Wonen in UtopiaWerk van Rob Voerman, Izaak Zwartjes,

Renato Nicolodi, Rik Smits,Daan Paans, Marianne Lammersen

LUMC galerie19 september - 17 november 2013

Utopia_01.indd 1 08-09-13 15:26

Uitgave ter begeleiding van detentoonstelling Wonen in Utopiain galerie LUMC19 september t/m 17 november 2013

Tekst: Jetteke Bolten-RemptOpmaak en pre-press: SilverArrow

Afbeelding voorzijde:Rik Smits, Undiscovered Planet, 2013potlood op papier, 70 x 100 cm

Claude-Nicolas Ledoux, Les Salines Royales, Arc-et-Senans

Utopia_01.indd 2 08-09-13 15:26

Wonen in Utopia

Denkend aan Utopia zie ik vele vergezichten in woord en beeld waarvan het realiteitsgehalte niet direct de eerste prioriteit is. Geleend van het oorspronkelijk Griekse woord ou-topos, letterlijk vertaald ‘niet bestaande plaats’, heeft Utopia in het woordenboek niettemin een positieve klank: ‘land van belofte, land van volmaaktheid, droomland’. Het woord werd door Thomas More (1478-1535) met de titel van zijn boek Utopia in 1516 gemunt. Hij beschrijft een ideale staat als alter-natief voor het door tirannie en corruptie geteisterd Engeland; niet om het idee uit te voeren maar om daarmee de misstanden aan de kaak te stellen. De ideale staat, de ideale stad, de ideale samenleving, de socia-listische heilstaat… Telkens weer leidt het verlangen naar een betere wereld tot nieuwe concepten voor Utopia. En omdat we – eenmaal verjaagd uit het Paradijs – de ideale werkelijkheid verloren, is de uto-pie gericht op de toekomst. Het ontwerpen van ideale wereldbeelden kon in filosofie en lite-ratuur tot verbale troost dienen voor de armzalige omstandigheden waarin ‘de gewone man’ moest leven. Het was de 18de-eeuwse Franse architect Claude-Nicolas Ledoux (1736–1806) die als eerste utopische denkbeelden daadwerkelijk omzette in concrete, industriële architec-tuur in Les Salines Royales (de koninklijke zoutziederijen) van Arc-et-Senans (1774-1779). Hij gebruikt eenvoudige, geometrische vormen

Cla

ude-

Nic

olas

Led

oux,

Mai

son

de s

urve

illan

ts d

e la

so

urce

, 180

4

Utopia_01.indd 3 08-09-13 15:26

– de cirkel en het vierkant - en past een ruime, heldere indeling van de ruimte ook toe op productie- en arbeidersomstandigheden. De ‘fa-briek’ is als een soort tempelcomplex gebouwd en de arbeiders wonen goed en dicht bij hun werk. Les Salines en zijn ideale stad Chaux die hij in 1804 met veel illustraties in boekvorm publiceerde, belichamen de verlichtingsidealen. Zijn visionaire geometrische modellen en visioenen voor de stedelij-ke functies wonen, theater, tempels - die in Arc-et-Senans te zien zijn - verrassen door hun formele eenvoud en complexe inhoud en ogen bovendien buitengewoon modern!

De steeds toenemende industrialisatie in 19de-eeuws Europa leidt tot massale urbanisatie en tot onaanvaardbare, zelfs onhoudbare soci-ale omstandigheden. De klassenstrijd brandt los. Volksopstanden en revoluties werden gevoed door filosofische en economische theorieën en geschriften. Zonder Karl Marx en Friedrich Engels geen arbeiders-beweging – Proletariërs aller landen verenigt U – noch socialisme en communisme die in de 20ste eeuw wereldwijd en in alle variaties in praktijk werden gebracht. Idealen werden ideologieën. Om een nieuwe – rechtvaardige en bezitloze(!) – samenleving tot stand te brengen, moest de oude worden vernietigd, alles gericht op de toekomst. De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) hielp al een eind op weg met die destructie. Ook de kunstenaars voelden zich aange-sproken door de idealen van een nieuwe samenleving waarvoor zij

een nieuwe kunst zouden maken. Weg met het bloedeloos bourgeois realisme; dat was voor de rijke burger. Nieuwe manieren van uitdrukken waren nodig: Expressionisme; maar vooral ook een nieuwe beeldtaal die voor alle mensen toe-gankelijk zou zijn: Constructivisme. Want voor de constructie van die nieuwe verstaanbare beeld-taal leende zich geometrische abstractie het best. Vooral in de eerste jaren na de Russische Re-volutie van 1917 waren het avant-garde kunste-naars als Malewitch, Tatlin, El Lissitsky, Popova en vele anderen die het revolutionair experiment in de kunst en de toepassing ervan in de samen-leving gestalte gaven.

