Vrije Universiteit Brussel Faculteit Letteren ...users.telenet.be/danny.moortgat/elekdemo.pdf ·...

4

Vrije Universiteit Brussel

Faculteit Letteren & Wijsbegeerten

Vakgroep Communicatiewetenschappen

2000 - 2001

Danny Moortgat

Eindverhandeling ingediend tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Communicatiewetenschappen

Promotor: Prof. Dr. F. Thevissen

Elektronische democratie in Vlaanderen?

Een kwantitatief onderzoek naar politieke participatie via het internet bij Vlaamse

jongeren tussen 18 en 24.

5

Inhoudstafel Woord vooraf 4

Inleiding 5

1. Aanzet tot het onderzoek 5

2. Onderzoeksvragen 6

3. Opbouw van de verhandeling 7

Hoofdstuk I: Elektronische democratie 9

1.1. Democratie 9

1.2. Communicatie: een essentieel gegeven in een democratie 12

1.3. Netwerkmedia en democratie 13

1.4. De democratie in crisis 14

1.5. Elektronische democratie de oplossing 16

1.6. Voor- en tegenstanders van elektronische democratie 18

1.6.1. Voorstanders van een elektronische democratie 18

16.1.1. Directe democratie 19

16.1.2. Versterking van de representatieve democratie 20

1.6.2. Tegenstanders van een elektronische democratie 21

1.7. Samenvatting 24

Hoofdstuk II: Jongeren en participatie 26

2.1. Participatie in het verenigingsleven 26

2.2. Participatie en de rol van het onderwijs 28


Hoofdstuk III: Het internet als politiek informatie- en participatiekanaal 31

3.1. Enkele internationale cases 31

3.1.1. PEN-project 31

3.1.2. Minnesota e-democracy 33

3.1.3. De Besliswijzer 36

6

3.2. Situatie in Vlaanderen 38

3.3. Het internet en verkiezingen 41

3.3.1. Enkele Amerikaanse initiatieven 41

3.3.2. Een overzicht van de belangrijkste initiatieven in België 44

3.3.2.1. Verkiezingen 1999 44

3.3.2.2. Verkiezingen 2000 46

3.3.3. Bespreking initiatieven 48

3.4. Internet als nieuwsbron wint aan belang 51

3.5. Internet en jongerenparticipatie 54


Hoofdstuk IV: Onderzoeksopzet 58

4.1. Onderzoeksmethode 58

4.2. Type onderzoek 59

4.3. Online enquête 59

4.4. De steekproef 60

4.5. Materiaalverzameling 61

4.5.1. Websites 61

4.5.1.1. Resultaten 63

4.5.2. E-mail 64

4.5.2.1. Resultaten 66

4.6. De vragenlijst 67

4.7. Kritiek op het onderzoek 68

4.7.1. Interpretatie van het onderwerp 70

4.7.2. Knelpunten met de online vragenlijst 70

4.8. Analysebeslissingen 71

Hoofdstuk V: Voorstelling onderzoeksresultaten 73

5.1. Enkele socio-demografische gegevens 73

5.1.1. Geslacht, leeftijd, diploma en beroep 73

5.1.2. Lidmaatschap vereniging 74

7

5.1.3. Toegang tot het internet en het surfgedrag 75

5.1.4. Samenvatting 77

5.2. ‘Passieve participatie’ of op het online zoek gaan naar politieke informatie 77

5.2.1. De ‘niet-zoekers’ 78

5.2.2. De ‘zoekers’ 79


5.3. ‘Actieve participatie’ of meningsuiting via het internet 84

5.3.1. Non-participatie 85

5.3.2. Forum 86

5.3.3. E-mail en chatbox 86


5.4. Verstrekken en ontvangen van politieke informatie 90

5.4.1. Elementen van een politieke website 92


5.5. Mogelijkheden voor vervolgonderzoek 95

Algemeen besluit 97

Bibliografie 101

Bijlagen

8

Woord vooraf

Als geen ander heb ik het voorbije jaar ervaren dat het schrijven van een eindverhandeling

geen eenvoudige opdracht is. De weg was lang, maar ik beschikte over een stel ervaren

gidsen. De totstandkoming van dit werk is dan ook geen individueel gegeven, maar de som

van de bijdragen van meerdere personen.

Ik wil dan ook van de gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken die

hebben bijgedragen aan deze eindverhandeling.

In de eerste plaats wens ik mijn promotor Prof. Dr. Frank Thevissen te bedanken.

Een woord van dank gaat ook uit naar iedereen die op de een of andere wijze heeft

meegewerkt aan het onderzoek: alle respondenten, webmasters en nieuwsbriefuitgevers.

Prof. Dr. Eric Devos en Nathalie Blocry ben ik dankbaar voor hun feedback en technische

ondersteuning bij het verzamelen en verwerken van de gegevens.

Een speciaal woord van dank gaat uit naar Katie Goeman, Liesbeth Van Mechelen,

Claudia Mellado-Sanchez en Hilda Van Baden. Zonder jullie hulp, steun en begeleiding

zou deze eindverhandeling nooit geworden zijn wat ze nu is. Dames bedankt!!

9

1. Aanzet tot het onderzoek

De afgelopen jaren is het internet uitgegroeid tot een volwaardig communicatiemedium

met als gevolg dat meer en meer activiteiten online plaatsvinden. Stilaan raakt ook de

politieke wereld overtuigd van de mogelijkheden van deze virtuele wereld. Elke op

vernieuwing beluste partij of politicus die ‘hip’ wil overkomen heeft het in zijn discours

over meer participatie van de burger dankzij de nieuwe technologie. Begrippen als virtuele

democratie, push-button democratie, elektronische stadshuizen, cyberdemocratie, virtuele

politici, e-referenda, e-voting e.d. worden al snel te pas en te onpas de wereld ingestuurd.

In navolging van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Nederland en tal van andere

landen, komt het begrip nu ook in Vlaanderen aan de oppervlakte. Vlaamse politieke

partijen beginnen stilaan interesse te tonen voor één of andere vorm van ‘interactieve

basisdemocratie’ 1.

Met ‘interactieve basisdemocratie’ verwijzen ze bewust of onbewust naar het

‘elektronische democratie’-concept dat, met de doorbraak van het internet, in volle opgang

is. In het verleden verschenen er al studies waarin een vorm van ‘directere democratie’

door het gebruik van nieuwe media besproken werd. Het merendeel van die studies

hanteert een top-down benadering en is meestal een theoretisch gevecht tussen voor- en

tegenstanders van een ‘elektronische democratie’. Opvallend is dat in de discussie rond

het in de praktijk brengen van een ‘elektronische democratie’ de nadruk bijna uitsluitend

wordt gelegd op het medium. De voorstanders wijzen op de grotere informatie- en

participatiecapaciteiten van het medium en de tegenstanders weerleggen dit. Op deze

manier wordt het hele debat rond ‘elektronische democratie’ herleid tot iets banaals: een

welles-nietes spel rond de voor- en nadelen van het internet op het vlak van informatie en

participatie. Wat lijkt te ontgaan is het feit dat de burger ook een belangrijke rol speelt in

dit hele proces. Deze eindverhandeling heeft niet de ambitie zich te mengen in het pro of

1 DOBBELAERE (B.). ID wil regering rechtstreeks verkiezen. De Standaard, 1 juni 2001.

Inleiding

10

contra gevecht, maar wil vanuit een bottom-up benadering empirisch nagaan of

‘elektronische democratie’ Vlaamse jongeren meer bij de politieke besluitvorming kan

betrekken. Dit zullen we doen aan de hand van een onderzoek naar de politieke online

participatie van Vlaamse jongeren tussen 18 en 24 jaar.

2. Onderzoeksvragen

Het uitgangspunt van dit onderzoek is nagaan of ‘elektronische democratie’ Vlaamse

jongeren meer bij de politieke besluitvorming kan betrekken. Het antwoord hierop vloeit

voort uit het empirisch onderzoek naar ‘jongeren en politieke participatie via het internet’.

In dit empirisch onderzoek wordt uitgegaan van de volgende 3 onderzoeksvragen: “Zijn

Vlaamse jongeren tussen 18-24 actief op zoek naar politieke informatie via het internet?”

“Zo ja, participeren ze ook via het internet?” 2 en “Hoe kan het aanbod van online politieke

informatie afgestemd worden op de Vlaamse jongeren?”

Deze 3 hoofdvragen worden verder uitgesplitst in een aantal concrete deelvragen, met

name:

1) Zijn Vlaamse jongeren tussen 18-24 actief op zoek naar politieke informatie via het

internet? Zo ja, participeren ze ook via het internet?

ð Is er een verband tussen het op zoek gaan naar politieke informatie op het

internet en het participeren via het internet?

ð Zoeken online jongeren aangesloten bij een vereniging eerder informatie op het

internet en participeren ze eerder online dan online jongeren die niet tot een

vereniging behoren?

ð Gaan online jongeren alleen op zoek naar politieke informatie op het internet

vlak voor verkiezingen en/of bij een actueel thema?

ð Naar wat voor soort politieke informatie (lokaal, Vlaams, nationaal nieuws …)

zoeken jongeren het meest op het internet?

2 Politiek wordt in dit onderzoek omschrijven als “alles wat de samenleving aanbelangt en het leven kan beïnvloeden op nationaal, Vlaams, provinciaal en gemeentelijk niveau”. Politieke informatie is m.a.w. “alle informatie die betrekking heeft op politiek”. Onder politieke participatie wordt hier verstaan het (online) deelnemen aan activiteiten die te maken hebben met politiek. Bv. het versturen van een e-mail naar een minister, je mening uiten in een forum, chatten met iemand uit de politiek, enz.

11

2) Hoe kan het aanbod van online politieke informatie afgestemd worden op de Vlaamse

jongeren?

ð Wat vinden jongeren van het huidige aanbod aan politieke informatie op het

internet?

ð Op welke manier willen jongeren politiek geïnformeerd worden via het internet

(e-mail, website, …)?

ð Is er nood aan een intermediaire site waar alle politieke informatie en meningen

gebundeld worden en jongeren van gedachten kunnen wisselen met politici?

3. Opbouw van de verhandeling

In het eerste hoofdstuk van de eindverhandeling zetten we kort uiteen wat er algemeen

verstaan wordt onder het begrip democratie. Wat zijn de voorwaarden van een democratie

en waarom is communicatie zo’n belangrijk gegeven hierin. In de politieke communicatie

spelen de traditionele media een belangrijke rol, maar naast die traditionele media hebben

zich de voorbije jaren netwerkmedia ontwikkeld. Bepaalde auteurs menen dat

netwerkmedia de latent aanwezige crisis in de democratie kan oplossing door het

elektronische democratieprincipe in de praktijk te zetten. Zowel de voor- als de

tegenstanders van dit principe komen op het einde uitgebreid aan bod.

Aangezien het onderzoek helemaal in het teken staat van jongeren en politieke participatie

via het internet, is het tweede hoofdstuk volledig gewijd aan jongeren en participatie.

Participatie wordt veelal in verband gebracht met het verenigingsleven en het

opleidingsniveau. Aan beide aspecten wordt in dit hoofdstuk de nodige aandacht besteed.

Als aanloop naar het eigenlijke onderzoek halen we in hoofdstuk drie de praktische

toepassingen van het internet als informatie- en participatiekanaal aan. In het verleden zijn

er buiten onze landsgrenzen al verschillende (proef)projecten opgestart m.b.t. politieke

participatie via het internet, een drietal hiervan worden kort besproken. Na de voorstelling

van deze projecten gaan we na hoe de situatie in Vlaanderen is m.b.t. projecten rond

politieke participatie. In de voorbije Amerikaanse en Belgische verkiezingen is het internet

als informatiemedium ingeschakeld. We kunnen dan ook niet naast de vele initiatieven die

de voorbije jaren het daglicht zagen, waarbij het ene al wat succesvoller was dan het

12

andere. Dat het internet als nieuwsbron aan belang wint komt eveneens naar voren in

hoofdstuk drie. De weinige gegevens die voor handen zijn rond internet en jongeren-

participatie komen op het eind van het hoofdstuk aan bod.

In hoofdstuk vier wordt de opzet van het gevoerde onderzoek besproken. De

onderzoeksmethode en het type onderzoek worden nader belicht. Aangezien er gebruik

gemaakt is van een online vragenlijst, gaan we dieper in op de manier van

gegevensverzameling en de opbouw van de vragenlijst. Het hoofdstuk eindigt met een

kritische noot i.v.m. het onderzoek en de genomen analysebeslissingen.

Na de onderzoeksopzet volgt, in hoofdstuk vijf, de voorstelling van de onderzoeks-

resultaten. Het hoofdstuk is onderverdeeld in 5 delen. Allereerst bespreken we de socio-

demografische gegevens, waarna er wordt overgegaan tot een bespreking van de ‘passieve

participatie of het online op zoek gaan naar politieke informatie’. De ‘passieve participatie

is onderverdeeld in ‘zoekers’ en ‘niet-zoekers’. De ‘actieve participatie of meningsuiting

via het internet’ wordt besproken in het derde deel. Er is nagegaan in hoeverre jongeren

actief participeren via het internet. Deze actieve participatie heeft betrekking op

deelnemen aan online fora, het versturen van e-mails en chatten in een chatbox. Het vierde

deel handelt over het online ‘verstrekken en ontvangen van politieke informatie’. De

manier waarop jongeren willen geïnformeerd worden en de elementen die, volgens hen,

een politieke website moet bevatten, komen aan bod. Op het einde van elk deel is telkens

een samenvatting van de gevonden resultaten voorzien. Het hoofdstuk wordt afgesloten

met een aantal mogelijkheden voor vervolgonderzoek.

Na het vijfde hoofdstuk volgt het algemeen besluit waarin aan de hand van theorie en

empirie een antwoord geformuleerd wordt op de gestelde onderzoeksvragen.

De bibliografische referenties en de bijlagen sluiten de eindverhandeling af.

13

Hoofdstuk I

Elektronische democratie

Het concept van een ‘elektronische democratie’ kent een relatief lange geschiedenis. Sinds

de jaren ’60 is het een centraal gegeven bij de technologische utopisten, bestaande uit

politici, activisten en academici. 3 Hun streefdoel is door middel van de nieuwe

technologie de burger nauwer bij het beleid te betrekken en hem de mogelijkheid te

bieden om te participeren in de besluitvorming. 4

1.1. Democratie

Voor we dieper in gaan op het begrip ‘elektronische democratie’ is het aangewezen om

even kort stil te staan bij de term ‘democratie’. ‘Democratie’ is afkomstig van de Griekse

woorden ‘demos’ en ‘kratein’. ‘Demos’ wil zeggen ‘volk’ en ‘kratein’ staat voor ‘macht

of bestuur’. Van Daele definieert democratie als:

- een staatsvorm waarbij het volk wordt geregeerd door gekozen

vertegenwoordigers uit eigen gelederen

- staat waarin het volk regeert 5

Gedurende de eerste helft van de vijfde eeuw vóór Christus ontstond in een aantal Griekse

stadstaten, Athene op kop, een nieuwe bestuursvorm. De stadstaten, die voordien bestuurd

werden door aristocraten, oligarchen, monarchen en tirannen, ontwikkelden een systeem

waarin een substantieel aantal vrije volwassen mannen direct participeerden in het bestuur.

Er ontstond een nieuw concept van het ideale politieke systeem, waarin de bevolking niet

alleen het recht had om zichzelf te besturen, maar daar ook alle nodige middelen en

3 TSAGAROUSIANOU (R.), TAMBINI (D.), BRYAN (C.). Cyberdemocracy : Technology, Cities and Civic Networks. London, Routledge, 1998, p. 1. 4 BARNETT (S.). New media, old problems. European Journal of Communication. 1997, volume 12, nr. 2. p. 184. 5 STERKENBURG van (P.G.J.), BOOIJ (G.E.), VERHOEVEN (P.R.F.). Van Daele. Groot woordenboek hedendaags Nederlands. Antwerpen, Van Daele Lexicografie, p. 287.

14

instellingen voor bezat. 6 In essentie kwam het erop neer dat de grote beslissingen

genomen werden door een volksvergadering. Aan die vergadering mochten echter slechts

een beperkt aantal Atheners deelnemen; vrije Atheense mannen. Uitgesloten waren de

vrouwen, de slaven, en de inwoners van Athene die niet van Atheense origine waren. De

meerderheid van Athene regeerde dus niet mee. 7 Vandaag de dag zou de Griekse

invulling van de idee democratie als bijzonder ondemocratisch aanzien worden. De oude

Grieken negeerden nl. een heel essentieel principe dat wel tot het huidige democratisch

denken behoort: de gelijkheid van alle mensen. In onze moderne democratie vinden we

steeds 2 elementen terug: de aandacht voor het recht van de burgers om mee te beslissen en

de nadruk op de individuele vrijheid. 8

Niet alleen de term ‘democratie’ verschilt van wat de oude Grieken eronder verstonden

ook de vorm is veranderd. In tegenstelling tot het oude Griekenland, waar de principes

van een directe democratie werden toegepast, zijn de Westerse democratieën

representatieve democratieën. Directe democratie houdt over het algemeen in dat

gewoonlijk één project (of wet) ter keuze aan de kiezers wordt voorgelegd, terwijl in

representatieve systemen het electoraat zijn vertegenwoordigers kiest door te stemmen op

partijen of personen, op basis van de beleidspakketten en programma’s die deze

voorstellen. In een directe democratie beslissen burgers zelf over concrete

beleidsvoorstellen, in een indirecte democratie wordt die beslissingsmacht gedelegeerd aan

de vertegenwoordigers. 9 Aangezien het onmogelijk is geworden om de honderdduizenden

burgers van een land op eenzelfde plaats en op eenzelfde tijdstip samen te brengen om te

discussiëren en beslissingen te nemen, rust vandaag de dag de term ‘democratie’ om

praktische reden op de principes van een representatieve vertegenwoordiging. 10

In ‘Politiek zonder boe of bah’ wordt de moderne democratie gedefinieerd als een systeem

waarin iedereen het recht heeft het niet eens te zijn met wat er politiek gebeurd. Dit recht

is echter een beperkt recht, want beslissingen die volgens de regels van het spel genomen

6 DE GENDT (M.). Netwerkmedia: een nieuwe impuls voor politieke democratie? RUG, licentiaatverhandeling. 1997. http://studwww.rug.ac.be/~mdegendt/scriptie, laatst geraadpleegd op 20 juli 2001. 7 DESCHOUWER (K.). Politiek zonder boe of bah. Leuven, Kritak, 1992, p. 20. 8 DESCHOUWER (K.). Politicologie: inleiding. Brussel, VUB, 1998 p. 74-75. 9 EDELENBOS (J.) en MONNIKHOF (R.). Spanning in interactie. Een analyse van interactief beleid in lokale democratie. Amsterdam, IPP, 1998, pp. 13-14. 10 DE GENDT (M.). Op cit., http://studwww.rug.ac.be/~mdegendt/scriptie.

15

worden, kunnen effectief aan iedereen opgelegd worden. In een democratie steunt de

uitoefening van de macht op het vertrouwen dat de machthebbers tijdelijk van de burgers

krijgen. Maar tegelijkertijd opent ze alle deuren en ramen om kritiek te hebben op wat er

gebeurt, op het beleid, op de beleidsmakers, op de instellingen, op de ideeën van anderen.

Democratie is dus niet alleen een moeilijk spel, het is bovendien gevaarlijk, gevaarlijk

voor de democratie zelf. Maar, stelt Deschouwer, zolang de bevolking haar ontevredenheid

uit en kan uiten met het gevoerde beleid, is de democratie niet in gevaar. Er dreigt maar

eerst gevaar als de bevolking dit niet meer doet, niet meer wil of mag doen.

Wanneer die ontevredenheid echter verband houdt met de gevolgen van het democratisch

functioneren van de politiek (de traagheid, de vaagheid, het zoeken naar consensus, …)

dan ontstaan er problemen. De geleverde kritiek is dan namelijk niet helemaal terecht.

Een aantal van die dingen kunnen mogelijk wel verbeterd worden, maar ze echt vermijden

betekent dat we de democratie zelf als procedure en methode van besluitvorming niet

kunnen handhaven. Vandaar dat het in een democratie belangrijk is dat de burger weet wat

politiek is en wat ze doet, wat democratie is en wat ze doet. Onwetendheid kan ertoe

leiden dat de middelen die de burger heeft om enige vat op de politiek te krijgen niet

worden gebruikt, en onwetendheid kan leiden tot het uiten van kritiek die tenslotte de

democratie zelf aantast. 11 Williams stelt dat een slecht geïnformeerde bevolking minder

geïnteresseerd is, minder in staat is om te analyseren en de beslissingen van de overheid

slechter kan inschatten. Een minder geïnformeerde burger zou ook meer ontvankelijk zijn

voor radicale, populistische standpunten voorgeschoteld door extremisten die uiteindelijk

een onstabiele maatschappij kunnen produceren. 12 Elke burger moet dus voldoende

informatie kunnen inwinnen, om te beoordelen wat 'het beste' is voor allen, om te

beoordelen in welke mate de genomen beslissingen de best mogelijke beslissingen zijn, om

te beoordelen in welke mate de overheid deze beoordeling van de burger daadwerkelijk

verdedigt en uitvoert. 13 We kunnen dus stellen dat politieke informatie een belangrijk

element is in de werking van een democratie.

11 DESCHOUWER (K.). Politiek zonder boe of bah. Op cit. p. 31-32. 12 WILLIAMS (P.). How the Internet is Being Used by Political Organisations: Promises, Problems and Pointers. 1998. http://www.aph.gov.au/library/pubs/rp/1997-98/98rp11.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 13 DE GENDT (M.). Op cit., http://studwww.rug.ac.be/~mdegendt/scriptie.

16

1.2. Communicatie: een essentieel gegeven in een democratie

Informatie en communicatie worden door Hill & Hughes als sleutelbegrippen gezien voor

politiek. Volgens hen is er in een democratie op politiek vlak, eigenlijk niets mogelijk

zonder enige vorm van communicatie. Politiek is voor een groot stuk afhankelijk van

communicatie om de simpele reden dat alles wat effect heeft op de wijze waarop mensen

communiceren, uiteindelijk ook zijn effect zal hebben op het politieke vlak. 14 Van nature

uit houdt politiek immers verband met collectieve acties. Ze stellen dat politieke

communicatie bijna altijd 4 hoofdactoren inhoudt: de bevolking, de media, de overheid en

belangengroepen. Om verkozen te raken moet een kandidaat zien dat hij een grote groep

kiezers achter zich kan krijgen. Hetzelfde geldt voor drukkingsgroepen en/of actiecomités,

deze zijn verplicht om op zoek te gaan naar voldoende steun, bijvoorbeeld in de vorm van

handtekeningen, om de overheid te overtuigen dat ze een aanzienlijke groep van het

electoraat vertegenwoordigen. De achterliggende logica is dat voor beide soorten van

politieke daden een zo groot mogelijk publiek moet kunnen aangesproken worden om enig

resultaat te hebben. Jaren geleden gebeurde dit via traditionele kanalen als cafés,

braderijen, stations, ... kortom: alle plaatsen waar veel mensen bij elkaar kwamen. 15

Omdat de meeste burgers geen persoonlijk contact meer hebben met politici of grote

politieke evenementen bijwonen, vertrouwen ze op de media of hun sociaal netwerk voor

nieuws. Daardoor spelen de gevestigde media een cruciale rol in het politieke

communicatieproces. 16 Sinds de opkomst van de massamedia wordt er veel meer een

beroep gedaan op kranten, radio en televisie, omdat via deze kanalen op zeer korte tijd een

heel groot publiek bereikt kan worden. Daarbij komt dat televisie een combinatie van

beeld en geluid tot stand brengt waardoor de omstandigheden van een face-to-face situatie

kunnen nagebootst worden. 17 De informatiestroom over politieke informatie tussen media

en publiek is meestal een éénrichtingsproces en top-down gestructureerd. De burger kan in

dit proces alleen maar ontvangen, van zelf zenden en een bijdrage leveren in de

besluitvorming, is geen sprake. 18

14 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Cyberpolitics: citizen activism in the age of the internet. Maryland, Rowman & Littlefield Publishers, 1998, p.22. 15 SCHWARTZ (E.). Excerpt from NetActivism: How Citizens Use the Internet. http://www.oreilly.com/catalog/netactivism/excerpt, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 16 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit. p.22. 17 SCHWARTZ (E.). Op cit. http://www.oreilly.com/catalog/netactivism/excerpt. 18 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit. p.22.

17

1.3. Netwerkmedia en democratie

Naast de traditionele massamedia heeft zich het voorbije decennium een andere

mediavorm ontwikkelt: de netwerkmedia, vooral bekend o.v.v. het internet. Net zoals

massamedia zijn netwerkmedia wijd verspreid over een grote groep mensen. Er zijn dus

vele ontvangers. Maar netwerkmedia hebben niet één zender (one-to-many communicatie),

maar zeer vele zenders (many-to-many communicatie). Meer nog: elke zender is ook

ontvanger, en elke ontvanger is tevens zender. Aangezien iedereen nu zender kan zijn, zijn

netwerkmedia in wezen gedecentraliseerde media. Bovendien is de boodschap, die via

netwerkmedia verspreid wordt, niet meer eenzijdig en gestandaardiseerd, maar juist enorm

gediversifieerd, omdat ieder zijn eigen informatie en visie kan aanbrengen; het monopolie

dat de zender heeft over de boodschap, vervalt. En bovenal: het many-to-many principe

brengt de mogelijkheid tot voortdurende feedback en dus interactiviteit. 19 De

belangrijkste voordelen die deze vorm van computer mediated communication (CMC) met

zich meebrengt zijn:

• Tijd en ruimte. Beperkingen opgelegd door ‘tijd’ en ‘ruimte’ verdwijnen in een

CMC-omgeving. Het is, bijvoorbeeld, niet meer noodzakelijk fysiek aanwezig te

zijn tijdens een politieke bijeenkomst of vergadering. Met behulp van

elektronische netwerken zoals het internet wordt het mogelijk ‘te participeren’

vanuit alle mogelijke locaties (ter wereld) aan discussies en aan debatten.

Vergelijkbare argumentatie wordt gebruikt ten aanzien van het begrip tijd. Bij een

virtuele vergadering of debat hoeft men immers niet meer op hetzelfde ogenblik

(tijdstip) samen te komen. Via een webforum of e-mail kan er gereageerd worden

op verschillende tijdstippen.

• Actieve participatie. De restricties op het vlak van ‘feedback’ en deelname zijn

niet meer van toepassing op CMC-omgevingen. Men stelt dat CMC en virtuele

debatten het mogelijk maken voor ontvangers van informatie om ook zenders van

boodschappen te worden, een kenmerk dat vaak ontbreekt bij traditionele media.

19 DE GENDT (M.). Op cit., http://studwww.rug.ac.be/~mdegendt/scriptie.

18

• Diversiteit van deelnemers. Een grotere diversiteit van deelnemers is mogelijk

binnen virtuele debatten. Nagenoeg iedereen die beschikt over een

computernetwerk-aansluiting kan deelnemen aan de debatten.

• Controle. In CMC of virtuele debatten, wordt het verloop door de deelnemers

bepaald en niet door een externe organisatie, tenzij door een moderator. Deze

vorm van communicatievrijheid bevordert de maat van betrokkenheid bij zulke

discussies, aldus de aanhangers van de toepassingen. 20

Netwerkmedia (alias het internet) bezitten dus het potentieel om de politieke

informatiestroom te veranderen en een verandering op gang te brengen in het politieke

communicatieproces. 21

1.4. De democratie in crisis

Het op gang brengen van een verandering in het politieke communicatieproces zou nodig

zijn om een crisis in de democratie af te wenden. Volgens Hacker verkeert de democratie

in een crisis wanneer de noodzakelijke voorwaarden voor een democratie in gevaar zijn,

hetgeen – aldus Hacker – het geval is voor de Verenigde Staten én dan wel om twee

specifieke redenen. Vooreerst (zo stelt hij vast) hebben de burgers een gebrek aan de

nodige politieke kennis die vereist is voor actieve participatie. Om een stem te hebben in

het overheidsbestuur moeten burgers namelijk informatie en kennis hebben over zowel de

diverse maatschappelijke thema’s als de verschillende instellingen en het politieke proces.

M.a.w. ze moeten minstens op de hoogte zijn van de grote gebeurtenissen en de

algemeenheden van een politiek probleem. Doch deze minimale hoeveelheid informatie is

niet genoeg om een betekenisvolle inbreng te hebben in de besluitvorming. Als tweede

punt haalt Hacker aan dat de Amerikaanse burger zich voelt afgesneden van de Federale

overheid m.b.t. betekenisvolle communicatie. Bijna 80 % heeft weinig vertrouwen in de

politieke leiders.22

20 JANKOWSKI (N.), LEEUWIS (C.), MARTIN (P.), NOORDHOF (M.), ROSSUM van (J.). Virtuele democratie: een reflectie op een recent initiatief. Informatie en Informatiebeleid, 1997, nr. 2, volume 15, p. 121. 21 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit., p.22. 22 HACKER. Missing links in electronic democratizations. Media, Culture & Society. London, Sage, 1996, volume 18, p. 215.

19

Amerikanen zouden zich vervreemd en verwijderd voelen van het politieke proces omwille

van het feit dat de afstand tussen politici en burger te groot geworden is. 23 In de

Verenigde Staten daalde sedert 1960 de opkomst bij de presidentsverkiezingen van meer

dan 60 procent tot 49 procent in 1996. 24

Als we de redenering van Hacker volgen, zit ook België met een democratiecrisis. In

‘Jongeren en politiek’ stellen Kavadias en Siongers dat algemeen gesproken de politieke

interesse van Vlamingen zeer pover is. Zowat de helft van de Vlaamse populatie, althans

de volwassenen, zegt weinig of geen interesse te hebben in politiek. Dat werd zowel door

het verkiezingsonderzoek van 1995 als door een meer recenter onderzoek in 1998

(respectievelijk 52.9% en 51.4%) bevestigd. De Vlaamse jeugd vormt hierop geen

uitzondering. Ook hen kan politiek weinig of niet bekoren. Dit bleek uit een onderzoek

bij Vlaamse leerlingen, wanneer hun politieke interesse werd gemeten aan de hand van de

stelling: “Politiek interesseert me niet”. Circa 41% van de jeugdige respondenten schaarde

zich achter deze stelling. 25

Tsagarousianou e.a. stellen vast dat de kiezersapathie in het naoorlogse tijdperk

toegenomen is. Vanaf de jaren ’50 geven een aantal op grote schaal uitgevoerde studies

aan dat de onverschilligheid, soms zelfs vijandigheid, bij de kiezer meer en meer toeneemt.

