Dieter Telemans

1.

 

2.

 

Hij wil het graag zeggen, maar krijgt het niet uitgedrukt. Dus kromt hij zijn rug, balt zijn vuisten en toont me hoe hij zich afreageert wanneer hij de greep verliest op zijn omgeving. Hij slaat enkele gaten in de lucht, en kijkt me dan hulpeloos aan. ‘Ik weet niet waarom ik dat doe. Wat is dit?’

Hij komt uit Afghanistan. Zijn naam wil hij niet zeggen. Praten wil hij wel, maar zijn nieuwe taal beheerst hij nog onvoldoende om genuanceerd te zijn. ‘Het is allemaal kapot’, wijst hij naar zijn hoofd. ‘Pasjtoe, Nederlands: allemaal door mekaar. Ik kan het niet stoppen, alles in mijn hoofd gaat maar door. Slapen? Niet lang, vier uur.’

We hadden afgesproken in het Klein Kasteeltje, het Brusselse Fedasil-opvangcentrum voor vluchtelingen. Daar zou hij vertellen over zijn slaapproblemen, en over het traject dat hem hier bracht. Maar hij lijkt er niet klaar voor. Heeft ook nog geen psychotherapie gehad. Die moet hij zelf aanvragen. We spreken af dat hij dat zal doen, en dat ik hem zal volgen op zijn eerste sessie.

Een week later stuurt hij zijn kat.

‘Natuurlijk is er bij zo’n jongen veel kapotgemaakt’, zegt Alain Nlandu. Hij is als etno-psycholoog verbonden aan Solentra, een Brusselse vzw die traumaverwerking en psychotherapie aanbiedt aan vluchtelingen en hun gezin. In Congo heeft hij ervaring opgedaan met de behandeling van straatkinderen en kindsoldaten. Vluchtelingen hebben veel oriëntatiepunten verloren, vertelt hij, op psychologisch, sociologisch en cultureel vlak.

‘Stel je voor: je bent op een heel andere plaats met heel andere mensen, en je bent alleen. Alles is omgekeerd. Thuis was je een kind, maar door wat je onderweg hebt meegemaakt, ben je volwassen geworden. Je ouderbeeld is versplinterd, want je hebt je ouders zien lijden en van hun autoriteit beroofd worden. De concepten van tijd en ruimte zijn

verbrijzeld. Het gaat nu allereerst om overleven, om jezelf opnieuw op te bouwen, maar daar heb je niet altijd de kracht voor.’

Flessenopener

Volgens een recent onderzoek van de Duitse kamer voor psychotherapeuten kampt de helft van de Syrische vluchtelingen met een psychologische nood als gevolg van een trauma. Meer dan 70 procent kwam in aanraking met geweld, de helft was er zelf het slachtoffer van. Depressies, nachtmerries en flashbacks zijn schering en inslag.

Behandelingen zijn echter in hoofdzaak gefocust op fysieke verzorging. De onderzoekers poneren dat er tot 20 keer meer psychotherapeutische sessies nodig zijn als nu verstrekt worden.

Solentra, een onderdeel van de kinderpsychiatrische afdeling van het UZBrussel, focust op dat soort psychiatrische ondersteuning. ‘In- en doorslaapproblemen, eetstoornissen, angst, aanpassingsproblemen, depressies, problemen met praten’, somt coördinatrice Geertrui Serneels de symptomen op. ‘Maar psychiatrie is een Westerse wetenschap. Zij zullen niet zeggen dat ze een trauma hebben, veeleer dat ze pijn hebben aan hun knie of buik.’

De behandeling begint vaak, zegt ze, door de mensen gewoon stevig te laten ademhalen. ‘Zevenmaal inademen, zevenmaal uit: dat is soms al genoeg om geweldige huilbuien te veroorzaken. Het lichaam slaat de emoties immers op. Daarom ervaart een Afghaanse die verkracht werd, een ademhalingsoefening als bedreigend: ze moet haar defensiemechanismen opgeven. Het is een proces van schoonmaken.’

