1

BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

Annemie Borremans

Lessius Hogeschool Antwerpen

15 februari 2006

2

Begeleid zelfstandig leren (BZL)wat is jouw mening: ja of neen?

BZL kan niet zonder elektronische leeromgeving (computers).

BZL kan niet zonder open leercentrum.

BZL vereist een volledige reorganisatie van de onderwijsleersituatie.

3

Begeleid zelfstandig leren (BZL)wat is jouw mening: ja of neen?

In BZL wordt de leerling centraal gesteld, ondergeschikt aan de leerstof.

BZL kan men goed binnen één vak toepassen, de band leggen met andere vakken is niet echt nodig.

Bij BZL komt het er vooral op aan de leerlingen een grote vrijheid te geven.

4

Begeleid zelfstandig leren (BZL)wat is jouw mening: ja of neen?

Met BZL moet men niet te vroeg beginnen. Het is vooral de taak van het hoger onderwijs.

Om BZL toe te passen moet een leerkracht volledig herschoold worden.

Wat een leerling tijdens BZL leert is niet belangrijk als hij maar meewerkt en doet.

5

Begeleid zelfstandig leren

= Leeromgeving opzetten die zelfstandig leren bij de leerling centraal stelt

= Leerprocessen worden aangepast begeleid door een ‘coach’ (begeleider)

= BZL is bijdragen tot de eindtermen ‘leren leren’

6

Effect onvoldoende begeleiding van de leerling binnen BZL

- misbruik vrijheid

- leertijd slecht gebruikt

- daling niveau werk

7

Gradaties, groei

Zelf werkenBijv. Korte gesloten opdrachten

Zelfstandig werkenBijv. Langere gesloten opdrachten

Zelfstandig lerenBijv. Meer open opdrachten

Zelfverantwoordelijk of zelfgestuurd lerenBijv. Omvangrijke open opdrachten

8

Wat is ‘zelfgestuurd leren’ ?

Zelfgestuurd leren is zelfstandig en met zin voor verantwoordelijkheid de sturing van de leerprocessen in handen nemen d.w.z. zelfstandig beslissingen nemen in verband met de leerdoelen, de leeractiviteiten en de zelfbeoordeling.

9

Zelfgestuurd leren= leerlingen oefenen zelfstandig de leerfuncties uit

Leerfuncties:

(1) Voorbereidingsfuncties

(2) Verwerkingsfuncties

(3) Regulatiefuncties

10

Zelfgestuurd leren= leerlingen oefenen zelfstandig de leerfuncties uit

Leerfuncties:

(1) Voorbereidingsfuncties

Voorbeelden:

Leerdoelen kiezen

Voorkennis activeren

Plan opstellen

…..

11

Zelfgestuurd leren= leerlingen oefenen zelfstandig de leerfuncties uit

Leerfuncties:

(2) Verwerkingsfuncties

Voorbeelden:

Kennis opnemen

Toepassingen maken

….

12

Zelfgestuurd leren= leerlingen oefenen zelfstandig de leerfuncties uit

Leerfuncties:

(3) Regulatiefuncties

Voorbeelden:

Vaststellen bereikte niveau

Nagaan tekorten

Bewaken voortgang

….

13

Nieuwe verdeling verantwoordelijkheid leraar en leerling

VAN gehoorzame leerder die passief, receptief en reproductief leert

Leerkracht doet voor en legt stap voor stap uit

VIA een aantal tussenstappenLeerkracht geeft opdrachten en feedback

NAAR zelfverantwoordelijk of zelfgestuurd leren door de leerautonome leerder

Leerkracht laat zoveel mogelijk beslissingen over aan de leerlingen

14

Begrippen in het kader van zelfgestuurd leren (1)

Studentgecentreerd onderwijs: accent op zelfstandig leren (i.p.v. onderwijzen)

Ervaringsgericht onderwijs Activerend onderwijs: accent op doen Probleemgestuurd onderwijs: vertrekken van

problemen

15

Begrippen in het kader van zelfgestuurd leren (2)

Taakgestuurd onderwijs Blokonderwijs Open leren Individuele studiesystemen Teleleren Zelfstudiepakketten Digitale vormen van leren

16

Vragen van deelnemers nascholing Damiaaninstituut Aarschot over BZL

Meerwaarde zelfgestuurd leren?

Taak van de leerkracht ?

Concrete werkwijze?

Hoe leervaardigheden ontwikkelen?

en zie verder bij….. alternatief evalueren

17

Meerwaarde zelfgestuurd leren?