Burgers blijken ook vaak apathisch en ongeïnformeerd over politieke thema’s. Deze trend

heeft zich verder doorgezet en vandaag de dag is er een aanzienlijk aantal kiesgerechtigden

die zich onthouden bij verkiezingen en een stijgend aantal van de bevolking wil niets te

maken hebben met politiek. 26 Bij de voorbije Britse verkiezingen lag de opkomst

historisch laag. Slechts 59 % bracht zijn stem uit. In 1997 was dit 71 % en toen werd er al

gesproken van een historisch dieptepunt. 27

23 CORRADO (A.) & FIRESTONE (C.M.). Elections in cyberspace: towards a new era in American Politics. Washington, The Aspen Institute, 1996, p. 8. Het boek is verkrijgbaar in pdf-formaat op http://www.augustana.edu/students/dan-asleson/seniorproject/Election.pdf, laatst geraadpleegd op 22 juli 2001. 24 NEEFS (E.). Amerikanen zijn politiek beu. En toch neemt recordaantal kiezers deel aan voorverkiezingen. De Standaard, 26 februari 2000. 25 KAVADIAS (D.), SIONGERS (J.), STEVENS (F.). Jongeren en Politiek. Samenleving en politiek, 1999, jg. 6, nr. 6, p. 19-20. 26 TSAGAROUSIANOU (R.), TAMBINI (D.), BRYAN (C.). Op cit., p. 3. 27 NEEFS (E.). Lage opkomst werpt schaduw over Blairs zege. De Standaard, 9 juni 2001.

20

Als middel om de kiezersapathie en de onmacht van de burger in het politieke proces te

bestrijden pleiten sommigen voor het gebruik van nieuwe technologie om het elektronische

democratie’-concept in praktijk te zetten.

1.5. Elektronische democratie … dé oplossing?

De aanhangers van een ‘elektronische democratie’ grijpen de ‘crisis’ in de democratie aan

om de apathische houding en de neergaande trend in burgerlijk engagement te verklaren

door het gebrek aan toegang tot informatie en het ontbreken van een publieke sfeer die niet

beheerst wordt door de Staat of politieke partijen en niet onderworpen is aan de wetten van

de commercialisering, een publieke sfeer waar burgers zich vrij kunnen engageren in

discussies, overleg en publiek debat. 28 In deze, door Habermas geïnspireerde opvatting, is

er in de democratische samenleving een soort van virtuele ruimte tussen het formele

politiek-juridische gezag en de private sector, waar een permanent debat aan de gang is

over zaken van algemeen belang tussen zoveel mogelijk mensen. M.a.w. de 'publieke

opinie' komt hier tot stand. Naar analogie met het klassieke Griekenland, komen op dit

‘openbare forum’ de private burgers bij elkaar om van gedachten te wisselen over

staatszaken. 29 In termen van toegankelijkheid zou het debat in die publieke ruimte voor

niemand gesloten mogen zijn. Habermas onderstreept dat dit publieke debat rationeel moet

zijn; gebaseerd op een uitwisseling van redelijke argumenten. 30

Het internet is voor hen dan ook het perfect zaligmakende medium om, zoals in het Athene

van de Oude Grieken, de terugkeer naar een participerende democratie te

bewerkstelligen. 31 Het internet zou - volgens het principe van de elektronische democratie

- fungeren als brug tussen burgers en politici. De digitale informatiesnelweg kan de

burgerlijke betrokkenheid stimuleren door het makkelijker te maken om te participeren.

Eerder dan alleen te vertrouwen op verkozen vertegenwoordigers, partijen of

georganiseerde belangengroepen om de meningen van burgers te verdedigen, kan de

burger zijn eigen standpunt/mening voorstellen via elektronische berichten die een directe

28 TSAGAROUSIANOU (R.), TAMBINI (D.), BRYAN (C.). Op cit. p. 4. 29 VERSTRAETEN (H.). De media en de transformatie van de publieke sfeer. http://users.pandora.be/hans.verstraeten/media%20en%20publsfeer.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 30 FRISSEN (V.). De paradoxen van de digitale gemeenschap. Karakteristieken van het internet vanuit sociaal-cultureel perspectief. http://www.mincom.nu/pages/r1_05.html, laatst geraadpleegd op 15 april 2001. 31 BARNETT (S.). Op cit., p. 184.

21

feedback eisen van de verkiesbare kandidaten, de volksvertegenwoordigers,

regeringsfunctionarissen enz. Via elektronische stadhuizen kunnen de burgers discussiëren

over politieke thema’s met andere burgers en met de overheid (lokaal, nationaal,

provinciaal, ...). 32 Rucinski is van oordeel dat de traditionele massamedia zoals televisie,

radio, kranten enz. niet geleidend genoeg zijn om burgers samen te brengen in een

gemeenschap waarin ze kunnen participeren in het beslissingsproces van de overheid. Een

participerende overheid kan alleen werken als de burger de mogelijkheid heeft om te

communiceren, te discussiëren en in overleg kan gaan met anderen. Dit proces kan nooit

voltrokken worden in éénrichtingscommunicatie. De traditionele massamedia zijn te

beperkt en/of creëren te weinig mogelijkheden om communicatie tussen burgers onderling

en tussen burger en politici te laten plaatsvinden. 33

Corrado & Firestone stellen dat, met de opkomst van het internet, burgers toegang krijgen

tot een grote hoeveelheid aan informatie, afkomstig van verscheidene bronnen. Het

materiaal dat voorbereid wordt door partijen, kandidaten en belangengroepen zal slechts

het topje van de ijsberg zijn in de toekomstige dynamische, multimediale omgeving.

Hierdoor zullen kiezers meer toegang krijgen tot contrasterende visies en kunnen ze

makkelijker de verschillende visies van de kandidaten vergelijken. Het resultaat zal zijn

dat de burger in staat is om meer meningen te verwerken van diegenen die verkozen willen

worden. 34

Volgens Tsagarousianou e.a. zullen dat de media zoals we hen nu kennen ophouden te

bestaan. One-to-many TV zal het medium van het verleden worden. Kranten zullen

vervangen worden door interactieve nieuwsbulletins zodat we in staat zullen zijn om zowel

te lezen als te publiceren vanachter ons bureau op een machine die de TV en onze PC zal

vervangen. Nieuwe media zal de schade die toegebracht is door de politici en de oude

media ongedaan maken, dit hoopt men tenminste. Nieuwe mediatechnologie zal een

wedergeboorte van het democratisch leven inluiden. Nieuwe publieke sferen zullen

32 CORRADO (A.) & FIRESTONE (C.M.). Op cit., p. 8. 33 STROMER-GALLEY (J.). Online Interaction and Why Candidates Avoid it. Journal of Communication. 2000, volume 50, nr. 4, p. 113. 34 CORRADO (A.) & FIRESTONE (C.M.). Op cit. p. 9

22

ontstaan en de technologie zal ervoor zorgen dat mensen actief toegang hebben tot

informatie in een oneindige, kosteloze virtuele bibliotheek. Verder zal interactieve media

het ‘recht van antwoord’ institutionaliseren. 35

1.6. Voor- en tegenstanders van elektronische democratie

1.6.1. Voorstanders van een elektronische democratie

De komst van het internet wordt beschouwd als het inleiden van een nieuw tijdperk van

democratische politiek. De voorstanders zijn er rotsvast van overtuigd dat het internet een

rol kan spelen in het opfrissen van het politieke proces en de besluitvorming. Voor hen is

de informatie-snelweg de verzekering voor het verkrijgen van bijna ongelimiteerde

informatie, wat een betere democratie tot gevolg zou hebben. 36 Ze stellen dat e-mail voor

mensen met een internetaansluiting zoveel laagdrempeliger is dan telefoon of brief. Ieder

bestuursorgaan met een eigen internetsite zou, volgens hen, ruimte moeten voorzien waar

continu gepraat kan worden over beleidsuitvoering, en waar ideeën en klachten kunnen

gedeponeerd worden. 37 Op deze manier kan het internet ervoor zorgen dat iedereen meer

betrokken wordt bij het beleid, dat de burger meer kennis opdoet over wat er leeft bij de

overheid en waarom bepaalde beslissingen genomen zijn of genomen zullen worden.

Sommigen stellen zelfs dat het internet kan zorgen voor virtuele gemeenteraadszittingen,

waarin de burger de mogelijkheid krijgt om mee te debatteren en mee kan beslissen over

het onderwerp van de dag. 38 Ook op het vlak van campagnevoering zien de voorstanders

drastische verandering dankzij het internet. Door voortdurend in contact te staan met de

bevolking houdt de verkozene de vinger aan de pols en achterhaalt wat er leeft, politici

kunnen over de partijgrenzen heen met elkaar in contact komen en eventueel

samenwerkingsverbanden smeden met andere groepen of individuen. En last but not least

biedt dit medium ook aan kleinere groepen, die maar over beperkte middelen beschikken,

de kans om mee te participeren in het politieke proces. Volgens deze strekking bezit het

internet het potentieel om vele aspecten van het politieke leven te veranderen. 39

35 TSAGAROUSIANOU (R.), TAMBINI (D.), BRYAN (C.). Op cit. p. 5. 36 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit., p. 2. 37 OPIJNEN van (M.). Overheid op internet. http://www.euronet.nl/~opijnenm/mrh.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 38 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit., p. 2. 39 WILLIAMS (P.). Op cit., http://www.aph.gov.au/library/pubs/rp/1997-98/98rp11.htm.

23

Welke concrete verandering het politieke landschap zal ondergaan is nog niet duidelijk, er

komen voornamelijk een 2-tal denkpistes naar voren: de ene strekking streeft een directe

democratie na, zgn. ‘volksbeslissingen’, terwijl de andere het internet meer als een

instrument ziet ter versterking van de huidige ‘representatieve democratie’.

1.6.1.1 Directe democratie

De aanhangers van de ‘volksbeslissingen’ stellen dat het internet kan gebruikt worden om

de burger de mogelijkheid te bieden direct te participeren in de besluitvorming van de

overheid. Door de nieuwe technologieën kunnen er volksraadplegingen plaatsvinden. De

burger verschaft zich toegang tot het netwerk, zoekt informatie en participeert in de

discussies. Na rijp overleg tussen de burgers wordt er een stemming georganiseerd en

wordt het volksbesluit uitgevoerd. 40 De burgers kunnen zo zichzelf gaan besturen en

hoeven de beslissingsmacht niet meer aan politieke vertegenwoordigers over te dragen.

Een directe, plebiscitaire democratie zou daarmee werkelijkheid zijn geworden. Op het

eerste zicht klinkt dit mooi, maar experimentele projecten in de Verenigde Staten leren ons

dat ook de participatie in elektronische vormen van directe democratie betrekkelijk laag

blijven. De participatiegraad is hoger dan bij meer traditionele vormen van inspraak via

hoorzittingen of enquêtes, maar zij rechtvaardigt geenszins de veronderstelling dat via

nieuwe media het ideaal van de directe democratie nieuw leven zou worden ingeblazen. 41

Shenk argumenteert dat het utopisch idee van pure democratie via elektronische stadhuizen

niet alleen onwerkbaar maar ook gevaarlijk is. Hij beschouwt het publiek als

ongeïnteresseerd en opzettelijk ongeïnformeerd. Dat mensen onwetend zijn, betwist hij, ze

geven er gewoonweg niet om. Zij die minder optimistisch zijn betreffende de effecten van

de zgn. 'nieuwe' media, zoals het internet, zien een wereld waarin de technologie ons

toelaat om betekenisvolle discussies en actieve participatie te vervangen door een simpele

toevoer van gegevens en een passief toekijken. 42 De rol van politiek staatsburger wordt

gereduceerd tot die van een passieve persoon die op een knopje drukt of een vragenlijst

invult. Deze push-button-democratie ondermijnt actieve betrokkenheid van burgers bij de

40 STROMER-GALLEY (J.). Op cit., pp. 113-114. 41 VAN DE DONK (W.B.H.J.) en TOPS (P.W.). Informatisering en democratie: Orwell of Athene? FRISSEN (P.H.A.), KOERS (A.W.) en SNELLEN (I. Th.M.). Orwell of Athene? Democratie en informatiesamenleving. Den Haag, Sdu Juridische & fiscale uitgeverij, 1992, pp. 40-41 42 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit., p. 3.

24

vorming en uitvoering van beleid. Democratie wordt in de plebiscitaire variant beperkt tot

een passieve registratie van standpunten. Daardoor ontstaat het gevaar van instant-

besluitvorming, terwijl een van de waarden van het democratisch systeem juist is, dat in

een betrekkelijk lang proces de voor- en nadelen van argumenten worden afgewogen en

alle belanghebbenden een inbreng kunnen hebben. Elektronische plebiscieten versterken

niet alleen de controle van burgers over beslissers, maar ook van beslissers over burgers:

het zijn de (politiek-bureaucratische) elites, die de vraagstelling bepalen, de

informatiekanalen vaststellen en bepalen wat er met de resultaten gebeurt. De informatie

kan door de elite zolang ‘gemanipuleerd’ worden tot een meerderheid het met haar plannen

eens is. 43

1.6.1.2. Versterking van de representatieve democratie

Bij de ‘representatieve democratie’ wordt er eerder naar meer openhe id en contact met de

basis gestreefd. De nieuwe technologie moet er voor zorgen dat verkozenen gevoeliger

worden voor de niet-elite burgers. In dit opzicht zijn ‘vertegenwoordigers van het volk’

nog steeds fundamenteel, maar de kanalen van directe communicatie tussen burgers en

politieke leiders nemen toe en zorgen dat er meer inspraak is in de agenda, de debatten en

de beslissingen die genomen worden door de vertegenwoordigers. Het internet versterkt

huidige en aankomende liberaal-democratische vormen van bestuur, doordat de burger

meer de kans heeft om zich als burger te gedragen en niet beperkt wordt tot het simpelweg

uitbrengen van zijn stem op de verkiezingsdag. 44 Tot nu toe heeft het gebruik van nieuwe

vormen van informatie- en communicatietechnologie ter ondersteuning van bestaande

systemen van representatieve democratie zijn grootste vlucht genomen in de organisatie

van de verkiezingscampagnes, die in een representatieve democratie een zeer belangrijke

plaats innemen. 45

Het spreekt voor zich dat de ideeën van de voorstanders enigszins genuanceerd moeten

worden. Uiteraard zijn er ook fervente tegenstanders van een digitale snelweg democratie.

43 VAN DE DONK (W.B.H.J.) en TOPS (P.W.). Op cit., p. 43. 44 STROMER-GALLEY (J.). Op cit., pp. 113-114 45 VAN DE DONK (W.B.H.J.) en TOPS (P.W.). Op cit., p. 45

25

1.6.2. Tegenstanders van een elektronische democratie

De tegenstanders gaan ervan uit dat computernetwerken een nieuw tijdperk van conflicten

en misinformatie zullen inluiden. 46 Iets wat door tegenstanders steeds aangehaald wordt is

het probleem van de toegang tot het internet. Vandaag de dag is het internet zelfs in

Vlaanderen, socio-demografisch gezien, nog het speelterrein van de rijkere en betere

opgeleide klasse. De lagere sociale klasse, ouderen en technisch minder onderlegden,

hebben geen toegang tot de informatiesnelweg, wat tot gevolg heeft dat ze geen stem

hebben in het participatieproces en hun mening niet kunnen laten gelden. Veel kritiek

wordt dan ook geleverd op de stelling dat het mogelijk is technologie als onafhankelijke

factor in sociale veranderingen te laten werken. Vanuit deze optimistische visie beschouwt

men informatie- en communicatietechnologieën als een ‘technologische injectie’

noodzakelijk om verminderde interesse voor participatie van burgers in de

maatschappelijke discussies te herstellen. Maar na wat nieuwsgierigheid, lijkt het alsof de

betrokkenheid van burgers afneemt tot het oorspronkelijke lage niveau. Een even groot

probleem heeft met identiteit en verantwoordelijkheid te maken. Ondanks het feit dat dit

technisch kan vermeden worden zijn klassieke gevallen bekend van fictieve identiteiten in

discussielijsten. Gebruikelijke systemen van registratie voor virtuele fora zouden

waarschijnlijk onvoldoende zijn om het gedrag van deelnemers overeen te laten komen

met het gedrag dat geaccepteerd wordt in ‘real life’ discussies. Verder is het nog onzeker

in hoeverre virtuele debatten een relatie met politieke discours in het ‘real life’ hebben. De

relatie en relevantie zouden ten dele bepaald kunnen worden door de vraag hoe

deelnemers zelf die relatie zien, dus de mate waarin zij zelf hun virtuele betrokkenheid van

belang achten voor hun eigen ‘real life’ politieke activiteiten. Het blijft echter onduidelijk

welke invloed in cyberspace gevoerde discussies hebben op de politiek, bedreven in ‘real

life’. 47 Davis is in ‘The web of politics’ ook niet mals voor de aanhangers van een

‘elektronische democratie’. Het scenario van een actief en geïnformeerd electoraat dat via

de nieuwe technologie zijn mening uitdrukt, is enkel van toepassing op bepaalde

individuen, diegene die al geïnteresseerd zijn in politiek. Voor deze groep van mensen is

het internet inderdaad een zegen in het proces van informatievergaring, het uitdrukken van

meningen en het mee gestalte geven aan de besluitvorming. Maar voor de meerderheid die

46 HILL (K.) & HUGHES (J.E.). Op cit., p. 2. 47 JANKOWSKI (N.), LEEUWIS (C.), MARTIN (P.), NOORDHOF (M.), ROSSUM van (J.). Op cit., p. 122.

26

minder interesse toont in politiek is dit scenario onrealistisch. Een louter technologische

innovatie, zal er niet voor zorgen dat deze meerderheid plotseling interesse in politiek

krijgt en bovenstaand scenario gaat volgen. 48 Het internet zal alleen diegene bevoordelen

die zich in politiek interesseren, maar het zal geen stimulans betekenen voor diegenen die

zich niet interesseren in politiek. Hij verwijt het internet eveneens een gebrek aan

structuur en organisatie. Wat voor de ervaren gebruikers een goudmijn aan informatie is,

ervaart de modale surfer als chaos. De meeste mensen hebben, volgens hem, geen tijd om

rond te surfen op zoek naar informatie. Vandaar dat sites van politieke partijen en

traditionele media erg in trek zijn. Zij bieden de nodige structuur en organisatie om snel

en efficiënt de gezochte informatie te vinden. Verder stelt hij, dat de gedachte dat de

gewone burger de controle over de politieke agenda zal overnemen, gewoonweg absurd is.

De agenda- setting functie zal niet overgedragen worden aan de massa. Iemand moet

immers de discussie organiseren en de alternatieven op een rij zetten. Alleen op deze

manier kan de burger op een doordachte manier reageren. Het bestaan van een vacuüm in

de agenda-setting, betekent niet dat de burger dit zal opvullen. Hier zal eerder anarchie uit

voortvloeien en resulteren in een verzwakking van de publieke rol i.p.v. een versterking. 49

Een heel ander terugkerend argument is de informatieovervloed. Shenk neemt, in zijn boek

‘Informatiemoeras’, de hele internet- en ongelimiteerde informatiehype kritisch onder de

loupe. Hij stelt dat het internet de gebruiker zal overspoelen met zoveel informatie dat het

onmogelijk zal worden het legale van het illegale te onderscheiden, het goede van het

slechte, en het accurate van het inaccurate. Volgens hem bevat het internet heel veel

informatie, misschien zelfs teveel. Terwijl utopen dit zien als liberalisme, ziet Shenk dit

als een beperking. Want wanneer iemand niet kan vinden wat hij zoekt maar in de plaats

daarvan valse, slechte of misleidende informatie vindt, wat voor nut heeft het internet als

informatiemedium dan?

Jordan ziet nog een tweede informatieprobleem opduiken nl. entropie. Informatie kan zo

chaotisch georganiseerd zijn dat ze onbruikbaar is. Volgens Jordan wordt het internet bijna

altijd geconfronteerd met het eerste probleem, teveel informatie. Het tweede probleem van

informatieovervloed, entropie, is aangegeven door de kloof tussen de veelheid van bronnen

die naar voren komen bij de ene zoekmachine en weinigheid aan bronnen die, met dezelfde

48 DAVIS (R.). The Web of Politics: The internet's impact on the American political system. Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 23. 49 Ibidem p. 170 – 173.

27

zoekwoorden, naar voren komen bij een andere zoekmachine. Dit geeft duidelijk aan dat

er verschillen zijn in de manier waarop informatie gestructureerd wordt. 50

Door het overaanbod aan informatie zullen de meeste kiezers kiezen voor

informatiebronnen die vooral hun mening verkondigen en participeren in online fora waar

ze vooral mensen tegenkomen die gelijkgezinden zijn, zodat hun denken niet bekritiseerd

wordt. 51 Volgens Williams kan het gebrek aan blootstelling aan alternatieve standpunten

bedreigend zijn voor de verbeteringen van het democratisch proces. Burgers zouden alleen

die kanalen (sites) kunnen gaan raadplegen waarin hun eigen opvatting gereflecteerd

wordt en andere meningen genegeerd worden. In tegenstelling tot televisie en/of radio

waar burgers ge limiteerde keuzes hebben maar incidenteel in contact kunnen komen met

alternatieve meningen, is de keuze op het internet bijna ongelimiteerd maar de kans dat ze

geconfronteerd worden met alternatieve meningen of standpunten zo goed als onbestaand.

Wanneer de burger niet blootgesteld wordt aan andere meningen of standpunten treedt er

snel een bepaalde graad van intolerantie op en komt het ‘begrip opbrengen voor elkaar’, op

de helling te staan. Dit kan ook een graad van aliënatie met zich meebrengen wat kan

leiden tot een grotere fragmentering en scheiding van het electoraat, in plaats van een meer

ruimdenkend en actief publiek. Ze stelt verder dat het internet dus zou kunnen falen in het

tot stand brengen van een meer representatieve vorm van democratie omdat het er niet in

zou kunnen slagen een voldoende geïnformeerde burger voort te brengen. Historisch

gezien, zijn de meeste burgers niet volledig geïnformeerd en betrokken geweest bij het

politieke proces omdat veel burgers de nodige tijd en inspanningen hiervoor niet kunnen of

willen opbrengen. Het politieke systeem heeft zich dan ook ontwikkeld om te betrouwen

op een geïnformeerde minderheid met daarnaast de grote massa van de bevolking. De

minderheid is geïnformeerd en participeert in het politieke proces, waar de burgers hun

plicht gelimiteerd zien tot het louter uitbrengen van hun stem op de verkiezingsdag.

Terwijl voorstanders van het internet geloven dat het internet de burgerparticipatie zal

doen toenemen, bestaat de vrees dat dit wel eens anders zou kunnen uitdraaien en niet waar

zou blijken te zijn. Het is best mogelijk dat het internet geen dramatische veranderingen

teweeg brengt in de hoeveelheid tijd die de burger dient te spenderen aan zijn/haar

burgerlijke verantwoordelijkheden. De kans bestaat dat ze nog steeds ongeïnformeerd

50 JORDAN (T.). Cyberpower. London, Routledge, 1999, pp. 118-119. 51 CORRADO (A.) & FIRESTONE (C.M.). Op cit., p. 27.

28

blijven en er niet bij betrokken zijn. 52 Ook Neuman argumenteert dat politieke kennis niet

toeneemt en niet zal toenemen in relatie tot een vermeerdering van nieuwskanalen.

Entman geeft aan dat de politieke kennis in Amerika zelfs is achteruitgegaan ondanks een

vermeerdering van politieke informatienieuwsbronnen. Weinig mensen zoeken naar

gedetailleerd politiek nieuws en nieuwsanalyses; de meesten verkiezen entertainment i.p.v.

serieus nieuws over politieke zaken. Entman argumenteert dat ‘... niet meer dan 15% van

de bevolking voldoet aan de standaard van uitgebreid en intensief gebruik van

verschillende media om nieuws over openbare zaken te volgen en te verifiëren . 53

In ‘Elections in Cyberspace: prospects and problems’, stellen de auteurs dat tijd één van de

problemen is bij interactieve communicatie, zoals het internet. Bovendien vereist het

interactieve proces een redelijk hoog niveau van motivatie van de gebruiker.

Participeren in online politieke conversaties, het zoeken naar stemgedrag van bepaalde

politici, corresponderen met een verkozene en noem maar op, vraagt meer tijd en

toewijding van de gebruiker dan het lezen of vluchtig doornemen van kranten, naar het

nieuws te kijken of het radionieuws te beluisteren. ‘Corrado & Firestone’ stellen zich

terecht de vraag of de burger zichzelf zal kunnen motiveren om zijn tijd online door te

brengen op zoek naar informatie? Zullen een significant aantal burgers gebruik maken van

de nieuwe technologie en de nodige tijd besteden om een beter geïnformeerde burger te

worden? 54

1.7. Samenvatting :

Onze democratie zou in een crisis verkeren. Deze crisis zou veroorzaakt zijn door een

gebrek aan kwalitatieve communicatie, informatie en het ontbreken van waardevolle

interactie tussen basis en overheid. De traditionele media laten immers geen actieve

participatie van de burger toe, waardoor deze vervreemd raakt van het politieke leven.

Nieuwe media, zoals het internet kunnen hierin verandering brengen doordat iedereen

zowel zender als ontvanger kan worden. De overgang van one-to-many naar many-to-

many communicatie, laat de burger toe een dialoog aan te gaan met de politici en actief te

52 WILLIAMS (P.). Op cit. http://www.aph.gov.au/library/pubs/rp/1997-98/98rp11.htm. 53 HACKER (K.L.). Op cit., p. 215. 54 CORRADO (A.) & FIRESTONE (C.M.). Op cit., p. 25.

29

participeren in de besluitvorming. Op deze manier verkleint men de kloof die gegroeid is

tussen beiden.

De voorstanders van een ‘elektronische democratie’ hameren op de hoeveelheid informatie

die vrij toegankelijk is, de lage drempel van het medium, de interactie die (via chat, forum,

mail, …) kan plaatsvinden en een debat op gang kan brengen. Ze gaan ervan uit dat de

burger actief op zoek zal gaan naar informatie, daarbij zijn politieke kennis uitbreidt en

(eventueel achteraf) actief zal participeren in de besluitvorming. Ofwel leidt dit tot een

vorm van directe democratie of betekent dit een versterking van de representatieve

democratie.

De tegenstanders wijzen op het probleem van de ‘haves ‘ en de ‘have nots’, niet iedereen

beschikt immers over voldoende technische kennis van en toegang tot het internet. Ze

geloven niet dat een toename aan informatie(kanalen) een vermeerdering van kennis zal

teweegbrengen. De kiezer is ongeïnteresseerd en wil zich niet informeren, hij/zij wil

opzettelijk ongeïnformeerd blijven. Vandaar dat een vorm van directe democratie een

gevaar inhoudt voor de democratie zelf. Zij zien de toename van informatie eerder als een

negatief punt. Door een toename aan informatie krijgen we te maken met een ware

informatieovervloed en door gebrek aan structuur staakt men al snel zijn zoektocht. Een

ander argument is dat de kiezer op zoek zal gaan naar informatie die aansluit bij zijn

mening en contrasterende visies uit de weg zal gaan. Tot slot wijzen ze op de

tijdsintensiteit en de hoge motivatiegraad die nodig is om informatie te zoeken en in een

discussieforum in debat te treden. Het uiteindelijke gevolg is dat een ‘elektronische

democratie’ niets oplost en de (virtuele) kloof zal blijven bestaan.

Het volgende hoofdstuk staat helemaal in het teken van jongeren en participatie.

Aangezien politieke participatie een centraal gegeven is bij een ‘elektronische democratie’

en het onderzoek gericht is op jongeren gaan we na hoe beide zich tot elkaar verhouden,

welke factoren een rol spelen in het al dan niet politiek participeren van jongeren.

30

Hoofdstuk II

Jongeren en participatie

Rond politieke participatie bij jongeren is zo goed als weinig bekend. Momenteel gaat

veel aandacht uit naar de rol van het verenigingsleven, het zogenaamde middenveld tussen

de overheid en de burger.

2.1. Participatie in het verenigingsleven

Het middenveld wordt gezien als een belangrijke bron van en oefengrond voor een

democratische politieke cultuur. Mensen die actief participeren ontwikkelen vaardigheden

die doorgaans worden geassocieerd met burgerzin. Deze mensen leren informatie op de

voet te volgen, ze leren vaker hun eigen mening duidelijk te formuleren, ze leren deze

mening ook te verantwoorden en te verdedigen in een debat en ze leren zich ook inleven in

de argumentatie van anderen. 55 Verder blijkt dat participatie in het verenigingsleven een

rechtstreekse invloed uitoefent op de sociale en politieke houdingen van volwassenen. 56

De mensen die deelnemen aan het verenigingsleven zijn in alle opzichten actiever op het

publieke vlak. Deze activiteit vertaalt zich ook in termen van waarden en attituden. De

participanten zijn democratischer ingesteld, minder etnocentrisch, meer egalitair ingesteld

op sociaal-economisch vlak, enz… Deelname aan het verenigingsleven lijkt te werken als

een leerschool voor democratie. De participanten zijn over het algemeen ook minder

cynisch ingesteld en voelen zich politiek bekwamer. 57 Dat deelname aan het

verenigingsleven een belangrijk gegeven is blijkt ook uit het feit dat er een positief

verband bestaat tussen participatie aan het verenigingsleven en toegang tot het politieke

besluitvormingsproces. Leden van vrijwillige organisaties zouden vaker dan anderen

helpen bij het oplossen van allerlei buurtproblemen en vaker contact opnemen met

55 SIONGERS (J.), KAVADIAS (D.). Proev(e)n van politiek. Brussel, Labor, 2000, p. 193. 56 DE GROOF (S.), DEBUSSCHER (M.), DERKS (A.), ELCHARDUS (M.), GLORIEUX (I.), HOOGH (M.), KAVADIAS (D.), LAUWERS (S.), MOENS (M.), PELLERIAUX (K.), SIONGERS (J.), SMITS (W.), STEVENS (F.). Zonder Masker. Een actueel portret van jongeren en hun leraren. Gent, Globe, 200, p. 41. 57 SIONGERS (J.), KAVADIAS (D.). Op cit., p. 145.