In Europa was het Futurisme vanuit Italië, gefun-deerd op het Futuristisch Manifest van Marinetti van 1909, vurig pleitbezorger van de vernietiging van het verleden op weg naar de dynamiek van

de toekomst, leve de vooruitgang. Ook architec-Vladimir Tatlin, Monument voor de 3de Internationale, 1919-20

Utopia_01.indd 4 08-09-13 15:26

ten ontwikkelden voor de nieuwe samenleving nieuwe bouwvormen en pasten nieuwe materialen toe als beton, staal en glas met het einddoel: licht, lucht en ruimte voor àlle mensen. In de ogen van de invloedrijke Franse architect van het modernisme Le Corbusier (1887-1965) moesten huizen, op elkaar gestapeld, ‘machines om in te wonen’ worden, kantoren ‘machines om in te werken’, straten brede snelwegen voor de belangrijkste machine van de eeuw: de auto. ‘Al het bestaande moet weggevaagd…’ En dat is voor een groot deel ook inderdaad gebeurd. Je kunt je nu ook nauwelijks meer voorstellen hoe armetierig de leefomstandigheden van de meeste mensen waren.

Ant

onio

San

t’ E

lia (1

888-

1916

), H

et C

ittà

Nuo

va a

parte

men

teng

ebou

w, m

et 3

ver

keer

s-

nive

au’s

(tra

mlij

n, a

utow

egen

,voe

tgan

gers

), ve

rlich

ting

en d

raad

loze

tele

graa

f, 19

14

Utopia_01.indd 5 08-09-13 15:26

Het Duitse Bauhaus in achtereenvolgens Weimar, Dessau, Berlijn leidde kunstenaars, vormgevers en ontwerpers op in een open vorm van samenwerking. Door de creativiteit van alle disciplines te bun-delen zou een nieuwe vorm van architectuur ontstaan; Mondriaan en Van Doesburg stichtten De Stijlbeweging vanuit Nederland met verwante architecten als Oud, Van Eesteren en Van Lochem die het Nieuwe Bouwen gestalte gaven; de kenmerken voor alle avant-garde kunstenaars waren een internationale oriëntering en de overtuiging voor een (betere) toekomst van de nieuwe samenleving te werken. De sociale en milieu-erfenis van de 19de-eeuwse industrialisatie waren dan ook zo mensonterend dat vernieuwing noodzaak was. De maak-baarheid van de samenleving was de belofte. Maar, ook het ideologische utopia hield geen rekening met de werkelijkheid en op weg naar de communistische heilstaat in Rus-land werd gaandeweg de abstracte kunst te elitair en te vrij geacht. Al gauw werd onder Stalin mèt de geleide economie het socialistisch realisme de verplichte voertaal voor monumenten en wandschilderin-gen… De massale en troosteloze woonkazernes werden de werkelijk-heid van de volkswoningbouw en opgeblazen grootheidswaanzin de ziel van de monumenten.

Boris Iofan (1891-1976), Regeringsgebouw, 1931

Utopia_01.indd 6 08-09-13 15:26

Bovendien bracht de Tweede Wereld-oorlog niet voor iedereen de Arische heilstaat die Hilter en de Nationaalsoci-alisten nastreefden. Tijdens deze oorlog vielen tussen de 50 en 70 miljoen doden, waarvan tweederde burgerslachtoffers waren; elf miljoen van hen behoorden tot stelselmatig vervolgde en vermoorde minderheden. De Koude Oorlog die erop volgde hield de wig tussen Oost en West nog lang in stand met behulp van het IJzeren Gordijn.

Hier in Nederland deed Constant (1920-2005) in de jaren ’50 nog een poging om met zijn project Nieuw Babylon een visionair toekomst-beeld te scheppen van de leefomgeving van de nieuwe, spelende mens, de homo ludens (Johan Huizinga). In de dan volledig geauto-matiseerde maatschappij zou arbeid overbodig zijn, zodat de mens spelenderwijs zijn creativiteit zou ontplooien. Over utopie gesproken…Tot de jaren ’70 van de 20ste eeuw bleef het toekomstgerichte denken en het vertrouwen in de maakbaarheid van de samenleving de motor van de groeiende welvaartstaat. The sky was the limit. Totdat de eerste oliecrisis roet in het eten gooide en de Club van Rome duidelijk maakte dat er grenzen aan de groei zijn. Milieu- en klimaatproblemen die boven het bestuurlijk vermogen van nationale staten uitgaan werden gesignaleerd en worden inmiddels door enkelen serieus genomen. Het betekende het einde van de utopie. Het verleden wordt sedertdien met nieuwe ogen bekeken, gedeconstru-eerd en vooral van commentaar voorzien. Ook door de kunstenaars te zien op deze tentoonstelling: de generatie geboren tussen 1965 tot 1985 realiseert zich nu te wonen in het Utopia van toen …