18

Meerwaarde zelfgestuurd leren?

beter zelfstandig problemen leren oplossen.. (intelligentie verhoogt)

grondiger leren en langer onthouden leren is prettiger (intrinsieke motivatie) meer aandacht mogelijk voor de individuele leerling meer kans voor levenslang en levensbreed leren aansluiting bij maatschappelijke (toename van

kennis) en onderwijskundige (leren is constructief) ontwikkelingen

19

Visie op leren

Leren is actief

Leren is constructief

Leren is sociaal gebeuren

Leren bouwt verder op aanwezige voorkennis

Leren is individueel verschillend

20

Visie op leren

Wat de leerling leert is afhankelijk van wat hij zelf tijdens het

leerproces denkt en doet in interactie met zijn aanwezige kennis en

vaardigheden!

21

Taak van de leerkracht

22

Taak van de leerkracht?

Coach

Onderhandelaar

Lesgever

Beoordelaar (alternatieve evaluatiemethoden)

Beheerder

Organisator

Ontwikkelaar van leermiddelen

Ontwikkelaar van individuele studieprogramma’s

23

Taak van de leerkracht als coach?

GIDS

STELMONTEUR

KRITISCHE LASTPOST

BONDGENOOT

LEERLING VAN DE LEERLINGEN

24

Taak van de leerkracht als coach?

GIDS

Algemeen: transparantie opbouw vakgebied en bij examens

Demonstreert vaardigheden of laat die demonstreren

Informeert over bronnen

Adviseert bij het zoeken naar oplossingen voor problemen

25

Taak van de leerkracht als coach?

STELMONTEUR

Houdt de moeilijkheidsgraad van informatie en taken in de gaten.

26

Taak van de leerkracht als coach?

KRITISCHE LASTPOST

Vraagt de leerlingen regelmatig om na te denken en uit te leggen.

Geeft feedback.

27

Taak van de leerkracht als coach?

BONDGENOOT

Onderzoekt samen wat er is misgelopen en ondersteunt.

28

Taak van de leerkracht als coach?

LEERLING VAN DE LEERLINGEN

Kan soms iets opsteken van leerlingen.

29

Zelfgestuurd leren en de rol van de school

Verhouding instructietijd en zelfstandig werken en leren bepalen; keuzemogelijkheden voor leerlingen; aanpak leerproblemen

Aangepaste leermaterialen: bijv. studiewijzers, digitale leerplatformen

Evaluatie- en rapporteringsvormen kiezen en ontwikkelen: zelfevaluatie, analyse leervorderingen..

Ondersteuning en begeleiding personeel, nascholingICT-infrastructuur, open leercentraSamenwerking tussen leerkrachten Doorbreken van de vakkenstructuur

30

Concrete werkwijze bij BZL?

31

Concrete werkwijze? Voorbeeld Economie : Terwerkstellingspolitiek -Werkloosheid

Geleidelijke uitvoering van leerfuncties door de leerlingen i.p.v. door de leerkracht:

(1) Duidelijke opdrachten uitvoeren

(2) Open opdrachten uitvoeren

(3) Leraar geeft geen leermateriaal maar leerlingen gaan zelf op zoek naar informatie

(4) Leerlingen zetten zelf een onderzoek op over een bepaald thema naar keuze

Mondelaers, L. ,Zelfregulerend leren in het economie-onderwijs. Nova etvetera, 1999-2000, nr.1-2.

32

Concrete werkwijze? Voorbeeld Economie : Terwerkstellingspolitiek -Werkloosheid

Geleidelijke uitvoering van leerfuncties door de leerlingen i.p.v. door de leerkracht:

(1) Duidelijke opdrachten uitvoeren Gerichte vragen i.v.m. tabellen over werkloosheid. Bijv. Bereken voor het jaar 1998 het aandeel van de mannen ende vrouwen in de werkloosheid.

33

Concrete werkwijze? Voorbeeld Economie : Terwerkstellingspolitiek -Werkloosheid

Geleidelijke uitvoering van leerfuncties door de leerlingen i.p.v. door de leerkracht:

(2) Open opdrachten uitvoeren

Wat leren de tabellen ons over de

uitkeringsgerechtigde volledig werklozen in België?

34

Concrete werkwijze? Voorbeeld Economie : Terwerkstellingspolitiek -Werkloosheid

Geleidelijke uitvoering van leerfuncties door de leerlingen i.p.v. door de leerkracht:

(3) Leraar geeft geen leermateriaal maar leerlingen gaan zelfop zoek naar informatieLeerlingen formuleren eerst leervragen, bijv. ‘Telt Vlaanderenprocentueel meer werklozen dan Wallonië?’ en werken danonderzoeksplan uit.