31

officiële instanties. De leden hebben ook duidelijk meer belangstelling voor politiek en

zijn politiek actiever. 58

Volgens Siongers en Kavadias wijst de beschikbare informatie naar de effecten van de

betrokkenheid van jongeren in het verenigingsleven in dezelfde richting. Jongeren die

deelnemen aan activiteiten in een georganiseerd kader blijken sneller in staat om zich in te

leven in de standpunten van anderen. Het functioneren in een groep vergt immers een

mate van zelfbeheersing en aantal sociale vaardigheden die doorgaans worden beschouwd

als gunstig voor het ontwikkelen van een democratische cultuur. 59

Hooghe stelt vast dat de participatie aan jeugdorganisaties een belangrijke voorspellende

waarde heeft voor de latere deelname aan het ‘volwassen’ verenigingsleven. Dit verband

kan, volgens hem, zowel verklaard worden vanuit een socialisatie-effect als vanuit het feit

dat deelname aan jongerenverenigingen zal leiden tot integratie in mobiliseerbare

netwerken, die in een later levensstadium kunnen worden gebruikt voor het rekruteren van

participanten aan het ‘volwassen’ verenigingsleven. Een gevolg hiervan is dat jongeren

die niet of nauwelijks deelnemen aan het verenigingsleven, ook in een latere levensfase

waarschijnlijk lagere participatieniveaus zullen kennen. 60

Ongeveer dezelfde vaststellingen vinden we terug bij Kavadias, Siongers en Stevens. Zij

besluiten ook dat participatie aan vrijwilligerswerk, mensenrechten-, vredes-, derde

wereldorganisaties, enz. helpt bij het ontwikkelen van een politieke identiteit bij jongeren.

Door hun betrokkenheid bij deze organisaties bouwen jongeren immers een ‘andere soort’

kennis op: ze leren via groepswerk hoe een democratisch besluitvormingsproces in elkaar

steekt, leren opkomen voor hun mening, die te verwoorden. Hierdoor ontstaat er een

ruimer politiek bewustzijn. Dit kan hun aandacht voor politiek en politieke partijen

aanscherpen. Leren deelnemen aan activiteiten van subpolitieke organisaties 61, de

middelen tot participatie en inspraak leren kennen, wapent jongeren tegen apathie,

uitsluiting en politieke machteloosheid. In dit opzicht kan sociale participatie een middel

58 HOOGHE (M.). Cumulatieve participatiepatronen en de democratiserende functie van het verenigingsleven. Het socialisatie- en betrokkenheidseffect van participatie aan vrijwillige verenigingen. Sociale wetenschappen, 42, nr. 3, 1999, p. 31-38. 59 SIONGERS (J.), KAVADIAS (D.). Op cit., p. 34. 60 HOOGHE (M.). Participatie en politieke ongelijkheid. Ethiek en Maatschappij, 1999, 2, nr. 2, p. 88 61 Subpolitieke organisaties zijn organisaties die buiten het traditionele politieke systeem operen; buurtcomités, actiecomités, (nieuwe) sociale bewegingen e.d.

32

zijn om een politieke identiteit op te bouwen. Wat er uiteindelijk toe kan leiden dat ze zich

actief inzetten in de traditionele politiek. 62

In 1997 werd het project ‘Parlementariër voor één dag’ opgestart. De bedoeling van dit

initiatief was jongeren zelf projecten rond sociale uitsluiting te laten kiezen en te

ondersteunen. De geselecteerde jongeren konden deelnemen aan vier parlementaire

zittingen en kregen ook effectieve beslissingsmacht over welke projecten in aanmerking

kwamen voor financiële steun. 63 De parlementariërs bleken bijzonder actief te zijn in het

verenigingsleven; 91% (N=85) onder hen was actief lid van tenminste één organisatie. Bij

het samennemen van het actief en passief lidmaatschap kwam men tot 95% die lid was van

minstens één vereniging. Er was niemand die nog nooit lid geweest was van een

organisatie. Men kon bijgevolg vaststellen dat de parlementariërs een zeer sterk

participerende groep was. In vergelijking met het onderzoek naar de participatie van de

burgers aan het middenveld is het aantal verenigingen waarvan men lid is zeer verspreid:

het percentage lidmaatschap van minstens één vereniging bedraagt in dat ‘middenveld-

onderzoek’ (18 tot en met 75 jaar) ruim 21%. De gegevens van dat onderzoek tonen

tevens dat 16% van de jongeren (van 18 tot en met 23 jaar) lid is van één vereniging. De

meerderheid van de parlementariërs voor één dag was lid van vier verenigingen of meer.

De parlementsleden zijn bijzonder actief: ze zijn lid van zeer verschillende organisaties

met als uitschieters jeugdorganisaties, leerlingenraden, sport-organisaties en een aantal

maatschappelijke verenigingen. Een vrij hoog percentage van de parlementariërs is

eveneens actief lid van politieke partijen of verenigingen. 64

2.2. Participatie en de rol van het onderwijs

Dit cumulatief verenigingseffect komt ook terug bij De Groof en Siongers. Zij tonen aan

dat jongeren die op school aan activiteiten deelnemen, meer kans hebben om ook aan

activiteiten van verenigingen deel te nemen. Jongeren die actief zijn in één vereniging

zetten vlugger de stap naar andere verenigingen en andere participatievormen. 65 School,

62 KAVADIAS (D.), SIONGERS (J.), STEVENS (F.). Jongeren en Politiek. Samenleving en politiek, 1999, jg. 6, nr. 6, p. 29-30. 63 SIONGERS (J.), KAVADIAS (D.). Op cit., p. 7. 64 Ibidem p. 35-36. 65 DE GROOF (D.) en SIONGERS (J.). Schoolse en niet-schoolse participatie bij jongeren. Het profiel en de houdingen van participerende jongeren. Tijdschrift voor sociologie, 20, nr. 3-4, 1999, p. 482-483.

33

meer bepaald de onderwijsvorm, speelt blijkbaar een belangrijke rol bij de participatie van

jongeren. Wanneer de jongeren worden opgesplitst naar onderwijsvorm, treedt er een

groot verschil in participatie op. Leerlingen uit het technische en het beroepsonderwijs

participeren duidelijk minder in het verenigingsleven dan jongeren uit het algemeen

secundair onderwijs.

BSO- en TSO- jongeren vinden minder gemakkelijk hun weg naar vrijetijdsverenigingen,

sociale organisaties en zelfs jeugdverenigingen. Vooral lidmaatschap bij

vrijetijdsverenigingen, met name de culturele organisaties en de hobbyverenigingen, is ten

opzichte van de ASO-jongeren bijzonder laag. 66 In ‘Zonder Maskers’ geeft Elchardus aan

dat er ook op het gebied van de sekse grote verschillen zijn in de mate van participatie.

Meisjes participeren veel meer in zowel sociale verenigingen als sociale activiteiten dan

jongens, en dit zelfs binnen de verschillende onderwijsvormen. Jongens nemen dan weer

meer deel aan sportverenigingen en aan sportactiviteiten buiten de schooluren. 67

Kavadias, Siongers en Stevens komen tot de conclusie dat subpolitiek in Vlaanderen,

vooral jongeren bereiken met een zekere politieke interesse en leerlingen uit het ASO die

zich in mindere mate politiek machteloos voelen. De subpolitieke weg tot het ontplooien

van een politieke identiteit is minder vanzelfsprekend voor jongeren die zich volledig

afgekeerd hebben van de politiek en jongeren uit het TSO/BSO. Zij zetten in mindere

mate de stap naar subpolitieke actie, ontwikkelen zo geen politieke identiteit en blijven

steken in een vorm van politieke uitsluiting en machteloosheid. De kloof tussen ASO en

BSO vertaalt zich ook in een cultuurkloof en in verschillende houdingen tegenover

politiek. We zitten met andere woorden stilaan met twee soorten burgers. Aan de ene kant

van de barrière staan de mondige jongeren, die zich naar alle waarschijnlijkheid zullen

ontpoppen tot mondige burgers. Daar tegenover staat een hele groep jong-volwassenen die

zich niet betrokken voelen en voor wie de ‘polis’ enkel belichaamt wordt in de ‘ver-van-

mijn-bed-politiek’. De bestaande traditionele mechanismen tot politieke mobilisatie slagen

er niet in om deze groep te bereiken. De auteurs leggen de nadruk op de rol van het

onderwijs. Volgens hen kan de school de plek bij uitstek zijn om de politieke kennis van

66 KAVADIAS (D.), SIONGERS (J.), STEVENS (F.). Op cit., p. 27. 67 DE GROOF (S.), DEBUSSCHER (M.), DERKS (A.), ELCHARDUS (M.), GLORIEUX (I.), HOOGH (M.), KAVADIAS (D.), LAUWERS (S.), MOENS (M.), PELLERIAUX (K.), SIONGERS (J.), SMITS (W.), STEVENS (F.). Op cit., p. 54.

34

leerlingen op te krikken, om deel te nemen aan de formele participatie aan democratie.

Via de school kan immers een breed heterogeen ‘publiek’ worden bereikt. Na 18 jaar

bestaat namelijk het gevaar dat alleen de geïnteresseerden een inspanning zullen doen om

die kennis te vergaren. Ideaal zou zijn dat jongeren op 18-jarige leeftijd over de nodige

kennis zouden beschikken om te participeren. 68

Dat jongeren wel bereid zijn tot participatie komt naar voren uit een brede bevraging 69 bij

allerlei jongeren door Jeugd en Participatie (JeP!), een koepel van zeven jeugdorganisaties.

De bevraging gebeurde via postkaarten, het internet en ook muurschrijfprojecten. En wat

bleek: liefst 95 procent van de jongeren (N=1.587) vindt dat het tijd wordt dat er naar hen

wordt geluisterd. Vooral op school (54%) willen jongeren meer in de pap te brokken

hebben. Daarna volgt verrassend genoeg, niet thuis (38%) of in de jeugdbeweging (25%),

maar wel in de gemeente (44%) en Vlaanderen (42%). 70

2.3. Samenvatting

We kunnen dus stellen dat participatie aan het verenigingsleven een belangrijke rol kan

spelen in het politieke participatieproces van jongeren en volwassenen. Bij beide heeft het

verenigingsleven een positieve invloed op hun politieke betrokkenheid. De deelname aan

het verenigingsleven hangt in grote mate samen met de onderwijsvorm die de

jongeren/volwassen volgen of genoten hebben. ASO-leerlingen en hoger geschoolden

maken een grotere kans om zich te engageren in een vereniging waardoor ze zich ook

nauwer zullen betrokken voelen bij het politieke leven. De school heeft dus een

‘doorslaggevende’ functie in het hele participatieproces.

68 KAVADIAS (D.), SIONGERS (J.), STEVENS (F.). Op cit., p. 27-31. 69 In totaal kwamen uit de 6000 verspreidde postkaarten 1.587 respondenten voort. 650 reacties werden verzameld op het ‘Landjuweel van de KLJ’ en 400 werden verzameld op ‘Herfstontmoeting van de VKSM’. De andere reacteis kwamen via jeugdhuizen, de JAC’s en de Jep-site. De bevraging kan kan niet gezien worden als representatief voor de Vlaamse jeugd. Ze is eerder richtinggevend. 70 DOBBELAERE (B.). “Laat de politici tot ons komen”. De Standaard, 1999, donderdag 28 oktober.

35

Hoofdstuk III

Het internet als politiek informatie- en participatiekanaal

In het eerste deel zagen we dat de idee om via netwerken een ‘elektronische democratie’

uit te bouwen niet nieuw is. De populariteit van het internet heeft er voor gezorgd dat het

nu ook bekend raakt bij een iets groter publiek.

In het verleden zijn er al (proef)projecten geweest i.v.m. politieke informatie en

participatie aan de hand van computernetwerken. Vandaag de dag zijn er meerdere

modellen in omloop die allemaal hetzelfde nastreven: participatie van de gemeenschap in

de politieke besluitvorming. Een bespreking geven van alle verschillende modellen met

hun voor- en nadelen zou ons te ver afleiden van de centrale probleemstelling. In dit derde

deel beperken we ons tot een voorstelling van een drietal projecten (‘PEN’, ‘Minnesota e-

democracy’ en ‘Besliswijzer’), opgezet door een overheid of non-profit organisaties. De

drie te bespreken projecten zijn gekozen om verschillende redenen. In de literatuur wordt

veelal verwezen naar het PEN-project omdat het één van de eerste netwerken is, dat

opgezet werd met de bedoeling overheid en burger dichter bij elkaar te brengen.

Minnesota e-democracy wordt regelmatig aangehaald als voorbeeld van hoe een

‘elektronische democratie’ succesvol kan opgezet worden. Bij ‘Besliswijzer’ speelde

vooral het naburige karakter een rol. Aansluitend op de cases richten we onze blik even op

de Belgische situatie. Om af te sluiten halen we de voorbije hype rond het internet en

verkiezingen aan.

3.1. Enkele internationale cases

3.1.1. Public Electronic Network (PEN), Santa Monica, California

(http://pen.ci.santa-monica.ca.us/cm/)

Een van de eerste elektronische systemen die op steun van de overheid kon rekenen was

het Santa Monica’s Public Network (PEN). Dit netwerk werd opgestart in 1989 en stond

alleen open voor de inwoners van Santa Monica. Deze konden zich op twee manieren

36

(gratis) toegang verschaffen tot het PEN-systeem; via hun eigen PC met modem of via één

van de 18

publieke terminals die de overheid geplaatst had in bibliotheken, ontspanningscentra,

openbare gebouwen, enz. 71

PEN had tot doel:

- toegang verlenen aan publieke informatie

- de overheidsdiensten toegankelijker maken voor het publiek

- een alternatieve vorm van communicatie bieden aan de inwoners

- het verstrekken van elektronische fora om het gemeenschapsgevoel te

versterken

- het bevorderen van kennis over computers en nieuwe communicatietechnologie

onder alle inwoners.

De inwoners konden participeren op 3 manieren:

1. via de ‘read-only boards’ waarop informatie wordt geplaatst gaande van

vergaderingen en jobs over tips om te recycleren tot informatie over gemeentelijke

en sociale diensten. De gebruikers konden ook een apart nummer bellen om

toegang te krijgen tot de openbare bibliotheek.

2. door het versturen van e-mail(s) tussen burgers onderling of tussen burgers en

overheid. De overheidsdiensten hadden de opdracht om binnen de 24 uur de e-

mails te beantwoorden.

3. de inwoners konden ook vrij deelnemen aan de verschillende fora en conferenties

met de meest uiteenlopende onderwerpen. Sommige onderwerpen werden door de

overheid op de fora geplaatst, andere door de inwoners zelf.

In 1990, een jaar na het opstarten van het systeem, werd er een enquête gehouden onder

zowel PEN-gebruikers als niet-PEN-gebruikers. Hieruit bleek dat 65 % van de PEN-

gebruikers mannen waren en ongeveer 65 % had minstens hogere studies gevolgd. Uit dat

onderzoek kwam verder ondermeer naar voren dat de gemiddelde PEN-gebruiker 5.5 keer

71 ROGERS (E.M.), COLLINS-JARVIS (L.), SCHMITZ (J.). The PEN project in Santa Monica: interactive communications, Equality, and political action. Journal of the American society for information science, volume 45, nr. 6, 1994, p. 402.

37

per maand inlogde. De helft van de respondenten logde niet of slechts 1 x per maand in.

10 % zei 30 tot 70 keer in te loggen per maand. 33 % van de geregistreerden had zelf

nooit gebruik gemaakt van het systeem. De gemiddelde duur van een ‘online’ sessie was

25 minuten. Conferenties waren de meest geconsulteerde dienst, volgens 41 % van de

gebruikers. Het onderzoek toonde aan dat een minderheid het overgrote deel van de

informatie opvraagt, de onderwerpen aanbrengt en deelneemt aan de discussies. De

meeste ondervraagden verkozen enkel om de discussies te lezen.

De problemen waar PEN mee te kampen kreeg waren van uiteenlopende aard.

Het gebrek aan censuur en de algehele gelijkheid van het systeem gaf soms problemen.

Sommige participanten kregen te maken met persoonlijke aanvallen en beledigingen van

mensen die het niet eens waren met hun mening. Vrouwelijke gebruikers hadden soms last

van pesterijen zoals minachtende opmerkingen, insinuaties, enz. Een relatief kleine groep

domineerde de debatten en meestal hielden die niet veel meer in dan verbale gevechten.

Het systeem leed ook onder het gebrek aan participatie van de meeste lokale politici. Deze

stonden afkerig tegenover actieve participatie in het systeem omwille van de verbale

aanvallen en het tijdrovende karakter van de discussies. Maar de grootste ontgoocheling

was dat de discussie gedomineerd werd door een kleine groep van gebruikers. Meer dan

3000 inwoners hadden zich ingeschreven voor PEN, maar slecht 500-600 logde elke

maand en de meesten droegen nooit enige reactie of commentaar bij aan de discussies. 72

3.1.2. Minnesota E-democracy (http://www.e-democracy.org)

Minnesota E-democracy is een onafhankelijke non-profit organisatie die als doel, het

verbeteren van de participatie in het politieke leven in Minnesota heeft, door middel van

informatienetwerken. Het tracht de burgerlijke participatie bij verkiezingen en in publieke

debatten te verhogen door het gebruik van elektronische communicatietechnologieën. 73

Het project werd opgestart in 1994 door Steven Clift, een 25-jarige student. Het was zijn

bedoeling om op het internet een (virtuele) ruimte te creëren waar de inwoners van

72 BEAMISH (A.). Communities On -line: Community-Based Computer Networks. Massachusetts Institute of Technology, 1995. http://sap.mit.edu/anneb/cn-thesis/html/pen.html, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001. 73 MINNESOTA E-DEMOCRACY. About. http://www.e-democracy.org/about.html, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

38

Minnesota, informatie over de verkiezingskandidaten 1994 konden vinden en onderling

met elkaar in discussies konden treden. 74 Na de verkiezingen bleven de mensen verder

praten over zaken die hen aanbelangden en werd er besloten het forum open te houden.

Het forum werd op deze manier een deel van de echte politiek in Minnesota. Het forum

kreeg al snel een agenda settingsfunctie, 75 toen meer een meer journalisten, politici en

wetgevers online kwamen. 76 Basis van dit forum is de discussielijst MN-Politics Discuss

(MPD) met momenteel meer dan 400 leden. De participanten debatteerden over de

politieke actualiteit in de Staat Minnesota via de verschillende, onderwerp gerelateerde,

discussielijsten.

Bij het opstarten van MPD werd bewust geopteerd voor een systeem dat gebruik maakt

van e-mail. Als ‘push-technologie’ doet een e-maillijst het werk en moet de participant

geen extra inspanning doen om zich te linken aan of in een forum. Anders ligt dit bij een

op het web gebaseerd forum: daar moet de participant steeds online gaan en de moeite

doen om naar het forum te surfen. Ongeveer dezelfde barrières moeten overwonnen

worden bij een chatbox of Usenet-nieuwsgroepen. E-mail daarentegen is momenteel het

meest populaire en makkelijkste online communicatiemiddel. Naast de e-mail

discussielijsten beschikt Minnesota E-democracy over een website. Op de website kunnen

alle geposte berichten geraadpleegd worden en is er de mogelijkheid om via de site te

participeren in de verschillende discussies.

De discussielijsten zijn opgevat via een ‘managing list’systeem in plaats van een

‘moderated list’. Het verschil is dat bij het eerste geen censuur wordt toegepast. In

tegenstelling tot een ‘moderated list’ beslist de ‘lijstmanager’ niet of een bepaald bericht al

dan niet kan gepost worden. Evenmin heeft hij een redactionele functie. De

‘lijstmanager’houdt een oogje in het zeil en stuurt de discussie in de richting van het

uiteindelijke doel: tot beraadslagend overleg komen. Een tweede verschil in vergelijking

met de meeste andere fora is dat er hier een aantal preventieve regels worden opgelegd.

Zo moet elke MPD-bericht ondertekend zijn met de volledige naam, e-mailadres en

74 AIKENS (S.). American democracy and computer-mediated communication: a case study in Minnesota. Cambridge University, 1997. http://www.aikens.org/phd/toc.htm, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001. 75 De agenda settingsfunctie slaat terug op het feit dat de media zouden bepalen waarover mensen denken, wat onder hun aandacht komt, waarover ze spreken. Ze bepalen de onderwerpen waarover het publiek een opinie vormt. Bron: MCQUAIL (D.). Mass communication theory. London, Sage, 1994, pp. 356-357. 76 CLIFT (S.). E-Democracy E-Book: Democracy is Online 2.0. 2000. http://www.publicus.net/ebook, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001.

39

woonplaats. Alhoewel dit niet altijd gebeurd, moet elke participant zich normaal gezien

even kort voorstellen aan de andere participanten.

Om monopolisering van het debat door een paar individuen tegen te gaan, mogen er per

persoon maar 2 berichten per dag gepost worden. Door het opleggen van deze regels

willen ze een soort van zelfregulerend debat bekomen waar niet in het wilde weg berichten

gepost worden. Ondanks de ‘2 berichten per dag regel’ is de participatie nog steeds

ongelijk verdeeld. Gedurende de periode van 23 oktober 1998 tot 22 oktober 1999, postte

10 % of 28 van de 276 MPD participanten, meer dan 75 % van alle boodschappen. Bijna

50 % of 276 van de bijna 450 leden van MPD leden postte helemaal niets. Toch stelt men

dat deze onevenwichtige bijdrage tussen de participanten niet noodzakelijk hoeft te

betekenen dat sommige participanten anderen afschrikken bij het posten van hun mening

of dat er een ongelijkheid is in afwijkende bronnen. Sommige leden, vooral journalisten,

politici en wetgevers, hebben ingetekend op de lijst, simpelweg om een oog te houden op

het publieke debat. Ondanks het, ongeveer, gelijke percentage mannen en vrouwen in

Minnesota, participeren in de discussielijsten veel meer mannen dan vrouwen. Van de 122

participanten die tussen 1 mei en 3 augustus 1998 een bijdrage leverden in de discussies,

zijn er 74 mannelijke handtekeningen en 19 vrouwelijke. Van 29 handtekeningen kon niet

achterhaald worden of ze mannelijke of vrouwelijk waren. Dit geeft aan dat bijna 80 %

van de geposte berichten afkomstig zijn van mannen. Ongeveer dezelfde cijfers komen

naar voren uit de periode 23 oktober 1998 tot 22 oktober 1999, waar 72 % van de berichten

afkomstig zijn van mannen.

In november 1996, hield Aikens een enquête onder de 517 leden die toen op lijst

ingeschreven waren. Van die 517 reageerde 36 % of 187 respondenten op zijn enquête.

Het overgrote deel ervan was hoger geschoold. Hoopgevende vaststelling was dat 33 %

van de respondenten zei dat de discussies hun denken in zekere zin beïnvloed had,

inclusief hun manier van stemmen.

Naast de discussielijsten heeft Minnesota E-democracy ook ‘electronisch georienteerde’

evenementen. Deze evenementen verstrekken nieuws, kiezersinformatie, media verslag-

geving en commentaar en e-debatten tussen politieke kandidaten. In het e-debat kunnen

vragen ingestuurd worden die voorgelegd worden aan de verschillende kandidaten. De

kandidaten beantwoorden de vraag en treden met elkaar in debat. Het verloop van die

40

discussie kan gevolgd worden via een ‘view only’-lijst, terwijl de burgers onderling

kunnen discussiëren in MPD over het aan de gang zijnde debat. 77

3.1.3. De Besliswijzer (http://www.euronet.nl/users/in001821/brabant/Welkom.htm)

Iets dichter bij huis, meer bepaald in Noord-Brabant, Nederland, vond in november 1996

een proefproject rond teledemocratie plaats. Het project in Noord-Brabant was weliswaar

een stuk kleiner van opzet dan de hierboven besproken projecten en liep maar een 4-tal

weken. Ondanks de kleinschaligheid van het project zijn er overeenkomsten met de 2

voorgaande projecten.

Het Nederlandse Instituut voor Publiek en Politiek (IPP) ontwikkelde ‘De Besliswijzer’.

De Besliswijze r is een elektronisch besluitvormingsmodel dat door middel van een aantal

stappen de burger in staat stelt zich een mening te vormen over een politiek issue, in

discussie te treden met burgers, politici en belangengroeperingen en tenslotte zijn

standpunt kenbaar te maken en mogelijk zijn stem uit te brengen. Het project heeft als

voordeel ten opzichte van een referendum dat het niet alleen binaire ja / nee vragen

mogelijk maakt, maar dat het de burger in staat stelt om in een vroeg(er) stadium bij het

beleid en de besluitvorming betrokken te raken waardoor ook fundamentelere vragen aan

de orde kunnen komen. 78

‘De Besliswijzer’ is voor het eerst gebruikt in het zogenoemde ‘Brabantdebat’. Centraal in

dit debat stond het ruimtegebruik in de provincie: “Raakt de ruimte in Brabant op?” De

bedoeling was om aan de hand van een vrijblijvende maar serieuze discussie de burger

meer bij het proces van politieke besluitvorming te betrekken. Het Brabantdebat doorliep

drie fasen. In een eerste fase was de vraag of er een ruimteprobleem is in Brabant.

Vervolgens konden de deelnemers, via een online forum, met oplossingen komen om de

schaarse ruimte zinnig in te vullen. In de derde en laatste fase konden de deelnemers

stemmen over de aangedragen oplossingen. Het Brabants Dagblad volgde de discussie van

het begin af aan en droeg ook actief haar steentje bij. Zo zette de krant de resultaten van

77 DAHLBERG (L.). Extending the public sphere through cyberspace: the case of Minnesota e-democracy. 2001. http://www.firstmonday.dk/issues/issue6_3/dahlberg, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001. 78 FLOS (B.J.). Introductie Teledemocratie. http://www.publiek-politiek.nl/teledemo , laatst geraadpleegd op 10 juli 2001

41

de discussie steeds op de eigen website en stelde haar archief beschikbaar voor alle

deelnemers.

Om de discussie in goede banen te leiden, vormde de organisatie een redactie van 5 vijf

personen. Zij voerden de dagelijks werkzaamheden uit, overlegden met de betrokken

ambtenaren en organiseerden een conferentie die als afsluiting van het debat zou

plaatsvinden. De redactie was ona fhankelijk en heeft een belangrijke rol in het debat

gespeeld: als stimulator, moderator, helpdesk en werver. De redactie zorgde ook voor de

samenvattingen van de discussies en loste technische problemen op, bijvoorbeeld bij de

stemming. 79

Honderd mensen werden uitgenodigd deel te nemen aan het debat; zowel gewone burgers

als vertegenwoordigers van organisaties in de provincie Noord-Brabant. Uiteindelijk

werden deelnemers gekozen op basis van het principe ‘wie eerst komt, eerst maalt’ in

plaats van de oorspronkelijke opzet om personen te selecteren volgens bepaalde criteria

(o.a. geslacht, woonlocatie). In totaal bleven er 87 personen, waarvan slechts 3 vrouwen,

over die het aanmeldingsformulier ingevuld hadden. Als geheel had de groep niet

bijzonder veel ervaring met het internet, maar wel met politiek handelen. Bijna 60 procent

had belangstelling voor ruimtelijke ordeningsvraagstukken, en hetzelfde percentage had

vergaderingen bijgewoond

van de gemeenteraad of op het provinciehuis. In het algemeen was de meerderheid van de

deelnemers politiek actief op lokaal en provinciaal niveau. Het percentage deelnemers aan

het experiment, die bijdragen ingezonden hadden aan de wekelijkse thema’s van het debat,

blijft ver achter op de verwachtingen van zowel de deelnemers zelf als de organisatoren

van het experiment. Aan het einde van de eerste week, bijvoorbeeld, hadden slechts 29

personen een bijdrage geleverd. Ongeveer hetzelfde aantal deden mee tijdens de resterende

drie weken van het experiment. Over de periode van vier weken waren acht mensen

verantwoordelijk voor meer dan 50 procent van de in totaal 335 aan het debat geleverde

bijdragen. Nog beperkter was de deelname van vertegenwoordigers van organisaties in

Noord-Brabant. Slechts een handvol droeg meer bij dan een standpunt bij aanvang van het

experiment. 80 De organisatoren stelden ook vast dat ambtenaren van de

79 MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN. Elektronische burgerconsultatie. Eerste ervaringen. www.minbzk.nl/pdf/eo/actie/elbuco_ervaringen.pdf, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 80 JANKOWSKI (N.), LEEUWIS (C.), MARTIN (P.), NOORDHOF (M.), ROSSUM van (J.). Op cit., p. 123.

42

provincie slechts een, teleurstellende, kleine rol gespeeld hebben in het debat. Het

wekelijkse overleg dat zou plaatsvinden tussen gedeputeerde en ambtenaren werd al snel

afgevoerd wegens teveel tijd in beslag nemen, bovendien werd van de gedeputeerde

verwacht dat hij snel en accuraat zou reageren. Volgens de organisatoren kan de aarzeling

van de ambtenaren mogelijk te wijten zijn aan het feit dat de discussie elektronisch,

schriftelijk dus, gebeurden. Wat ze zeggen staat zwart op wit en dat kan gevolgen hebben. 81 Samenvattend: slechts een kleine minderheid van een al kleine groep leverde de

meerderheid van de bijdragen aan dit virtuele debat. De projectontwerper van

‘Besliswijzer’ erkende een aantal moeilijkheden met het experiment. Technisch aspecten

en de betrekkelijk geringe ervaring die de deelnemers met e-mail en internet hadden,

waren medeoorzaak van de lage participatiegraad. Ook het thema had zijn invloed op het

‘Besliswijzerdebat’. Het onderwerp, ‘schaarste van ruimte’ bood geen speciale aanleiding

voor extreme tegenstrijdige standpunten; het was een thema waarover iedereen het min of

meer eens was. Er volgde dus geen debat met extreme standpunten en hoogoplopende

emoties. 82

3.2. Situatie in Vlaanderen

Voor wat betreft de Vlaamse situatie kunnen we kort zijn. Tot op heden hebben wij geen

weet van dergelijke projecten. De Vlaamse digitale steden die wij bezochten 83 beschikken

over een uitgebreide website, maar deze doet meer dienst als (lokaal) informatieblad dan

als discussieforum. Positief is wel dat ze de eerste stappen naar het online brengen van

informatie gezet hebben. Spijtig genoeg blijft de beschikbare informatie inhoudelijk

beperkt tot een louter verslag (opsomming) van de bestuursactiviteiten (gemeenteraden,

hoorzittingen enz.). Kritische bedenkingen, achtergrondinformatie, alternatieve voor-

stellen, tegenstrijdige meningen, e.d. worden niet verspreid. Ook op het participatievlak

laten de sites nog heel wat te wensen over. Het merendeel van de burgemeesters,

schepenen en gemeenteraadsleden is bereikbaar via e-mail. Of ze dit ook efficiënt

aanwenden in hun communicatie met de burger is een andere vraag. We stellen vast dat

81 MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN. Op cit., www.minbzk.nl/pdf/eo/actie/elbuco_ervaringen.pdf 82 JANKOWSKI (N.), LEEUWIS (C.), MARTIN (P.), NOORDHOF (M.), ROSSUM van (J.). Op cit., pp. 123–124. 83 Volgende steden werden bezocht op 15 ju li 2001: Antwerpen, Brugge, Brussel, Gent, Hasselt, Leuven. http://www.antwerpen.be, http://www.brugge.be, http://www.brussel.be, http://www.gent.be, http://www.hasselt.be, http://www.leuven.be.

