DE VOLKSKRANT

vulkanologiEHAROUN TAZIEFF (1914-1998): MISKENDE HELD?

Haroun Tazieff bij de Etna op Sicilië, 1979. Foto Corbis

tigde Tazieff door zich in BelgischCongoaaneentakelmechaniekineenwerkendevulkaantelatenzakken.Ge-kleedineenaluminiumpakbungeldehij in een tuigje boven het lavameervandeNyiragongo, al fílmend.LesRendez-vousdudiableheette zijn

prijswinnendedocumentaireuit 1959.Heel Frankrijk kreeg hij ermee plat.Heel Frankrijk? Nee, vanuit hun stu-deerkamersblevende academici zichtegenhemafzetten.BijTazieffsdoodin1998(op83-jarige leeftijd)veinsdeeenSorbonne-hoogleraar nog nooit vanTazieff te hebben gehoord. ‘Aah, udoeltopdiecineast’, sneerdehij tegen-over een journalist die het had ge-waagdTazieff een‘vulkanoloog’tenoe-men.Met zijn afstaande linkeroor en ge-

kromdehoudinglijktTazieff jr.gebukttegaanonderdegelijkenissenmetzijnvader. Pas in 2006, toen Frédéric Lava-chery 60 werd, is hij voor het eerstnaar buiten getreden als de nim-

mererkende ‘zoon-van’,metals enigebewijs zijn fysionomie.‘Ikkonnietsgoeddoeninzijnogen’,

vertelt hij over zijn gevierde vader. ‘Ikdeugdeniet.’Hetonderwijzendperso-neel vandeHarounTazieff-school vanGigean luistert mee – de plaatselijkepizzeria serveert eendenborst metcranberrysaus. Hoewel Frédéric op-groeide inhet gezin van zijnmoeder,bemoeide Tazieff zich als ‘een vriendvan de familie’ met zijn opvoeding.‘Mijn moeder Betty stierf in 1964. Ikwas18. Ikhieldzielsveelvanhaar,maarikdurfdeniet tehuilen. Ikdacht:als iknugahuilen,vindtTazieffmeeenslap-peling. Eenweekdier.’’s Avonds bij de lezing verzamelen

zich een vijftigtal toehoorders in degymzaal. Pijnlijke anekdotes blijvenuit: depublieksvoordracht van Frédé-ric is ophemelend ophet hagiografi-scheaf.MetlosseschoudersdoorlooptTazieff juniorde loopbaanvanzijnva-der.Hij toont foto’s vanTazieff als

AanplakbordeninhetdorpGigeaninZuid-Frankrijkzijnermeebehangen: affichesingeelenoranjevanvuurspuwende kra-ters. Ze doen ver-

moedendatereencircusmetvuurvre-ters op komst is. Maar de aankondi-ging betreft de Journées Haroun Ta-zieff met als hoofdact een optredenvan ‘dezoonvanTazieff’.Frédéric Lavachery (door Tazieff sr.

in 1945 verwekt) zalmet eenuitklap-baretentoonstellingoverzijnbiologi-schevaderneerstrijkenindegymzaaltegenoverdebrandweerkazerne.Tazieff:wetenschapper of avonturier?

is de titel van de lezing die Tazieff jr.gaat houden. Het is de moeder allervragen. Een bewogen leven lang be-vochtHarounTazieff deuniversitairebastions, de Sorbonne voorop. Ver-geefs.Wereldomvattende faam ves-

19

SIR EDMUND / 3 MEI 2014

De legendarischeHarounTazieff zouvolgendeweek 100 zijn geworden. Zijn boeken enfilmsmaaktenvulkaanonderzoek (enhemzelf)ongekendpopulair,maar de academischewereldsloot hemuit. Eenverhaal over haat&nijd in dewetenschap, vanW.F.Hermans-achtige proporties.Door FrankWesterman

Vulkaankater

DE VOLKSKRANT

20

rugbyspeler, Tazieff als wielren-ner, Tazieff als staatssecretaris Ram-penbestrijding...‘Hoe betrad Tazieff een werkende

vulkaan?’ Frédéricwerpt de vraag opals een jongleerstaf. Twee tellen latervangthijhemzelf weerop: ‘Precieszoalshijdeboksringbetrad.Krijg je eenklap,sluitnooit jeogen.Waterookge-beurt, blijf kijken!’

