Rouwen op schoolWerkvormen

Fotograaf: André Bertels

ze kijkt nogéén keer om

samen met haarroodgestiftemonden op hoge hakken

neemt zealle kleurenmet haar mee

alleenpapa en ik

zwart

Marieke Bollen, uit 'Het donkerblauw gesnurk', jeugd en poëzie

Inhoud

1. Algemene werkvormen 1. Eerste graad

2. Tweede graad 3. Derde graad

2. Curatieve werkvormen 1. Doe-activiteiten tussen overlijden en begrafenis of kort erna 2. Werkvormen die aansluiten bij de vier rouwtaken

1. Algemene werkvormen

Eerste graad

Alfabet 

De klas wordt verdeeld in groepjes van vier leerlingen. Voor elke letter van het alfabet wordt een trefwoord gezocht in verband met het thema dood. De woorden worden op een poster geschreven met een aangepaste illustratie erbij.

Collage 

Met afbeeldingen en titels uit tijdschriften en kranten maken leerlingen per vier een collage over de dood in onze samenleving.

Fotospel

Leerlingen kiezen uit een reeks foto's in verband met de dood, deze die hen het meest aanspreekt. Leerlingen vertellen aan elkaar waarom ze die foto gekozen hebben. Materiaal voor fotospel is te bestellen bij www.kpcgroep.nl. Deze werkvorm kan in de drie graden gebruikt worden. Leerlingen leren met deze activiteit gevoelens verwoorden die bij rouw horen. De leerkracht vertaalt deze gevoelens naar de verschillende rouwtaken.

Werken met verhalen

Bruikbare verhalen voor de eerste graad:

Kleine dood Afrikaans verhaal: De vrouw die God zocht. ( Donders J., Gered uit detempel.

Oostafrikaanse Jezus-evaring, in Bijeenpublicaties 7.) Denk jij dat wij ooit afgelopen zijn, eekhoorn? ( Tellegen T., Misschien wisten zij

alles. 313 verhalen over de eekhoorn en de anderedieren, Querido, 1999.) Op een donkere dag op het einde van het jaar……( Tellegen T., Misschien wisten zij

alles. 313 verhalen over de eekhoorn en de anderedieren, Querido, 1999.) Op een ochtend klopte de mier al vroeg…( Tellegen T., Misschien wisten zij alles. 313

verhalen over de eekhoorn en de andere dieren, Querido, 1999.) Op een dag nam de mier afscheid van de eekhoorn……( Tellegen T., Misschien wisten

zij alles. 313 verhalen over de eekhoorn en de anderedieren, Querido, 1999, p.122-123.)

En ze leefden nog lang en gelukkig ( Meindert K., Mooi meegenomen, 1990)

De drie vogels, van den Berg M., 1990. link meditatief materiaal : verhalen en boekfragmenten

Didactische suggestie bij werken met verhalen

"Op een donkere dag aan het einde van het jaar vergaderden de dieren op de open plek midden in het bos. Toen iedereen wat had gezegd, schraapte de tor zijn keel en vroeg: 'Wie van ons is er wel eens dood gegaan?'De wind waaide door de bomen, de zon was dof en iedereen zweeg.

'Niemand?' vroeg de tor.De salamander stond op en vroeg: 'Echt dood? Niet alleen je staart of zo…?''Nee, echt dood', zei de tor.Het bleef stil. Niemand durfde om zich heen te kijken.Ten slotte zei de tor: 'Dank jullie wel. Dat wilde ik alleen maar even weten.'

Er ontstond geroezemoes. En iedereen stootte iedereen aan.'Waarom wilde je dat weten?' vroeg de ekster.'Voor alle zekerheid', zei de tor. Toen draaide hij zich om en verdween in een struik.Dieren die nog nooit hun voorhoofd hadden gefronst, fronsten het nu, en de wind wakkerde aan en er was niets meer te vergaderen.