43

alleen de sites van de steden Antwerpen en Leuven zijn uitgerust met een forum en een

chatbox. Vooral op het forum van de stad Leuven is, in verhouding, heel wat bedrijvigheid

waar te nemen. We wensen ons niet uit te spreken over de kwaliteit van beide fora omdat

dit een studie op zich is. Ondanks de aanwezigheid van beide participatie-elementen

kunnen we niet echt spreken van een platform waar overheid en burgers bij elkaar komen.

Verrassend is dit allerminst. In 1998 onderzocht Crollen de democratiserende rol van de

digitale stad Amsterdam (DDS) en de digitale Metropool Antwerpen. (DMA). Hij besluit

het volgende:

“DMA staat zeker niet voor een publieke sfeer. Op het vlak van de inspraakmogelijkheden

scoort het bijzonder slecht. Politici nemen zelfs niet waar wat de resultaten van de

debatten zijn. Wat een absoluut begin moet zijn. Of men er dan effectief rekening mee

houdt is een andere zaak.” 84

Het lijkt er dus sterk op dat (inter)actieve burgerparticipatie blijft steken in het politieke

discours.

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de aanwezige informatie- en participatie-

elementen uit de besproken cases en de bezochte Vlaamse digitale steden. Op het vlak van

digitale informatieverspreiding krijgt vooral Brussel een onvoldoende. Hasselt scoort iets

beter, maar in verhouding met de andere Vlaamse steden valt ze toch uit de toon.

Antwerpen, Brugge, Gent en Leuven hebben meer dan een aardige inspanning gedaan om

‘openbaarheid van bestuur’ op een digitale manier tot zijn recht te laten komen. Wanneer

we nu kijken naar het participatieaspect van de sites, stellen we vast dat Brussel opnieuw

uit de toon valt. Ook de andere steden, buiten Antwerpen en Leuven, scoren maar

povertjes op het vlak van elektronische inspraak. Als we e-mail even buiten beschouwing

laten, vinden we geen enkel instrument terug waarbij overleg tussen burger en overheid

kan plaatsvinden via het internet. De meerderheid heeft er blijkbaar niet aan gedacht om

een forum of chatbox in de site te integreren. Enkel Antwerpen en Leuven beschikken

over een degelijk website die een scala aan informatie- en participatie-elementen bezit.

Deze degelijkheid vinden we ook terug bij de PEN-website. Beide elementen zijn er op

terug te vinden. MPD en ‘Besliswijzer’ zijn duidelijk specifiek gericht op online

participatie. Buiten de berichten die gepost kunnen worden in het forum en relevante

84 CROLLEN (E.). De democratische rol van digitale steden: een vergelijkende analyse van de digitale stad Amsterdam en de digitaal Metropool Antwerpen. Brussel, licentiaatverhandeling VUB, 1998, p. 120.

44

informatie m.b.t. de discussiethema’s laten ze zich niet in met overheidsvoorlichting, de

nadruk ligt hier op het onderlinge debat.

Initiatieven

Amerika Nederland Vlaanderen

PEN MPD85 Beslisw. 86 Antw. Brug. Bxl. Gent Hasselt Leuven

lop. lop. afgesl. lop. lop. lop. lop. lop. lop. 87

Politieke informatie-elementen

overzicht gemeente/stadsdiensten x x x x x x x gemeenteraadsleden x x x x x x x bestuursakkoord/beleidsnota x x x x agenda gemeenteraad x x x x x notulen gemeenteraad/hoorzittingen, …

x x x x x

beleidsdocumenten x x x x x persmedelingen x x x x nieuwsbrief(ven) x x x x x links naar overheidsdiensten en politici x x x x x x x

links naar andere informatie dan politieke x x x x x x x x

Politieke participatie-elementen

chat x x forum x x x x x e-mailadressen raads- en commissieleden x x x x x x

e-referenda of e-voting x Tabel 1: overzicht van informatie- en participatie -elementen

85 De aangeduide politieke informatie-elementen zijn op dit moment aanwezig op de site omwille van een lokale verkiezing. 86 De politieke informatie-elementen zijn niet van toepassing op Besliswijzer. Op deze site wordt wel een overzicht gegeven van de verschillende standpunten en een samenvatting van de discussie. 87 Geeft aan of de projecten lopend zijn of afgesloten.

45

3.3. Het internet en verkiezingen

3.2.1. Enkele recente Amerikaanse initiatieven

We spreken anno 1999 wanneer er in de Verenigde Staten, naar voorbeeld van bestaande

commerciële portaalsites, een aantal politieke portaalsites worden opgezet. Bedoeling is

om van deze sites het kruispunt te maken voor alles wat maar met politiek te maken heeft:

partijprogramma’s, standpunten, meetings, uitspraken, enz..

Deze sites waren een combinatie van het DNET-concept en het business model van een

commerciële portaalsite.

Het Democracy Network, nodigde kandidaten uit om ongefilterd hun visie op algemene

onderwerpen uiteen te zetten en plaatste deze dan op het web zodat iedereen in een

oogopslag de verschillende standpunten kon vergelijken. De website liet toe, moedigde

zelfs aan, dat kandidaten onderling in debat gingen zonder een limiet te plaatsen op het

aantal keren dat ze op elkaars argumenten konden reageren. Dit soort initiatieven

verplichtten kandidaten bijna om meer in detail te treden over hun plannen en hun

standpunten duidelijk te communiceren op een gefundeerde basis, want de kiezers waren

in staat om de verschillende kandidaten heel eenvoudig met elkaar te vergelijken. 88 Het

initiatief van DNet gaf de interactieve mogelijkheden van netwerktechnologie weer. Het

verschil met de eerder besproken initiatieven is dat DNet grootschaliger is en de nadruk

legt op het verstrekken van verkiezingsinformatie en niet zozeer op participatie in de

lokale politieke besluitvorming.

De opzet van deze site werd gekoppeld met het business model van commerciële

portaalsites. Dit business model is eigenlijk vrij eenvoudig, het onderscheidt drie

verschillende soorten inkomstenstromen: advertentie- inkomsten, partnerships en e-

commerce. De inkomsten lopen op met het aantal gebruikers, terwijl de kosten nagenoeg

constant blijven. Het is dus van levensbelang om het aantal bezoekers te laten stijgen.

Het gros van de inkomsten komt uit de reclame, in de vorm van bannering: de site met de

meeste bezoekers heeft dus de meeste advertentie- inkomsten en overleeft. 89

88 ABOUCHAR (K.) & HENSON (J.). The world wide web as political public space. 2000. http://www.ulm.edu/~henson/publicspace.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 89 NOUWENS (J.) & VERKERK (S.). Het nieuwste op internet: portal sites. Informatie en Informatiebeleid, 1998, volume 16, nr. 3, p. 75.

46

• Grassroots.com

In februari 2000 nam de commerciële politieke portaalsite Grassroots.com DNET over 90.

Grassroots.com koesterde de ambitie om een non-stop politieke website te zijn waar

kiezers het laatste politieke nieuws konden vinden, meer konden te weten komen over de

kandidaten en politieke organisaties en konden debatteren over bepaalde topics in chat-

rooms, gaande van transport tot abortus. De surfer kon ook opiniestukken lezen van

nationaal prominente politieke waarnemers. Grassroots.com stelde bezoekers in staat een

welbepaalde organisatie op te sporen en donaties te doen aan organisaties of kandidaten. 91

Na de verkiezingen gooide Grassroots.com de handdoek in de ring. De site trok te weinig

bezoekers om rendabel te kunnen zijn. 92 De San Francisco dot-commer moest dus op

zoek gaan naar een nieuwe manier om inkomsten te genereren. Dit hebben ze gevonden

door het verkopen van campagnes en managementdiensten aan lobbyisten, non-profit

groeperingen, e.a. voor het voeren van online campagnes. 93

• Vote.com

Dick Morris, voormalig campagnestrateeg van Bill Clinton, kwam verleden jaar met

Vote.com op de proppen. De bedoeling was het ‘direct democracy-principe’ in praktijk te

brengen. Morris poneerde op zijn site een stelling en liet de surfer dan stemmen. Elke

keer iemand zijn stem uitbracht werd er een e-mail verstuurt naar het Congres of het Witte

Huis. De mail bevatte het e-mailadres van de persoon die zijn stem uitbracht. "We'll send

your vote to your congressional representative, your Senators and the President," belooft

Morris op zijn homepage. 94 In de aanloop naar de verkiezingen was Vote.com de enige

politieke portal site die voorkwam op de Jupiter Media Metrix’s radar 95, met 50.000 tot

90 Persbericht GRASSROOTS.COM. League of women voters agrees to exclusive internet partnership. 15 februari 2000. http://www.grassroots.com/aboutus/pressroom/releases/pr_dnet.html , laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 91 ABOUCHAR (K.) & HENSON (J.). Op cit., http://www.ulm.edu/~henson/publicspace.htm. 92 YOUNG (M.). Grassroots Tries Change at the Top. Businessweek Online. 2000, 5 december. http://www.businessweek.com/ebiz/0012/ec1205.htm?scriptFramed, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 93 FAIRLEY RANEY (R.). Political sites adopt new focus. The New York Times, 2000, 27 november. http://www.nytimes.com/2000/11/27/technology/27POLS.html, laatst geraadpleegd op 30 maart 2001. 94 SALETAN (W.). Dickmorrisy. Slate.com, 1999, 17 november. http://slate.msn.com/framegame/entries/99-11-17_56075.asp, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 95 Media Metrix is een dienst van het Amerikaanse bedrijf Jupiter. Deze dienst is gespecialiseerd in het online meten van het aantal bezoekers van een website. De media metrix radar is een lijst van sites met het aantal bezoekers erbij. http://www.jmm.com/xp/jmm/services/mm, laatst geraadpleegd op 10 juli 2001.

47

100.000 unieke bezoekers per dag. 96 Of de site in de toekomst nog een lang leven heeft,

blijft koffiedik kijken. De voorbije maanden is Morris, naast Vote.com, zich gaan

toeleggen op online onderzoek. 97

• Politics.com

Een andere veel besproken site die zelfs het einde van de verkiezingen niet haalde was

Politics.com. Door het gebrek aan bezoekers konden niet de verwachte reclame-inkomsten

gegenereerd worden en raakten hun fondsen uitgeput. Bij het bekendmaken van het failliet

van Politics.com verklaarde voorzitter Baer het volgende: "When we launched the

Politics.com website in 1999 we felt there would be a huge interest and following by the

political oriented public, particularly with an election year coming up. We created an

award-winning site and although we have a large following, it does not create the

revenues and profits needed to bring substantial value to the company's shareholders.” 98

Verwijzend naar het feit dat de traditionele media het uiteindelijk gehaald heeft op de

nieuwe media zei Bear: “Why would anyone want to waste their time sitting at a computer

screen on election night? We can't compete with TV! I could spend $500,000 covering the

election, sending guys to stand outside every exit poll, but what's the point? CNN will do

that better. And after the election, what am I?" 99 De domeinnaam Politics.com, de

software en de databases werden te koop aangeboden op een andere site,

PoliticsOnline.com, voor 500.000 dollar.

96 JACOBUS (P .). Political Web sites may not survive beyond campaigns. Cnet.com, 2000, 10 mei http://news.cnet.com/news/0-1005-200-1847278.html?tag=st.ne.1005-203-3707636..ni, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 97 BERKOWITZ (D.). Dick Morris's Vote of Confidence for the Internet. 2001. http://www.emarketer.com/estatnews/enews/morris.html, laatst geraadpleegd op 24 juli 2001. 98 PR NEWSWIRE. PoliticsOnline.com to Auction Off Politics.com URL and Website. PRNewswire, 2000, 24 oktober. http://www.findarticles.com/cf_0/m4PRN/2000_Oct_24/66290483/p1/article.jhtml, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 99 GALLIVAN (J.). Politics web site defeated. 2000, 7 november. http://www.nypost.com/business/15633.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

48

3.3.2. Een overzicht van de belangrijkste initiatieven in België

Uiteraard spreekt het voor zich dat we de Belgische situatie niet kunnen vergelijken met de

Amerikaanse, maar desalniettemin is ook in ons land het belang van het internet op het

vlak van (politieke) voorlichting stilaan doorgedrongen. Dit leiden we af uit de

inspanningen die overheden, politieke partijen en politici doen om hun aanwezigheid op

het net onder de aandacht te brengen. Hierbij denken we aan sites zoals Vlaanderen.be,

DeKamer.be, Senaat.be en fgov.be. Ook heel wat provincies en gemeenten zijn de

afgelopen jaren online gekomen. Ondanks de relatief ‘beperkte’ bereikbaarheid 100 van

het internet, doen ook de media hun duit in het zakje. Tijdens de voorbije Federale (1999)

en lokale (2000) verkiezingen was er in ons land een toenemende belangstelling voor het

internet als informatiekanaal. Met de parlementsverkiezingen van 1999 werden de eerste

stappen gezet richting het online brengen van politieke informatie. Een geslaagde repetitie

voor de gemeente- en provincieraads-verkiezingen van 2000.

3.3.2.1. Verkiezingen 1999

• Overheden

In 1999 werkte de Vlaamse Overheid, onder de slogan:”De stemming is geheim, de uitslag

niet” een campagne uit die de Vlamingen de kans gaf op de avond van de verkiezingen,

alle verkiezingsuitslagen via het internet op de voet te volgen. Op de site van het Vlaams

Parlement werden alle binnenkomende verkiezings-resultaten onmiddellijk gepubliceerd

en aangevuld met nieuwe resultaten van zodra die beschikbaar waren. De nieuwe

verkiezingsuitslagen konden onmiddellijk vergeleken worden met de resultaten van 1995.

De ‘Federale Voorlichtingsdienst’ (FVD) zorgde er op zijn beurt voor dat alle Belgen de

resultaten van de verkiezingen per gsm konden volgen. In samenwerking met een tweetal

technologiebedrijven konden Belgische kiezers zich tussen dinsdagavond 8/6/’99 en

vrijdag 11/6/’99, gratis abonneren op de verkiezingsuitslag en op de voorkeurstemmen van

100 Niet elke Belg heeft toegang tot het internet. Het zijn vooral de beter opgeleiden en de rijkere klasse die online gaan.

49

de verschillende kandidaten. De uitslagen verschenen dan in tekstvorm op het gsm-

scherm. 101

Volgens ‘MD-CO’ schreven exact 3065 belangstellenden zich in voor deze dienst. Onder

de 3.065 ontvangers bevonden zich 2.339 “Proximus” en 726 ‘Mobistar’ abonnees. 1.900

onder hen kozen voor het volgen van de procentuele stemmenaantallen van één van de

zeven te kiezen Raden of Parlementen; 255 volgden de Top 3 van de voorkeurstemmen en

maar liefst 920 gsm-gebruikers gaven één tot drie namen op van kandidaten wiens

voorkeurstemmen ze persoonlijk wilden volgen, informatie die op dat ogenblik nog niet

via andere media beschikbaar was. In totaal werden de voorkeurstemmen van meer dan

800 politici opgevraagd, een overduidelijk bewijs dat mensen zo nauw mogelijk betrokken

willen zijn bij een actueel onderwerp. 102

• Planet Internet

Blijkbaar zagen niet alleen de verschillende overheden brood in het brengen van online

verkiezingsinformatie. De commerciële portaalsite ‘Planet Internet’ startte in 1999

als eerste een site met informatie over de verkiezingen. Dit project liep i.s.m. ‘De

Standaard’ en ‘Vlaanderen digitaal’. Hun streefdoel was om alle internetters voor 13 juni

minstens een keer over de virtuele vloer te krijgen.

De gezamenlijke site ging op 1 mei online. Naast uitgebreide algemene informatie

over de lijstvorming, de verkiezingscampagnes en de politieke programma's vonden

bezoekers in het politiek café ook de nodige gesprekspartners. Wie rechtstreeks met

politici in debat wou, kon terecht in een van de chat-rooms. Wie op zoek was naar

stemadvies, kreeg dit na het invullen van een uitgebreide vragenlijst. 103

De gebruiker kreeg 42 stellingen voorgeschoteld, waarvan hij/zij moest aangeven of hij/zij

er “helemaal”, “een beetje”, of “helemaal niet” mee eens was. Het resultaat was een

101 Overheid bezorgt verkiezingsresultaten’99 via Internet Vlaanderen Digitaal. http://www.vlaanderen.net/nieuws/artikel.whtml?id=104, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 102 Persbericht MD-Co. Verkiezingsresultaten via internet naar GSM van de Belgische kiezers, meer dan 3.000 inschrijvingen. http://www.portagon.com/press_office/page09.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 103 MORTELMANS (J.). De Standaard en Planet Internet maken samen Verkiezingen ’99. De Standaard, 1999, donderdag 22 april.

50

staafjesgrafiek, die voor elke partij toonde in welke mate ze aansloot bij de visie van de

testpersoon. 104

Op 13 juni, de verkiezingsdag zelf, kon men de ganse dag terecht voor een online

verkiezingsshow met rechtstreekse berichtgeving rond de verkiezingen. Een aantal

politieke stunts moesten ‘‘de moeder van alle verkiezingen’’ ook overdag wat spannender

maken. Zo werd een exit-poll van internettend Vlaanderen opgezet waarbij men zeer

breed wou mobiliseren om een zo representatief mogelijke uitslag te krijgen. Aangezien

de site van ‘Verkiezingen99’ op een maand tijd maar liefst 140.000 stemadviezen

afleverde opende dit perspectieven voor een dergelijke poll. Daarnaast werd er op de site

ook een ‘’rechtstreekse verkiezing van de premier’’ georganiseerd. Een huisanalist besprak

de eerste cyberverkiezingscampagne uit de Belgische politieke geschiedenis en

analyseerde de binnenkomende verkiezingsresultaten. Een chat zorgde ervoor dat ook de

internetters zelf bij het gebeuren betrokken werden. ‘Verkiezingen99’ zorgde tenslotte

voor een stunt door iemand, gewapend met een digicam, een portable en een gsm een

ganse dag Anke Vandermeersch te laten volgen. 105

3.3.2.2. Verkiezingen 2000

• Planet Internet

Blijkbaar was het verkiezingsexperiment ‘verkiezingen99’, ‘Planet Internet’ en ‘De

Standaard’ goed bekomen. Onder het motto ‘never change a winning team’ (of is het

‘site’?) sloegen beiden de handen weer in elkaar en pakten uit met ‘Gemeente2000’. Het

grote verschil met het jaar voordien was dat de inhoud nu uit lokaal nieuws bestond.

Lokale verkiezingslijsten, lokale programma’s, lokale links, enz. Het enige dat behouden

bleef was het stemadvies, want het was niet mogelijk om stemadvies te geven voor lokale

verkiezingen. De interactieve vragenlijst bleef wel op de site maar leverde net zoals in ’99

alleen advies over de partij op basis van hun nationale standpunten. ‘Gemeente2000’

bevatte zoals ‘verkiezingen99’ een chat-room waar geregeld politici werden op

uitgenodigd, een poll, een kieswijzer en een quiz. ‘De Standaard’ verzorgde een

104 MORTELMANS (J.). Internet zegt voor wie u moet stemmen. De Standaard, 1999, donderdag 22 april. 105 Verkiezingen99 pakt uit met live-verkiezingsshow op het Internet Vlaanderen Digitaal. http://www.vlaanderen.net/nieuws/artikel.whtml?id=102, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

51

uitgebreide nieuwslijn, een fotoreportage en specifieke berichten uit de verschillende

gemeenten. 106 De site ging online op 24 augustus en kreeg dagelijks meer dan 2000

bezoekers over de vloer. De site werd elke dag aangevuld met zeventig tot tachtig nieuwe

artikels uit De Standaard en de lokale redacties van ‘Het Nieuwsblad’. In de databank van

‘Gemeente2000’ zaten ook meer dan 1.800 lokale en politieke links. 107

• VRT

Ook de VRT deed in 2000 zijn duit in het zakje door uit te pakken met een eigen themasite

rond de gemeenteraadsverkiezingen.

Op de webstek, die ‘Stemmenslag’ gedoopt werd, kon je enkele actuele berichten lezen en

algemene informatie opvragen per gemeente of provincie. Je kon je ook abonneren op een

nieuwsbrie f of via de online radio- en tv-gids uitzoeken wanneer de VRT aandacht

besteedde aan de verkiezingen. Het verkiezingsnieuws werd verder uitgediept in

verschillende thema's, zoals politiek, campagne, beleid, leefomgeving, economie en

Europa. ‘Stemmenslag’ blonk vooral uit door de vele video- en audiofragmenten die op de

site terug te vinden waren (een vijfhonderdtal). Als extraatje konden Proximus-gebruikers

zich op de site aanmelden om via een sms-bericht gewaarschuwd te worden als de eerste

resultaten op het Net stonden. 108

• Politicsinfo

Kort voor de gemeenteraadsverkiezingen kwamen Jurgen Verstreken en Wim Schamp op

de proppen met hun site Politicsinfo.net. Politicsinfo.net was een tweetalige politieke

website die zich profileerde als een online informatiedatabank. De site had de bedoeling

informatie over de verschillende gemeentes en kandidaten te verzamelen en ter

beschikking te stellen. Onder andere via links naar verschillende andere sites werd er

achtergrondinformatie geboden.

106 OUTRYVE van (F.). Verkiezingsstrijd woedt ook op het web. De Standaard, 2000, dinsdag 13 september. 107 HUBO (B.). VRT opent verkiezingssite. Webstek combineert radio, tv en teletekst. De Standaard, 2000, woensdag 13 septemb er 108 Ibidem.

52

• Jep!

Een initiatief waar we later nog op terugkomen is dat kwam van JeP!109. JeP! richtte

speciaal voor de gemeenteraads- en provincieraadsverkiezingen een site op, in hoofdzaak

gericht op jongeren. Ze kregen er informatie over alle politieke partijen en hun

standpunten en discussieerden er met nieuwe en oude politici. Daarnaast konden de

jongeren, in de periode tussen mei en december 2000, terecht op deze site om hun ideeën

te ventileren ten aanzien van de gemeente– en provincieraadsverkiezingen. 110

• Diverse

In 2000 waren er nog enkele websites zoals Politiekvlaanderen.net en het Departement

Politieke Wetenschappen van de VUB maar die waren kleiner van opzet. Opmerkelijk is

wel dat de meeste sites op het moment van de waarheid, 8 oktober 2000, niet bereikbaar

waren. Op Planet Internet na bezwijken ze allemaal, zelfs de VRT, onder de grote

toevloed aan bezoekers. Het buitenbeentje was ‘Gemeente2000’ met iets meer dan

600.000 bezoekers. 111

3.3.3. Bespreking initiatieven

Opvallend is dat alle besproken sites, buiten Politicsinfo.net, maar tijdelijke projecten

waren. Niemand vond het blijkbaar opportuun om permanent zo’n site op te zetten en te

onderhouden. Politicsinfo.net daarentegen heeft net de ambitie om uit te groeien tot de

‘Test Aankoop’ voor politieke informatie. Via links en een uitgebreid archief willen ze de

nr. 1 worden op het vlak van politieke informatie en participatie. Via een soort van online

schaduwkabinet en e-referenda willen ze invloed gaan uitoefenen op de overheden.

Politicsinfo.net heeft duidelijk zijn mosterd gehaald bij de Amerikaanse politieke

portaalsites die hierboven al zijn besproken. Het enige verschil is dat het business plan van

109 JeP! staat voor Jongeren en Participatie 110 JeP!. Persbericht: Jongeren stillen informatiehonger over politiek via Internet. Brussel, JeP!, 5 februari 2001. http://www.jep.be/overstemmen, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 111 KLD. Op Gemeente 2000 na komen alle verkiezingssites Vlaanderen in problemen. De Standaard, 2000, maandag 09 oktober.

53

Politicsinfo.net niet gebaseerd is op reclame-inkomsten. Het project zou gefinancierd

worden door het verkopen van inhoud en communicatietijd aan politici.

“Enerzijds content. Reclame staat niet in ons businessplan. Reclame is dus niet

ingecalculeerd. Dus als wij een banner verkopen is dat extra geld, maar het staat er niet

in. Als tweede bron zullen wij na enige tijd bandbreedte verkopen als onafhankelijk

kanaal naar politici toe. Slagen we in onze opzet en halen we een grote marktbezetting

dan zullen politici bij ons de kans krijgen om zendtijd te kopen. Wij bereiken dan zoveel

potentiële kiezers en politici kunnen bij ons communicatietijd kopen.“ 112

Indien Politicsinfo zich inderdaad gaat toeleggen op het verkopen van communicatietijd

aan politici, dan is het publieke sfeer concept ver te zoeken. Het internet wordt een

medium zoals we ze offline kennen. Van politiek informatie- en participatiekanaal zal het

naar een politiek verkoopskanaal evolueren. Hoe langer hoe meer zullen commerciële

belangen de overhand nemen en wordt de inhoud en de agenda bepaalt door de meest

biedende, m.a.w. ‘business as usual’.

Net zoals bij de besproken cases hebben we de elementen van de verkiezingssites in een

tabel gegoten. Onderstaande tabel geeft een beknopt overzicht van de zaken die we

terugvinden op de verschillende verkiezingssites. Buiten de VRT, bieden alle sites de

mogelijkheid om te participeren. Forum, chat en zelf e-voting zijn geïntegreerd in de

meeste verkiezingssites. De beschikbare politieke informatie is heel ruim. Er wordt niet

alleen bericht vanuit het standpunt van de overheid, zoals bij de digitale steden wel het

geval is, maar een breed gamma aan verkiezingsnieuws en links is terug te vinden op het

merendeel van de verkiezingssites.

112 Zie bijlage 6, interview Jurgen Verstrepen, Vilvoorde, 29-11-2000

54

Verkiezingsinitiatieven 113 Amerika Vlaanderen

2000 1999 2000 Grassroots Vote.com P.I. P.I. 114 JeP! VRT Pol.info

lop. lop. afgesl. afgesl. afgesl. afgesl. lop. 115

Politieke informatie-elementen verkiezingsprogramma's x x x x x verkiezingsnieuws x x x x x x x audio en/of videofragmenten x x x x samenvattingen politiek nieuws x x x x x nieuwsbrief x x x x links naar achtergrondinformatie x x x x x links naar overheidsdiensten, politici, partijen x x x x x x

Politieke participatie-elementen chat x x x x x forum x x x x x x e-voting x x x x x programmapunten en/of voorstellen toevoegen x

Tabel 2: elementen verkiezingssites

113 Politics.com is niet opgenomen in de tabel om we geen gegevens hebben kunnen achterhalen over de opbouw van de site. Het VUB-project is ook weerhouden in de tabel omdat deze site enkele een gegevensbank is met resultaten van partijen. Vlaanderen.net is wegens zijn kleinschaligheid ook n iet opgenomen in de tabel. 114 P.I. staat voor Planet Internet. 115 Geeft aan of de initiatieven lopend of afgesloten zijn. Met lopend wordt een site bedoeld die nog regelmatig geupdate wordt.

55

3.4. Internet als nieuwsbron wint aan belang

Ondanks alle negatieve berichten geven recente studies aan dat politieke informatie op het

Net, tijdens de voorbije Amerikaanse verkiezingen, wel degelijk aan belang heeft

gewonnen. Uit verschillende studies blijkt dat het gebruik van het internet aan het stijgen

is. Vooral bij ‘hot-topics’ grijpt men sneller naar de online informatiesnelweg om up-to-

date te blijven.

Uit een studie 116, uitgevoerd door het Amerikaanse ‘PEW Onderzoekscenter’, bleek dat de

Amerikaanse bevolking de voorbije verkiezingen meer en meer online op zoek is gegaan

naar politieke (campagne) informatie. In hun zoektocht naar de laatste nieuwtjes

bezochten de meesten vooral sites van gevestigde offline nieuwsorganisaties (vb. CNN) of

grote online portals zoals Yahoo!, eerder dan te gaan kijken op de gespecialiseerde

politieke sites (bv.politics.com) of de site van de kandidaat zelf. De voorbije verkiezingen

ging bijna 1/5 van de Amerikanen online op zoek naar informatie over standpunten,

kandidaten, enz. In 1996 deed slechts 4% van de Amerikaanse bevolking dit. Opvallend

is wel dat vooral de meer ervaren surfers sneller geneigd waren om politiek nieuws te

zoeken dan newbies. 45% van de surfers die al 3 jaar of langer online waren gebruikten

het Net om informatie te zoeken, van de newbies (diegene die de afgelopen 6 maanden

online gegaan waren) daarentegen maar 17%. Online informatie beïnvloedde het

stemgedrag van de Amerikaan. 43% van diegenen die informatie hadden gezocht stelden

dat dit een weerslag had op hun stemgedrag, in 1996 was dit nog maar 31%. Het effect

was vooral merkbaar onder jongeren. 50% van de online verkiezingsnieuwsverbruikers

waren onder de 30 en zeiden dat de informatie hen voor of tegen een bepaalde kandidaat

deed stemmen. Toch vond men geen indicatie dat het internet meer mensen bij het politiek

proces betrok. Het internet zorgde ervoor dat men sneller op zoek ging naar politieke

informatie (vooral in tijden van verkiezingen blijkbaar, red.) maar daarom niet sneller

participeerde. 117

Het internet bleek wel een invloed te hebben op de wijze van interactie tussen verkiesbare

en kiezer; 35% van de ondervraagden nam actief deel aan online politieke polls, 22%

116 De resultaten van de studie zijn gebaseerd op telefonische enquêtes bij 4.186 internetgebruikers van 18-jaar en ouder. 117 Youth Vote Influenced By Online Information. http://www.people-press.org/online00rpt.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

56

contacteerden een kandidaat via e-mail en 5% sponsorde de campagne van een kandidaat.

Uit deze gegevens kwam duidelijk naar voor dat het internet vooral als intermediair een

kans maakte om door te breken. Door het ter beschikking stellen van informatie en het

organiseren van polls kon het internet de kloof verkleinen tussen burger en overheid.

Vooral op en rond de verkiezingsdag bleek het internet erg in trek. 12% van de

Amerikaanse bevolking ging online op de dag voor de verkiezingen en 18% deed dit de

dag erna. Dit betekende meer dan het viervoudige van het normale verkeer voor politiek

nieuws. De verkiezingssoap in Florida zorgde voor enorme pieken in het internetverkeer.