WieafgaatopTazieffsautobiografieMa vie (verschenen in 1991) zou den-kendat Frédéric niet eens bestaat: Ta-zieff enzijnwettigeechtgenotezijnal-tijd kinderloos gebleven. Punt. Even-minmaakt Tazieff sr. eenwoord vuilaan zijn eigen, jong gestorven vaderMohamedTaziev,eentelguiteenadel-lijk islamitischgeslachtuit Tasjkent.Haroungroeitopbijzijnmoeder,de

Pools-RussischecommunisteZenitta.Via Petrograd, Tblisi en Parijs belan-den ze in de jaren twintig in Brussel,waar ‘Garouk’opschoolwordtgepestmetzijnRussischeaccent.TijdensdeoorlogisLuikzijnuitvals-

basis,waarTazieff zichinschrijftbijdeMijnbouwschool. Zijn studie is eendekmantelvoornachtelijkesabotage-daden. Als verzetsmanduikt hij gere-

geldonderbijBettyLimbosch,bijwiehij in de bevrijdingsmaanden zijnenige zoon Frédéric verwekt. Tussendebedrijvendoorschrijfthijeenscrip-tie over de landschapsgenese bij Di-nant.Mogelijk heeft Tazieff met ditwerk

deinteressegewektvanWillemFrede-rikHermans,die in1955promoveerdeopdeontstaansgeschiedenis vanhet

nabijgelegenÖsling-gebiedinNoord-Luxemburg. Hoe het ook zij, in 1954vertaaldeHermanshetpopulaire,vanbravoure doorregen debuut van Ta-zieff:Kraters in lichterlaaie.Het lijkt eenconstante: Tazieff kijkt

liever ineenvulkaankraterdandathijeen introspectieve blikwerpt op zijn

eigendrijfveren. Op zijn 18dewashij voorhet eersteenkeerwitheet geworden, endaarnanog eens opzijn 24ste. ‘Maar tegenwoordig’, schrijft hij in 1991,‘gaat er geen dag voorbij of ik word bezocht doorwoedeaanvallen.’Watmaakt hem kwaad?Miskenning. Niet door

hetgrotepubliek(datdraagthemophanden),maardoordeacademischewereld.Zelf ziethij zichalsdegrondleggervandemodernevulkanologie.MetzijninzichtenindeplaattektoniekvandeRiftValleihaalthijbeginjarenzeventigdekolommenvanScienceenNature. Maar de reactie van vakgenoten is onder-koeld.Als titellozeautodidactvertegenwoordigtTazieff

geenenkel instituut.Hij isdeaanvoerdervaneenei-genequipevanvolgelingendiewelacademischzijngeschoold,maardie tochals ‘Tazieffs sherpa’s’wor-denweggezet doorhunvakgenoten aandeuniver-siteiten.Alle frustratie hierover komt tot uitbarsting tij-

dens de Soufrière-crisis in 1976, vernoemdnaar degrommende Soufrière-vulkaanopGuadeloupe. Ta-zieff zietdiezomergeennoodzaakvoordeevacuatievan zestigduizend Franse onderdanenwaartoe degevestigdevulkanologenoproepen.Hunsuperieur,ClaudeAllègre,maaktTazieff uitvoorde ‘MadamSo-leil van de vulkanologie’ wiens enigemeetinstru-ment ‘zijnnatte vinger is’.Wanneer echter de voor-speldemagmatische eruptie uitblijft en de bevol-kingnamaandenterugmagnaardeongeschondenhuizen, kerenTazieffs kansen.Eind 1989 in een Penthouse-interview slaat hij te-

rug: Tazieff noemt zijn aartsrivaal van destijds‘Claude the Fraude’. Enook: een ‘directe afstamme-ling van Stalins favoriete geneticus Lysenko’, doe-lend op de Sovjet-bioloog Trofim Lysenko diemetzijn ontkenning vanhet bestaan vanhet gen (‘eenverzinsel van de bourgeoisie’) doorgaat voor degrootstewetenschappelijke oplichter vande 20steeeuw.

Middelmatigheiden incompetentieverdraagthijniet langer. Gaven, stelt Tazieff, evengoedals gebre-ken,zijnverdeeldvolgensdeGauss-kromme,degra-fiekmet de contouren van een kerkklok (‘the bellcurve’). In het bolle, dikste gedeelte verdringt zichdemiddelmaat; indeuiteindenhuizendegenieën,de gekken en de moedigen – ten opzichte van degrijzemassa zijn die dungezaaid.Wie durft er eenminderheidsstandpuntintenemen?Slechtseenui-terstkleineminderheid!Maviedoet denkenaanOnder professoren. Tazieff

ziet universiteiten als besloten inrichtingenwaaroorspronkelijkdenkenwordtgesmoord.Detraditievanbenoemingenwerkt arrivisme indehand;wieerbij hoort, geeft zijn positie nooitmeer op. Tazieffgruwt van ‘het intellectuele dedain’ en de ‘ver-meende superioriteit’ van professoren – daarstrooienzemeeterverhullingvanhuneigenluiheidenonkunde.Totvervelenstoemelkenzehunmieze-rige onderzoekjes uit omgodbetert hunaantal pu-blicatiesop tevoeren.Hooglerarenzijnberoepsconformisten,zepraten