Boris Iofan, Paleis van de Sovjets, 1932

Constant (Nieuwenhuys) New Babylon, Spaziovore, 1959

Utopia_01.indd 7 08-09-13 15:26

Rob Voerman (Deventer, 1966)

De utopie heeft voor Rob Voerman beslist apocalyptische aspecten: zijn werken bieden eerder beschutting voor een verwacht einde van de wereld dan voor een betere wereld. Geen betere illustratie van de absurditeit van de Utopie van het verleden dan het heden. Rob Voerman bedient zich van verscheidene technieken – sculp-tuur, tekeningen, grafiek, installaties – om zijn visioenen zichtbaar te maken waarin hij al of niet herkenbare stadslandschappen combineert met fictieve bouwconstructies. Deze bouwconstructies houden het midden tussen wat hij zelf noemt ‘utopia, destructie en schoonheid.’ Met grote inventiviteit hergebruikt hij kartonnen dozen, gekleurd glas, hout, soms ook delen van auto’s om zijn bouwwerken van binnen en buiten tot de verbeelding te laten spreken. De maat en de schaal past hij aan aan de omgeving waarvoor ze bedoeld zijn: soms klein en zelfs in brons gegoten - ook een commentaar op de traditionele beeldhouwkunst - soms mansgroot zodat je er ook daadwerkelijk in kan. Zijn modellen of sculpturen vormen soms letterlijk maar vrijwel altijd een ironisch commentaar op bouwwerken die ooit vanuit een verjaarde utopie zijn gebouwd. De massieve stapeling van de inmid-dels problematische woonflats verbeeldde hij bijvoorbeeld overtuigend door gestapelde eierdozen! Associaties te over. Zo voelt vandaag de utopie van gisteren…

Rob

Voe

rman

, Daw

n of

a N

ew C

entu

ry, 2

012

Utopia_01.indd 8 08-09-13 15:26

Izaak Zwartjes (Leiden, 1974)

Izaak Zwartjes en Rob Voerman hebben het hergebruiken van afvalmaterialen gemeen. Zwartjes gaat daarin nog veel verder voor zijn ‘postapocalyptische’ visioenen en donkergeblakerde, bij elkaar ge-snoerde figuren, waaruit eerder hor-ror dan optimisme opklinkt. Maar wel veel dynamiek… Zijn beelden sluiten eerder aan bij de rauwe realiteit van oorlog, gevolgen van gifgas, bom-men en granaten. Voor hem is utopia verledentijd en heeft plaats gemaakt voor een waar dystopia – letterlijk een fictieve plaats of gemeenschap die onwenselijk is of beangstigend - overigens ook de naam van een Hollandse black metal band.

Rob

Voe

rman

, Uni

té d

’Hab

itatio

n, 2

011;

ver

gelij

k Le

Cor

busi

er’s

gel

ijkna

mig

e be

tonn

en fl

atco

mpl

ex

in M

arse

illes

uit

de p

erio

de 1

947-

1952

Izaak Zwartjes, The Rape of Dithyrambos, 2013

Utopia_01.indd 9 08-09-13 15:26

Recent wist hij de Frans de Witprijs in de wacht te slepen met zijn installatie van oude bielzen tijdens de tweede editie van Beelden in Leiden (2013) op de Hooglandse Kerkgracht. Zijn tot beklimming uit-nodigende, spannende ruïne – ook deels zwartgeblakerd - oogstte lof en prijs, maar soms ook weerzin bij de Leidse burger.

Untitled (Bedevaarts-mobiel) uit 2011 heet het bijna prehistorisch ogende karretje waarmee Zwartjes ook dit jaar heeft rondgetrokken, met een videocamera, dat wel. Zijn voettocht met de driewieler, aangedreven met een archeolo-gisch ogende motor, lijkt zijn antwoord op de jaarlijkse vakantiemi-gratie van hele volksstammen met caravans en campers. Zwartjes post-utopische wereldbeeld biedt ondanks alles toch troost: ook met afval zijn spannende beelden te maken waaruit bovendien een vorig leven is terug te lezen.