11% tot 15% van alle Amerikanen volgde het Florida-drama in de week na 7 november

online. 118

Bron: http://www.people-press.org/online00rpt.htm

Bijna dezelfde bevindingen kwamen naar voren in een onderzoek uitgevoerd door

Gallup119. Een recent onderzoek onder een groep van internetgebruikers toonde aan dat

91% (N=623) van respondenten het Florida-evenement van dichtbij volgde, 2/3 schreef

zich zelfs in om het laatste nieuws te ontvangen. 50% ervan keek elke dag of er iets nieuws

was en 21% keek meermaals per dag. 6 van de 10 gebruikte ook het internet in de aanloop

naar de verkiezingen. Maar ondanks het wijdverspreide gebruik van het internet vond de

118 Ibidem. 119 De bevindingen van Gallup komen voort uit een online enquête gehouden onder 623 e-mailgebruikers. De leeftijd van e-mailgebruikers was 18-jaar en ouder. De respondenten werden geselecteerd uit een eerder afgenomen telefonische onderzoek waarin de vraag gesteld werd of ze over een aansluiting beschikten en in de toekomst nog wilden deelnemen aan enquêtes. De geselecteerden kregen een e-mail met een pin-code. Elke respondent kon op die manier slechts een keer de vragenlijst invullen.

57

internetgebruiker dat TV nog steeds het meest up-to-date was, het makkelijkste te

gebruiken en het meest aangename nieuwsmedium. 120

Wanneer gevraagd werd hoe ze het internet gebruikt hadden tijdens de verkiezings-

campagnes, gaf 60% van de internetgebruikers aan dat ze het net gebruikten om het

politieke nieuws te volgen en 52% zeiden dat ze het gebruikt hadden om informatie te

zoeken i.v.m. standpunten van de kandidaat en zijn achtergrond. 34% surfde naar de

websites van de presidentskandidaten. Wanneer gepeild werd naar het actieve gebruik van

het internet, was er een dramatische verandering. 10% van de ondervraagde groep

intergebruikers gaf aan een e-mail gestuurd te hebben naar een presidentskandidaat als

steun of om hun standpunten te bekritiseren. Slechts 5% van de internetgebruikers

gebruikte chat rooms om met anderen van gedachten te wisselen over de verkiezingen. 121

Uit de aangehaalde studies kwam naar voren dat het internet als nieuwsbron terrein aan het

winnen is. Het Amerikaanse onderzoeksbureau ‘Alexa Research’ kwam tot de vaststelling

dat het aantal bezoekers van de leidende online nieuws sites gestegen was met meer dan

300% door de too-close-to-call presidentsverkiezing. ‘CNN.com’ leidde de debatten met

85.4 miljoen geschatte pageviews, een toename van 439% ten opzicht van hun gemiddelde

dagelijkse pageviews van de maand oktober. Ondanks dat ‘MSNBC.com’, een tijd niet

beschikbaar was haalde het toch ongeveer 56 miljoen pageviews, een toename van 371%

ten opzichte van hun gemiddeld aantal dagelijkse pageviews in oktober. De dagelijkse

pageviews van ‘Yahoo!’ op dailynews.yahoo.com klommen met 434% tot ongeveer 20

miljoen. Onder de sites van de 4 grote netwerken, haalde ‘FoxNews.com’, de grootste

stijging in pageviews -- 449% tot een gemiddelde van 8.3 miljoen.

Ook bij de onlinekranten werd dezelfde tendens opgetekend. De dagelijkse pageviews bij

‘The New York Times’ site, ‘nytimes.com’, gingen met een 142% de hoogte in tot 15.9

miljoen op 7 november. ‘USAToday.com‘ steeg met 208% tot ongeveer 13 miljoen. Zowel

de ‘Washingtonpost.com’ en de ‘South Florida's sun-sentinel.com’, kwamen aan een

stijging van 152% tot een geschatte 6.9 miljoen en 1.1 miljoen pageviews. 122

120 CARLSON (D.K.). Two-Thirds of Internet Users Have Monitored the Florida Controversy Online. 2000, 30 november. http://www.gallup.com/poll/releases/pr001130.asp, laatst geraadpleegd op 4 april 2001 121 Ibidem. 122 Online News Traffic Skyrockets with Tight Presidential Race. Alexa Research , San Francisco, 2000, 8 november. http://www.alexaresearch.com/clientdir/news/elections_11082000.php, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

58

3.5. Internet, jongeren en participatie

Zoals al aangehaald is er weinig tot geen fundamenteel onderzoek verricht naar online

politieke participatie bij jongeren. De enige basis die we hebben is de online ervaring

van JeP!, inzake jongeren en participatie. Verder beroepen we ons op studies uitgevoerd

naar aanleiding van de Amerikaanse presidentsverkiezingen en een Belgische studie naar

het internetgebruik bij jongeren.

We haalden reeds aan dat de verkiezingssite van JeP! specifiek gericht was op jongeren.

Over de ganse periode mei-december haalde de site 18.678 bezoekers. De succesmaanden

waren september en oktober met een gemiddelde van 250 bezoekers per dag. Als

bezoekers die iets wilden inbrengen (links, ideeën of participeren in het forum) dienden ze

een aantal gegevens in te vullen. Van de 1.371 bezoekers die actief waren op de site,

bleken 359 plaatselijke of nationale politici of beleidsmedewerkers te zijn. Alle bezoekers

brachten 380 links aan naar lokale partijsites, 666 berichten in het forum en 868

voorstellen op gemeentelijk vlak, verspreid over 130 gemeenten uit alle Vlaamse

provincies. 123 Het meest in het oog springende resultaat van de actie “Laat je niet

overstemmen”, is de grote honger naar gebundelde en overzichtelijke informatie over de

politieke partijen en de politiek in het algemeen. De informatiepagina's die JeP! ter

beschikking stelden werden het vaakst bezocht. Hier dient de kritische opmerking gemaakt

dat niet alle partijen erin slaagden JeP! in de loop van die zes maanden hun programma's te

bezorgen en aan te geven welke accenten zij op het oog hadden voor de jeugd. Het succes

van deze pagina's toont aan dat heel wat jongeren actief op zoek gaan naar gebundelde

informatie en dus wel degelijk geïnteresseerd zijn in het politieke reilen en zeilen. Dit

uiteraard op verkiezingstijdstippen. 124

Kurt De Backer, coördinator van JeP!, gaf in een interview 125 aan dat politici een gezonde

interesse tonen voor het medium. Maar ze verwachten dat iemand alles bundelt en hen een

afgewerkt dossier geeft waarop ze zich kunnen baseren voor het nemen van een beslissing.

Een soort van online intermediair waar iedereen zijn wensen en gerieven kwijt kan en deze

123 JeP!. Rapport ‘laat je niet overstemmen’. Brussel, JeP!, 2001. http://www.jep.be, laatst geraadpleegd op 9 juli 2001. 124 Persbericht JeP!. Op cit., http://www.jep.be/overstemmen, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 125 Zie bijlage 6, interview Kurt De Backer. Brussel, 4 november 2000.

59

dan bundelt. Op 1 februari 2001 maakte ‘Minister Anciaux‘ gebruik van het internet om

de jongeren te polsen over het stemrecht op 16. Zelf was hij gewonnen voor het stemrecht

vanaf 16 jaar, maar wilde niet beslissen over het hoofd van de betrokkenen. Daarom deed

hij een beroep op zo’n intermediaire site zijnde Jeugdwerknet. Via de site van

jeugdwerknet konden jongeren hun mening kwijt over het voorstel van ‘Minister Anciaux’.

Eind juni is het ‘kabinet-Anciaux’ lichtjes ontgoocheld dat zo weinig jongeren hebben

gestemd. Van de 2.300 bezoekers aan de site hebben maar een dikke 600 mensen ook

gestemd. Bovendien zijn het haast allemaal ASO-leerlingen en is er een groot overwicht

van stemmen uit Antwerpen en Vlaams-Brabant. 126

Tijdens de voorbije Amerikaanse verkiezingscampagne zochten verschillende kandidaten

eveneens hun heil op het internet, in de hoop de jongere kiezers te bereiken. Verloren

moeite blijkt nu. Een studie 127, in opdracht van ‘American Express’, gaf aan dat de

internetgeneratie het meest van hun politieke informatie haalde van de televisie. De studie

kwam ook tot de conclusie dat het merendeel van de jonge Amerikanen tussen 16 en 21

niet wisten dat ‘Dick Cheney en Joe Liberman’ de kandidaten waren voor het vice-

presidentschap. 128 ‘Neglection’ onderzocht aan de hand van 2 focusgroepen, hoe het

internet gebruikt werd door jongvolwassenen tijdens het voorbije politieke jaar. Hun

bevindingen waren dat jongeren meer vertrouwen hadden in traditionele media dan in

online media, maar ze hielden wel van het personaliseren van websites zodat het voor hen

interessante nieuws op maat bezorgd werd. Verder constateerden ze ook dat 18-34- jarigen

niet actief zochten naar politieke informatie op het Net. Ze gebruiken het web voor

onderzoek, nieuws en ontspanning. Ze vertrouwden ook de persoonlijke site van de

kandidaten niet. 129 Het ‘Pew Research Center’s’ 130 kwam in 1998 tot de conclusie dat

jongeren die online gingen voor nieuws onevenredig jonger, beter opgeleid en welvarender

waren. 131

126 DOBBELAERE (B.). Jongeren niet enthousiast over stemrecht vanaf 16 jaar. De Standaard, 26 juni 2001. 127 De studie is gebaseerd op een telefonische enquête van 400 jongeren tussen 16 en 21. De 400 jongeren werden random geselecteerd uit een bestand van 6000 jongeren. 128 JACOBUS (P.). Young voters glued to the set for politics. Cnet.com, 2000, 10 oktober. http://news.cnet.com/news/0-1005-200-3155513.html?tag=st.ne.1005-203-3416094..ni, laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 129 Neglection 2000 Focus Groups: Gen X, the Internet & the 2000 elections. http://www.neglection2000.org/reports/focusgroup1000.html , laatst geraadpleegd op 4 april 2001. 130 PEW hield in 1998 een telefonische enquête bij 3.002 volwassen (18 jaar en ouder). De enquête peilde naar de nieuwsconsumptie van de doorsnee Amerikaan. 131 Event-Driven News Audiences. Internet news takes off. The PEW Research Center. http://www.people-press.org/medsec1.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

60

Het Belgische internetadvies- en onderzoekbureau ‘InSites’ voerde eind 2000 een

grootschalige studie 132 naar het internetgebruik bij jongeren tussen zes en vierentwintig

jaar. Wat bleek, internetgebruik onder Belgische jongeren neemt sterk toe. Onder de

oudste groep jongeren (18-24 jaar) in ons land is inmiddels 43% een frequente surfer. Dat

is een stijging van ruim 41% ten opzichte van eind vorig jaar toen 30% van de jong

volwassenen minstens eens per veertien dagen op het net ging.

Bij de tieners (12-17 jaar) is de groei van het interactieve medium precies even groot. Op

dit moment mag 35% zich daar een echte internetgebruiker noemen. Vorig jaar lag dit

aandeel nog tien procent lager. “Wanneer we die cijfers bekijken, dan kunnen we echt wel

spreken van een webgeneratie,”concludeert Joeri Van den Bergh, directeur van InSites. “In

vergelijking met de 20% regelmatige surfers onder de Belgische volwassenen is een grote

kritische massa bij onze jongeren actief met het internet bezig.” De top 5 van de 18-24-

jarigen bestaat opnieuw uit 2 mailsites en 3 portaalsites. Negen op tien van de tieners en

de jongvolwassenen vinden dat het internet hun kennis aanzienlijk uitbreidt, maar ruim één

op drie vindt het web slecht georganiseerd. 1 op vijf vindt het internet te Amerikaans.

Geen wonder dus dat ze graag surfen op portaalsites met lokale inhoud zoals Planet

Internet, Mine of Clickx om het rond surfen wat te kanaliseren. 133

3.6. Samenvatting

Op het eerste zicht zet het internet, zowel de Vlaamse als de Amerikaanse, burger niet aan

om actief deel te nemen aan het politieke besluitvormingsproces, indien dit verder gaat dan

het sturen van een e-mail of het aanduiden van een virtueel bolletje. Het opzetten van een

interactief participatiesysteem klinkt mooi maar in de praktijk draait het meestal anders uit.

De grootste ontgoocheling, in alle drie de cases, is de geringe belangstelling van de

inwoners en de politici. Onder de belangstellenden beperkt het overgrote deel zich enkel

tot het lezen van het forum. Hierdoor ontstaat een kleine minderheid die het overgrote deel

van de inhoud voor zijn rekening neemt, wat leidt tot monopolisering van de publieke

sfeer. Botsende meningen verglijden vaak tot ordinaire scheldpartijen door de vrijheid en

132 De resultaten zijn gebaseerd op een telefonische ondervraging van 1000 jongeren en een online bevraging bij een kleine 2000 jongeren. 133 Persbericht InSites Internet. Belgische jonge webgeneratie breidt zich uit. Gent, InSites E-research & Consulting, 5 december 2000. http://www.insites.be/site3/indexjs.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

61

anonimiteit van een forum. Om dit te vermijden en de discussies te sturen wordt er best

regulerend opgetreden. De toekomst van het internet als politiek informatiekanaal ziet er

rooskleuriger uit. Vooral welvarender en beter opgeleide jongeren doen in tijden van

verkiezingen of bij een ‘hot-issue’ beroep op het net als informatiebron. Het overgrote

deel van de surfers haalt zijn informatie bij sites van bestaande offline mediabedrijven.

Niet verwonderlijk gezien het feit dat ze meer vertrouwen hebben in de berichtgeving van

de traditionele media dan in die op het internet. Met betrekking tot het online gebeuren in

België zien we dat het percentage van jongeren die online zijn zienderogen stijgt.

Wanneer we deze gegevens evenwel vergelijken met de bezoekersaantallen van JeP!

moeten we vaststellen dat de interesse om te participeren bij jongeren toch miniem is. Ze

gebruiken het internet vooral voor ontspanning, onderzoek en nieuws. Belgische jongeren

hebben vooral oog voor lokale informatie en zullen met het oog op verkiezingen eventueel

op zoek gaan naar politieke informatie.

62

Hoofdstuk IV

Onderzoeksopzet

Uit de literatuurstudie blijkt dat een ‘elektronische democratie’ in theorie mooi klinkt,

maar in de praktijk draait het meestal anders uit. Om na te gaan in hoeverre een

‘elektronische democratie’ in Vlaanderen overheid en jongeren dichter bij elkaar kunnen

brengen is er geopteerd voor een bevraging rond politieke participatie via het internet bij

Vlaamse online jongeren tussen 18 en 24. Onderzoek van Insites Internet stelt een

toename vast van het aantal jongeren die toegang hebben tot het internet, bovendien

leren ze tegenwoordig al op vrij jonge leeftijd omgaan met een computer. Het is dus

niet verkeerd om te stellen dat ze eerder vertrouwd zullen raken met het internet en de

vele toepassingen ervan. Een andere reden voor deze afbakening is dat nu een populatie

wordt bereikt waarvan het overgrote deel toch reeds 1 maal heeft kunnen ‘stemmen’ en

daardoor, al was het maar kortstondig, bij het politieke leven betrokken werd. Daarnaast

zijn we er ook van uitgegaan dat deze jongeren zich nog moeten oriënteren in het

politieke landschap en daardoor eerder op zoek kunnen gaan naar politieke informatie

(althans in tijden van verkiezingen).

4.1. Onderzoeksmethode

Het uitgangspunt is in een relatief korte periode een grote groep mensen ondervragen. Het

kwantitatieve onderzoek primeert dan ook op het kwalitatieve. Het zoeken naar en

begrijpen van onderliggende motivaties en redenenen kan, naar ons inziens, beter in een

tweede fase gebeuren. Kwantitatief onderzoek stelt ons in staat om de gegevens statistisch

te verwerken en de resultaten te veralgemenen. Het verschil tussen beide wordt

weergegeven in onderstaande tabel.

63

Kwantitatief onderzoek Kwalitatief onderzoek

Doelstelling Kwantificeren van gegevens en veralgemenen van resultaten

Begrijpen van onderliggende redenen en motivaties

Steekproef Groot, representatief Klein, niet-representatief

Data collectie Gestructureerd Ongestructureerd

Data analyse Statistisch Niet statistisch

Tabel 1: kwantitatief versus kwalitatief onderzoek 134

4.2. Type onderzoek

Het uitgevoerde onderzoek heeft een exploratief karakter en bevindt zich tussen een

beschrijvend en een toetsingsonderzoek. 135 Bij aanvang van deze studie was er weinig tot

niets specifieks geschreven rond ‘jongeren en politieke participatie via het internet’. Een

expliciete theoretische omkadering van de problematiek is dan ook zo goed als onbestaand.

Vandaar dat we aan de hand van de bestaande literatuur rond ‘participatie’ en het ‘internet

als democratiserende factor’ trachten een link te leggen met het gevoerde onderzoek.

4.3. Online enquête

De bevraging is gebeurd aan de hand van een online enquête. Deze vorm is in veel

opzichten te vergelijken met een gewone postenquête. De vragenlijst wordt online

geplaatst en via e-mail of een andere elektronische weg (e-nieuwsbrieven, redactionele

aandacht op sites, elektronische prikborden, …) wordt de surfer aangemoedigd de enquête

in te vullen. 136

De redenen om een beroep te doen op een online enquête zijn legio. In de eerste plaats

was er het financiële- en tijdsaspect. Een grootschalige ondervraging opzetten zou

134 GEUENS (M.). Cursus Marketing. hoofdstuk 5: marktonderzoek, Universiteit Gent, Faculteit Economische en Toegepaste Economische Wetenschappen. http://fetew.rug.ac.be/MarEco/Site_NL/vakken/Maggiehfdst5.pdf, laatst geraadpleegd op 15 juni 2001. 135 BAARDA (D.B.) & DE GOEDE (M.P.M.). Basisboek meetmethoden en technieken. Houten, Stenfert Kroesse, 1997, p. 79. 136 BLOCRY (N.). Computer Ondersteund Onderwijs aan de afdelingen Humane wetenschappen van de Vlaamse Universiteiten. de huidige situatie, de knelpunten en de toekomstperspectieven. Brussel, licentiaatverhandeling VUB, 2001, p. 65.

64

handen vol geld gekost hebben. Een tweede reden is dat de gegevens automatisch

verzameld werden in een database waardoor ze onmiddellijk klaar waren om te

verwerken.

Het laatste en doorslaggevende argument is dat de doelgroep in het onderzoek omschreven

is als ‘online jongeren tussen 18 en 24 jaar’. Het spreekt voor zich dat online jongeren een

deel van hun tijd doorbrengen op het internet en daardoor sneller bereikt kunnen worden

via dit medium. Uiteraard zijn er ook een aantal nadelen verbonden aan het afnemen van

‘elektronische enquêtes’. Nog meer dan bij schriftelijke enquêtes heeft men bij

‘elektronische enquêtes’ geen controle over wie de vragenlijst nu eigenlijk invult.

Bovendien is er een grote kans dat men regelmatig een onvolledig ingevulde vragenlijst

doorstuurt. Een ander nadeel is dat bij dit soort enquêtes de responsgraad een stuk lager

kan liggen dan bij face-to-face of telefonische enquêtes. De kans op technische problemen

neemt ook toe, maar daarover later meer. 137

Om een zo hoog mogelijke respons te krijgen werd er gewerkt met een incentive. Elke

jongere tussen de 18 en 24 die de enquête invulde maakte kans op het winnen van een

webcam. Het probleem bij online enquêtes is het bepalen van de steekproef en de

materiaalverzameling. Beide worden hieronder verder uitgelegd.

4.4. De steekproef

De respondenten waren gebonden aan 3 criteria om de vragenlijst in te vullen: toegang

hebben tot het internet, afkomstig zijn uit Vlaanderen en tussen de 18 en 24 jaar oud zijn.

Aangezien het echter onmogelijk is om een lijst te bekomen van het aantal Vlaamse 18-24-

jarigen die toegang hebben tot het internet, is het eveneens onmogelijk om een

‘waterdichte’ valabele steekproef te trekken. Vandaar dat we dan ook onze toevlucht

namen tot een niet-kanssteekproef of niet-aselecte steekproef. 138 Hoe de nodige

respondenten daarbij precies werden verzameld, wordt in volgende paragraaf verder

uitgediept.

137 BRINKMAN (J.). De vragenlijst. Groningen, Wolters-Noordhoff, 2000, p. 170. 138 BAARDA (D.B.) & GOEDE DE (M.P.M.). Op cit., p.125.

65

4.5. Materiaalverzameling

Het grootste probleem bij het onderzoek was dus het bereiken van ‘online jongeren’ tussen

de 18 en 24 jaar oud. Hoe gingen we te werk om de respondenten te bereiken? Allereerst

werd een lijst opgemaakt van de meest gangbare communicatiekanalen op het internet. Via

deze lijst viel de keuze uiteindelijk bij 2 (toch wel belangrijke) online kanalen, nl. websites

en e-mail. Voor beide communicatiekanalen werd nagegaan wat de mogelijkheden waren

om jongeren tussen 18 en 24 op de hoogte te brengen van het onderzoek en ze de enquête

te laten invullen. We zetten alles even op een rijtje:

ð Website: bannering, een link, redactionele tekst, bericht posten in een forum of op

een prikbord.

ð E-mail: gebruik maken van redactionele tekst in e-mailnieuwsbrieven, e-maillijsten

van organisaties, eigen adressenbestand, random gekozen e-mailadressen, viral

marketing.

De volgende stap hield het selecteren in van websites die erg populair zijn (of zouden zijn)

bij de te bereiken doelgroep. Het bepalen van de websites gebeurde op basis van

zelfselectie waarbij het de bedoeling was om zoveel mogelijk verschillende jongeren te

bevragen. Vandaar dat gekeken werd naar sites van jeugdverenigingen, politieke sites en

algemene jongerensites. Dezelfde denkwijze werd tevens voor het e-mail-gedeelte

gehanteerd.

4.5.1. Websites

De selectie van websites gebeurde op basis van het profiel van de sitegebruikers, hetgeen

te vinden was bij BeWeB REGIE. 139 Zo werden volgende sites geselecteerd en

vervolgens aangeschreven met de vraag of ze (gratis) een banner, met een uitnodiging voor

de enquête erin, wilden plaatsen op hun site.

139 BEWEB REGIE is een internetreclamecentrale die voor een aantal sites de reclameruimte beheert.

66

1) http://www.humo.be

Profiel volgens leeftijd: 49% 15-24 jarigen

29% 25-34

14% 35-44

2) http://www.mine.be 140


8% 25-34

8% 35-44

3) http://www.clickx.be

Aangezien Clickx bij een andere reclameregie is ondergebracht, was het niet mogelijk om

precieze cijfers omtrent het profiel van haar gebruikers te vinden. Afgaande op een studie

van Insites Internet blijkt dat Clickx populair is onder jongeren. 141

4) http://www.topradio.be 142


17% 25-34

7% 35-44

Hierbij dient evenwel te worden opgemerkt dat de keuze voor Top Radio tweeledig was.

Enerzijds omdat het leeftijdsprofiel aansloot bij het onderzoek. Anderzijds omdat het

‘politieke praatprogramma’ Zwart/Wit uitgezonden werd op Top Radio en daardoor de site

extra in de aandacht zou kunnen komen.

140 BEWEB REGIE. Portfolio, Brussel, 2001. http://www.beweb.com, laatst geraadpleegd 16 maart 2001. 141 INSITES INTERNET. Belgian Internet Mapping V. Gent, InSites E-research & Consulting, 2001. Zie bijlage voor gedeelte van BIM-studie. De studie is uitgevoerd door Insites Internet maar Clickx heeft de resultaten voor hun site vrijgegeven op voorwaarde dat alleen de cijfers die nodige zijn voor het onderzoek gepubliceerd worden. 142 BEWEB REGIE. Op cit., http://www.beweb.com

67

5) http://www.jep.be, http://www.jeugdwerknet.be, http://www.globelink.be

Deze drie sites richtten zich allen specifiek op jongeren en jeugdwerk. JeP! werd o.a.

tijdens de voorbije verkiezingen speciaal opgestart om jongeren een stem te geven in het

verkiezingsproces.

6) http://www.gratiz.be

Deze site is een verzameling van allerlei ‘wedstrijden’ waarmee iets te winnen is.

Aangezien bij deze enquête een webcam te winnen viel, is er ook op deze site de nodige

aandacht besteed aan de enquête. Volgens de eigenaars, wordt de site elke dag door een

150-tal unieke bezoekers bezocht.

7) http://www.jongvld.be, http://www.cvp-jongeren.be, http://www.agalev.be/ja,

http://www.id21.be

Bovenstaande politieke jongerensites werden eveneens aangeschreven met de vraag een

banner te plaatsen. M.b.t. de SP-jongeren werd geen eigen site teruggevonden.

8) http://www.studentweb.be, http://www.studiant.be

Deze sites richten zich specifiek tot studenten en mogen dan ook niet ontbreken in de

selectie.

9) http://www.politics.be

Politics.be is een politieke portaalsite. Gezien het specifieke karakter van deze site, mag

ze niet ontbreken in de selectie.

4.5.1.1. Resultaten

Van alle aangeschreven sites was Humo.be de enige die negatief antwoordde. Er liepen al

twee officiële enquêtes op de Humo-site en een derde zou van het goede teveel zijn,

vonden ze. Studiant.be reageerde toen de enquête reeds afgelopen was.

68

Mine, Clickx, Studentweb, Politics en Gratiz zouden redactioneel iets vermelden rond de

enquête en een link plaatsen in het artikel. 143 Jep plaatste de banner op hun site en bij

Globelink en Jeugdwerknet werd er op gepaste tijdstippen een bericht gepost op het

prikbord/forum. Hierbij werd iedereen tussen 18-24 opgeroepen om de enquête in te

vullen. Ondanks de positieve reacties van de politieke jongeren partijen is er niets

verschenen op hun websites. Topradio.be wilde meewerken op voorwaarde dat de lay-

out werd aangepast aan die van de Topradio-site. Een week later dan de andere sites kon

de link naar de enquête ook gevonden worden op http://www.topradio.be/enquete.

4.5.2. E-mail

Het selecteren van e-mailadressen lag iets moeilijker dan de websites. Om te beginnen

bestaat er niet zoiets als een ‘witte gids’ met e-mailadressen. Daarbij komt nog dat men bij

het gebruik van e-mail kan beschuldigd worden van spamming 144. Voor de selectie van

nieuwsbrieven geldt dan weer net het omgekeerde. Vandaag de dag kan je je immers bijna

op elke website inschrijven op één of andere nieuwsbrief. Hier was het dus vooral

belangrijk om het kaf van het koren te scheiden.

1) Nieuwsbrieven:

De meerderheid van de geselecteerde nieuwsbrieven vormen een onderdeel van de

geselecteerde websites. Zo werd er een mail gestuurd naar de redacteur van E-clickx en

Jeugdwerknet. Decursor is de enige vreemde eend in de bijt omdat deze had aangegeven

niet te participeren via hun website, maar alleen via de nieuwsbrief. E-clickx verschijnt

normaal een 2-tal keer per week, terwijl Jeugdwerknet tweewekelijks een nieuwsbrief

verstuurt.

2) Mailinglijsten

Voor het gebruik van e-maillijsten werd een beroep gedaan op het e-mailadressen-bestand

van de Vrije Universiteit Brussel en van politieke jongerenpartijen.

143 Zie bijlage 4 voor de gebruikte websites 144 Spam is het ongevraagd versturen en ontvangen van e-mailberichten.

69

De ganse VUB-gemeenschap werd via e-mail op de hoogte gebracht van het onderzoek en

gevraagd de enquête in te vullen. Aan de politieke jongeren partijen werd ook de vraag

gesteld of zij een e-mail wilden versturen naar al hun leden om hen aan te zetten de

enquête in te vullen.

3) Mailing eigen adressenbestand

Iedereen die in het eigen e-mailadressenbestand stond, kreeg natuurlijk ook een mail in

hun ‘inbox’ en werden bovendien gevraagd de mail te versturen naar andere 18-24-jarigen

uit hun omgeving.

4) Random gekozen e-mailadressen

Met ‘random gekozen e-mailadressen’ wordt bedoeld dat de personen die hierbij gemaild

werden niet tot één van de bovenstaande categorieën behoorden. Het enige vermoeden

was dat ze tussen de 18 en 24 waren. Er werd vanuit gegaan dat, net zoals de Vrije

Universiteit Brussel, ook de andere universiteiten over een e-maillijst beschikken.

Aangezien de toegankelijkheid voor externe studenten echter vrij klein werd geacht, werd

er gezocht naar eventuele websites van deze studenten. De sites van de KUL, RUG en

UIA werden uitgeplozen op zoek naar e-mailadressen. Op onderstaande url’s werden links

gevonden naar studenten- en jeugdverenigingen, homepages van studenten, e.d.m

http://www.student.rug.ac.be/, http://www.ua.ac.be/diensten/index.html

http://cwisdb.cc.kuleuven.ac.be/studweb/studweb.html

Het merendeel van de sites die dan op deze manier werden bereikt, werden aangeschreven

via mail en afhankelijk van de site (privé of organisatie) werd gevraagd om de enquête in

te vullen en/of het bericht door te sturen naar alle leden.

70

5) Viral Marketing 145

Algemene opmerking bij het gebruik van e-mail: elke mail was voorzien van een

handtekening die er als volgt uitzag.

Danny ---------------------------------------------------- Ben je tussen 18 en 24? Klik dan snel en maak kans om een webcam te winnen!! http://scommc16.vub.ac.be/Vragenlijst1/ ----------------------------------------------------

Iedereen die tussen 30 maart en 17 april een e-mail van mij kreeg werd dus geconfronteerd

met deze boodschap. Het effect hiervan is echter moeilijk meetbaar.

4.5.2.1. Resultaten

Bij de nieuwsbrief werd aan elke redacteur gevraagd een kopie toe te sturen als bewijs

van de publicatie. De nieuwsbrieven waarvan een bewijs is dat er werkelijk een link

werd geplaatst naar de enquête, zijn Decursor.com, Topradio.be, studentweb.be,

Jeugdwerknet.be evenals de mailing naar de VUB-gemeenschap. 146

Van de politieke jongerenpartijen stuurde geen enkele een kopie van de nieuwsbrief waar

de link in opgenomen was.

Wat het resultaat van de verstuurde e-mails betreft moet opgemerkt worden dat de respons

niet te meten valt. De mailing van het eigen adressenbestand vond plaats de eerste 2 dagen

dat de enquête online was. De ‘random mailing’ gebeurde de hele tijd dat

de enquête online was. Bijna dagelijks werden er e-mails verstuurd.

