1WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Communicatie

In je dagelijkse leven word je overspoeld door communicatie. Het lijkt wel alsof alles in onze maatschappij wordt beheerst door communicatie.

De vraag is echter: Wat bedoelen we met communicatie? Wat is essentieel om van communicatie te kunnen spreken?

Essentieel bij communicatie is dat het gaat om:

een zender en een ontvanger die informatie met elkaar uitwisselen

Communicatie is dus een stroom van informatie-uitwisseling tussen een zender en een ontvanger.

1

Werkmap: ‘Voorbereiding op de voorstelling’

informatie

2WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

We onderscheiden in het communicatieproces:

De zender, de persoon die de informatie aan de ander overdraagt. Hij vertaalt hierbij wat er binnenin hem leeft aan gedachten, gevoelens en verlangens in een boodschap.

De ontvanger, de persoon die de informatie ontvangt en deze boodschap vertaalt op basis van wat er binnenin hem leeft.

De informatie die we als zender communiceren bestaat uit boodschappen die te maken hebben met onze meningen, gevoelens, verlangens, vewachtingen en wat we denken over onszelf en over een ander op een bepaald moment.

Al deze elementen die zich binnenin ons afspelen, noemen we onze binnen-kant.

Wat de ander van ons ziet of hoort, is onze buitenkant. Het is het geheel van woorden die we gebruiken, maar ook onze gelaatsuitdrukking, allerlei gebaren en bewegingen, onze houding, de stemintonatie en het stemtimbre … kortom alles waarmee we onze binnenkant overbrengen.

Schematisch kunnen we dit als volgt voorstellen:

3WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Het is dus essentieel dat je als zender je binnenkant vertaalt in een buitenkant. Dit verloopt lang niet altijd even duidelijk.

Arne vindt de les bijvoorbeeld saai en vertaalt dit door weg te dromen en door het raam te staren. Lize vindt de les ook saai maar begint te kletsen met haar vriendin naast haar, terwijl Fatima stiekem begint te SMS-en naar haar vriendje. Drie verschillende buitenkanten dus voor wat binnenin leeft.

Vic heeft problemen thuis en voelt zich absoluut niet goed. Vic begint steeds vaker te spijbelen en trekt zich volledig terug thuis. Hij zit urenlang te gamen en aan tafel zegt hij geen woord te veel .

Hoe iemand zijn binnenkant vertaalt in een buitenkant heeft met heel wat zaken te maken, maar het verband tussen beide is niet altijd even duidelijk.

Denk eraan: je bent NIET doorschijnend!

Zoek in de onderstaande voorbeelden hoe de gegeven ‘binnenkant’ zich kan vertalen in verschillende buitenkanten?

Lies heeft veel verdriet nu Jan haar in de steek liet.

Je voelt je gefrustreerd na die slechte wiskundetoets.

Je wil graag naar die fuif maar durft het niet te vragen.

Helga denkt dat ze niet thuishoort in dat groepje.

Welke binnenkant zou er kunnen schuilgaan achter de volgende buitenkant?

Farouk bijt van zich af en geeft een venijnige opmerking.

Ella kijkt weg als je haar aanspreekt.

De leraar zegt dat het hier niet zo fris ruikt.

Een politieagent vraagt naar je ideniteitskaart.

4WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Ook de ontvanger zal wat hij opmerkt van jouw buitenkant vertalen volgens zijn

binnenkant en ook dat loopt lang niet altijd even duidelijk.

De ene leerkracht die Arne tijdens zijn les ziet wegdromen en door het raam ziet staren, zal dit vertalen als verstrooidheid bij Arne, terwijl een ander daarin misschien veeleer een stuk onwil ziet van Arne.

De ouders van Vic interpreteren het gamen van Vic en zijn gedrag aan tafel misschien beiden anders. Zijn vader kan er bijvoorbeeld zichzelf in herkennen en zich daarom weinig zorgen maken over Vic, terwijl Vics moeder zijn gedrag ziet als een signaal voor iets wat misloopt omdat ze bijvoorbeeld aanvoelt dat haar relatieproblemen wegen op Vic

Hoe iemand die buitenkant vertaalt heeft met heel wat zaken te maken, maar ook hier is het verband tussen beide niet altijd even duidelijk.