‘Sommige patiënten hebben op hun traject kadavers van mensen zien liggen, die ruiken ze nu nog’, zegt Nlandu. ‘Of een meisje dat meermaals verkracht werd en in haar lichaam snijdt omdat ze het verafschuwt.’

Iedereen is als een gesloten fles met negatieve en positieve herinneringen en ervaringen, doceert hij. Die fles wordt beïnvloed door omgevingsfactoren. Als er te veel negativiteit in de fles zit, kan het dat die daardoor plots barst. Met zijn therapie probeert hij de fles beetje bij beetje te openen. ‘We proberen het gespannen lichaam eerst tot rust te brengen, en zo de geest te ontspannen. Omdat hun problemen zo complex zijn, moeten ze eerst stabiliteit vinden op het niveau van hun lichaam.’

Wanneer dat lukt, schakelen ze over op EMDR om herinneringen op te roepen. Eye Movement Desensitisation and Reprocessing is een vorm van therapie waarbij de patiënt gevraagd wordt de gevoelens van een traumatische herinnering op te roepen en daarbij bepaalde oogbewegingen te maken. Het doel is om negatieve gedachten, angst, stress, spanning en flashbacks te verminderen.

Bebloed, gezwollen

H. Khil (17) is mijn tweede afspraak. Hij is een niet-begeleide minderjarige uit Afghanistan, heeft al therapie gevolgd en zegt meteen dat de persoon die ik zie, niet dezelfde is als de mens die zeven maanden geleden in dit land aankwam. ‘Ik miste mijn moeder en mijn twee broertjes. Ik kon niet slapen, ik kon niet denken, alles was leeg. Mensen zeiden me dat ik gek zou worden.’

‘Ik zal u alles vertellen. Sinds ik hier ben, en uw taal leer, en gewerkt heb met deze psycholoog, voel ik me een beetje beter. Maar dit brengt alles terug en bezorgt me hoofdpijn.’

Zijn drama begon, zoals voor vele Afghanen, toen de Taliban begin dit jaar een offensief inzette. Khil, een boerenzoon, hielp zijn oude vader om een achtkoppig gezin te onderhouden. ‘We hielden dieren en kweekten groenten, maar dat volstond niet. Mijn oom, die ons mee onderhield én een eigen gezin had, stelde voor dat ik in het leger zou gaan. Hij regelde een vals geboortebewijs omdat ik nog te jong was, zo kon ik wat meer verdienen.’

Vijf maanden later kreeg de Taliban greep op het dorp. ‘Mijn oom legde hen uit dat ik in het leger was gegaan om ons gezin te onderhouden, dat we geen keuze hadden, maar dat werd niet aanvaard. Omdat hij me geholpen had, hebben ze zijn hoofd en dat van drie anderen afgesneden waar iedereen bij stond. Ik heb later de video gezien. Het werd een nachtmerrie die lange tijd terugkwam: zijn onthoofde lichaam opgesteld in het dorp.’

Er kwam een familiaal spoedoverleg, en zonder afscheid te kunnen nemen, begon H. Khil te stappen, zuidwest, richting Nimroz en de Iraanse grens.

In Iran zitten al bijna drie miljoen Afghaanse vluchtelingen: hij werd teruggestuurd. Een tweede poging, met meer geld, hielp hem verder. Later, aan de Turkse grens, zag hij medevluchtelingen sterven op straat. In Turkije stapte hij bijna een week door. In een vrachtwagen stonden de mensen op zijn voeten en op zijn hoofd en kon hij geen adem halen. In Bulgarije kon hij niet verder omdat zijn voeten ‘bebloed, rood en gezwollen’ waren. In Hongarije werd hij opgepakt, verzorgd, geïdentificeerd.

‘Soms wilde ik sterven. Als ik maar rust vond. Waarheen, ik had geen idee. Ik ben hier aangekomen met zeven andere Afghanen, ze zijn allemaal alweer verder getrokken. Maar ik ben hier wel kalmer geworden. Misschien lukt het om mijn leven weer op te nemen. Terug wil ik niet, nee. Zelfs in het jaar 3000 zal het er in Afghanistan nog slecht aan toe gaan.’

