende insuline/lichaam kan insuline niet opnemen.

- Kanker: tweede belangrijkste doodsoorzaak. Vaak dubbele ziektelast in lagelonenlanden.

- Psychische stoornissen vaker in landen waar vrouwen hoge lonen hebben: o Depressie. o Schizofrenie. o Angststoornissen. o Bipolaire affectieve stoornis.

- Visueel verlies. - Gehoorverlies.

Risico factoren voor deze ziekten: - Tabaksgebruik. - Alcohol gebruik.

Kosten stijgen directe kosten van behandeling van ziekten en kosten voor een verminderde productiviteit. Er moet voorkomen worden dat jongeren gaan roken sterfgevallen gerelateerd aan roken, in de toekomst gaan dalen. Bij alcohol worden prijzen verhoogd/leeftijdsgrenzen ingevoerd. WHO-aanbevelingen voor landen:

- Een beleid voor geestelijke gezondheidszorg hebben- Ervoor zorgen dat er een overheidseenheid is die verantwoordelijk is voor de

geestelijke gezondheid- Budgettering van programma's voor geestelijke gezondheidszorg, inclusief

programma-ontwikkeling, opleiding, geneesmiddeleninkoop en programma-monitoring.

- Opleiden van eerstelijnsgezondheidswerkers in de geestelijke gezondheidszorg.- Integratie van geestelijke gezondheid in het primaire gezondheidszorgprogramma

In de toekomst zullen steeds meer mensen niet-overdraagbare ziekten krijgen door vergrijzing, verstedelijking, globalisering en een veranderende levensstijl. Vooral arme landen zullen te maken krijgen met een dubbele ziekte last.

Hoofdstuk 14

Ongelukken het resultaat van een handeling die pijn doet en onopzettelijk schade aan het lichaam bezorgt, als gevolg van acute blootstelling aan thermische, mechanische, elektrische of chemische energie of het ontbreken van essentiële benodigdheden belangrijke oorzaak van sterfte en DALYs. Risico factoren verkeersongevallen: educatie, rechtshandhaving en engineering. Risico factoren van andere ongevallen: lage sociaaleconomische status, onvoldoende toezicht, onzorgvuldige gif opslag en huishoudelijke omstandigheden (weinig aandacht voor brandgevaar). Maatregelen:

- Wegen en voertuigen kunnen veiliger worden gemaakt. - Vergiftiging voorkomen, door bijvoorbeeld kind veilige containers te gebruiken. - Bejaarden te laten oefenen met hun evenwicht. - Bejaarden en ouders van jonge kinderen te leren over de risico’s van vallen

verminderen van het aantal valpartijen. - Veiligheidsmaatregelen in voertuigen.

Hoofdstuk 15

Natuurramp gebeurtenis die leidt tot menselijk leed, waarbij slachtoffers dringend hulp nodig hebben, treft grote hoeveelheden mensen grote economische gevolgen. Grootste impact op de arme bevolking (relatief meer schade, leven op risicovolle plekken, kwetsbare huizen). Klimaatveranderingen hebben invloed op het aantal natuurrampen, het type en de zwaarte. Direct gevolg zijn veel doden, indirecte gevolgen zijn verslechtering van watervoorziening, infrastructuur, sanitaire systemen, gezondheidszorg en beschikbaarheid van voedsel sterftecijfer stijgen later nog.

Humanitair noodgeval (langdurige) situatie die de burgerbevolking schaadt en die meestal wordt veroorzaakt door een combinatie van factoren oorlog, genocide, politieke instabiliteit, droogte en rebellie. Hoge aantallen doden en vluchtelingen. Een vluchteling is een persoon die buiten zijn/haar land is, vanwege zijn of haar ras, religie of politieke opinie en niet terug wil gaan naar dat land, omdat hij/zij bang is voor vervolging. Deze mensen verspreiden ziekten, die ze bij zich dragen versterking hiervan door kampen waar de voorzieningen slecht zijn.

Crude mortality rate hoeveel mensen van een risicobevolking er overlijden in een specifieke periode. Attack rate de cumulatieve incidentie van een infectie in een groep, geobserveerd over een periode tijdens een epidemie. Case fatality rate het aantal doden door een specifieke ziekte in een periode, per 100 gevallen van dezelfde ziekte (30 betekent dat 30% van de met cholera geïnfecteerde mensen hieraan doodgingen).

Om goede hulp te kunnen bieden aan getroffen landen moeten omringende landen samenwerken en hun beleid aanpassen aan de normen en waarden van het getroffen land. In opvangkampen, moet eerst een veilige ne gezonde omgeving gecreëerd worden, daarna kunnen gezondheidsproblemen aangepakt worden, epidemieën voorkomen worden en als laatst andere behoeften vervullen.