De mier en de eekhoorn liepen naar huis. De mier rilde, maar het waren geen gewone rillingen.'Wat zijn dat voor rillingen?' vroeg de eekhoorn.'Dat zijn huiveringen', zei de mier.'Huiveringen??' zei de eekhoorn. 'Daar heb ik nog nooit van gehoord.''Nee', zei de mier. 'Die heb ik voor het eerst.'

De eekhoorn begon diep na te denken. Maar plotseling werd hij bang dat hij te diep zou nadenken en misschien wel niet meer terug zou kunnen denken. En zo hevig als hij kon, begon hij aan beukennoten te denken en aan dennenappels en aan de rivier en de zon en de zomer. Hij stootte de mier aan en zei: 'Daar moet je ook aan denken, mier, aan de zomer!"

Tellegen T., Misschien wisten zij alles. 313 verhalen over de eekhoorn en de andere dieren, Querido, 1999.

Dit verhaal van Toon Tellegen is in de eerste graad bruikbaar in de periode rond Allerheiligen. Men brengt in een klas best de dood al ter sprake vooraleer men met de dood op school geconfronteerd wordt.

Er kan een klasgesprek volgen op dit verhaal aan de hand van volgende vragen:

Hoe komt het dat het stil blijft bij de dieren als de tor naar de dood vraagt? Hoe reageren wij als er over de dood gepraat wordt? Hoe verklaar je dat er niets meer te vergaderen was na de vraag van de tor? Waarom kreeg de eekhoorn huiveringen? Krijg jij ook huiveringen/rillingen als men over de dood praat? Denk je dat er na de dood niets meer is of geloof je in verrijzenis of reïncarnatie? Hoe stel jij je het leven na de dood voor?

Waarom geeft de eekhoorn de mier de raad om aan de zomer te denken?

Na het klasgesprek kan men de leerlingen het verhaal laten verder schrijven vanaf de zin 'De eekhoorn begon diep na te denken'. De leerlingen lezen hun stukje verhaal aan elkaar voor.

Rouwadvertentie

De leerlingen brengen een zelfgekozen rouwadvertentie mee naar de klas. Tijdens een klasgesprek tracht men inhoudelijke gegevens en informatie op het spoor te komen.

Wat zegt deze advertentie over de gestorvene? Wat zegt deze advertentie over de nabestaande? Wanneer komt God ter sprake? Hoe komt God ter sprake? Welke symbolen worden gebruikt?

Na het klasgesprek kan men de leerlingen uitnodigen om zelf een rouwadvertentie te laten schrijven over zichzelf. In deze opdracht besteden ze vooral aandacht aan:

Wat wil jij graag hebben dat ze over jou zeggen? Welke tekst zou jij op je advertentie plaatsen? Welke foto zou jij willen gebruiken? Wat wil je dat ze meedragen als herinnering aan jou? Wat wil je dat ze van jou onthouden?

De gemaakte advertenties worden klassikaal besproken.

De grafzerk

Deze suggestie kan in elke graad gebruikt worden en gecombineerd worden met de rouwadvertentie. Een goede verticale samenwerking is nodig om herhaling te voorkomen.

Op een graf wordt een herdenkingssteen geplaatst waarop men de naam schrijft van de overleden persoon. Soms staat er een mooie tekst bij. De familie geeft de opdracht wat er op het grafschrift moet staan. Meestal is het de naam van de overledene, de naam van de partner en twee data.

Als jij de inhoud van jouw grafschrift mocht kiezen, wat zouden wij dan lezen op je grafzerk?

Iemand wil op zijn grafzerk volgende tekst 'zijn leven was mooi'.

Wat vind je van deze zin? Welke zin zou jij op je gedenksteen zetten? Wat zou jij willen dat op je gedenksteen staat? Een foto, een gedicht of iets wat je leuk

vindt van jezelf?

Zou je een originele grafzerk willen? Waarom wel/waarom niet?"