Denk eraan: anderen hebben het NIET altijd bij het rechte eind!

Hoe bepaalt je binnenkant de interpretatie van een buitenkant van iemand anders?

Je ziet Lies huilen op de speelplaats.

Hoe interpreteer je dit huilen als je zelf net een overlijden hebt meegemaakt in je directe omgeving?

Hoe interpreteer je dit huilen als je zelf ruzie hebt gehad met een vriend(in)?

Je ziet dat Helga wat verlegen op de achtergrond blijft.

Hoe interpreteer je dit gedrag van Helga als je zelf maagkrampen hebt?

Hoe interpreteer je dit gedrag van Helga als je zelf het gevoel hebt soms uitgesloten te zijn?

Hoe interpreteer je dit gedrag van Helga als je zelf eventjes tot rust wil komen na een drukke dag op school?

.

5WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Hoe de ontvanger de buitenkant van de zender interpreteert, bepaalt hoe hij daarop reageert. Op het moment dat de ontvanger reageert, wordt hij dus zender. Het communicatieproces verloopt dus razendsnel en ononderbroken in twee richtingen.Razendsnel: we zijn ons er niet van bewust. Het gebeurt zonder dat wij het beseffen.

Ononderbroken: als twee of meer mensen in elkaars nabijheid zijn communiceren ze: je kunt niet ‘niet communiceren’.In beide richtingen, de ontvanger is tezelfdertijd ook voortdurend zender van boodschappen. De zender ontvangt ook voortdurend boodschappen van de ontvanger.

Bij de communicatie kan er van alles mislopen:

de zender kan zijn binnenkant op verschillende manieren vertalen in een buitenkant;

de boodschap kan worden vervormd; de ontvanger kan vanuit zijn binnenkant de boodschap verschillend

interpreteren.

Aangezien iedereen de wereld vanuit zijn/haar binnenkant bekijkt en iedereen van het eigen gelijk overtuigd is, proberen we de ander vaak te overtuigen van onze kijk op de

wereld. Dit leidt heel vaak tot allerlei misverstanden en problemen.

Een en ander wordt mooi geillustreerd in de volgende cartoon:

²

6WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Traditioneel maakt men een een onderscheid tussen- verbale communicatie of alles wat je via woorden communiceert- non-verbale communicatie of alles wat je zonder woorden communiceert

Verbale communicatie

Je kan je boodschap in woorden direct overbrengen, via het gesproken woord of de telefoon, of indirect, via een brief of e-mail bijvoorbeeld.

Kenmerkend voor verbale communicatie is dat deze vorm van communicatie: erg eenduidig is en dus minder voor interpretaties vatbaar is;

Wanneer je de juiste betekenis van een woord niet begrijpt kan je de betekenis ervan desnoods opzoeken in een woordenboek. Toch moeten we dit ook nuanceren, woorden hebben niet alleen een woordelijk betekenis, maar vaak ook een zeker gevoelsgeladenheid.

Als ik spreek over mijn moeder, dan verwijst dit woord niet alleen over die biologische band maar hangt aan dit woord een bepaalde gevoelslading en die kan nog wel eens verschillen van persoon tot persoon.

soms minder geloofwaardig is;

Men zegt wel eens dat woorden gewillig zijn en daarmee geeft men aan dat het met verbale communicatie veel makkelijker is om te liegen of om iets te verdraaien. Non-verbale communicatie laat dit veel minder toe.

het best geschikt is voor zakelijke informatie.

We leven in een erg verbale cultuur. Er wordt in onze cultuur ontzettend veel gezegd en geschreven en via woorden overgebracht. Je gebruikt woorden om informatie over te dragen en om je (emotioneel) uit te drukken. En … ook al zeggen woorden niet alles, ze blijven een belangrijk medium in de menselijke communicatie.

7WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Non-verbale communicatie

Bij non-verbale communicatie denken we in eerste instantie aan lichaamstaal. “Het gaat dan onder meer om de huidskleur, maar ook om eigenschappen zoals de lichaamsgestalte (denk aan de krantenlezende dikkerd op de trein), de haarkleur (een dom blondje of een furieuze roodharige…), het geslacht (’t is weer een vrouw - maar zeg het dus maar niet te gauw…), de leeftijd (hij is jong, dus hij wil wat …). En uiteraard kunnen ook allerlei kunstmatige ingrepen of toevoegsels, zoals kledij en make-up of een goed gekozen brilmontuur, helpen om een heel specifieke uitstraling mee te geven aan iemands persoonlijkheid. (…)

Naast die fysieke, grotendeels onveranderlijke lichaamskenmerken levert ook wat je met je lichaam doet belangrijke informatie . Het gaat dan om je lichaamshouding, je manier van bewegen, zitten en staan, maar ook om de manier waarop je kijkt en praat. ”2

3

We kunnen schematisch een onderscheid maken tussenIemands voorkomen:

- gelaat,- haar,- gestalte,- kledij.

Iemands non-verbaal gedrag:- lichaamshoudingen,- lichaamsbewegingen,- gezichtsuitdrukkingen,- stem.

Bekijk op klassikaal het filmfragment van Laurel en Hardy ZONDER klank.

8WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Non-verbale communicatie is een erg belangrijke vorm van communicatie. De Amerikaan MEHRABIAN4 heeft het over een 7-38-55 procent regel. Die regel houdt in dat de indruk die je van iemand opdoet, slechts voor zo’n 7 procent bepaald wordt door wat hij zegt, voor 38 procent door de toon waarop hij het zegt en voor niet minder dan 55 procent door zijn lichaamstaal.

Non-verbale communicatie is ruimer dan lichaamstaal. Je kunt iets ook non-verbaal communiceren via pictogrammen en beelden bijvoorbeeld.

Wezenlijk voor non-verbale communicatie is dat deze vorm van communicatie: minder eenduidig is en dus voor meerdere interpretaties vatbaar is;

In tegenstelling tot woorden, waarvan je betekenis desnoods kan opzoeken in een woordenboek zijn gebaren of gelaatsuitdrukkingen veel moeilijker te interpreteren.

Wat betekent het bijvoorbeeld als iemand geeuwt in de klas?

vaak geloofwaardiger is;

Als een leerkracht bijvoorbeeld tegen een leerling snauwt: “Maar ik heb helemaal niets tegen jou”, dan is de kans groot dat de leerling veeleer de afwijzing dan de goedkeuring begrijpt.

veel beter gevoelensnuances kan weergeven en veel subtieler is dan allerlei woorden of zinnen. Veel van de emotioneel meest ingrijpende vormen van communicatie verlopen zonder woorden: troosten, tederheid, vrijen, hofmakerij, verleiding, kwaadheid, woede, verdriet, vreugde, enthousiasme, omgaan met zieken, contact met kinderen… De woorden die je gebruikt zijn bijkomstig, hoe iets gezegd wordt is veel belangrijker. 5

Bekijk op klassikaal het filmfragment van Laurel en Hardy ZONDER klank.

9WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Theatertaal

Een bijzondere vorm van communicatie is de theatertaal die theatermakers gebruiken. In theater brengt de regisseur een thema in beeld. Hij gebruikt hierbij allerlei

theatrale tekens om betekenissen over te brengen.

Op de scène gebeurt er van alles. Het is aaneenschakeling van gebeurtenissen en handelingen. Als toeschouwer leg je verbanden tussen die verschillende

gebeurtenissen en handelingen en dit vormt de plot of vertelling.

De basisstructuur is altijd dezelfde: Er is een begin, een midden en een slot. In het

begin is er een evenwichtstoestand. Dit noemt men het exposé. Je krijgt als kijker een schets van de personages en hun motieven en het wordt ook duidelijk waar en wanneer alles gesitueerd is. Die gegevens hebt je als toeschouwer nodig om betrokken te raken en de komende handelingen te kunnen volgen. Die relatief stabiele toestand waarmee de vertelling begint, wordt al spoedig bedreigd of verstoord. Er ontstaat een conflict of er moet worden gekozen! De handeling of gebeurtenis die het evenwicht

verstoort en de reeks oorzaak-gevolg relaties op gang brengt, noemt men het motorische moment. Van dan af wordt de spanning opgebouwd naar een hoogtepunt, een ontknoping. In het middenstuk ontwikkelt zich het thema. Door gebruik te maken van allerlei theatrale tekens probeert de theatermaker iets duidelijk

te maken en zijn boodschap over te brengen. Daarna volgt nog de afwikkeling eventueel is er dan ook nog een commentaar die de 'zedenles' van het hele gebeuren samenvat.