Gekkendokter

‘Hij heeft lange tijd gezwegen’, zegt Alain Nlandu. Hij wilde alleen zijn, zat in een hoekje, sprak tegen niemand. Toen hij uiteindelijk zijn verhaal vertelde, was dat al huilend. Dat is normaal. Hij is zijn hele kader kwijt. Daar zorgde hij voor zijn familie, hier krijgt hij te horen dat hij weer naar school moet. Maar hij heeft zoveel meegemaakt, dat hij denkt dat hij opgegroeid is en de zaken beheerst. Dat doet hij niet. Wie is hij dus? Het eerste grote probleem waar deze jongens op botsen, is hun identiteit.’

Geert Serneels: ‘Ze zijn in shock, zo getraumatiseerd dat ze zelf geen herinneringen kunnen opwekken. Dat is wat wij proberen te doen, en dan liefst positieve. En dat gebeurt door te bewegen. Die kerels bewegen uit zichzelf niet veel, omdat ze zich niet kunnen oriënteren. Met mindfulness, yoga, ademhalingsoefeningen proberen we de stress weg te halen.’

Nlandu nodigt me uit voor een sessie in het Klein Kasteeltje. Een tiental jonge Afghanen zitten op stoelen in een kring. Hij toont hen een tekening van een man die voorovergebogen zit, met het hoofd in één hand. ‘Dat zijn wij’, zegt een jongere. ‘We weten niet waarom we hier zijn en wat we hier kunnen doen.’ De cirkel knikt eenstemmig. ‘Die man denkt en denkt, zoals wij, tot er geen ruimte meer over is. We worden zotten’, zegt iemand. Gelaten gelach.

‘Maar zal die man door te denken iets veranderen? Wat kan hij nog dóén? Toch niet avond na avond films bekijken?’ Nlandu’s toon wordt gebiedend. Hij wil dat iedereen gaat staan en vraagt hen diep in te ademen. En het lichaam languit te strekken. Armen omhoog, door de benen zakken. Dat lukt aardig, maar wanneer ze met hun handen moeten wapperen, krijgen sommigen de slappe lach, een paar weigeren ook maar één oefening mee te doen. Nlandu, dat is duidelijk, is voor hen een gekkendokter.

Hij wijst hen op hun plicht. Dat ze hier zijn omdat hun familie op hen rekent. Alle hoofden zijn gebogen, gezichten stralen slapeloze nachten en grote zorgen uit. ‘Jullie lichaam is een tempel’, zegt hij luid. ‘Het is jullie lichaam dat jullie hier gebracht heeft.’

‘Ik moet hen tonen dat ze hun kwelling kunnen aanpakken, en hen mechanismen geven’, legt hij later uit. ‘Hoe pakken ze het thuis aan? We praten waarna ik uitleg uit hoe het er hier aan toe gaat. Dat kan een tijd duren, na één sessie heb ik nog geen resultaat. Maar vaak hoor je hoe patiënten na een jaar dezelfde woorden gebruiken die ze eerder weigerden binnen te laten. Dat is belangrijk.’

Door de Sahara

Tien dagen later ontmoet ik S. (21). Hij komt uit Guinee. In 2013 kwam hij aan in België, na een odyssee van drie jaar. Die begon toen hij zijn dorp verliet, met zijn broer, om te ontsnappen aan een familiedrama. Hij zegt dat hij niet genoeg Frans kent om het uit te leggen. Het komt erop neer dat zijn moeder vergiftigd werd door haar nieuwe echtgenoot, die de

twee zonen niet aanvaardde en hen honger liet lijden. ‘Toen mijn broer ook vergiftigd leek, zijn we vertrokken.’

Hij dacht niet aan Europa. In de Malinese hoofdstad Bamako klusten ze bij als schoonmakers, wat neerkwam op uitbuiting. Hij nam afscheid van zijn broer en trok noordwaarts naar Gao, waar de Sahara begint. Er volgde een moeizaam verhaal van gelddiscussies met chauffeurs en mensenhandelaars, steeds weer slecht betaald werk moeten zoeken, honger lijden en vluchten. Hij bereikte Gao in een pick-up met dertig mensen in, zich vasthoudend aan een net dat over de bagage gespannen was. Drie mensen lieten het leven.