Didactische suggesties bij films

Zie onderdeel 'Didactisch materiaal'.

Een film die samen bekeken en besproken wordt, kan een hulpmiddel zijn in het leren omgaan met verdriet en rouw. Onderstaande vragen kunnen op alle films toegepast worden uit de filmlijst van de eerste graad.

Enkele mogelijke opdrachten bij het bekijken van films:

Welk fragment uit de film heeft je het meest geraakt? Verwoord in een paar zinnen wat je zag en wat het met je deed. Is het een situatie die je in je eigen leven herkent? Kan of wil je er iets meer over vertellen? Wat vond je het verdrietigst? Het ergst? Welke gevoelens werden opgeroepen bij jou? Waar herken ik mij in de film? Hoe zou jij omgaan met gevoelens van verdriet, pijn, liefde? Waren er fragmenten waarvan je dacht: zo zou ik ook willen omgaan met mijn

verdriet, zo zou ik ook willen troosten of getroost worden? Wat betekent troosten voor jou? Hoe zou jij willen omgaan met verdriet in je relatie, in je gezin?

Een levenslijn uitwerken

Doel: Met deze activiteit verwerft de leerling inzicht in de gebeurtenissen van zijn/haar eigen leven. De leerkracht creëert een openheid om het eigen leven bespreekbaar te maken.

Materiaal: papier, touw, lint, tekenmateriaal, lijm, schaar.

Werkwijze: De leerlingen maken een collage waarop de meest belangrijke gebeurtenissen uit hun leven een plaats krijgen. Deze gebeurtenissen worden chronologisch geordend en aan een touw gehangen.

In kleine groepjes vertellen de leerlingen hun eigen levensverhaal met zijn hoogte- en dieptepunten.

Op het einde van de les worden de verschillende levenslijnen aan een touw opgehangen in de klas of in de godsdienstklas.

Praten over gevoelens

Doel: Deze activiteit heeft als doel leerlingen te leren hun gevoelens te verwoorden.

Materiaal: kaarten met daarop de gevoelens

Werkwijze: De leerkracht schrijft met grote letters de gevoelens op kaarten. De leerlingen zitten in een kring, de kaarten liggen in het midden zodat ze goed leesbaar zijn. Om de beurten kiezen de kinderen twee kaarten die te maken hebben met hun gevoelens. Zij vertellen waarom zij juist deze kaarten gekozen hebben.

Voorbeelden van gevoelens:

agressief, zacht, open, ontvankelijk, wraakzuchtig, vertrouwvol, niet opgenomen, opstandig, machteloos, bemind, begrepen, tekortgekomen, warm gekoesterd, geborgen, alleen , gebroken, beschaamd, kwetsbaar, boos, opgejaagd, tekortgeschoten, gedragen, verwacht, vooruitkijkend, humoristisch, minderwaardig, een vreemde, veilig, knuffelend, plagend, aanvaard, gevend, ontvangend, concurrerend, nijdig, afgunstig, kwaad, razend, dynamisch, ondernemend, assertief, krachtig, vernederend, onbegrepen, voor-schut-gezet, verbitterd, troosteloos, kwetsbaar, verbijsterd, in-de-hoek-geduwd, verlaten, futloos, niet au-serieus genomen, opgejaagd, uitgesloten, verloren, machtig, gekwetst, leeg, onzeker, alert, schuldig, verdrietig, eenzaam, hulpeloos, armzalig, mild, jaloers, beter-dan, melancholisch, blij, verward, optimistisch

Tweede graad

Communicatiespel: 'Je dood is je leven'

'Je dood is je leven' is een communicatiespel dat geschikt is voor de tweede en derde graad. In dit spel maakt men gebruik van twee principes namelijk het recht op vertrouwen en het recht op passen. Het spel zelf bestaat uit een aantal vraagkaarten en is gebaseerd op het Kimbaspel van Johan Corthouts.