W erddeautodidact-vulkanoloogHa-rounTazieff doordeacademischewereld terechtniet serieusgenomenofwashij toch, achteraf gezien, eenmiskendeheld? SalomonKroonenberg, geoloogenemeritushoogleraar vandeTUDelft, kiest voorhet laat-ste: ‘Ikhebhemnooitper-soonlijkgesproken,maarhetlijktmeeenmanmeteengoede intuïtie.’ VolgensKroonenberg is Tazieff eenbijzondergeval: hoewelnooitformeelopgeleid, kwamhijmet veelnieuwe, afwijkendeideeën. Zoals inhetgeval vandeNyos-ramp,waarTazieffbeweerdedatdeverstik-kendeCO2-wolkkwamdooreeneruptie. Kroonenberg:‘Hij hadgewoongelijk.’Maar

ja, Tazieffwas toenal 77. ‘Hijheefthet er toenmaarbij la-ten zitten.Degeschiedeniszouhemwelgelijkgeven.’WatKroonenbergbetreft isdatdusookzo.OokdeDuitse vulkanoloogUlrichKnittel vandeuniver-siteit vanAkenvindtdat Ta-zieff ‘overduidelijk eenheelgoedeenervarenvulkano-loog’was. ‘Watmensenookoverhemzeggen’, zegtKnit-tel, ‘hij bleekuiteindelijk inveel gevallengelijk teheb-ben.’ Knittel ziet Tazieff, netals Tazieff zelf deed, als eenvandevaders vandemo-dernevulkanologie.DeUtrechtsegeoloogeneme-ritushoogleraarOlaf Schui-ling zegtover Tazieff: ‘Ikwerkte indie tijdniet ergmetvulkanischegesteenten,

maarhet feit dat ik zijnnaamonmiddellijkherkende toenikdie tegenkwambewijstweldathij eenberoemdheidwasindevulkanologie.’GeofysicusManuel Sintubin,hoogleraaraandeKatholiekeUniversiteit Leuven, zegtdatTazieff grote indrukophemheeft gemaakt endat zijnboekenendocumentaires ermogelijk voor zorgdendathijvoorgeologiekoos – terwijldenaamTazieff zijn studen-tenniets zegt. Sintubin: ‘Ta-zieffwas eenwetenschaps-communicator ‘avant la let-tre’.Hijwas eenvandeeer-stendie zich inspandeomdeschoonheidvandegeologienaarhetbredepubliek tebrengen.’

Rineke Voogt

‘Hij had gewoon gelijk’

‘Hoe betrad Tazieff eenwerkende vulkaan?Precies zoals hij

de boksring betrad’

Haroun Tazieff heeft zijn zoon Frédéric Lavachery nooit erkend

21

SIR EDMUND / 3 MEI 2014

elkaarna,dekkenelkaarzodraiemandhungezaguitdaagt. ‘Tropisme’,noemthij hungedrag, de termvoor het nei-gen van zonnebloemen naar een endezelfde lichtbron.Gevestigdeacademici,Tazieff isnog

niet klaar, zijn bang voor onafhanke-lijke onderzoekers die uit zijn op denaaktewaarheid.Zulkelieden,hijkanerover meepraten, worden uit allemachtgeweerd.Tazieff noemt zichzelf ‘lichtmisan-

troop’, tochblijft zijnmissie altijd ge-richt op het vooruithelpen van demensheid.Hetkomtzijnpopulariteitten goede: in de jarennegentig haalthij jaar in jaar uit de top tien van‘meest geliefde levende Fransen’ vanLe Journal de Dimanche. In 1985 krijgthijalsstaatssecretarisRampenbestrij-dingonderMitterrandeeneigenwas-sen beeld: in de pose van De DenkervanRodin.Danvoltrekt zichdeNyos-ramp:op

een avond in augustus 1986 vallenbijnatweeduizendmensenenzesdui-zend koeien doodneer opde bodemvaneenafgelegenvallei inKameroen,terwijl ergeenspoorvanverwoesting

is. Tazieff jaagt de wereldwijde ge-meenschap der vulkanologen in degordijnendooralseerste,noginParijs,de oorzaak te verkondigen: mens endierzijngestikt ineenwolkCO2diebijeenstoomeruptieuithetnabijgelegenNyos-kratermeer isgebarsten.Het is het begin van de slepende