Met de hulp van passeurs stak hij de Algerijnse grens over, reed dagen door de woestijn in een gesloten truck waar nauwelijks verse lucht was, arriveerde in Ghardaia. Het was ramadan. Geen werk. Hij ging dan maar in de bossen leven, waar een mirakel zich aandiende: hij vond een dorp met dadelpalmen, nette behuizing, mensen die hem goedbetaald werk en onderdak gaven. ‘Borden afwassen en ontbijt serveren, ik was zo blij. Toen vroegen ze me of ik getraind wilde worden.’

Plots maakte hij deel uit van de jihadistische rebellen van Mokhtar Belmokhtar. Het doel: de Libische stad Gadamis binnenvallen. Hij haalt zijn schouders op. ‘Iedereen vuurde er maar op los, we telden vier doden onder ons, ik ben weggelopen en altijd maar verder getrokken, te voet door de Sahara, terug Algerije binnen.’ Hij wist Marokko te bereiken, betaalde 9.000 euro aan een passeur voor een plaats op een boot naar Spanje. ‘Maar ik was ziek die avond, en het was koud. Ik heb gepast. De boot is gezonken, iedereen is verdronken.’

In Marokko worden de grenzen met Europa streng bewaakt, toch zo goed en zo kwaad als kan. ‘Er waren overal militairen, ik heb veel geld verloren aan passeurs. Maar er zijn meerdere plaatsen waar je naar Spanje kan. Ik ben onder een trein naar de kuststad Nador meegereden, moest in de bossen overleven, kon gelukkig wat geld verdienen.’ Uiteindelijk is hij met vijf anderen de Middellandse Zee overgestoken in een opblaasbaar rubberbootje, dat tussen de schepen van de kustwacht door manoeuvreerde. Hij kan er nog steeds niet bij dat ze niet opgemerkt werden.

Eenmaal de kust bereikt, spurtte hij recht het bos in. Later belandde hij in een vluchtelingenkamp. En zijn broer? Hij kijkt me emotieloos aan. ‘Die is verdronken.’

‘Dit is geen verhaal, het is mijn leven’, zegt hij. ‘Ik ben vaak het hoofd kwijtgeraakt. Denken was te moeilijk. Ik voel zoveel boosheid. Maar Alain heeft me geholpen.’

Enkel cricket

‘We hebben een lange weg afgelegd’, knikt Alain Nlandu. ‘Eerst moesten we S. zijn vertrouwen zien terug te geven. Hij wantrouwde iedereen, was extreem waakzaam. Omdat hij en hij alleen de motor van zijn leven was, vond ik het moeilijk een kader te vinden dat hij kon herkennen. Hij zat vol overlevingsmechanismen. Geen zelfvertrouwen, hevige irritaties, veel tristesse. We hebben vaak gevochten. Maar hij bleef komen en ik verzekerde hem dat hij eruit zou geraken.’

‘Hij heeft me dingen laten doen...’ S. schudt het hoofd wanneer hij aan de eerste ademhalingsoefening terugdenkt. ‘Maar ik voelde me wel kalmer nadien en het hielp om te praten, iets waar ik tot dan niet aan deed. Ik heb ook kalmeringsmiddelen moeten nemen. Kijk, ik denk dat ik een kalme mens was, maar mijn leven is zo gecompliceerd geworden, zo moeilijk. Ik word nu boos tegen jou terwijl ik je dit vertel, ik kan het nog niet allemaal controleren.’

‘Een oriëntatiepunt vinden, dat helpt’, zegt Nlandu. ‘Ik heb de nadruk gelegd op hoe hij erin geslaagd is te overleven: door zijn moed, zijn wil, zijn religie. Van daaruit kan je verder met lichamelijke therapie, want hij was hypernerveus, alle zenuwen stonden gespannen. Soms zei hij totaal niets en heb ik de hele tijd verteld, in de hoop dat hij zich zou ontspannen en zich mee zou verplaatsen.’