Spelverloop: Iemand kiest voor wie uit de groep de volgende vraag is bedoeld. Dan neemt hij het kaartje en leest de vraag voor die gekozen andere. Deze beantwoordt de vraag en mag na inbreng van de groep een nieuwe persoon kiezen die nu zijn kaartje mag beantwoorden.

Hieronder vindt men een aantal vragen die in het spel aanbod komen.

Wat maakt je bang voor de dood? Hoe zou jij iemand troosten wiens beste vriend is gestorven? Hoe wordt er bij jou thuis over de dood gesproken? Hoe kijk jij aan tegen 'zelfgekozen' dood? Wat is voor jou de ergste manier om te sterven? Wat betekent voor jou de hemel? Als je aan je eigen dood denkt, wat voel je dan? Wat betekent voor jou verrijzenis? Wat gebeurt er met je ziel na de dood? Is voor jou de laatste wens van de overledene heilig? Geloof jij in een leven na de dood? Hoe stel jij je dat voor? Wat zou jij doen als je nog één maand te leven had? Wat maakt je boos rond de dood? Hoe kijk je aan tegen “zelfgekozen" dood? Hoe stel je een crematieplaats voor? Zou je meegaan voor een laatste groet aan een gestorvene? Waarom wel en waarom

niet? Voor welke muziek zou je kiezen op je eigen uitvaartplechtigheid? Hoe vind je het om over de dood te praten? Geloof je dat je de mensen van wie je houdt en die al gestorven zijn in het hiernamaals

zult terugzien? Moet een dokter aan een terminale patiënt altijd de waarheid zeggen?

Wat gebeurt er met je lichaam na de dood? Wat is voor jou de ergste manier om te sterven? Hoe wil je sterven? Waar, wanneer en met wie? Wil je begraven worden of gecremeerd? Waarom? Welke was de eerste uitvaartplechtigheid die je ooit meemaakte? Wat herinner je je er

nog van? Wie is voor jou een specialist in de dood? Welke laatste boodschap wil je op je sterfbed aan je omgeving meegeven? Wat zou je tegen iemand zeggen die een poging tot zelfdoding heeft ondernomen? Wat zou jij doen met de persoonlijke bezittingen van een dierbare gestorvene? Wat betekent voor jou rouwen? Hoe lang duurt dat? Komt de dood altijd te vroeg? In welke zin kun je al dood zijn voor je gestorven bent? Aanvaarden mensen die in God geloven gemakkelijker de dood dan mensen die niet in

God geloven? Is zelfdoding een ziekte? Moet je daar echt gek voor zijn? Is zelfdoding volgens jou erfelijk? Komt het in sommige families meer voor? Is zelfdoding volgens jou een recht van elk individu? Mag iedereen dat zelf kiezen? Denk jij dat mensen die praten over zelfdoding dat serieus menen? Als iemand echt dood wil, kun je dat dan toch nog uit zijn hoofd praten? Wil je donor van organen zijn na je dood? Welke zijn je speciale wensen voor jouw uitvaartplechtigheid?

Realisatie spel: NDC Horizon – Natuurlijk Dood Centrum

Rouwkaartje schrijven

De leerkracht kan de leerlingen voorstellen om in de les te werken rond rouwkaartjes. Bijvoorbeeld voor een goede vriendin wiens moeder overleden is, de zus van een klasgenoot, een leerkracht, een leerling uit de klas,… Er wordt aan de leerlingen duidelijk gemaakt dat het gaat om een fictieve situatie die ze zich inbeelden. Deze activiteit heeft als doel leerlingen gevoelig te maken om rouwkaartjes of rouwbrieven te schrijven. Tegelijkertijd wil men de leerlingen aanleren om iets persoonlijks te maken van een rouwkaartje en hen de etiquetteregels van een brief of kaart bij te brengen.

Eerst leert men de leerlingen aan hoe men een kaartje of brief schrijft, vervolgens schrijven ze er zelf één.