145 Viral marketing is veelgebruikte een term in de internetmarketing en wil zoveel zeggen als mond-aan-mond reclame via e-mail. Deze techniek bestaat erin om via je e-mail handtekening zoveel mogelijk aandacht te geven aan je boodschap. Klassieke voorbeeld hiervan is Hotmail.com dat onder elke e-mail, ‘Free e-mail at www.hotmail.com’ plaatst. 146 Zie bijlage 5 voor de nieuwsbrieven

71

4.6. De vragenlijst

De vragenlijst werd online geplaatst op 30 maart 2001 en afgesloten op 17 april 2001. De

enquête bestond bijna uitsluitend uit gesloten vragen, bij slechts enkele vragen werd de

respondent de mogelijkheid gegeven ‘andere’ aan te duiden en daarna zijn/haar antwoord

te verduidelijken. Er was immers een grote kans dat de respondent bij open vragen zou

afhaken of zomaar iets zou invullen. Aangezien de enquête niet face-to-face gebeurde, en

er dus geen enkele vorm van controle was, nam de kans op valabele antwoorden af. De

drempel bij het online invullen van een enquête moest dan ook zo laag mogelijk zijn. Wat

dus resulteerde in overwegend gesloten vragen die bijna allemaal met één muisklik konden

beantwoord worden.

In de vragenlijst kwamen termen als: politieke participatie, politieke informatie en politiek

voor. Omdat deze begrippen door iedereen anders kunnen begrepen worden, werd er

geopteerd om vóór de start van de vragenlijst een inleiding te schrijven waar een duidelijke

omschrijving van deze begrippen werd gegeven. Omdat de kans bestond dat de respondent

deze inleidende pagina zou overslaan door dadelijk op ‘start vragenlijst’ te klikken, werden

de begrippen alsnog kort omschreven in de vragenlijst zelf.

De vragenlijst zelf bestond uit vijf delen. Het eerste deel peilde naar algemeenheden

i.v.m het surfgedrag. Het volgende deel van de vragenlijst handelde specifiek over het

online zoeken van politieke informatie (= passieve participatie). Vervolgens werden

vragen gesteld rond online participatie (= actieve participatie) om dan over te gaan naar

het ontvangen van politieke informatie. De vragenlijst werd afgesloten met een aantal

persoonlijke vragen zoals geslacht, leeftijd, diploma, … Bij het tweede en derde

onderdeel waren er een aantal specifieke vragen voor mensen die online informatie

zoeken en/of online participeren. Voor de mensen die dit niet deden werd een link

voorzien naar de volgende algemene vraag. Dit zorgde ervoor dat er sneller door de

vragenlijst kon worden gegaan, wat de kans verkleinde dat de respondent halfweg zou

afhaken. In de vragenlijst werden 2 schalen opgenomen uit een andere vragenlijst. De

schaal die gebruikt werd bij vraag 2, is namelijk afkomstig van een online enquête

uitgevoerd door een student Communicatiewetenschappen aan de UIA in februari

72

2001147. Ook bij vraag 3 is beroep gedaan op een bestaande schaal, overgenomen van

een online Vlerick-enquête 148, uitgevoerd in maart 2001.

Voordat de database werd aangemaakt en de omzetting van de vragenlijst in HTML 149

plaatsvond, werd de enquête aan een pretest onderworpen. De eerste pretest vond plaats

onder een 5-tal personen tussen 18 en 24 en maakte duidelijk dat er hier en daar wat

problemen waren met bepaalde termen en schalen. Alle opmerkingen werden gebundeld

en de enquête werd op enkele punten aangepast. Vervolgens werd ze opnieuw bij een 5-tal

(andere) personen getest. De tweede test bracht geen noemenswaardige problemen meer

aan het licht, zodat de vragenlijst op vrijdagavond 30 maart online ging.

Alle antwoorden werden verzameld op de server van de vakgroep Communicatie-

Wetenschappen en kwamen rechtstreeks in een Filemakerdatabank terecht. Hierdoor

werd er heel wat tijd bespaard op het coderen en het invoeren van de gegevens in het

statistisch verwerkingsprogramma SPSS 10 for Windows.

4.7. Kritiek op het onderzoek

Aangezien een online enquête in wezen niet veel verschilt van een schriftelijke, zijn ook de

voorwaarden voor het succesvol afnemen ervan gelijklopend.

• De steekproef is zeer groot (de sites en nieuwsbrieven die de enquête vermeld

hebben bereikten een groot en uiteenlopend publiek)

• De respondenten wonen verspreid

• Het onderwerp is duidelijk (aan deze voorwaarde is niet helemaal voldaan, hierop

komen we later nog op terug)

• De onderzoeker en het onderzoek zijn niet bedreigend

• De respondenten hebben interesse in het onderwerp (wanneer men overgaat tot het

invullen van de enquête is er een zekere interesse aanwezig)

• De onderzoeker heeft zicht op het onderwerp

147 TEGENBOS (R.). Het surfen klikgedrag van de Vlaamse internetgebruiker. http://awww.decursor.com/cgi-bin/onderzoekuiaroeland.pl?id=decursor, laatst geraadpleegd op 17 juli 2001. 148 GEUENS (M .) & Ghesquière (H.). Impact van offline advertising voor websites. Gent, Marketing Communicatie Research Centre Vlerick, april 2001 (onuitgegeven). 149 HTML staat voor Hyper Text Markup Language en is de taal waarin pagina’s voor het WWW geschreven worden. HTML zorgt ervoor dat de opbouw van een webpagina door een browser kan worden weergegeven. Bron: DEN TEULING (M.). HTML in 20 stappen. Soets, Sybex, 1998, pp. 1-2.

73

Het enige verschil is dat bij een online bevraging de respondenten vertrouwd moeten zijn

met het gebruikte medium. 150

We menen te mogen zeggen dat er aan bovenstaande voorwaarden voldaan is. Het spreekt

uiteraard voor zich dat het gebruik van een online enquête voor uitsluiting van bepaalde

mensen zorgt. Aangezien we gebruik maken van een quota-steekproef worden de

respondenten bekomen op basis van zelfselectie. Diegenen die geen e-mailadres hebben,

toevallig niet ingeschreven zijn op de nieuwsbrieven of niet naar de betrokken sites surfen,

worden uitgesloten van de enquête. Het via e-mail rekruteren van de respondenten is

voornamelijk gebeurd in universitaire middens waardoor de lager opgeleiden weinig kans

maakten om deel te nemen aan het onderzoek. We kunnen ook niet naast het feit dat het

internet voornamelijk gebruikt wordt door hoger geschoolden en de ‘betere’ klasse.

Het onderzoek kan dan ook niet als representatief beschouwd waardoor we de resultaten

niet mogen veralgemenen. Op zich is dit geen probleem, de bedoeling was om na te

gaan of er ‘een voedingsbodem is voor een elektronische democratie in Vlaanderen.’

Zoals al naar voren kwam in het theoretische kader is er een zekere graad van kennis en

ervaring nodig om informatie te zoeken en te participeren. Mensen met weinig of geen

ervaring met het internet zullen ook niet dadelijk de stap zetten tot participatie. Onze

interesse ging vooral uit naar diegenen die wel over de nodige kennis en ervaring

beschikken en potentiële participanten zijn.

Het feit dat mensen eerst een inleidende tekst met allerlei begripsverduidelijkingen te

lezen kregen, kan ervoor gezorgd hebben dat hun zin om de enquête in te vullen over

was. Dit maakt dat de echt geïnteresseerden overgingen tot het beantwoorden van de

vragen. Wanneer hieruit blijkt dat er geen interesse is, mogen we dit wel als een

indicatie beschouwen voor de toekomst van een ‘elektronische democratie’.

150 BLOCRY (N.). Op cit., p. 70.

74

4.7.1. Interpretatie van het onderwerp

Zoals is aangehaald komen in de vragenlijst termen als ‘politiek’, ‘politieke participatie’,

‘informatie rond politieke thema’s’ enz. meermaals voor. Ondanks dat deze uitdrukking

op de beginpagina én bij de eigenlijke vraag omschreven werden, bestaat de kans dat niet

iedereen deze termen op dezelfde manier geïnterpreteerd heeft. Verwarring kan eveneens

opgetreden zijn bij de vraag naar het diplomaniveau. Er werd gevraagd : “het hoogste

behaalde diploma of het volgende je dat hoopt te behalen”. Door te vragen naar ‘het

volgende dat je hoopt te behalen’ wilden we een selectie maken tussen leerlingen

secundair onderwijs en studenten hoger onderwijs of universitaire. Immers

universiteitsstudenten ontvangen bij aanvang van de licenties, een kandidaturendiploma.

Daarbij komt nog dat een heleboel studenten mogelijk enkele maanden verwijderd zijn

van hun diploma, waardoor we ervan mogen uitgaan dat ze tot de hoger opgeleiden

behoren.

4.7.2. Knelpunten met de online vragenlijst

De eerste dagen dat de vragenlijst online stond, deden er zich enkele kleine technische

problemen voor. Zo kreeg de server in het begin af te rekenen met storingen in het

netwerk waardoor de enquête niet bereikbaar was. Een groter probleem echter was de url.

Het oorspronkelijk webadres van de enquête was immers

http://scommc16.vub.ac.be:591/Vragenlijst1/, waarbij de ‘:591’ de poort aangeeft van de

server. Blijkbaar zijn er bepaalde bedrijven die hun netwerk zo instellen dat sites met

poort :591 niet ingeladen kunnen worden. Om dit probleem op te lossen werd de :’591’ uit

de url genomen, wat een wijziging in het webadres met zich meebracht. Het nieuwe

webadres werd: http://scommc16.vub.ac.be/Vragenlijst1/. Deze drastische wijziging had

weliswaar tot gevolg dat mensen die naar de oude url surfden geen toegang kregen tot de

vragenlijst. Wat de invloed van deze verandering op het aantal respondenten was valt

moeilijk te achterhalen. In de nieuwsbrieven decursor.com en jeugdwerknet.be werd de

oude url opgenomen. De banner op jep.be was ook eerst gelinkt aan het oude webadres.

Iedereen die een mail ontvangen had met de foutieve url werd van de verandering op de

hoogte gebracht. De rechtzetting gebeurde eveneens op het prikbord/forum van

globelink.be en jeugdwerknet.be. Tijdens het tweede weekend deden er zich problemen

voor met de server waardoor de enquête twee dagen niet bereikbaar was.

75

Bij de controle van de enquêtes stelden we vast dat er een aantal respondenten hun

antwoorden meermaals hadden doorgestuurd. 151 Ofwel werd dit bewust gedaan om de

kansen op de webcam te vergroten ofwel is dat te wijten aan het meermaals ‘klikken’ op de

verzendknop.

4.8. Analysebeslissingen

De verschillende antwoordmogelijkheden van de gesloten vragen werden gecodeerd en aan

de hand van het codeboek werd de gegevensfile in SPSS aangemaakt. Aangezien de

antwoorden rechtstreeks in een database terecht kwamen hoefden ze niet meer handmatig

ingegeven te worden. Na het kopieren van de databank in SPSS, kon de statistische

verwerking van de gegevens beginnen. Allereerst werd er een controle uitgevoerd op de

validiteit van de antwoorden. Respondenten die een onvolledige 152 vragenlijst hadden

ingevuld of buiten de doelgroep (18-24 jarigen) vielen 153, werden uit het bestand

verwijderd. Zoals al aangehaald hadden een aantal respondenten de enquête meerdere

malen doorgestuurd. Aan de hand van het e-mailadres en de gegeven antwoorden werden

de dubbels eruit gehaald. Na controle bleven er van de oorspronkelijke 1.364

respondenten nog 1.093 voor verwerking.

In de resultatenbespreking werden de vragen 10 en 17b niet opgenomen omdat ze te

weinig relevante informatie opleverden. De gehanteerde 5-puntenschaal werd herleid tot

een 3-puntenschaal. ‘Helemaal eens’ en ‘eens’ werd op de 3-puntenschaal ‘eens’,

‘helemaal oneens’ en ‘oneens’ werd ‘oneens’: bij de bespreking van de resultaten werd wel

steeds gekeken of er op de 5-puntenschaal extreme waarden ‘helemaal eens’ ‘helemaal’

oneens’ voorkwamen.

De variabele diploma hercodeerden we in een nieuwe variabele. Zo werd het diploma

niveau ondergebracht in 5 i.p.v. 9 categorieën. De eerste categorie was die van de

personen met een diploma beroepsonderwijs, gevolgd door technisch onderwijs en

algemeen secundair onderwijs. De 2 resterende categorieën waren hoger onderwijs en

universitair onderwijs. Er is reeds gewezen op het feit dat deze vraag voor verwarring kon

151 Technische gezien had dit vermeden kunnen worden, maar we wensten geen gebruik te maken van verborgen hulpmiddeltjes die het surfgedrag van de respondenten bijhield, bijvoorbeeld cookies. 152 Afhankelijk van het aantal niet ingevulde vragen werd beslist of een vraag als onvolledig kon beschouwd worden of niet. Daarbij werd ook rekening gehouden met het belang van de vraag. 153 De respondenten werden gevraagd hun geboortejaar in de invullen. De geboortejaren 1976 en 1983 werden opgenomen in de selectie, aangezien het niet duidelijk is wanneer iemand precies verjaart.

76

zorgen, vandaar dat bij de controle van de antwoorden extra aandacht werd besteed aan

leeftijd, e-mailadres en beroep.

In een aantal vragen was de mogelijkheid ‘andere’ voorzien. Bedoeling was de

respondenten de kans te geven een antwoord te formuleren dat niet voorkwam in de

opgegeven antwoorden. Na ana lyse van ‘andere’ werden er tal van variabelen

bijgemaakt. Bij de voorstelling van de resultaten zal telkens vermeld worden hoeveel %

‘andere’ aanduidde en welke extra variabelen hieruit voortkwamen.

77

Hoofdstuk V

Voorstelling onderzoeksresultaten

Het empirisch onderzoek bestaat uit 4 delen. Allereerst schetsen we het socio-

demografische profiel van de respondenten. Vervolgens gaan we dieper in op de ‘passieve

participatie’. Met ‘passieve participatie’ bedoelen we enkel het op zoek gaan naar

politieke informatie. In het derde deel komt de ‘actieve participatie’ aan bod. Onder

‘actieve participatie’ verstaan we het actief deelnemen in fora, chatbox, versturen van e-

mails, enz. Het vierde en laatste deel handelt over het verstrekken en ontvangen van

informatie naar jongeren toe. 154

5.1. Enkele socio-demografische gegevens

5.1.1. Geslacht, leeftijd, diploma en beroep

Van de 1.093 respondenten blijkt iets meer dan de helft mannelijk te zijn, 56.2 %

tegenover 43.8 % vrouwelijke respondenten. Alle ondervraagden zijn tussen de 18 en 24

jaar, de gemiddelde leeftijd is 21 jaar. 83.8 % van de respondenten (N=1.088) volgt (of

volgde) een hogere opleiding. 155 67.7 % doet (of deed) dit op universitair niveau en 16.1

% op een hogeschool. 16.2 % volgt (of volgde) secundair onderwijs. Hiervan komt 10.1

% uit het algemeen secundair onderwijs, 4.9 % uit het technische onderwijs en 1.2 % uit

het beroepsonderwijs. Bij deze cijfers moet wel in gedachten worden gehouden dat het

rekruteren van de respondenten grotendeels is gebeurd in het universitaire milieu. Het is

dan ook niet verbazend dat het overgrote deel van de geënquêteerden nog niet actief is in

het beroepsleven. Van de ondervraagden is 91.4 % nog student, 6.2 % werkt als bediende

en 1.2 % is arbeider. Een halve percent is werkzaam als kaderlid en 0.4 % is zelfstandige

of werkzoekende.

154 Alle frequentie- en kruistabellen zijn terug te vinden in bijlage 1. 155 Bij de verwerking van het diploma werd het e-mailadres en het beroep van de respondenten vergeleken met het aangeduide diploma. Alle respondenten die een e-mailadres gebruikten van een universitaire of hoger onderwijs instelling en niet werkzaam waren, werden qua diploma aanzien als universitair of hoger onderwijs.

78

67,7

16,1

10,1

4,9

1,2

0 10 20 30 40 50 60 70%

Universitair

Hoger onderwijs

ASO

TSO

BSO

Figuur 1: Diplomaniveau van de respondenten

5.1.2. Lidmaatschap vereniging en samenhang diploma

Bijna 2/3 (63.1 %) van de ondervraagden geeft aan lid te zijn van één of andere vereniging.

Bij het invullen van de vragenlijst kregen de respondenten de keuze uit 5 soorten

organisaties en de mogelijkheid ‘andere’. Aangezien de mogelijkheid bestaat om van

meerdere verenigingen gelijktijdig lid te zijn, konden de respondenten ook meerdere

antwoorden aanduiden. 23 % duidde ondermeer ‘andere’ aan. Na analyse van ‘andere’,

zijn er nog 7 extra soorten organisaties opgenomen: studentenvereniging,

hobbyvereniging, socio-culturele vereniging, jeugdraad, hulpvereniging, leerlingenraad

(omvat ook scholieren parlement, e.a.) en studiekring.

Van alle verenigingen kwamen jeugd- en sportverenigingen als de meest populaire naar

voor. Van de 690 respondenten die lid zijn van een vereniging is 42.6 % lid van een

jeugd- of jongerenvereniging en 40 % aangesloten bij een sportvereniging. Beide

verenigingen worden, op ruime afstand, gevolgd door sociale verenigingen (21.2 %) en

politieke partijen (15.7 %). Op de 5de plaats vinden we de studentenverenigingen met 11.4

% en de top 6 wordt afgesloten door de socio-culturele verenigingen met 7.9 %. Buurt- of

wijkcomité’s (2.2 %) spreken jongeren blijkbaar weinig aan. Opvallend is dat

‘jongereninspraak verenigingen’ zoals jeugdraad (1.3 %) en leerlingen- of scholierenraad

(0.7 %) slecht scoren.

In het theoretisch gedeelte zagen we dat het diplomaniveau een rol speelt bij de participatie

aan het verenigingsleven, vooral hoger geschoolden zouden zich hiertoe aangetrokken

voelen. Om na te gaan of deze stelling ook geldt voor de online jongeren uit onze

79

steekproef kruisten we de variabelen ‘lid van een vereniging’ en ‘diploma’. Hieruit blijkt

dat er geen statistisch significant verband bestaat tussen beide variabelen (p>.05). M.a.w.

de stelling gaat niet op voor onze groep van respondenten. We stellen geen samenhang

vast tussen diplomaniveau en het lidmaatschap van een vereniging bij online jongeren.

nee37%

ja63%

Figuur 2: Lidmaatschap vereniging

5.1.3. Toegang tot het internet en het surfgedrag

Het overgrote deel van de geënquêteerden heeft al langer dan 1 jaar toegang tot het

internet. Hiervan is 25.3 % (N=1077) al 1 tot 2 jaar aangesloten op het internet en beschikt

57.7 % langer dan 2 jaar over een internetaansluiting. Wanneer we kijken naar de manier

waarop de respondenten toegang hebben tot het internet blijkt dat: bijna de helft van de

ondervraagden (N=1.092) beschikt over een permanente verbinding via een kabelmodem

(40.3 %) of ADSL (9.2 %), 28.4 % surft via het werk of de universiteit en 20.8 % gaat

online via een klassieke telefoonmodem, hierbij gebruikt 4.5 % een ISDN-lijn. Wat betreft

de online tijdsbesteding zegt 62.8 % ‘dagelijks’ of ‘bijna dagelijks’ actief te zijn op de

digitale snelweg. 16.8 % rekent zichzelf bij de ‘vaak’-gebruikers en 1 op 5 (20.5 %) surft

slechts 1 à 2 keer per week of zelfs minder op het net.

80

25,5

16,920,4

16,812,5

8

0 5 10 15 20 25 30

%

minder dan 1 dag per week

soms, 1 à 2 dagen per week

vaak, 3 à 4 dagen per week

bijna dagelijks, 5 à 6 dagenper week

dagelijks, 7 dagen perweek

meerdere keren per dag

Figuur 3: Surfgedrag van de respondenten

We mogen dus besluiten dat het merendeel van de respondenten regelmatige surfers zijn

die thuis over een aansluiting beschikken. Het Belgische onderzoeksbureau ‘InSites

Internet’ definieert een regelmatige internetgebruiker als “een inwoner van België die

gedurende de laatste maand minstens éénmaal actief was op het net”. 156 Volgens Toon

Lowette van het internet-onderzoeksbureau GRID, is er geen standaardisering voor wat

betreft het aanduiden van een regelmatige internetgebruiker. GRID gebruikt 1x per week

als criterium voor een actieve gebruiker. 157 Welke definitie we ook hanteren, uit de cijfers

blijkt overduidelijk dat alle respondenten regelmatige internetgebruikers zijn. We mogen

er dan ook vanuit gaan dat de respondenten over de nodige ervaring en kennis m.b.t. het

internet beschikken. In de besproken Amerikaanse onderzoeken kwam naar voor dat meer

ervaren surfers sneller geneigd zijn om op zoek te gaan naar politieke informatie, wat

volgens de voorstanders van een ‘elektronische democratie’ een vereiste is om tot

participatie te komen. Het grootste deel van de respondenten voldoen aan deze criteria en

zouden dus vlot de stap informatie – participatie kunnen zetten.

156 Persbericht Insites Internet. BIM: België telt 2.750.000 internetgebruikers. Gent, InSites E-research & Consulting 24 maart 2001. http://www.insites.be/site3/indexjs.htm, laatst geraadpleegd op 10 juli 2001 157 Zie bijlage 6, e-mail Toon Lowette.

81

5.1.4. Samenvatting

De steekproef bestaat uit 1.093, hoofdzakelijk mannelijke, respondenten die een hogere

opleiding volgen (of hebben gevolgd). Bijna 2 op 3 is lid van een vereniging en gaat

dagelijks of bijna dagelijks online. Het overgrote deel van de ondervraagden beschikt al 1

jaar of langer over een internetaansluiting, hiervan heeft bijna de helft toegang via een

vaste verbinding. De basisvoorwaarden (toegang, kennis en ervaring) voor een

‘elektronische democratie’ zijn aanwezig bij de respondenten. Tussen ‘lid vereniging’ en

‘diploma’, blijkt geen statistisch significant verband te bestaan.

5.2. ‘Passieve participatie’ of op zoek gaan naar politieke informatie op het net

Meer dan 2/3 van de respondenten, 69.2 % om precies te zijn, is al eens op zoek gegaan

naar politieke informatie, 30.8 %, of 369 respondenten, geeft aan dit nog nooit gedaan te

hebben.

ja69%

nee31%

Figuur 4: Al reeds gezocht naar politieke informatie

Omdat 1 op 3 nog nooit op zoek is gegaan, maken we in de bespreking een opdeling tussen

de ‘zoekers’ en de ‘niet-zoekers’. Aan diegenen die aanduidde nog nooit op zoek te zijn

gegaan, werden 7 stellingen voorgelegd waarbij ze, op een 5-punts Likert-schaal, moesten

aangeven in hoeverre ze het ‘eens’ of ‘oneens’ waren met de geformuleerde stelling.

Zoals eerder vermeld, werd de 5-puntenschaal bij de verwerking herleid tot een 3-

puntenschaal. De 7 stellingen luiden:

82

1. Ik zou niet weten waar te beginnen zoeken.

2. Het kost me teveel tijd.

3. Er is geen site waar ik een overzicht krijg van de verschillende standpunten en

meningen m.b.t. een politiek thema.

4. Er is geen verschil tussen de kandidaten/partijen.

5. Ik krijg genoeg info via tv, krant, ...

6. Ik heb er geen behoefte aan.

7. Politiek interesseert me niet.

5.2.1. De ‘niet-zoekers’

Blijkbaar is het ‘niet op zoek gaan’, niet te wijten aan een gebrek aan kennis en/of

ervaring. 70.3 % is het immers niet eens met de stelling ‘ik weet niet waar te beginnen’

(N=337). Iets minder dan de helft hiervan, 32.6 % kan zich ‘helemaal niet’ vinden in deze

stelling. 52.5 % wil ‘het kost me teveel tijd’ niet als excuus inroepen. 1 op 4, van de ‘niet-

zoekers’ is deze mening wel toegedaan. De ‘behoefte aan politieke informatie’ is alleszins

aanwezig bij 42.4 % van de ondervraagden. Een verklaring kan gevonden worden in het

feit dat de meesten gewoon geen behoefte hebben om op zoek te gaan naar informatie op

de digitale snelweg. Dit leiden we af uit het feit dat bijna 76 %, aangeeft dat ze genoeg

informatie ontvangen via de traditionele kanalen, zijnde televisie, kranten, … Anderzijds

stellen we vast dat 71.8 % aangeeft ‘geen interesse’ te hebben in politiek. Dit beeld wordt

nog eens versterkt wanneer we een kijkje nemen naar de antwoorden op de 5-punts Likert-

schaal. Van de 71.8 % duidde maar liefst 39.5 % ‘helemaal eens’ aan tegenover 32.3 %

die ‘eens’ aanduidde.

70,3

13,9

15,7

52,5

23,1

24,3

22

54,6

23,4

69,1

22,8

8

10,7

13,6

75,7

42,4

20,5

37,1

14,8

13,4

71,8

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

weet niet waarbeginnen

geen tijd geen site metoverzicht

geen verschilkandidaten

genoeg infovia trad. media

geen behoefteaan

geen interesse

oneens noch eens noch oneens eens

Figuur 5: Waarom geen politieke informatie zoeken

83

5.2.2. De ‘zoekers’

Zoals al aangegeven is het overgrote gedeelte, 69.2 %, wel al eens ‘op zoek gegaan’ naar

politieke informatie (N=756). Wanneer gepeild wordt naar de frequentie waarmee ze op

zoek gaan zegt 40.2 % maandelijks op zoek te gaan. 16.8 % doet dit wekelijks en 3.8 %

dagelijks. Slechts 37.6 %, surft jaarlijks op zoek naar politieke informatie. Ook bij deze

groep werd getracht om een iets duidelijker beeld te krijgen van hun drijfve(e)r(en).

De top drie wordt met bijna 59.5 % aangevoerd door de optie ‘meer achtergrond bij een

actueel thema’ (N=756). Op de tweede plaats staat ‘verkiezingen’ (54.8 %) als

voornaamste reden. Iets meer dan de helft (51.1 %) zoekt informatie op het internet als

hulpmiddel bij de studies. Dit is allesbehalve verbazingwekkend, gezien het feit dat meer

dan 90 % van de respondenten studenten zijn. Ondanks het feit dat 63.1 % van de

ondervraagden aangesloten is bij een vereniging, geeft slechts 1/10 aan dat ze informatie

zoeken omdat ze zich inzetten voor een organisatie of politieke partij. Ook hier konden

meerdere antwoorden aangeduid worden en was de mogelijkheid ‘andere’ voorzien. Voor

2.4 %, van de 4.9 % die gebruik maakten van ‘andere’, is het internet het middel bij uitstek

om informatie te vergaren over onderwerpen die niet veel aan bod komen in de traditionele

media. 1.6 % ‘andere’, surft zuiver uit interesse en 0.9 % volgt de actualiteit via het net.

Het motiveringsaspect dat aangehaald werd door de tegenstanders, is hier min of meer van

toepassing. Slechts een ve rwaarloosbaar percentage van de jongeren gaat op zoek naar

informatie uit pure interesse. Voor ze op zoek gaan moeten ze een soort van ‘cue’ krijgen.

Deze ‘cue’ is meestal een opgelegde (school)taak, een actueel thema waar de traditionele

media over bericht of verkiezingen. In zekere zin kunnen we verkiezingen ook

onderbrengen bij opgelegde taken. In België geldt de stemplicht; elke burger die de

leeftijd van 18 jaar bereikt heeft is dus verplicht om zijn stem uit te brengen. Door een

toename van de vlottende kiezer, zou het ons niet verwonderen dat er een beroep wordt

gedaan op het internet om de stemkeuze te bepalen. In dit verband verwijzen we graag

naar de 140.000 stemadviezen die Planet Internet afleverde in 1999. Ook in de vermelde

Amerikaanse onderzoeken komt naar voor dat het internet een bepalende factor kan zijn bij

de stemkeuze.

84

10,7 10,6 51,1 59,5 42,9 54,81,6 2,4 0,9

0

10

20

30

40

50

60

%

politieke partij vertegenwoordig organisatie studies

achtergrondinformatie verschillende meningen verkiezingen

interesse specifieke info actualiteit

Figuur 6: Waarom politieke informatie zoeken

Om na te gaan of er een verband bestaat tussen ‘lidmaatschap van een vereniging’ en ‘op

zoek gaan naar politieke informatie’ werd een beroep gedaan op de chi-kwadraat-toets.

Hieruit bleek inderdaad dat er een significant statistisch verband (p<.05) is tussen beide

variabelen. Met een Phi van .077 is er weliswaar een zeer zwak verband. M.a.w. jongeren

die lid zijn van een vereniging gaan op het eerste zicht niet eerder online op zoek politieke

informatie, dan jongeren die niet aangesloten zijn bij een vereniging. Lidmaatschap van

een vereniging is voor de respondenten blijkbaar geen extra stimulans om online op zoek

te geen naar politieke informatie.

De favoriete zoekplaats voor politieke informatie bij jongeren zijn websites van ‘politieke

partijen’. Met 65.9 % staan deze met stip op de eerste plaats genoteerd (N=756). Op de

hielen gezeten door ‘sites van kranten’ met 60.3 %. ‘Algemene portaalsites’ en

‘gespecialiseerde sites’ moeten, met resp. 27.4 % en 29.1 %, duidelijk hun meerdere

herkennen in sites met een offline reputatie. De enigen die nog een beetje de tred kunnen

houden zijn de zoekmotoren. Bijna de helft (48.4 %) van de respondenten, heeft hier al

eens een beroep op gedaan. Eerder hopeloos is de situatie van jongerensites. Met moeite

krijgen ze 1/10 van de respondenten over hun virtuele vloer.

85

65,9

34,1

32,1

67,9

29,1

70,9

27,4

72,6

60,3

39,7

9,8

90,2

48,4

51,6

0

20

40

60

80

100

%

pol. part. lok. sites gesp. sites port. sites kr. sites jong. sites zoekm.

ja nee

Figuur 7: Informatiebronnen voor politieke informatie

We zagen al dat men tijdens de Florida recount in 2000, een enorme toename vaststelden

van het online verkeer. Vooral de sites van de traditionele media kregen een pak meer

bezoekers over hun virtuele vloer. Deze vaststellingen kunnen we doortrekken naar de

Vlaamse jongeren. In de enquête geven ze immers aan dat een actueel thema een reden is

om online te gaan. Wat hun site keuze betreft zien we dat ze voornamelijk naar sites van

kranten en politieke partijen gaan. Mogelijk houdt dit verband met het opzoekwerk voor

schoolopdrachten.