35

Concrete werkwijze? Voorbeeld Economie : Terwerkstellingspolitiek -Werkloosheid

Geleidelijke uitvoering van leerfuncties door de leerlingen i.p.v. door de leerkracht:

(4) Leerlingen zetten zelf een onderzoek op

over een bepaald thema naar keuze

Bijv. Hoe kan het probleem van de oudere werkloze worden aangepakt?

36

Concrete werkwijze? Voorbeeld Economie : Terwerkstellingspolitiek -Werkloosheid

Geleidelijke uitvoering van leerfuncties door de leerlingen i.p.v. door de leerkracht

EN

Leerlingen moeten verklaringen toetsen aan die van andere leerlingen

Werkvormen:

1) Individueel oplossen

2) Bespreking oplossing in groepjes

3) Oplossing formuleren voor de volledige klas

37

Heel wat leerlingen verkiezen een duidelijke uitleg van de leerkracht. Hoe motiveer je hen om zelfstandig te leren?

Interessante inhoud Bruikbaar product als eindresultaat Vrijheid in vormgeving opdracht Haalbare maar niet te gemakkelijke opdracht Cijfer geven dat meetelt Positieve sociale druk: resultaten tonen aan

de klas

38

Hoe leervaardigheden ontwikkelen?

39

Leervaardigheden van de leerling bij zelfgestuurd leren

Cognitieve

Metacognitieve

Affectieve

40

Cognitieve leervaardigheden van de leerling bij zelfgestuurd leren, o.a.:

Zoekstrategieën gebruiken om informatie te verwerven.

Een passend geheel van probleemoplossingsstrategieën gebruiken.

Kritische zin aanwenden.

41

Metacognitieve leervaardigheden van de leerling bij zelfgestuurd leren, o.a.:

De eigen leerstijl kennen en overeenkomstig studeren.

Een realistische tijd- en werkplanning kunnen maken.

Kunnen reflecteren over het eigen leren. Het leerproces kunnen beoordelen op

doelgerichtheid en kunnen bijsturen. Uit leerervaringen conclusies kunnen trekken

voor een nieuwe leertaak.

42

Affectieve leervaardigheden van de leerling bij zelfgestuurd leren, o.a.

Kunnen omgaan met emoties die de leertaak oproept.

Zelfvertrouwen kunnen ontwikkelen ten aanzien van de leertaak.

Zich kunnen motiveren voor de leertaak.

43

Praktijkvoorbeelden ontwikkeling leervaardigheden

(1) Rolwisselend leren (Sint-Ritacollege, Kontich)

(2) Leren uit fouten (Regina-Caelilyceum, Dilbeek)

Beschrijving: zie tekst (V1, V2, V3)

44

Voorbeelden van instrumenten

(1) Studiewijzer

(2) Werkwijzer

45

(1) Studiewijzer = document

Geheel van richtlijnen om leerling actief en zelfstandig te doen werken en te plannen

Contract tussen leerling en leerkracht; goed beschreven werkverdeling tussen leerling(en) en leraar

Fungeert als informatiedocument, werkinstrument, communicatiemiddel

Samenstelling van een studiewijzer: zie voorbeelden V4 en V5

46

Bouwstenen van een studiewijzer

Verantwoording Voorkennis Doelstellingen Leerstof en leerstofplanning Didactische werkvormen en lesorganisatie Studiebelasting Studeeraanwijzingen

47

Tips: omgaan met studiewijzers

Leerlingen leren studiewijzers te gebruiken. Eén leerkracht verantwoordelijk voor

opstellen en opvolging studiewijzer. Inhoud van de studiewijzer is bindend:

rechten en plichten van leerlingen zijn eruit af te leiden.

Gebruik studiewijzers door leerlingen evalueren en studiewijzer overeenkomstig bijstellen.

48

Ervaringen van leerkrachten met studiewijzers (1)

Tijd, informatie en inspiratie nodig om systeem uit te werken

Doorbreken van de ‘ieder voor zich’ mentaliteit voor cursusontwikkeling is moeilijk.

49

Ervaringen met studiewijzers (2)

Leerlingen leren werken met de studiewijzer vraagt tijd

Te veel opdrachten in verhouding tot de voorziene tijd

Studieschema moest worden bijgesteld (verplichte lessen i.p.v. open uren)

Werken met opdrachten eentonig ervaren

50

(2) Werkwijzer=hoe een opdracht geven ?