Etiquetteregels:

Men schrijft een brief naar de rouwende met wie men de nauwste band heeft. Elke vorm van standaardpapier of kaartje is geschikt. Opvallende kleuren worden

vermeden. Een handgeschreven brief is persoonlijker en komt warmer over. De lengte is niet belangrijk.

De zeven componenten van de rouwbeklagbrief:

Erkennen van het verlies: men deelt mee hoe men het nieuws heeft vernomen en drukt zijn verslagenheid uit. Het is steeds belangrijk de naam van de overledene te vermelden in de brief.

Uitdrukken van medeleven: door oprecht zijn medeleven uit te drukken, laat men de rouwende weten dat men bezorgd is en zich betrokken voelt bij zijn verdriet.

Werken met verhalen

Bruikbare verhalen voor de tweede graad:

Het verhaal van de drie levens, Versteylen L. De drie bomen, Landwaard E. De dood, de moeder en het kind De wereld in mijn hart Verhaal van niets, Toon Tellegen link meditatief materiaal verhalen en

boekfragmenten

Werken met een boekfragment

Uit 'Afscheidsbrief' van Bobje Goudsmit

Vooraf: Anicke was de beste vriendin van Marit. Beide zaten in de vijfde klas. Anicke kreeg een hersentumor en werd in de kliniek behandeld. Ze kwam wel nog even naar school, maar niet voor lang. De hersentumor kregen ze niet weg. Integendeel, hij was opnieuw gaan groeien. Elke dag bracht Marit een bezoekje aan haar vriendin. Toch nog een beetje onverwacht kreeg ze op een avond een telefoon van Hanna, de zus van Anicke, dat Anicke gestorven was. Anicke had ook nog een broer Jorn.

“Je overleed na vijf dagen, Anicke. Ik mocht je van Hanna niet meer zien, toen je in coma lag. Ze was bang dat je er misschien wel onrustig van zou worden.

Elke dag zocht ik op school naar Jorn. Als hij er was, vroeg ik hem hoe het met je ging. Hij vertelde me dat er een verpleegster bij je was ingetrokken om je ook 's nachts te verzorgen. Je zakte steeds dieper weg, zei hij. Er werd nu continue bij je gewaakt.

Op een dinsdag kon ik Jorn nergens vinden. Toen wist ik het.

Samen met mijn moeder ging ik 's avonds afscheid van je nemen. Ik zag er tegenop. Ik had nog nooit een dode gezien, weet je. Toen mijn vader overleed, was ik er nog te klein voor. Ik was blij dat moeder mee was.

Je lag in je kamer opgebaard, in een met riet beklede kist die op een standaard naast je bed stond. Hanna had een kleurige sjaal om je hoofd gewikkeld. Daardoor herkende ik je niet direct, ik was gewend geraakt aan je blauwe mutsje. Je gezicht was verstild. Het was net of je heel, heel diep sliep.

'Je mag haar gerust aanraken', zei Hanna. Ik durfde het niet goed. Maar ze drong aan en ik aaide je vluchtig over je voorhoofd. Mijn vingertoppen schrokken. O, je voelde zo koud aan.

Ik had niet eens in de gaten dat de tranen vanzelf over mijn wangen rolden. Het zou me trouwens ook niet geïnteresseerd hebben. Mijn moeder duwde me ongemerkt een zakdoek in mijn handen en fluisterde: 'alsjeblieft'. Toen nam Hanna haar mee naar beneden en liet me bij jou alleen. Ik bleef lang naar je kijken, met de zakdoek tot een vod verfrommeld tussen mijn vingers. Maar ik wist niets tegen je te zeggen, je was zo ver van me vandaan gevlogen.

In de gang botste ik bijna tegen Jorn op. We zagen de blik in elkaars ogen en begonnen beiden tegelijk te huilen."