Renato Nicolodi (Brussel, 1980)

De architectonische modellen van Renato Nicolodi vormen een le-vensgroot contrast met het expressieve werk van Zwartjes of Voer-man. Cement, hout, staal, ceramische tegels maar ook acryl op papier zijn de materialen waarmee hij zijn strakke, perfect gebouwde ruim-

Izaa

k Zw

artje

s, U

ntitl

ed (B

edev

aarts

- m

obie

l), 2

011

Utopia_01.indd 10 08-09-13 15:26

telijke objecten of installa-ties gestalte geeft. Renato Nicolodi’s werken tonen verrassend genoeg grote verwantschap met de utopi-sche modellen van eerder genoemde Ledoux, zij het dat Nicolodi niet zozeer voor een ideale samenleving lijkt te ontwerpen. Getuige de titels van zijn werken die op de tentoonstelling getoond worden, zijn het eerder (graf)monumenten: Monu-ments aux Morts, Tombeau I, II, III, Memento Mori I. Soms maakt hij daarvan weer lambdaprints en door de vertrouwde methode kleine figuurtjes erbij te zetten, krijg je goed de indruk hoe hij zich de ware grootte voorstelt, denk aan Titus’ Triomfboog in Rome, de Zonnetempels van de Inca’s of de Egyptische piramiden. Dergelijke monumentaliteit zoekt hij voor zijn modellen die overigens ook het gewenste effect hebben in het kleine formaat. De monumentaliteit zit niet in de afme-tingen maar in het regelmatige, de geometrische opbouw, de symme-trie en het compacte, naar binnen gekeerde karakter. Echt uitnodigend om – in gedachten - binnen te treden zijn ze niet met de eindeloze trappen, de strenge licht-donker effecten - en het losgezongen isole-ment. Zonder context bepalen ze in zichzelf de maat der dingen, niet de omgeving, de mens of het gebruik. Op de ‘ideale maat’ uitge-voerd zouden ze eerder een associatie oproepen met de fascistische idealen die Mussolini eind jaren ’30 wilde realiseren in een wijk in het zuiden van Rome, de EUR (Esposizione Universale di Roma).

Ren

ato

Nic

olod

i, M

onum

ent a

ux m

orts

, 201

1ed

. 2/3

, zw

art b

eton

en

hout

, 175

x70x

70 c

mR

enat

o N

ocol

odi,

Om

nes

eode

m c

ogni

mur

, be

ton

en h

out

Utopia_01.indd 11 08-09-13 15:26

Rik Smits (Den Haag, 1982)

Het is avond. Geen mens op straat. Het heeft geregend. Veel licht straalt uit het hoog oprijzende gebouw The Lion Theater, getuige de titel. Lost Utopia staat op de in Art Deco versierde gevel. Het is een van de talloze teke-ningen waarmee Rik Smits commentaar levert op wat is overgebleven van het Utopia van toen: verloren. Zoals we uit het paradijs zijn verjaagd, zoals de Toren van Babel nooit afkwam en zoals de Hollywoodse bioscopen uit het interbellum met hun inmiddels ten dode toe vermoeide futuristische élan. Met zijn grootschalige architectuurlandschappen waarin hij herkenbare en fictieve stedelijke elementen verwerkt uit heden en verleden, minutieus gedetailleerd, geeft Rik Smits zijn visie op de menselijke conditie, het wonen in Utopia. De beloften van de industriële heilstaat,

belichaamd in steeds grootschaliger gebouwen die vooral macht en status representeren, hebben niet geleid tot een beter leven, vrede noch menselijkheid. Daarvoor in de plaats zijn vervreemding, consu-mentisme, hebzucht en steeds meer luxe aan de orde van de dag met dank aan het ongebreideld kapitalisme dat bijna de gangbare religie is. Smits cultuurkritische tekeningen die zo genadeloos het deficit van de utopie aan de kaak stellen, ontlenen tegelijkertijd hun bestaans-recht eraan. Zoals dader en slachtoffer niet zonder elkaar kunnen bestaan.

Rik Smits, The Lion Theater, 2011 potlood op papier, 21 x 29 cm

Rik Smits, Monument Rock Island,2012, potlood op papier, 240 x 350 cm

Utopia_01.indd 12 08-09-13 15:26

Daan Paans (Sliedrecht, 1985)

Monumentale witte containers, meer dan manshoge busvormige kokers, staan in gelid opgesteld in een witte, lichte, smetteloze ruimte. Cryonics Institute luidt de titel. Nader onderzoek wijst uit dat het hier gaat om ‘tijdelijke woningen’ waarin gestorven mensen onder diepvriescondities worden bewaard totdat ze weer tot leven kunnen worden gewekt… Een science fictionachtige toekomstverwachting die kennelijk echt bestaat: Daan Paans maakte er foto’s van voor zijn documentair fotografieprojekt.