Jongeren tonen vooral interesse voor nationale en Vlaamse politieke thema’s. 80.4 %

(N=756) zoekt online naar informatie op nationaal niveau, 63.2 % op Vlaams niveau,

terwijl minder dan de helft (42.7 %) interesse toont voor het lokale niveau. Het minst

populaire is het Europese (38.5 %) en internationale niveau (33.3 %). We zagen al dat

lokale sites niet echt in trek zijn bij de respondenten. Wanneer we specifiek vragen of ze

‘lokale sites bezoeken’, wordt dit beeld alleen maar bevestigd. Immers: 1 op 3 doet dit

nooit (N=754). Een kleine 28.6 % surft jaarlijks een keer naar zijn/haar lokale site, 21.9 %

doet dit maandelijks. Een minderheid 5.3 % bezoeks ‘wekelijks’ de lokale site en slechts

0.7 % doet dit dagelijks. Toch moet het percentage van de lokale sites enigszins

genuanceerd worden: 11.7 % gaf aan ‘niet te beschikken over een lokale site’.

86

0,7

5,3

28,631,8

11,7

21,9

0

5

10

15

20

25

30

35

dag week maand jaar nooit geenlok.site

%

Figuur 8: Hoe vaak worden lokale sites geraadpleegd

Bij het beoordelen van de populariteit van lokale sites moeten we een aantal zaken in

overweging nemen. Indien we lokaal nieuws definiëren als ‘nieuws uit de eigen gemeente’

dan zien we dat jongeren hier niet echt voor stormlopen. Allereerst zijn er respondenten

die geen lokale (gemeentelijke) website ter beschikking hadden, wat een vertekend beeld

kan opleveren. Verder hebben we al aangetoond dat de zoektocht naar informatie nauw

samenhangt met opgelegde taken of actuele thema’s, hier kan tevens een mogelijke

verklaring liggen voor de geringe interesse. Als laatste punt moeten we ook rekening

houden met het feit dat jongeren in eigen gemeente mogelijk over een aantal informele

kanalen beschikken om aan de nodige informatie te komen.

Bij de zoekers werd tevens gepeild naar hun mening over de kwaliteit van de politieke

informatie op het internet. 59.1 % (N=756) vindt niet dat er teveel informatie aanwezig is

op het internet. 26.5 % vindt zelfs dat er te weinig informatie voorhanden is. Opvallend

hier is het relatief hoge percentage aan respondenten die ‘noch eens, noch oneens’

antwoorden, respectievelijk 37.8 % en 46.4 %. Blijkbaar is het politieke informatieaanbod

vrij evenwichtig: de meerderheid, 55.8 % kan zich immers niet vinden in de stelling

‘afhankelijk van het onderwerp is er veel of weinig politieke informatie’. Bijna de helft,

respectievelijk 47.9 % en 44.3 %, vindt dat de politieke informatie ‘slecht gestructureerd’

en ‘moeilijk te vinden’ is. Ongeveer 2 op 3 (65.3 %) van de respondenten vindt niet altijd

wat hij of zij zoekt. Verder zijn ook de meningen over de kwaliteit van de gevonden

informatie verdeeld, 67.5 % zegt dat er veel politieke informatie is, maar te oppervlakkig.

Positief is wel dat 42.2 % aangeeft dat de gevonden informatie niet verouderd is en 47.5 %

vindt dat ze in een begrijpbare taal wordt weergegeven. Uiteraard moeten we hier weer

87

rekening houden met het feit dat het merendeel van de respondenten een hogere opleiding

geniet (of genoten heeft). Merkwaardig is het hoge aantal ‘noch eens noch oneens’

antwoorden (gemiddeld 30 %) bij elk van de stellingen.

Deze cijfers geven aan dat het huidige informatieaanbod min of meer voldoet aan de

wensen van de jongeren. Er is niet teveel, maar ook niet te weinig informatie. De

aanwezige informatie is evenwichtig verdeeld, voor elk wat wils dus. Het aanbod mag wel

in de diepte uitgebreid worden. 2 op 3 vindt de informatie wat te oppervlakkig maar wel

up-to-date en in een begrijpbare taal opgesteld. Hierbij moeten we wel vermelden dat het

overgrote deel van de respondenten hogere studies volgt (of gevolgd heeft). We mogen dit

dus niet veralgemenen want wat voor hoger geschoolden ‘een begrijpbare taal’ is, kan

sterk verschillen met lager geschoolden. Daarbij komt nog dat jongeren in hun zoektocht

naar informatie regelmatig beginnen bij krantensites. Het politieke nieuws wordt daar al

herwerkt naar ‘begrijpbare mensentaal’. We stellen verder vast dat de argumenten van de

tegenstanders van een ‘elektronische democratie’ hout snijden. Zij stelden dat het internet

te kampen heeft met een overvloed aan informatie, waardoor we ofwel de informatie die

we zoeken niet vinden ofwel net veel te veel. Het internet werd een gebrek aan structuur

verweten dat niet kan opgelost worden door de bestaande zoekmotoren. Hieruit besluiten

we dat er duidelijk nood is aan een site die dienst doet als intermediair, waar alle

informatie gebundeld wordt en vrij te raadplegen is.

5.2.3. Samenvatting

822 of 2/3 van de respondenten is al eens op zoek gegaan naar politieke informatie op het

internet. Hun zoektocht, voornamelijk naar nationale of Vlaamse thema’s, leidt meestal

naar politieke of krantensites. Iets minder dan de helft doet soms een beroep op een

zoekmotor. Lokale sites kunnen maar 1 op 3 ondervraagden bekoren. In het algemeen

zijn de ‘zoekers’ tevreden over het aanbod en de kwaliteit van de gevonden informatie,

maar er is nood aan meer structuur in het informatieaanbod; bijna 2/3 vindt niet altijd wat

ze zoeken.

De voornaamste redenen om geen informatie te consulteren is niet het gebrek aan kennis,

maar het gebrek aan interesse. Toch verklaart 4 op 10 wel behoefte te hebben aan

politieke informatie. Daar tegenover staat dan weer dat 3/4 van de ‘niet-zoekers’ vindt dat

ze genoeg informatie krijgen via de traditionele media. Er is een zwak statistisch verband

88

waar te nemen tussen de variabelen ‘lid van een vereniging’ en ‘ al op zoek gegaan

politieke informatie’.

5.3. ‘Actieve participatie’ of meningsuiting via he t internet

Net zoals bij de ‘passieve participatie’ werd er eerst gepeild of de respondenten ooit al

eens van het internet gebruik gemaakt hebben om actief te participeren.

797 van 1.093 respondenten of 72.9 % antwoordde negatief op deze vraag. Iets meer dan

1 op 4 heeft wel al eens online geparticipeerd. Op het eerste gezicht leek er een statistisch

significant verband te bestaan tussen het ‘lidmaatschap van een vereniging’ en ‘participatie

via het internet’ (p<.05). Met een Phi van .103, blijft er van dit verband echter niet meer

veel over. Op basis van dit gegeven mogen we er dus niet van uitgaan dat er een

samenhang is tussen deelname aan het verenigingsleven en online participatie.

27%

73%

ja nee

Figuur 9: Internet gebruiken om te participeren

Om dieper in te gaan op het ‘waarom niet participeren’ zijn we op dezelfde wijze te werk

gegaan als bij de ‘passieve participatie’ nl. a.d.h.v 7 stellingen:

1. Ik weet te weinig van politiek om te participeren.

2. Het kost me teveel tijd.

3. Ik zie het nut er niet van in.

4. Ik zou niet weten waar ik online kan participeren.

5. Politiek interesseert me niet

6. Politiek is te ingewikkeld.

7. Politici zijn toch niet echt geïnteresseerd in mijn mening.

89

5.3.1. Non-participatie

Een eerste vaststelling is dat bijna de helft, 47.8 % (N=797) aangeeft niet te weten waar

online kan geparticipeerd worden, 43.5 % zegt dat het hen teveel tijd zou kosten en 4 op

10 vindt online participatie een nutteloze bezigheid. Enigszins verrassend is dat gemiddeld

1 op 5 geen duidelijk antwoord geeft op deze stellingen. Bemoedigend is dan weer dat

60.2 % interesse toont in politiek. 43.2 % (N=866) is van mening ‘genoeg kennis te

hebben van politiek om te participeren’, 42.2 % denkt er anders over. Dat niet participeren

geen maatstaf is voor desinteresse, blijkt uit het feit dat slechts 24.2 % aanbrengt dat

politiek hen niet interesseert. Een ander opvallend gegeven is dat het merendeel van de

ondervraagden, bijna 4 op 10, ‘noch eens noch oneens’ aanduiden bij de stelling ‘Politici

zijn toch niet echt geïnteresseerd in mijn mening’. Amper 28 % is het niet eens met deze

stelling. Wanneer we alle antwoorden op de 5-punten schaal bekijken, vallen er geen

extreme ‘helemaal eens -‘ of ‘helemaal oneens -’ waarden waar te nemen.

42,2

14,7

43,2

43,5

25,5

31

33,8

24,7

41,5

47,8

16,9

35,3

24,3

15,4

60,2

19,9

23

57,1

34,8

37,3

28

0%

20%

40%

60%

80%

100%

heb te weinigkennis

kost teveel tijd heeft geen nut weet niet waar geen interesse politiek is teingewikkeld

mijn meningtelt toch nietvoor politicieens noch eens noch oneens oneens

Figuur 10: Waarom niet online participeren

De actieve participatie werd verder uitgediept met een aantal vragen specifiek gericht op

concrete vormen van online participatie. In het onderzoek werden als concrete vormen van

online participatie opgenomen: discussieforum, e-mail en deelname in een chatbox.

Vervolgens werd er getracht te achterhalen in hoeverre jongeren interesse tonen om via het

internet nauw betrokken te worden bij de besluitvorming en zodoende een actieve rol te

spelen in een ‘elektronische democratie’.

90

5.3.2. Forum

Aangezien een (online) forum dé plaats is om (online) van gedachten te wisselen en een

discussie op gang te brengen, werden de respondenten gevraagd of ze al eens

geparticipeerd hadden in een politiek forum op het internet. Ongeveer 20 % erkent al eens

deelgenomen te hebben aan zulk forum, 77.9 % deed dit nog nooit (N=1.093).

Ook hier werd getracht om te achterhalen waarom men nog nooit geparticipeerd had. In de

vragenlijst waren 4 potentiële redenen opgenomen en de mogelijkheid ‘andere’. Meerdere

redenen konden aangeduid worden. Na analyse van ‘andere’, kwamen er nog een 11-tal

redenen naar voor.

Wederom scoorde de optie ‘geen interesse’ het hoogst. Met 46.5 % (N=851) nam het de

eerste plaats voor zijn rekening. ‘Ik zie er het nut van in’ volgde op de tweede plaats met

27 %. ‘Ik vind het moeilijk om mijn mening neer te schrijven’ kwam op de derde plaats

met 12.2 %. Vermeldenswaardig zijn de resultaten uit van ‘andere’, dat door 27.1 %

aangeduid werd. 5.2 % gaf aan er geen tijd voor te hebben en 5.9 % is nog nooit een

forum tegengekomen. Hierbij komt nog dat 2.6 % niet weet waar men kan participeren in

een forum en 3.3 %, tenslotte, heeft er geen behoefte aan.

De voornaamste oorzaken voor niet-participatie zijn dus: ‘niet weten waar te vinden’,

‘geen tijd’ en ’ zie het nut er niet van in’. Wederom trekken de voorstanders aan het

kortste eind. Want opnieuw blijkt het tijds- en motiveringsaspect een doorslaggevend

argument. De drie aangehaalde redenen kunnen allemaal gekaderd worden binnen dit

argument. De reden ‘Geen tijd’ hoeft uiteraard geen verdere uitleg. ‘Zie het nut er niet

van in’, kan wijzen op een gebrekkige motivatie en een zekere gelatenheid. ‘Niet weten

waar te vinden’ geeft aan dat er ofwel structureel iets mis is of dat de motivatie van de

surfer op een laag pietje staat.

5.3.3. E-mail en chatbox

Het sturen van e-mail (algemeen populairste online activiteit) scoort redelijk. Met de

deelname in chatboxen is het slechter gesteld. Ongeveer 30 % (N=1.087) van de

respondenten heeft ooit een e-mail gestuurd naar een politiek verantwoordelijke.

91

Belabberder is het gesteld met de chatbox. Een kleine minderheid, m.n. 3.9 %, heeft ooit

deelgenomen aan een chatsessie met een politiek persoon (N=1.090).

22,1

77,9

31,6

68,4

3,9

96,1

0

20

40

60

80

100

%

forum mail chat

ja nee

Figuur 10 : Participatievorm en participatiegraad

We stellen vast dat er een significant verband bestaat tussen de het ‘op zoek gaan naar

informatie’ en de drie specifieke vormen (forum, mailen, chat) van ‘actieve participatie’ (p

in 3 situaties <.05). Wanneer we kijken naar de sterkte van het verband zien we opnieuw

dat dit zwak tot zeer zwak is. ‘Al op zoek gegaan naar politieke informatie’ en ‘al

geparticipeerd in een forum’ haalt een Phi van .280. De andere twee, mailen en chatten,

halen een Phi van respectievelijk .321 en .085. Hieruit kunnen we besluiten dat voor de

ondervraagde jongeren online zoeken naar politieke informatie en online participeren twee

verschillende aspecten zijn waarbij het ene geen garantie is voor het andere. Het wil dus

niet zeggen omdat jongeren op zoek gaan, dat ze ook de stap naar participatie zullen

zetten. Deze vaststelling is wel een domper voor de voorstanders van een ‘elektronische

democratie’. Zij gaan er immers van uit dat wanneer burgers zich meer en beter

informeren zich meer betrokken zullen voelen bij het overheidsbeleid en eerder de stap tot

participatie zullen zetten.

Ongeveer hetzelfde vinden we terug bij het kruisen van ‘lid van een vereniging’ en de drie

specifieke vormen van online participatie. Met dit verschil dat er geen significant verband

is waar te nemen tussen lidmaatschap van een vereniging en participatie via chat (p>.05).

Voor de overige twee participatievormen (forum en e-mail) wordt er in eerste instantie

eveneens een significant verband aangetoond (p<.05), maar de lage Phi-waarden

(respectievelijk .115 en .164) minimaliseren dit. Het wil dus niet zeggen dat het

lidmaatschap van een vereniging ook voor online participatie zorgt. Welke vorm van

92

participatie we ook nemen, we merken bij de respondenten weinig tot geen verschil in de

participatiegraad tussen online jongeren uit het verenigingsleven en de andere.

Hieruit concluderen we dat het internet ofwel een democratiserende factor is ofwel dat de

toekomst van het internet op participerend vlak somber is. Het democratiserend gegeven

leidden we af uit het feit dat er geen verband is tussen lidmaatschap van een vereniging en

online participatie. Dit wil dus zeggen dat diegenen die niet actief zijn in een offline

vereniging, wel online betrokken kunnen worden bij het politiek leven. Het sombere

toekomstbeeld komt voort uit de veronderstelling dat offline lidmaatschap van een

vereniging de politieke betrokkenheid stimuleert. Het internet is het speelgoed van de

hogere klasse en de beter opgeleiden. Net deze groep van mensen zijn ook het actiefst in

het verenigingsleven. Indien deze mensen dus geen interesse hebben in actieve online

politieke participatie, dan is dit ook niet dadelijk te verwachten van de niet-vereniging-

actieve.

Zoals reeds aangehaald, werden de respondenten ook een aantal concrete voorstellen

voorgelegd om te peilen naar hun interesse om online actief deel te nemen aan het

politieke leven. Op de vraag of ze interesse hebben om deel uit te maken van een online

panel dat politieke voorstellen evalueert, reageert 43.6 % afwijzend. 16.9 % hiervan zegt

zelfs ‘helemaal niet geïnteresseerd’ te zijn. 1 op 4 is onbeslist. Ongeveer hetzelfde

percentage komt terug wanneer gevraagd wordt om deel uit te maken van een online

regering. Ook hier reageerde 42.7 % met ‘geen interesse’. 1/3 van de respondenten (35

%) is wel geïnteresseerd. Een lichte verandering zien we wanneer het gaat over online

actie voeren. De idee e-mails te versturen om druk uit te oefenen op de overheid spreekt

41 % wel aan, 34.9 % zou hier niet aan deelnemen. Voor online referenda voelt 1 op 2 van

de respondenten wel iets, 24.4 % heeft er ‘geen interesse’ voor. Opmerkelijk is dat

gemiddeld 1 op 4 van de ondervraagden zich alweer niet uitspreekt.

Ondanks het feit dat ‘actieve participatie’ blijkbaar niet zo populair is, geloven jongeren

wel dat het internet een belangrijke rol kan spelen in het politieke informatieproces. Zo

vermeldt 83.1 % dat ‘het internet ervoor kan zorgen dat jongeren meer te weten komen

over politiek’. 78,7 % denkt dat kleinere organisaties jongeren beter kunnen bereiken via

het internet en 61,1 %, gelooft dat het internet ervoor kan zorgen dat jongeren meer bij

politiek betrokken raken. Bij deze laatste stelling duidde 26.2 % ‘noch eens noch oneens’

93

aan. Opmerkelijk is dat wanneer de vraag meer overhelt naar een actieve vorm van

participatie, de ‘eens’ percentages dalen en de percentages ‘noch eens noch oneens’

aanzienlijk stijgen. Nog maar 45.9 % gelooft dat het internet jongeren makkelijker

inspraak kan geven, 28.4 % duidde hier ‘noch eens noch oneens’ aan. 48.7 % deelt de

mening dat online stemmingen jongeren meer inspraak kunnen geven, 25 % blijft

onbeslist.

Dat jongeren kampen met een motivatieprobleem om online te participeren blijkt eens te

meer. Op vragen of ze interesse hebben om deel te nemen aan een online regering,

antwoordt de meerderheid negatief. Ook het evalueren van politieke voorstellen kan op

niet veel interesse rekenen. E-mails versturen en deelnemen aan online voting sprak de

jongeren al meer aan. Opmerkelijk is dat de meesten achter de idee staan om het internet

als bruggenbouwer te gebruiken tussen jongeren en overheid. Jongeren zijn er van

overtuigd dat het internet hen meer politieke kennis kan bijbrengen en ervoor kan zorgen

dat ze meer bij de politiek betrokken raken. Hier wordt eens te meer het bewijs geleverd

dat nieuwe technologie niet garant staat voor een actieve burger, in dit geval actieve

jongeren.

Als afsluiter van het derde deel werden er, bij wijze van samenvatting, een 3-tal stellingen

geformuleerd. Wat dadelijk opvalt is dat 75.6 % vindt dat er nood is aan duidelijke

politieke informatie die snel te vinden is op het internet. Volgens 60.1 % is er nood aan

een site waar jongeren hun mening kwijt kunnen en 58.6 % zegt dat ‘er meer gebruik moet

gemaakt worden van het internet om jongeren bij het politiek beleid te betrekken’.

Wederom is het opvallend dat gemiddeld 27 % van de ondervraagden hier ‘noch eens noch

oneens’ aanduidt. Uiteraard kan dit te wijten zijn aan de 31 % die nooit op zoek gaat naar

politieke informatie en zich dus moeilijker een beeld kan vormen van de huidige situatie.

Opnieuw zien we dat de argumenten (gebrek aan structuur, overvloed aan informatie, …)

van de tegenstanders van een ‘elektronische democratie’ komen boven drijven. Opnieuw

komen we tot het besluit dat er een reële nood is aan een intermediaire site om alles te

bundelen. Bovendien zou het ter beschikking stellen van zo’n site zijn invloed kunnen

hebben op het participatievlak. Dhr. De Backer van JeP! stelt in het interview dat politici

heil zien in een intermediair die alle meningen bundelt. De taak van deze site bestaat er

dan niet alleen meer in om informatie te verstrekken maar ook om te ontvangen. Datgene

waar de voorstanders van een ‘elektronische democratie’ zou op hameren. Eén van de

94

aangehaalde redenen om niet te participeren was ‘niet weten waar online kan

geparticipeerd worden’, wanneer alles gebundeld (informatie en participatie) gebundeld

wordt bij een intermediair is dit probleem van de baan.

5.3.4. Samenvatting

Het overgrote deel van de jongeren is niet te vinden voor een actieve vorm van participatie.

Slechts 1 op 4 heeft al eens online geparticipeerd. Als voornaamste redenen worden ‘geen

tijd’ en ‘weet niet waar’ aangehaald. Amper 4 op 10 meent over voldoende kennis te

beschikken om te participeren. Positieve vaststelling is dat het merendeel wel

geïnteresseerd is in politiek. Wanneer we kijken naar de participatievorm is e-mail het

populairste. Het forum en de chatbox scoren mager tot zeer slecht. Bij het forum

onderscheiden we als voornaamste oorzaken: geen interesse en nutteloze bezigheid. Op

het eerste gezicht is er een heel zwak verband tussen ‘op zoek naar politieke informatie en

‘politieke participatie via het internet’. Wanneer we hier dieper op ingaan blijkt dat het

merendeel van de jongeren echt actief participeren niet goed ziet zitten. Meer dan het

sturen van e-mail of het aankruisen van een bolletje, hoeven we niet dadelijk te

verwachten. Desondanks geloven ze wel dat het internet als informatiekanaal een

belangrijk medium kan zijn.

5.4. Verstrekken en ontvangen van politieke informatie

Er werd onderzocht in hoeverre jongeren zich willen laten informeren rond politieke

thema’s. Belangrijk hierbij is na te gaan op welke manier(en) van informatieverstrekking

jongeren het meest aanspre(e)k(en)t. Eerst werden de jongeren een aantal

informatiemogelijkheden aangeboden waarbij meerdere antwoorden konden aangeduid

worden. Opnieuw kregen de respondenten de mogelijkheid zelf voorstellen te doen door

‘andere’ op te nemen in hun antwoord. 4.4 % deed dit en dat leidde tot het invoegen van 2

extra categorieën: ‘niet elektronisch, ik verkies de traditionele media’ (3.4 %, N=1.090) en

‘op een elektronische manier’ (0.7 %, N=1.090). De laatste categorie is vrij vaag

gehouden omdat de respondenten vooral opmerking maakten over de periodiciteit en/of de

precieze manier van verspreiden van informatie.

Eerste vaststelling is dat 1 op 10 ‘niet wenst op de hoogte gehouden te worden’. Het

overgrote deel van de respondenten, 64.3 %, is voorstander van ‘een site waar alles in

95

enkele klikken te vinden is’. Hoog scoorde ook het gebruik van e-mail (56.2 %). In de

vragenlijst werd gepeild naar de frequentie waarmee jongeren e-mail wilden ontvangen:

‘een weekoverzicht met zelf gekozen thema’s’ en ‘dagelijks, een korte e-mail’. 42 % van

de ondervraagden verkiezen voor het weekoverzicht met zelf gekozen thema’s. Slechts

14.2 % heeft interesse om dagelijks op de hoogte gebracht te worden.

10,8

64,3 56,2

5,3 4,4 3,40,7

0

10

20

30

40

50

60

70

%

niet via site via e-mail sms banners trad. media elec. manier

Figuur 11: Hoe op de hoogte gebracht worden

Jongeren willen blijkbaar zelf het heft in handen houden en controle hebben over de

stroom aan informatie. Vandaar dat ze opteren voor een site waar alles in een paar klikken

te vinden is. Naast de website opteren ze voor een gratis nieuwsbrief die wekelijks

verstuurd wordt en waarbij ze zelf de thema’s kunnen kiezen. Deze manier van

informeren (site + nieuwsbrief), doet denken aan de werkwijze van Minnesota E-

Democracy. In Minnesota beschikken ze ook over een website en een mailinglijst. Het

enige verschil is dat daar de actieve participatie centraal staat. Indien er toekomstgericht in

Vlaanderen met zo’n project van start zou gegaan worden, is dit systeem duidelijk het

overwegen waard.

Dat het internet als politiek informatiekanaal perspectieven biedt, wordt nog maar eens

verduidelijkt door het feit dat meer dan de helft van de ondervraagden, 56.7 %, zich zou

inschrijven op een nieuwsbrief om extra informatie te ontvangen bij netelige situaties

(N=1.091). 18 % (N=1.092) zou zich inschrijven om een dossiertje, met extra informatie,

te ontvangen over de ‘hot issues’ die wekelijks aan bod komen in programma’s als Zwart-

42%

14,2%

0% 10% 20% 30% 40% 50%

Frequentie ontvangen van e-mail

wekelijks dagelijks

96

Wit en de Zevende dag. 38.7 % antwoordde ‘waarschijnlijk wel’. 1 op 5 zegt resoluut

‘nee’ en bijna 1 op 4 denkt niet dit te zullen doen.

5.4.1. Elementen van een politieke websites

Een politieke website moet volgens de respondent grotendeels uit tekst bestaan (72.9 %,

N= 1.091) en links naar achtergrondinformatie bevatten (94.1 %, N=1.090). Verder moet

er het politieke programma van een partij op terug te vinden zijn (91.1 %, N=1.088),

evenals de initiatieven die genomen werden door de partij (93.9 %, N=1090) en de

ingediende wetsvoorstellen (85.7 %, N=1.090). De mogelijkheid om teksten te

downloaden en samenvattingen van het actuele nieuws zijn ook geen onbelangrijke

onderdelen van een site voor respectievelijk 77.7 % (N=1.085) en 88.9 % (N=1.085) van

de respondenten. Ongeveer 2/3 is voor een online voting systeem (64.6 %, N=1.091) en

een forum (62.7 %, N= 1.084). Opmerkelijk, gezien het feit dat er zo weinig jongeren

actief deelnemen in een forum. Het ‘aanpassen van de site aan het eigen profiel’ hoort

erbij voor 46.4 % (N=1.090) van de geënquêteerden. 41.1 % (N=1.091) is voorstander van

een sobere lay-out, 32 % is dit niet. Wat ook opmerkelijk is, zijn de percentages voor de

‘chatbox’. 37.8 % (N=1.088) zegt ja, tegen een chatbox. 36 % is er geen voorstander van

en 26.2 % heeft er geen mening over. Het succes van een chatbox is blijkbaar ver te

zoeken. Foto’s en technische snufjes zoals audio- en videofragmenten hoeven ook op niet

veel steun van jongeren te rekenen. Respectievelijk 25.2 %, 24.7 % en 40.8 % van de

respondenten voelen zich hierdoor aangesproken. Uit bovenstaande cijfers komt duidelijk

naar voor dat de nadruk op het informatieve aspect moet liggen. Sites met veel toeters en

bellen maar weinig inhoud zullen de jongeren niet echt kunnen bekoren. Dit kunnen we

ook afleiden uit het feit dat 67.8 % (N=1.082) geen boodschap heeft aan een webcamera

op de site, 78.7 % (N=1.086) vindt niet dat er e-cards moeten kunnen verstuurd worden en

slechts 29.1 % (N=1.090) is voorstander van links naar software, concerten, jeugdhuizen,

spelletjes, enz.. 41.2 % verwerpt de idee van gratis e-mail, 1 op 4 heeft hier geen mening

over.

Opvallend gegeven is dat de jongeren een duidelijke scheid ing zien tussen politieke

informatie en ontspanning. Uit de Amerikaanse- en Insites Internet studies kwam naar

voren dat jongeren voornamelijk surfen op zoek naar ontspanning, nieuws en onderzoek.

Vandaar dat het niet verwonderlijk is dat mailsites en portaalsites hun favoriete virtuele

97

plek zijn. Als we nagaan wat jongeren willen terugvinden op een politieke site dan blijkt

dat het ontspanningselement nauwelijks een rol speelt. In onderstaande tabel zijn de

elementen opgenomen die een goede politieke website, volgens onze respondenten, moet

bevatten.

Elementen van een goede politieke website

Politieke informatie-elementen 158 Ja 159 Nee

politiek programma x partij-initiatieven x ingediende wetsvoorstellen x samenvattingen nieuws x audio- en/of videofragmenten x links naar politieke (achtergrond) informatie x links naar andere informatie dan politieke x

Politieke participatie-elementen 160

forum x chat x e-voting x

Tabel 2: elementen van een politieke website Wanneer we dit vergelijken met de andere twee tabellen zien we dat de sites van de

digitale steden voorbijgaan aan de wensen van jongeren. De politieke informatie die terug

te vinden op deze sites is ontoereikend voor hen. Er wordt immers geen overzicht gegeven

van het actuele nieuws, ingediende wetsvoorstellen, de partijprogramma’s en wat er

gedaan wordt om dit te verwezenlijken. Op het participatievlak blijven Antwerpen en

Leuven enigszins overeind met hun forum, het ontbreekt hen enkel nog aan e-referenda.

De aanwezigheid van een chatbox is dan weer een overbodig iets. We besluiten dan ook

dat de Vlaamse digitale steden niet als intermediaire site dienst kunnen doen. Niet alleen

zijn ze ontoereikend wat betreft het informatieaspect ook op het participatievlak komen ze

niet tegemoet aan de noden van de jongeren. Vergelijken we dit met de privé-projecten

(lees commerciële sites) rond de verkiezingen dan krijgen we een heel andere beeld.

Afgaande op bovenstaande tabel slagen zij er wel in om de nodige informatie te

verstrekken. Hiernaast beschikken zij ook over de nodige participatiemogelijkheden. Een

verrassende vaststelling is dat de ‘ideale’ site op een paar punten na veel gelijkenissen

158 Sobere lay-out, webcam, … zijn niet opgenomen in de tabel omdat het geen specifieke informatie-elementen zijn 159 Ja = alle elementen waar 60 % of meer van de respondenten voorstanders van zijn

98

vertoond met Politicsinfo.net, het project van Jurgen Verstrepen. De toekomst zal

uitwijzen of Politicsinfo.net de intermediair wordt waar de Vlaamse jongeren op zitten te

wachten.

5.4.2. Samenvatting

Jongeren staan zeker niet weigerachtig tegenover het ontvangen van politieke informatie.

Als bron van online informatie gaat hun voorkeur uit naar een website waar alles snel te

vinden is. Eventueel zullen ze zich abonneren op een wekelijkse nieuwsbrief, op

voorwaarde dat ze zelf de thema’s kunnen kiezen. Politieke websites moeten vooral up-to-

date en informatief zijn. Het is voor hen belangrijker om te weten te komen waar een

politieke partij voor staat en wat ze doet om haar programma te verwezenlijken, dan

geconfronteerd te worden met allerlei gadgets. Ondanks het feit dat een minderheid

participeert in een forum vinden de jongeren dat dit een onmisbaar onderdeel is van een

politieke website. Via e-voting willen ze hun stem laten horen.

160 In de vragenlijst is niet gepeild naar de aanwezigheid van e-mailadressen. We kunnen hier rond dan ook geen uitspraak doen, maar aangezien dit het meeste gebruikte participatiemiddel is veronderstellen we dat het niet mag ontbreken.