Nyos-affairewaarbijTazieff hetuitein-delijkmoet afleggen tegen de IJslan-der Haraldur Sigurdsson, op wienstheorie (wel CO2, geen vulkanischeeruptie) nu almeer dan 25 jaar in let-terlijkezinwordtvoortgebouwd:metingenieuze ontgassingspijpen dieals een ventiel opgelost koolzuur-

gas uit dediepewaterlagen latenont-snappen.Na een barrage aan uithalen in

woord en geschrift gooit Tazieff dehanddoek in de ring: vanaf 1990boy-cot hij alle discussies over de Nyos-ramp. Zijndevies: de geschiedenis zalmij inéénklapalsnoggelijkgevenzo-drazicheennieuweuitbarstingvandeNyos-vulkaanvoordoet.Wanneer Tazieff zich inde loop van

de jaren negentig terugtrekt uit devuurlinie van de vulkanologie, ver-dampt ook zijn laatste restje gezag inacademischekringen. Intalkshowsoptelevisie zoekt hij steevast de contro-verse,waardoorzijn ster (vooral vrou-wen zien hem als ‘een man uit éénstuk’)blijft rijzen.

De familieverhalen van zijn zoonFrédéricLavacherydoendanookbijdeonderwijzers van de Haroun-Tazieff-school inGigeanbarsten springen inhunbeeldvandegrote ‘DompteurvanhetVuur’.’s Avonds tijdens de voordrachtgeeftTazieff jr.echtergeenantwoordopdevraag ‘Tazieff:wetenschapper

of avonturier?’Wie dit oordeel alwelheeft geveld ishet Fransepostbedrijf:Tazieffs verweerde gelaat siert eenpostzegel (uitgegeven in 2000) in deserieGrandsaventuriers Français.Bijhetafbrekenvandetentoonstel-

lingdevolgendemiddagverteltFrédé-ricdathijeennieuwebiografiezalpu-bliceren rondde 100ste geboortedagvanzijn vader, op 11mei 2014.Hij twij-felt alleennogover de titel: ‘Deze vul-kaan,mijn vader’, of: ‘Een vulkaange-naamd Tazieff’. Wie vooraf intekentkrijgtnietalleenkorting,maarookdetekstalspdf-bestand,voorafgaandaandeverschijning.Frédérickrijgthulpbijhetvastsjor-

ren vande tentoonstellingskisten opzijn aanhangwagen. Er zit een ma-quette bij van het Nyos-kratermeermet deuitleg dat in augustus 1986 inhet belendende dal meer dan1.700mensen en talloze dierendoodzijn aangetroffen. Het bijschrift ge-waagtvaneeneruptiewaarbijuitslui-tenddodelijkevulkaangassenzijnvrij-gekomen. ‘Eenverschijnseldatbijnie-mandbekendwasbehalvebijHarounTazieff.’Het hoofd vande Tazieff-school en

deleraresaardrijkskundezwaaienFré-déric uit wanneer hij de dorpsstraatvanGigeanuitrijdt.Maandenlaterbijhet openen vande toegestuurde pdfkomt de titel tevoorschijn:Un volcannomméHarounTazieff.Hetvoorwoordisvandehandvaneentoneelschrijverdie eendramastukheeft geschreven:De seksualiteit der vulkanen; een erup-tievehommageaanHarounTazieff.Opdevraagwaaromditvoorwoord

nietdooreenvulkanoloog isgeschre-ven, laat Frédéricweten: ‘Niet eenvandewetenschappersdie ikmetdatver-zoek heb benaderd, heeft zich zelfsmaarverwaardigdomtereageren.’

FrankWesterman is oud-corres-pondent van de Volkskrant enschrijver van onder meer Stikvalleiover de tegenstrijdige visies op deNyos-ramp, waarin ook de vergui-zing van Tazieff wordt gedocumen-teerd.Onder de titel Het schandaal van deStikvallei bezorgt KRO BrandpuntTazieffmorgenavond enig eerher-stel: in de uitzending geeft hoogle-raar geologie Salomon Kroonen-berg van de TU Delft hem postuumgelijk inzake de Nyos-affaire. KROBrandpunt: 22.35 uur, Ned 2.

Tazieffgruwt vande ‘vermeendesuperioriteit’

van professoren

Eruptie van de Etna op Sicilië in 2013. Foto Corbis