Vanuit dit fragment kan een klasgesprek volgen, de volgende vragen dienen als leidraad voor het gesprek:

Hoe voelt Marit zich? Vind je dit een normale reactie? Waarom wel/niet? Heb je al een overledene gegroet? Wie? Wat voelde je toen? Welke vragen kwamen in je op? Waarom is het zinvol om een overledene te groeten? Marit en Anicke hadden elkaar zo dikwijls aangeraakt. Nu durfde Marit dit niet. Hoe

komt dat? Vind je dat een normale houding? Anicke ligt thuis opgebaard. Waarom is het goed om thuis opgebaard te worden? De moeder van Marit ging mee met Marit een laatste groet brengen. Na een tijdje laat

ze Marit alleen met Anicke. Vind je dat de mama van Marite goed handelt? Waarom wel/niet?

Vanuit dit fragment kan men de vier rouwtaken aan leerlingen geven. Het is zeker zinvol deze rouwtaken toe te passen op de jongeren.

Schrijfgesprek

Schrijfgesprek vertrekkend vanuit beeld, boekfragment, filmmontage en liedjescollage

Verloop van de activiteit:

powerpoint bezinning Boekfragment “ Een wolk als afscheid" van Katrien Seynaeve Montage van filmfragmenten Liedjescollage

Schrijfgesprek: aan een schrijfbord (of blad papier) staan twee mensen. De eerste schrijft een reactie op verdriet, de andere reageert hierop…zo volgen de reacties elkaar op.

Voorbeeld:

Later zie je elkaar in de hemel terug…daar ben ik nu niets mee, weg is weg en dood is dood't gaat wel overmaar het doet zo'n pijnnu moet je sterk zijnmaar ik zal nooit meer sterk kunnen zijn

Liedjescarrousel

Er is niet zoiets als één manier om het verdriet en de onmacht bij sterven te verwerken. Getuige hiervan zijn tal van liederen, gedichten, schilderijen,…Kortom er zijn zoveel vormen van verwerken als er mensen zijn. Vaak is het via de muziek dat jongeren de dood symbolisch onder woorden leren brengen. Popsterren schrijven op een sublieme manier over verdriet en al wat daarbij komt kijken.

Daarom opteren we voor een liedjescarrousel. Wij selecteerden er al voor jou. Je kan zelf voor liederen zorgen of je kan vooraf vragen dat de jongeren zelf liederen rond dood en sterven meebrengen. Dan is het wel raadzaam dat ze de tekst en eventuele vertaling zouden meebrengen. De aandacht is veel scherper als je tegelijk luistert en de tekst kan meevolgen. Je zorgt voor een sfeervol lokaal. Eventuuel wwat karslicht.

Hieronder stellen we een tiental liedjes voor. De anderstalige teksten zijn vertaald. De originle tekst vind je in de tekstboekjes ingesloten in de cd-doosjes of op internet.

 Didactisch materiaal: muziek

1. Testament, Bram Vermeulen2. Afscheid van een vriend, Clouseau3. Tears in Heaven, Eric Clapton4. Vole, Céline Dion5. Tell me thers's a heaven, Chris Rea6. Walking Higher, Heather Nova7. Sanctuary, Luka Bloom8. Little Willow, Paul Mc Cartney9. Con te partiro, Andreas Bocelli10. Oker, Clouseau

Verloop van de liedjescarrousel

Je beluistert met de hele groep jongeren de 10 liederen na elkaar. Nadien vertellen de jongeren door welke liederen ze het meest aangesproken werden.