1. Doel en onderdelen opdracht

2. Plaats in de opleiding

3. Werkbelasting en planning

4. Voorkennis

5. Werkvorm en groeperingsvorm

6. Informatiebronnen en materiaal

7. Begeleiding

8. Evaluatie

51

Referenties

Vlaamse Onderwijsraad Secundair Onderwijs (2003) Inspiratiehandboek zelfgestuurd leren. Antwerpen: Garant.

Bibliografie: http://bzl.edubron.be/bzl/links/linkpag.htm

Begrippen en voorbeelden uit hoger onderwijs: http://www.kuleuven.ac.be/icto/bv/bv.html

Standaert,R. & Troch, F. (1998) Leren en onderwijzen. Inleiding tot de algemene didactiek. Leuven: Acco.

52

BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN

Anders evalueren

53

Waarom anders evalueren?

Onderwijs verandert

Informatiemaatschappij waarin we leerlingen willen opleiden tot denkende, autonome en zelfregulerende personen

54

Wanneer spreken we over ‘anders evalueren’?

1. aangepast aan kenmerken individuele leerling

2. geïntegreerd in leren en onderwijzen

3. leerlingen worden bij de evaluatie betrokken

4. constructiegericht

5. levensechte situatie

Zie: voorbeelden in tekst van VONK

55

Soorten ‘nieuwe’ evaluatievormen

Vaardigheidsevaluatie

Authentieke evaluatie

Zelfevaluatie (‘self-assessment’)

/evaluatie door medeleerlingen (‘peer assessment’)

/collaboratieve evaluatie (‘co-assessment’)

Evaluatie via portfolio

56

Voordeel nieuwe evaluatievormen

Voorbeeld: ‘Peer assessment’

-evaluatiecriteria worden doorzichtiger

-studenten situeren eigen prestaties beter ten opzichte van deze van medeleerlingen

-studenten zien hoe moeilijk evalueren kan zijn

-studenten voelen zich aangeproken omdat ze verantwoordelijkheid krijgen

-studenten leren communiceren

57

Anders evalueren: vragen van deelnemers nascholing Damiaaninstituut Aarschot

Hoe evolueren naar procesgerichte evaluatie?

Hoe groepswerk en attitudes evalueren?

Welke criteria gebruiken bij evaluatie?

Mogelijkheden portfolio?

58

Hoe evolueren naar procesgerichte evaluatie?

59

Stappen bij procesevaluatie

1. Wat en waarom evalueren? Wat bereiken?

2. Evaluatietaak maken

3. Ontwikkelen van criteria …

4. Beoordelingsinstrument ontwikkelen

5. Verzamelen en beoordelen van de evaluatiegegevens

6. Communicatie over en gebruik van de resultaten: wie moet wat weten en wanneer

60

Hinderpalen bij overschakeling naar anders evalueren

Tijdsgebrek

Weerstand collega’s, school

Gebrek aan gebruiksklaar materiaal

Nood aan ondersteuning, bijscholing

61

Tips bij proberen van alternatief evalueren

1. Begin kleinschalig en voorzie voldoende tijd2. School jezelf bij 3. Maak gebruik van instrumenten die er reeds zijn4. Leer uit ervaringen5. Maak leerlingen vertrouwd met alternatief evalueren6. Werk samen:communiceer met collega’s e.a.7. Herverdeel de beschikbare tijd

62

Hoe groepswerk evalueren?

63

Evaluatie van groepswerk (1)

Doelen groepswerk:

-cognitieve doelen bereiken (informatie uitwisselen, nieuwe kennis opdoen, problemen oplossen…)

-sociale vaardigheden ontwikkelen (samen- werken, andere positief waarderen, voor eigen opinie uitkomen..)

64

Evaluatie van groepswerk (2)

Evaluatie van:

-product: rapporten uit de groepen, manier van presenteren

-verloop van het groepswerk en ervaringen van de deelnemers

65

Evaluatie van groepswerk (3)

Criteria voor evaluatie presentatie vanuit de groepen1 Heb ik iets bijgeleerd waarmee ik iets kan doen?-kennis, boodschap duidelijk

2 Was de boodschap voldoende concreet en zag ik door de bomen hetbos nog?- kernachtige boodschap

3 Kwam de boodschap over zodat ik deze goed kon verstaan?-structuur-taalgebruik

5 Heb ik mij niet verveeld?-vlotte presentatie-originaliteit-enthousiasme

66

Evaluatie van groepswerk (4)

Criteria voor evaluatie verloop van het

groepswerk:

-aangepaste taak

-tijdsgebruik

-nodige informatiebronnen

-samenstelling van de groepen

-rollen en taakverdeling binnen de groepen

….