Ook S. zal het een paar keer zeggen, dat ze nu ‘zotten’ zijn, of toch zo behandeld worden. Psychotherapie is niet bekend in landen als Guinee en Afghanistan. ‘Ze beleven hun frustraties wel, alleen niet in een kabinet’, zegt Nlandu. ‘Ze hebben rituelen. Wanneer een vrouw haar man verliest, zal de hele familie haar omringen en haar taken tijdelijk overnemen. Dat is ook een soort culturele therapie.’

‘Soms kan je een brug slaan’, zegt Geert Serneels. ‘Er zijn moslims die in onze yoga en mindfulness hun gebedshouding herkennen, wanneer we vooruit en achteruit wiegen. Mindfulness is bij uitstek een mix van oost en west en dus goed bruikbaar. Maar het kader is belangrijk. Om te bewegen zouden we hen ook kunnen laten sporten, maar bijvoorbeeld Afghanen kennen enkel cricket, en ze zijn te gestresseerd om andere activiteiten te leren. Toch is het van kapitaal belang dat ze nieuwe gewoontes aanvaarden om met hun lichaam in beweging te komen.’

Stervensdromen

‘Ik lag op een kamer met een andere Afghaan en twee Arabische jongens’, zegt H. Khil. ‘Ik heb veel geroepen in mijn slaap. Dan schokte ik wakker en beukte met mijn hoofd tegen het bed. Waarom, vroeg de sociaal assistent? Ik was bang. En ik had geen zin om te praten. Ik ben blij dat ik daar niet meer ben. Er was vaak ruzie. Ze zijn allemaal zot daar. Nu slaap ik beter.’

‘Er zijn soms grote conflicten in opvangcentra’, zegt Nlandu. ‘Dat kan ook niet anders. Als je een buur hebt die ’s avonds muziek speelt, kan er een

probleem ontstaan. Of als er verschillende volwassenen samen op een kamer zitten, botsen gewoontes als roken, musiceren, met of zonder licht slapen, het raam al dan niet open. In Europa zijn ook centra voor 1.000 personen. Dat zijn militaire hangars. Stel je voor wat daar de moeilijkheden kunnen zijn.’

En goeie slaap is van wezenlijk belang, weet iedereen.

‘Omdat ze erg gespannen zijn, hebben de meeste vluchtelingen slaapproblemen’, zegt Geert Serneels. ‘Hun bioritme is verstoord. Het probleem is dat slecht inslapen of doorslapen bijdraagt tot een verlies aan structuur en dus een verlies aan controle. Ik denk nu aan een Afrikaanse moeder met vier kinderen, die meermaals was verkracht. Ze sliep gewoon nooit, tot het weer licht werd: dan pikte ze nog een paar uur mee. In het donker kwam alles terug. Haar angst maakte dat ze extreem op haar hoede was. Zo komen ze in een negatieve spiraal terecht en dan is er soms medicatie nodig.’

Slaapmedicatie is echter een noodzakelijk kwaad. ‘Het lost het probleem niet op’, zegt Serneels. ‘De beelden van angst en trauma verdwijnen niet, en ze boycotten de slaap. We laten hen liever oefeningen doen die hen sterker maken. Medicatie versterkt het gevoel dat ze geen controle hebben, en dat is de essentie van een traumatische ervaring.’

‘Soms vertellen ze over hun dromen’, zegt Alain Nlandu. ‘Ze dromen dat ze gaan sterven. In hun cultuur heeft dat een grote betekenis. Het is een boodschap van de voorouders, van de geesten, de djinns. Maar ook dat proberen we een plek te geven in het hier en nu. Waarom, vraag ik dan, zou je moeten sterven als je goed bent? En ik vraag: doodt men iemand die problemen heeft? “Nee.” Dus je hebt problemen? “Wel… ja.” Wat is je probleem?’

Nlandu gebruikt hun angst (droom) en hun cultuur (de waarde die ze eraan toekennen) om binnen te dringen in hun denken. ‘En dan kan ik ze meenemen.’

Solentra is een van de organisaties van Music For Life.

www.solentra.be