De held van het verhaal wordt de protagonist genoemd. Daarnaast is er een

tegenspeler, de antagonist, die qua ideeën of karakter tegengesteld is aan de

protagonist. Soms is er een derde tegenspeler in, de tritagonist, die de conflicten tussen protagonist en antagonist voortdurend voedt.

10WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Naast het verhaal hebben theatermakers ook nog andere middelen ter beschikking om hun boodschap over te brengen.

“Acteurs en actrices maken al eeuwenlang gebruik van

grimeertechnieken als ondersteuning voor het personage/karakter dat ze gaan spelen. Dat kan heel subtiel zijn, bijvoorbeeld met een snorretje en/of bakkebaarden, maar ook door gebruik van licht en schaduwtechnieken kan het gezicht ouder, boosaardig, vrolijk of angstaanjagend gemaakt worden. De stand en vorm van wenkbrauwen, mond en ogen spelen hierbij een

grote rol.”6

Ook door gebruik te maken van de ruimte kunnen acteurs hun boodschap overbrengen. Door te spelen met de afstand die tussen de personages bestaat en de verandering daarvan en door te bewegen in de ruimte, wordt aan de kijkers duidelijk gemaakt hoe de verhoudingen liggen.

7

Tenslotte is er ook nog het decor, de kostuums, de belichting en het geluid. Dit kan heel realistisch zijn, of juist niet waardoor de theatersituatie geaccentueerd wordt. Ze kunnen dienen om het spel van de acteurs of om het verloop te ondersteunen, ofwel autonoom werken en een eigen sfeer oproepen.

8

Maak een lijstje van de verschillende elementen waarover een

11WERKMAP: VOORBEREIDING OP DE VOORSTELLING

Samenvattend

In deze werkmap hadden we het over communicatie in zijn verschillende vormen.

We hadden het over de verschillende aspecten van het communicatieproces en de wijze waarop wij mensen informatie over wat binnen in ons leeft voortdurend en razendsnel veertalen in een buitenkant. Daardoor kunnen wij wat binnen in ons leeft communiceren naar anderen toe. Dit proces verloopt lang niet altijd even makkelijk. Er kan van alles mislopen.

We maakten ook een onderscheid tussen verbale en non-verbale communicatie en hoewel beide vormen van communicatie hun eigen sterktes en beperkingen hebben, blijkt uit onderzoek duidelijk dat de impact van non-verbale communicatie nauwelijks overschat kan worden.

Van daaruit maakten we dan de opstap naar theatertaal als een bijzondere vorm van communicatie. Omdat binnen het theater een geheel eigen vakjargon wordt gehanteerd bespraken een aantal typische termen en theatrale tekens.

Maak een lijstje van de verschillende elementen waarover een

1 Illustratie op: http://zinspel.blogspot.com/2009_04_01_archive.html2 Sociale Psychologie, Lespakket 1: sociale waarneming en zelfperceptie. Bis, Vlaams Ministerie van Onderwijs

en Vorming, blz. 10.3 Illustratie: http://www.spotlighteffect.nl/wp-content/2008/01/lichaamstaal.gif4 CRAEYNEST, P. e.a., Sociale psychologie, een inleiding. Leuven- Voorburg, Acco, 2008, blz. 47.5 Vrij naar: MATTEEUWS, A., Wat is psychotherapie? Samenspraak, nr. 38, dec 1978, 11-19.6 Illustratie: http://www.more-entertainment.nl/index.php?module=entertainment&pid=9&id=1397 Illustratie: http://www.theatercentraal.nl/weblog/archives/recensies_archive_2007-m10.php8 Illustratie: http://michelemutsters.blogspot.com/2009/06/toneel-decor-de-wereld-is-rond.html