67

Hoe attitudes evalueren?

68

Evaluatie van attitudes (1)

Attitudes omschrijven. Welke concrete

gedragingen horen volgens jou bij volgende

attitudes?

-Wilskracht

-Zin voor efficiëntie

-Sociale gerichtheid

-Leergierigheid

69

Evaluatie van attitudes (2)

Observatietechniek: -Controlelijst: zie voorbeeld ‘Efficiëntie’ (V8)-Beschrijvende schaal: zie voorbeeld ‘Leergierigheid’ (V9) Zelfbeschrijvende technieken:-GesprekWelke vragen zou je stellen in een gesprek met de leerling om te peilen naar ‘Inzet’?-AttitudeschaalUitspraken waarop de leerling moet reageren met volledig akkoord (5) tot helemaal niet akkoord (1) (V7)Welke uitspraken zou je opstellen om te peilen naar een ‘Positieve houding’ ten opzichte van bepaalde soort les?

70

Mogelijkheden van portfolio?

71

Wat is een portfolio?

Begrip stamt uit de wereld van de kunst, de architectuur en de mode: proberen opdrachtgevers te overtuigen van de kwaliteit van hun werk

Portfolio in onderwijs = een doelgerichte verzameling van materiaal dat de inspanningen, vooruitgang en prestaties van een student/leerling in een bepaald domein weergeeft

72

Vijf elementen voor onderwijsportfolio

Verzameling van het werk van studenten (+ verslagen of beoordelingen door anderen hiervan)

Student stelt zelf haar/zijn portfolio samen

In het portfolio worden (de fasen in) de groei of ontwikkeling in competentie getoond

Reflectie van de student is aanwezig door middel van bijschriften (hierin verschil met dossier)

Instructie en begeleiding door docent

73

Instructie en begeleiding door leraar/docent

richtlijnen voor samenstelling portfoliogeven

metacognitieve kennis en vaardigheden aanleren

beoordelingscriteria aangeven

besprekingen inlassen

74

Inhoud van portfolio

werkplannen, voorbereidingen video-opnames, materiaal dat werd ontwikkeld,

opdrachten die werden uitgevoerd getuigenissen, verslagen over het functioneren van

betrokkene aantekeningen: dagboek, schriftelijke toelichtingen diploma’s, certificaten

75

Goede samenstelling portfolio

verschillende soorten documentatie

relevante bewijsstukken

goed gestructureerd en georganiseerd (per soort of per thema; aanvulling met bijschriften, zelfbeschrijving)

dynamische opgevat (verwijdering van stukken mogelijk)

76

Meerwaarde in vergelijking met traditionele beoordelingsmethodenvolledig beeld: complexe, alledaagse

situaties en verschillende competenties

persoonlijke profilering

over langere tijd

77

Portfolio elektronisch opslaan

Toegankelijkheid: vlot opslaan, transporteren en ontsluiten van een digitale portfolio en

De kans om de lineaire structuur van schriftelijk materiaal doorbreken: hyperlinks tussen mappen en documenten

78

Wat moet uit portfolio blijken?

Voorbeeld: verpleegstage Universiteit Leiden

welke persoonlijke leerdoelen heb je voorop gesteld? heb je deze doelen bereikt? waarom wel/niet? heb je inzicht in je eigen ontwikkeling als

beroepsbeoefenaar? praktische verrichtingen/ communiceren/ houding ten opzichte van patiënten/ je gevoelens die patiënten en zorgtaken veroorzaken

heb je inzicht in je eigen leerproces? welk zijn je conclusies en verbeterpunten?

79

Voorbeeld werken met portfolio

Zie: Het cultuurmapje (V10)

80

Voorbeeld evaluatie praktische vaardigheid

Zie: Schema voor het evalueren van ‘mayonaise maken’ (V11)

81

Referenties

P. Van Petegem & J. Van Hoof, (2002) Evaluatie op de testbank. Een handboek voor het ontwikkelen van nieuwe evaluatievormen. Antwerpen: Wolters Plantijn.

F. Dochy e.a. (Red.) (2002) Nieuwe toetsvormen en examinering in studentgericht en competentiegericht onderwijs. Utrecht: Lemma.

J. Vanhoof & P. Van Petegem. Alternatieve evaluatievormen als hefboom voor leren. Uitdagingen voor het onderwijs in het Nederlands. Vereniging voor het onderwijs in het Nederlands, 2004 (34), nr.1, 3-22.