99

5.5. Mogelijkheden voor vervolgonderzoek

Het gevoerde onderzoek staat helemaal in het teken van Vlaamse online jongeren tussen

18 en 24. Het zou interessant zijn om aan de hand van een kwalitatief onderzoek dieper in

te gaan op onze bevindingen. We zijn voorstander om het onderzoek open te trekken naar

alle leeftijden en sociale klassen. 18 tot 24-jarigen zijn maar een fractie van het electoraat,

bovendien zijn ze volop bezig met het inrichten en uitbouwen van hun verdere leven.

Hierbij voelen ze misschien minder de drang om actief te participeren. Personen die deze

levensfase voorbij zijn en al enkele jaren actief zijn in het beroepsleven hebben misschien

sneller de drang om hun mening over socio-economische of socio-maatschappelijke

thema’s te uiten.

De studie bespreekt de situatie vanuit het standpunt van de burger. Een ‘elektronische

democratie’ kan maar eerst werken als beide partijen vertegenwoordigd zijn. Overheid,

politieke partijen, mandatarissen, … moeten ook een inspanning leveren om de (virtuele)

dialoog met de burger aan te gaan. Een mogelijk vervolgonderzoek zou opgevat kunnen

worden vanuit het standpunt van de overheid, politici, partijen, enz. Zitten zij wel te

wachten op een ‘elektronische democratie’? In hoeverre zijn zij bereid om de kloof te

dichten op een virtuele manier? Welke verwezenlijking verwachten zij van de nieuwe

technologie? Wat zijn hun wensen en verlangens m.b.t. een ‘elektronische democratie’?

Zijn ze er zelf klaar voor? Is het überhaupt mogelijk dat de burger in iets complex als een

besluitvorming participeert? Welke gevolgen kan dit met zich meebrengen?

Beide vervolgonderzoeken worden het best zowel op een kwantitatieve als een

kwalitatieve manier gevoerd.

Naast het bevragen en interviewen van beide partijen is het ook interessant om de kwaliteit

en de soort van informatie na te gaan, die aanwezig is op het internet.

Aan de hand van een inhoudsanalyse bijvoorbeeld, kunnen de sites van de verschillende

overheden en politieke partijen geëvalueerd en onderling vergeleken worden. Hierdoor

kunnen een aantal criteria opgesteld worden waaraan een politieke website moet voldoen

in een ‘elektronische democratie’. De aandacht zal vooral uitgaan naar de

informatiewaarde en de graad van interactie die de site toelaat. Belangrijk voor de

vraagsteller hierbij is de responstijd en de kwaliteit van het antwoord. Aansluitend worden

100

de sites vergeleken met de wensen en verlangens van de burgers, waar in de voorgaande

onderzoeken naar gepeild is.

Tot slot pleiten we voor een onderzoek waarbij, op een beperkte schaal, een ‘elektronische

democratie’ geïmplementeerd wordt. Het opzetten van een proefproject, bijvoorbeeld op

gemeentelijk niveau, zou ons al heel wat wijzer maken over de haalbaarheid ervan. In het

project moet aandacht gegeven worden aan: toegang tot en kennis van het internet, het

beschikbaar stellen van informatie, het stimuleren van de dia loog tussen burger en (lokale)

overheid. In een volgende fase kan er eventueel geëxperimenteerd worden met e-

referenda.

101

Algemeen besluit

De pleitbezorgers van een ‘elektronische democratie’ vertrekken vaak vanuit de

veronderstelling dat onze huidige democratie in een crisis verkeert. Een crisis die

veroorzaakt zou zijn door een gebrekkige communicatie tussen overheid (politici) en

burger. Door het gebrek aan betekenisvolle communicatie voelt de burger zich afgesneden

van de politieke besluitvorming en vervalt hij/zij in een politiek apathische houding. De

kloof die op deze manier tussen overheid en burger ontstaat kan maar gedicht worden

wanneer er tussen beide een betekenisvolle dialoog op gang komt. Hierdoor onstaat er een

soort van publieke sfeer waar overheid en burger met elkaar in debat gaan over de

politieke besluitvorming en waarbij de best mogelijke oplossing uitgevoerd wordt.

Aangezien de traditionele massamedia niet aan deze voorwaarden kunnen voldoen wordt

de oplossing gezocht bij nieuwe technologie, meer bepaald het internet. Het internet laat

immers toe dat er interactie plaatsvindt tussen zender en ontvanger; elke zender kan

ontvanger worden en omgekeerd.

De aanhangers van een elektronische democratie zien het internet en zijn toepassingen, als

het middel om de virtuele kloof die gegroeid is tussen overheid en burger te dichten.

Politici kunnen hun boodschap ongefilterd tot bij hun electoraat brengen en het

beschikbaar stellen van allerlei politieke informatie via het www zal de burger ertoe

aanzetten zichzelf beter te informeren. De kennis die de burger hiermee krijgt leidt tot het

in debat treden met de overheid (en de verkozen vertegenwoordigers) en de geboorte van

een virtuele publieke sfeer. Overheid (en verkozenen) kunnen op die manier de vinger aan

de pols houden en de besluitvorming beter afstemmen op de noden en behoeften van de

maatschappij. De burger zal zich meer betrokken voelen bij de besluitvorming en krijgt

meer inzicht in de werking van de democratie. Nieuwe technologie zal m.a.w. een beter

geïnformeerd en participerend electoraat voortbrengen waardoor de kloof tussen overheid

en burger verkleint wordt.

De tegenstanders daarentegen wijzen op de informatieovervloed die het internet door een

gebrek aan organisatie met zich meebrengt. Bovendien zou het internet als informatie- en

participatiekanaal alleen de interesse opwekken van diegenen die zich nu ook al

interesseren voor politiek. Ze geloven nooit dat een vermeerdering aan informatiekanalen

102

een beter geïnformeerd electoraat tot gevolg heeft. Integendeel, om aan de overvloed van

informatie te weerstaan zullen ze alleen die informatie tot zich nemen die hun persoonlijke

mening reflecteert. Ze wijzen op het gevaar van een digitale kloof die zal ontstaan door

het gebruik van nieuwe technologie. De kloof tussen de have’s en de have not’s. Zij die

geen toegang hebben of technisch minder onderlegd zijn, worden uitgesloten van deelname

aan de publieke sfeer. Aan hun wensen en verlangens wordt voorbijgegaan omdat ze niet

over de capaciteiten beschikken om te participeren in het virtuele politieke debat.

Omdat de discussie rond ‘elektronische democratie’ meestal gevoerd wordt over het hoofd

van de burger heen hebben we een online enquête gehouden onder 1.093 Vlaamse

jongeren om na te gaan in hoeverre zij gebruik maken van het internet als informatie-

participatiekanaal.

Voor het overgrote deel van de jongeren is het internet inderdaad een bron van politieke

informatie. Maar ze gaan bijna uitsluitend op zoek naar politieke informatie bij een

actuele gebeurtenis of als de zoektocht een dwingend karakter heeft zoals verkiezingen of

een schoolopdracht. Het is dan ook niet verwonderlijk dat jongeren vooral oog hebben

voor nieuws over Vlaamse of nationale thema’s, lokaal nieuws kan hen maar matig

bekoren. Wanneer we kijken naar het online participatieaspect zien we dat slechts een

beperkt aantal jongeren een beroep doen op het internet. De overgrote meerderheid toont

nauwelijks interesse hiervoor. We hebben ook geen verband kunnen vinden tussen het

online zoeken naar politieke informatie en het online participeren. Ondanks het feit dat

ervan uitgegaan wordt dat jongeren aangesloten bij een vereniging eerder de stap tot

politieke participatie zouden zetten, blijkt dit voor ons onderzoek niet op te gaan. Jongeren

actief in het verenigingsleven gaan op het eerste zicht niet eerder online op zoek naar

politieke informatie en zullen ook niet eerder overgaan tot online participatie.

Een lichtpunt is de vaststelling dat jongeren wel geloven in het internet als bruggenbouwer.

Ze zien een belangrijke rol weggelegd voor het net als communicatiekanaal tussen

overheid en burger. Maar door het gebrek aan structuur en organisaties van het internet

hervallen we opnieuw in een gebrekkige communicatie. Jongeren geven wel blijk van

interesse in politieke informatie maar ze willen zelf kunnen beslissen waar, wanneer en

welke informatie ze raadplegen. Hun voorkeur gaat uit naar een intermediaire site waar

alle politieke informatie gebundeld is en waar gebruik gemaakt wordt van e-voting of e-

103

referenda om te peilen naar hun mening. We hebben gezien dat de huidige officiële

overheidssites voorlopig niet voldoen aan deze wens.

Het louter ter beschikking stellen van een uitgebreide website zal naar ons inziens niet

volstaan om jongeren nauwer bij het beleid te betrekken. Een belangrijk gegeven dat wel

eens over het hoofd wordt gezien is dat het internet, in tegenstelling tot de traditionele

media, nog steeds een pull-medium is. De gebruiker (surfer) moet zelf op zoek gaan naar

informatie en bepaalt hierbij zelf welke informatie hij tot zich neemt en welke niet. Zolang

de overheid geen extra inspanning levert om van pull naar push te gaan, vrezen we dat het

internet als motor van een ‘elektronische democratie’ een dood geboren kind is. De

voorwaarden voor zo’n omschakeling zijn alleszins aanwezig bij de jongeren. Meer dan

de helft opteert immers, naast een website, voor het ontvangen van politieke e-

mailnieuwsbrieven. Het gebruik van e-mail zorgt ervoor dat de jongeren niet meer zelf op

zoek hoeven te gaan, maar dat alle informatie in hun mailbox terecht komt. In dit scenario

vervallen we natuurlijk terug op het concept van de traditionele media. Ontvangen en

herwerken van informatie en ze dan verspreiden onder de massa. Maar blijkbaar is dit de

enige mogelijkheid om politiek geïnformeerde burgers te krijgen. Indien we dit koppelen

aan e-referenda benadert dit het dichtst een haalbare invulling van het begrip ‘elektronisch

democratie’. Ervan uitgaan dat jongeren uit zichzelf op zoek gaan naar informatie en gaan

participeren, zoals de voorstanders beweren, is nauwelijks denkbaar.

We mogen dus besluiten dat de stap van informatie naar participatie, zoals voorgesteld

door de voorstanders van een ‘elektronische democratie’, niet gezet wordt door de

Vlaamse jongeren. Deze vaststelling zet de denkwijze van de aanhangers rond het

‘elektronisch democratieprincipe’ op de helling. Want, als we de redenering omdraaien

dan betekent geen participatie geen publieke sfeer. Geen publieke sfeer wil zeggen dat er

geen dialoog tussen overheid en burger plaatsvindt. M.a.w. het gebruik van het internet

verandert nu niet veel aan de actuele toestand.

Het onderzoek heeft aangetoond dat de houding van Vlaamse jongeren op het vlak van

politieke informatie en participatie via het internet niet echt hoopgevend is. In het

onderzoek vinden we meer argumenten terug van de tegenstanders dan van de

voorstanders van een ‘elektronische democratie’. We stellen ons dan ook terecht de vraag

of het internet überhaupt wel het alles zaligmakend medium voor politieke participatie is?

104

Zoals de zaken er nu voorstaan ziet de toekomst van een ‘elektronische democratie in

Vlaanderen’ er somber uit, tenzij de overheid de omschakeling van pull naar push kan

maken. Jongeren willen wel informatie ontvangen, het is aan de overheid om ze die te

geven.

Beleidsaanbevelingen

Om het onderzoek helemaal af te sluiten geven wij graag nog enkele aanbevelingen m.b.t.

het beleid mee:

- Via het onderwijs moeten jongeren vertrouwd geraken met participatie via het

internet. Jongeren zoeken vooral informatie in functie van schoolopdrachten. De

zoektocht naar online informatie moet kunnen uitmonden in online participatie.

We denken daarbij aan een project rond een virtueel jongerenparlement.

- De overheid moet een inspanning leveren voor het opstarten van een intermediaire

site, waar informatie en participatie hand in hand gaan. Deze inspanning mag niet

beperkt blijven tot he t louter financieren van het project. De overheid moet de

virtuele debatcultuur aanzwengelen door zelf actief deel te nemen aan het overleg

en rekening te houden met de uitkomst ervan.

- Het aanzwengelen van de debatcultuur vindt het best eerst plaats op lokaal niveau.

Vandaar dat de overheid, zoals in Nederland, moet beginnen met het opstarten van

proefprojecten op gemeentelijk vlak. Een project zoals ‘de besliswijzer’ waarbij

een debat wordt afgerond met een online stemming, lijkt ons aangewezen.

105

Bibliografie Boeken

• BAARDA (D.B.), GOEDE DE (M.P.M.). Basisboek Meetmethoden en Technieken. Houten, Stenfert Kroesse, 1997, 304 p.

• BRINKMAN (J.). De vragenlijst. Groningen, Wolters-Noordhoff, 2000, 199 p.

• CRONIN (T.E.). Direct Democracy: The Politics of Initiative, Referendum &

Recall. Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1989, 289 p.

• CURRAN (J.), GUREVITCH (M.). Mass Media and Society. London, Arnold, 2000, 407 p.

• DAVIS (R.). The Web of Politics : The Internet's Impact on the American Political

System. Oxford, Oxford university press,1999, 224 p.

• DE GROOF (S.), DEBUSSCHER (M.), DERKS (A.), ELCHARDUS (M.), GLORIEUX (I.), HOOGH (M.), KAVADIAS (D.), LAUWERS (S.), MOENS (M.), PELLERIAUX (K.), SIONGERS (J.), SMITS (W.), STEVENS (F.). Zonder maskers. Een actueel portret van jongeren en hun leraren. Gent, Globe, 2000, 256 p.

• DEN TEULING (M.). HTML in 20 stappen. Soets, Sybex, 1998, p. 232

• DESCHOUWER (K.). Politiek zonder boe of bah. Leuven, Kritak, 1992, 56 p.

• DESCHOUWER (K.). Politicologie: inleiding. Brussel, VUB, 1998, 109 p.

• DEN TEULING (M.). HTML in 20 stappen. Soets, Sybex, 1998, 232 p.

• DE PELSMACKER (P.), VAN KENHOVE (P.). Marktonderzoek: methoden en

toepassingen. Garant, Leuven/Apeldoorn, 1999, 737 p.

• DIELEMAN (A.J.), LANS VAN DER (J.). Heft in eigen handen. Assen, Van Gorcum,1999, 116 p.

• EDELENBOS (J.) en MONNIKHOF (R.). Spanning in interactie. Een analyse van

interactief beleid in lokale democratie. Amsterdam, IPP, 1998, 247 p.

• GROSSMAN LAWRENCE (K.). The Electronic Republic: Reshaping Democracy in the Information Age. New York, Viking, 1995, 290 p.

• HACKETT (C.). Young People and Political Participation. ROCHE (J.), TUCKER

(S) (ed.). Youth in Society. London, Sage, 1997, pp. 81-88.

• HILL (K.A.), HUGHES (J.E.). Cyberpolitics: citizen activism in the age of the internet. Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, 207 p.

106

• HUIZINGH (E.). Inleiding SPSS 9.0 voor Windows en Data Entry. Schoonhoven,

Academic Service, 1999, 381 p.

• JORDAN (T.). Cyberpower:the culture and politics of cyberspace and the internet. London, Routledge, 2000, 254 p.

• MCQUAIL (D.). Mass communication theory. London, Sage, 1994, 416 p.

• OFFERMANS (P.), GIJS (B.), DE LAET (M). Marktonderzoek. Deurne, MIM,

1995, 547 p.

• SHENK (D.). Het informatiemoeras. Amsterdam/Antwerpen, Contact, 1998, 205 p.

• SIONGERS (J.), KAVADIAS (D.). Proeve(n) van politiek. Brussel, Labor, 2000, 210 p.

• STERKENBURG van (P.G.J.), BOOIJ (G.E.), VERHOEVEN (P.R.F.). Van

Daele. Groot woordenboek hedendaags Nederlands. Antwerpen, Van Daele Lexicografie, 1.607 p.

• TSAGAROUSIANOU (R.) & DAMIAN TAMBINI (D.) & BRYAN (C.)

Cyberdemocracy : Technology, Cities and Civic Networks. London, Routledge, 1998, 185 p.

• VAN DE DONK (W.B.H.J.) en TOPS (P.W.). Informatisering en democratie:

Orwell of Athene? FRISSEN (P.H.A.), KOERS (A.W.) en SNELLEN (I. Th.M.). Orwell of Athene? Democratie en informatiesamenleving. Den Haag, Sdu Juridische & fiscale uitgeverij, 1992, pp. 31-74.

Papers

• BLOCRY (N.). Computer Ondersteund Onderwijs aan de afdelingen Humane

wetenschappen van de Vlaamse Universiteiten. De huidige situatie, de knelpunten en de toekomstperspectieven. Licentiaatverhandeling, VUB, 2001, 115 p.

• CROLLEN (E.). De democratische rol van digitale steden: een vergelijkende

analyse van de digitale stad Amsterdam en de digitaal Metropool Antwerpen. Licentiaatverhandeling, VUB, 1998, 184 p.

• ELCHARDUS, M., HOOGHE, M. en W. SMITS. TOR-rapport. Tussen burger en

overheid. Samenvatting van de onderzoeksresultaten, deel 1: oorzaken en gevolgen van middenveldparticipatie. Brussel, VUB/KUL/DWTC, 2000, nr. 5.

• GEUENS (M .) & Ghesquière (H.). Impact van offline advertising voor websites.

Gent, Marketing Communicatie Research Centre Vlerick, april, 2001 (onuitgegeven).

107

Wetenschappelijke tijdschriften

• BARNETT (S.). New media, old problems. European Journal of Communication. 1997, volume 12, nr. 2, pp. 193-218.

• DE GROOF (D.) en SIONGERS (J.). Schoolse en niet-schoolse participatie bij

jongeren. Het profiel en de houdingen van participerende jongeren. Tijdschrift voor sociologie, 20, nr. 3-4, 1999, p. 471-500

• FRIEDLAND (L.A.). Electronic democracy and the citizenship. Media, Culture &

Society, 1996, vol. 18, pp. 185-212

• JANKOWSKI (N.), LEEUWIS (C.), MARTIN (P.), NOORDHOF (M.), ROSSUM van (J.). Virtuele democratie: een reflectie op een recent initiatief. Informatie en Informatiebeleid, 1997,volume 15, nr. 2, pp. 120-127.

• HACKER (K.L.). Missing links in electronic democratizations. Media, Culture &

Society. London, Sage, 1996, volume 18, pp. 213-232. • HOOGHE (M.). Cumulatieve participatiepatronen en de democratiserende functie

van het verenigingsleven. Het socialisatie- en betrokkenheids-effect van participatie aan vrijwillige verenigingen. Sociale wetenschappen, 42, nr. 3, 1999, p. 24-51

• HOOGHE (M.). Participatie en politieke ongelijkheid. Ethiek en Maatschappij,

1999, 2, nr. 2, p. 81-103

• KAVADIAS (D.), SIONGERS (J.), STEVENS (F.). Jongeren en Politiek. Samenleving en politiek, 1999, jg. 6, nr. 6, p. 19-33

• NOUWENS (J.) & VERKERK (S.). Het nieuwste op Internet: portal sites.

Informatie en Informatiebeleid, 1998, volume 16, nr. 3, pp. 73-76. • ROGERS (E.M.), COLLINS-JARVIS (L.), SCHMITZ (J.). The PEN project in

Santa Monica: interactive communications, Equality, and political action. Journal of the American society for information science, volume 45, nr. 6, 1994, pp. 401-410.

• STROMER-GALLEY (J.). Online Interaction and Why Candidates Avoid it.

Journal of Communication. 2000, volume 50, nr. 4, pp. 111-132.

• TSAGAROUSIANOU (R.). Electronic democracy: rhetoric and reality. Communications, 1999, 24, pp. 189-208.

108

Krantenartikels

• DOBBELAERE (B.). “Laat de politici tot ons komen”. De Standaard, 28 oktober

1999.

• DOBBELAERE (B.). ID wil regering rechtstreeks verkiezen. De Standaard, 1 juni 2001.

• DOBBELAERE (B.). Jongeren niet enthousiast over stemrecht vanaf 16 jaar. De

Standaard, 26 juni 2001.

• HUBO (B.). VRT opent verkiezingssite. Webstek combineert radio, tv en teletekst. De Standaard, 13 september 2000

• KLD. Op Gemeente 2000 na komen alle verkiezingssites Vlaanderen in

problemen. De Standaard, 9 oktober 2000

• MORTELMANS (J.). De Standaard en Planet Internet maken samen Verkiezingen ’99. De Standaard, 22 april 2000

• MORTELMANS (J.). Internet zegt voor wie u moet stemmen. De Standaard, 22

april 1999.

• NEEFS (E.). Lage opkomst werpt schaduw over Blairs zege. De Standaard, 9 juni 2001.

• NEEFS (E.). Amerikanen zijn politiek beu. En toch neemt recordaantal kiezers deel

aan voorverkiezingen. De Standaard, 26 februari 2000

• OUTRYVE van (F.). Verkiezingsstrijd woedt ook op het web. De Standaard, 13 september 2000.

109

Internetbronnen Papers

• ABOUCHAR (K.) & HENSON (J.). The world wide web as political public sphere. 2000. http://www.ulm.edu/~henson/publicspace.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• AIKENS (S.). American democracy and computer-mediated communication: a

case study in Minnesota. Cambridge University, 1997. http://www.aikens.org/phd/toc.htm, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001.

• BEAMISH (A.). Communities On-line: Community-Based Computer Networks.

Massachusetts Institute of Technology, 1995. http://sap.mit.edu/anneb/cn-thesis/html/pen.html, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001

• CORRADO (A.) & FIRESTONE (C.M.). Elections in cyberspace: towards a new

era in American Politics. Washington, The Aspen Institute, 1996, 110 p. http://www.augustana.edu/students/dan-sleson/seniorproject/Election.pdf, laatst geraadpleegd op 22 juli 2001.

• CLIFT (S.). E-Democracy E-Book: Democracy is Online 2.0. 2000. http://www.publicus.net/ebook, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001.

• DE GENDT (M.). Netwerkmedia: een nieuwe impuls voor politieke democratie?

RUG, licentiaatverhandeling. 1997. http://studwww.rug.ac.be/~mdegendt/scriptie, laatst geraadpleegd op 30 juli 2001.

• DAHLBERG (L.). Extending the public sphere through cyberspace: the case of

Minnesota e-democracy. http://www.firstmonday.dk/issues/issue6_3/dahlberg, laatst geraadpleegd op 1 juli 2001.

• FRISSEN (V.). De paradoxen van de digitale gemeenschap.

http://www.mincom.nu/pages/r1_01.html, laatst geraadpleegd op 15 april 2001.

• GEUENS (M.). Cursus Marketing. hoofdstuk 5: marktonderzoek, Universiteit Gent, Faculteit Economische en Toegepaste Economische Wetenschappen. http://fetew.rug.ac.be/MarEco/Site_NL/vakken/Maggiehfdst5.pdf, laatst geraadpleegd op 15 juni 2001.

• JEP!. Rapport: ‘laat je niet overstemmen’. Brussel, JeP!, 2001. http://www.jep.be,

laatst geraadpleegd op 9 juli 2001.

• MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN. Elektronische burgerconsultatie. Eerste ervaringen. http://www.minbzk.nl/pdf/eo/actie/elbuco_ervaringen.pdf, laatst geraadpleegd op 23 juli 2001.

• OPIJNEN van (M.). Overheid op Internet.

http://www.euronet.nl/~opijnenm/mrh.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

110

• POSTER (M.). Cyberdemocratie: Internet and the Public Sphere. Irvine, University

of California, 1995. http://www.hnet.uci.edu/mposter/writings/democ.html, laatst geraadpleegd op 15 april 2001

• SCHWARTZ (E.). Excerpt from NetActivism: How Citizens Use the Internet.

http://www.oreilly.com/catalog/netactivism/excerpt, laatst geraadpleegd op 30 juli 2001.

• TEGENBOS (R.). Het surfen klikgedrag van de Vlaamse internetgebruiker.

http://awww.decursor.com/cgi-bin/onderzoekuiaroeland.pl?id=decursor, laatst geraadpleegd op 17 juli 2001.

• VERSTRAETEN (H.). De media en de transformatie van de publieke sfeer. 2001.

http://users.pandora.be/hans.verstraeten/media%20en%20publsfeer.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• WILLIAMS (P.). How the Internet is Being Used by Political Organisations:

Promises, Problems and Pointers. 1998. http://www.aph.gov.au/library/pubs/rp/1997-98/98rp11.htm, laatst geraadpleegd op 30 juli 2001.

Artikels

• ALEXA RESEARCH. Online News Traffic Skyrockets with Tight Presidential Race. Alexa Research, 8 november 2000. http://www.alexaresearch.com/clientdir/news/elections_11082000.php, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• BERKOWITZ (D.). Dick Morris's Vote of Confidence for the Internet. E-

marketeer, 2001. http://www.emarketer.com/estatnews/enews/morris.html, laatst geraadpleegd op 24 juli 2001.

• BORLAND (J.). Net Lobbying Grows Up. Techweb, 30 maart 1998.

http://www.techweb.com/wire/story/TWB19980327S0018, laatst geraadpleegd op 15 april 2001.

• CARLSON (D.K.). Two-Thirds of Internet Users Have Monitored the Florida

Controversy Online. Gallup News Service, 30 november 2000. http://www.gallup.com/poll/releases/pr001130.asp, laatst geraadpleegd op 30 maart 2001.

• FAIRLEY RANEY (R.). Political sites adopt new focus. The New York Times, 27

november 2000. http://www.nytimes.com/2000/11/27/technology/27POLS.html, laatst geraadpleegd op 30 maart 2001.

• FLOS (B.J.). Introductie Teledemocratie. Instituut voor Publiek en Politiek.

http://www.publiek-politiek.nl/teledemo, laatst geraadpleegd op 10 juli 2001.

111

• GALLIVAN (J.). Politics web site defeated. New York Post (online), 7 november

2000. http://www.nypost.com/business/15633.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• GRASSROOTS. Persbericht: League of women voters agrees to exclusive internet

partnership. Grassroots.com, 15 februari 2000. http://www.grassroots.com/aboutus/pressroom/releases/pr_dnet.html, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• HENDERSON (R.). Cyberdemocratie. Reason.

http://www.reason.com/9504/ricktext.apr.html, laatst geraadpleegd op 15 april 2001.

• INSITES. Persbericht: Belgische jonge webgeneratie breidt zich uit. Gent, InSites

E-research & Consulting, 5 december 2000. http://www.insites.be/site3/indexjs.htm, laatst geraadpleegd op 10 juli 2001.

• INSITES. Persbericht: BIM. België telt 2.750.000 internetgebruikers. Gent, InSites

E-research & Consulting, 24 april 2001. http://www.insites.be/site3/indexjs.htm, laatst geraadpleegd op 10 juli 2001.

• JACOBUS (P .). Political Web sites may not survive beyond campaigns. Cnet.com,

10 mei 2000. http://news.cnet.com/news/0-1005-200-1847278.html?tag=st.ne.1005-203-3707636..ni, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• JACOBUS (P.). Young voters glued to the set for politics. Cnet.com, 10 oktober

2000. http://news.cnet.com/news/0-1005-200-3155513.html?tag=st.ne.1005-203-3416094..ni, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• JEP!. Persbericht: Jongeren stillen informatiehonger over politiek via Internet.

JeP!, 5 februari 2001. http://www.jep.be/overstemmen, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• MD-CO. Persbericht: Verkiezingsresultaten via internet naar GSM van de

Belgische kiezers, meer dan 3.000 inschrijvingen. http://www.portagon.com/press_office/page09.htm, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• NEGLECTION. Neglection 2000 Focus Groups: Gen X, the Internet & the 2000

elections. Neglection 2000, 24 oktober 2000. http://www.neglection2000.org/reports/focusgroup1000.html, laatst geraadpleegd op 20 april 2001.

• PEW. Event-Driven News Audiences. Internet news takes off. The PEW Research

Center, 18 juni 1998. http://www.people-press.org/medsec1.htm, laatst geraadpleegd op 25 juni 2001.

112

• PEW. Youth Vote Influenced By Online Information. The PEW Research Center, 3 december 2000. http://www.people-press.org/online00rpt.htm, laatst geraadpleegd op 10 juli 2001.

• PR NEWSWIRE. PoliticsOnline.com to Auction Off Politics.com URL and

Website. PRNewswire, 24 oktober 2000 http://www.findarticles.com/cf_0/m4PRN/2000_Oct_24/66290483/p1/article.jhtml

• SALETAN (W.). Dickmorrisy. Slate.com, 17 november 1999.

http://slate.msn.com/framegame/entries/99-11-17_56075.asp, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• VLAANDEREN DIGITAAL. Overheid bezorgt verkiezingsresultaten’99 via

Internet Vlaanderen Digitaal. http://www.vlaanderen.net/nieuws/artikel.whtml?id=104, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• VLAANDEREN DIGITAAL. Verkiezingen99 pakt uit met live-verkiezingsshow

op het Internet Vlaanderen Digitaal. http://www.vlaanderen.net/nieuws/artikel.whtml?id=102, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

• YOUNG (M.). Grassroots Tries Change at the Top. Businessweek Online, 5

december 2000. http://www.businessweek.com/ebiz/0012/ec1205.htm?scriptFramed, laatst geraadpleegd op 4 april 2001.

Geraadpleegde websites

• ANTWERPEN DIGITAAL. http://www.antwerpen.be, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

• DE BESLISWIJZER. http://www.euronet.nl/users/in001821/brabant/Welkom.htm,

laatst geraadpleegd op 15 juli 2001

• BEWEB REGIE. Portfolio. http://www.beweb.com, laatste geraadpleegd 16 maart 2001.

• BRUGGE DIGITAAL. http://www.burgge.be, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

• BRUSSEL DIGITAAL. http://www.brussel.be, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

• GENT DIGITAAL. http://www.gent.be, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

• HASSELT DIGITAAL. http://www.hasselt.be, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

• JUPITER MEDIA METRIX. http://www.jmm.com/xp/jmm/services/mm, laatst

geraadpleegd op 25 juli 2001.

113

• LEUVEN DIGITAAL. http://www.leuven.be, laatst geraadpleegd op 15 juli 2001.

• MINNESOTA E-DEMOCRACY. http://www.e-democracy.org/about.html, laatst

geraadpleegd op 20 juli 2001.

• PUBLIC ELECTRONIC NETWORK. http://pen.ci.santa-monica.ca.us/cm/, laatst geraadpleegd op 15 juli.

Vrije Universiteit Brussel Faculteit Letteren ...users.telenet.be/danny.moortgat/elekdemo.pdf ·...

Documents

Transcript of Vrije Universiteit Brussel Faculteit Letteren ...users.telenet.be/danny.moortgat/elekdemo.pdf ·...