Tijd, de tijdigheid van het bestaan, het begin en het einde der tijden zijn sinds mensenheugenis intrigerende begrippen. In den beginne schiep God den hemel en de aarde… Mythologie, religie, wetenschap, kunst, eigenlijk is cultuur het overkoepelend begrip voor de manier waarop mensen de tijd zichtbaar willen maken, stil willen zetten, rekken of wellicht ook manipuleren. Tijd is expliciet aanwezig maar op zichzelf onzichtbaar en misschien alleen virtueel, in film of in natuur-kundige formules te vatten; we herkennen wel de invloed die de tijd op iets of iemand heeft: rimpels, verval of bederf. Documentair fotograaf

Daa

n P

aans

, Cry

onic

s In

stitu

te, 2

012,

C-p

rint,

80 x

100

cm

Utopia_01.indd 13 08-09-13 15:26

Daan Paans wil bijna het onmogelijke: met zijn camera de tijd die zich voordoet in verleden, heden en toekomst in beelden vangen. In zijn recente project Letters from Utopia onderzocht hij verschillende manieren waarop mensen met de tijd die hen gegeven is omgaan. Hij bezocht vijf verschillende bewegingen die zich op uiteenlopende manieren concentreren op het ontlopen of omzeilen van de dood. Van elke maakte hij een beeldreportage waarvan de ‘sleutelbeelden’ op de tentoonstelling te zien zijn. De van oorsprong Britse Society for Physical Research die onder-zoek doet naar paranormale verschijnselen en gebeurtenissen; de in Frankrijk gevestigde Aumisten, een ecologisch mystieke en poly-the-istische sekte, met een onsterfelijk gewaande leider; de transhuma-nistische beweging FM2030; het Amerikaanse Life Extension Institute dat fysiologisch werkt aan de kwaliteit en duur van het leven. Tot slot de Cryonicisten die zich na hun dood laten invriezen in de hoop later weer tot leven te worden gewekt. Letters from Utopia doet verslag over de niet te doven hoop op een eeuwig leven.

Daa

n P

aans

, Man

daro

m, 2

011,

C-p

rint,

80 x

100

cm

Utopia_01.indd 14 08-09-13 15:26

Marianne Lammersen (Nijland, Friesland, 1984)

‘Een camera lens, geblazen in de vorm van haar ouderlijk huis, is het instrument dat ze gebruikte om foto’s te maken van een omge-ving waar ze zich maar met moeite toe kon verhouden. Door deze camera kijkend, worden harde en strakke lijnen en kleuren in archi-tectuur, die normaal gesproken de functie verraden, vervaagd in spontane krommingen en kleurenvlekken, en veranderen daarmee de omgeving voor de camera in een surreële droomachtige wereld.’ Dit fragment uit een persbericht over het verblijf van Marianne Lammersen in het Chinese European Art Centre verklaart de surrealistische verschijningsvorm van de foto – denk aan het druipende horloge van Salvado Dali. De foto combineerde zij met papierknipsels van strakke modernistische gebouwen en een figuurtje (zijzelf?) dat een rode grafieklijn spant tussen de zo uiteenlopende beeldelementen, gedragen in de palm van een hand. Het verklaart ook veel over haar werkwijze. Ze combineert in drie- en tweedimensionale vorm (installaties en collages) de meest uiteenlopende spullen, van gevonden voorwerpen tot high tech, specifiek voor haar doel geblazen glas, textiel, ceramiek; van foto tot textielfragmenten, papierknipsels tot bamboe. Maar hoe vreemd de omgeving ook is, in dit geval China, zij blijft dicht bij zich-zelf, als metafoor voor de vervreemdende wereld van geavanceerde technologie die nauwelijks rekening houdt met de niet wezenlijk te ver-anderen mens en zijn dagelijkse behoeften. Wij moeten er maar aan wennen te wonen in het Utopia van gisteren.

Jetteke Bolten-Rempt

Mar

iann

e La

mm

erse

n, B

e-gr

ip, F

otoc

olla

ge m

ixed

med

ia

Utopia_01.indd 15 08-09-13 15:26

Marianne Lammersen, No solid ground, 2012Fotocollage mixed media

Utopia_01.indd 16 08-09-13 15:26