Samen beslis je welke vijf liederen verder besproken zullen worden. Lied per lied wordt opnieuw beluisterd. Telkens worden de onderstaande opdrachten

opgelost. Schrijf voor jezelf de grote lijnen van het lied op. Haal uit het lied de sleutelwoorden en probeer er de betekenis van te achterhalen. Zoek welke beelden gebruikt worden. Wat raakt jou speciaal in dit lied? Welke elementen komen bij elk lied terug? (vragen, gevoelens, beelden rond hoop,

dood, verrijzenis) Vorm nu kleine groepjes en zet de rode draad doorheen deze vijf liedjes om in een

heuse graffittimuur of poster of…. Stel, je wil nu een troostend kaartje schrijven naar iemand die treurt om het sterven

van een geliefde. Met behulp van de gedachten uit de liederen stel je een mooi tekstje op. Wissel hierover uit met elkaar.

Testament, Bram Vermeulen

Beluister dit nummer:

Met een trage internetverbindingMet een snelle internetverbinding

En als ik doodga, huil maar nietik ben niet echt dood, moet je wetenhet is een heimwee dat ik achterlietdood ben ik pas, als jij die bent vergeten….

Als ik doodga, treur maar nietik ben niet echt weg, moet je weten’t is het verlangen dat ik achterlietdood ben ik pas, als jij dat bent vergeten…

En als ik doodga, huil maar nietik ben niet echt weg, moet je weten’t is maar een lichaam dat ik achterlietdood ben ik pas, als jij me bent vergeten….

Afscheid van een vriend, Clouseau

Beluister dit nummer:

Met een trage internetverbindingMet een snelle internetverbinding

Alles is voorgoed gedaan, als jij er klaar voor bent'k heb aan je zijde gestaan, oh God, ik heb je graag gekend.Ik blijf hier, jij gaat naar daaren daar is niet zo ver van hierWe spreken af, ik weet niet waaren daar ontmoeten we elkaar

Zonder jou tikt de klok even snel,maar de tijden veranderen weldus ik neem afscheid, jij moet nu gaanweet dat je in mijn hart altijd blijft voortbestaan

Slaap zacht, je hebt het verdiendje vocht tot aan je laatste zuchten ga, ga nu mijn vrienden droom voor eeuwig opgeluchtnet zoals vroeger kom je wel terechtik weet, je vindt een thuis heel gauwen ik herhaal wat jij me ooit hebt gezegdin mijn hart blijf ik je trouw

en ik weet, ik zou dankbaar moeten zijn,maar precies daarom doet het zo'n pijn.

Tears in Heaven, Eric Clapton

Geschreven door Clapton zelf als verwerking van het verdriet na het zien neerstorten van zijn driejarig zoontje uit de flat van de vijfde verdieping.

Beluister dit nummer:

Met een trage internetverbindingMet een snelle internetverbinding

Zou je mijn naam kennen als ik je in de hemel zagzou het hetzelfde zijn, als ik je in de hemel zagIk moet sterk zijn en verder gaanwant ik weet dat ik niet thuishoor hier in de hemel

Zou je mijn hand vasthouden, als ik je in de hemel zagzou je me helpen volhouden als ik je in de hemel zagIk zal mijn weg vinden doorheen dag en nachtwant ik weet dat ik niet kan blijven hier in de hemel

De tijd kan je klein krijgende tijd kan je door de knieën doen gaande tijd kan je hart brekenen van jou een bedelaar maken

Aan de andere kant van de deuris er vrede, heel zekeren ik weet dat er geen tranen meer zullen vloeien in de hemelZou je mijn naam kennen als ik je in de hemel zagZou het hetzelfde zijn, als ik je in de hemel zag

Ik moet sterk zijn en verder gaanwant ik weet dat ik niet thuishoor hier in de hemel

Vole, Céline Dion

Beluister dit nummer:

Met een trage internetverbindingMet een snelle internetverbinding

Vlieg kleine vogel,verder dan wij ons kunnen voorstellenDe zachtste wolk, de witste duif,op de wind, de hemelse liefdelangs de sterren en de planeten.

Verlaat die eenzame wereld van ons,ontsnap aan de zorgen en de pijnen vlieg weer.

Vlieg mijn schat,je eindeloze reis is begonnen.neem je heerlijke geluk,veel te mooi voor dit hier,Steek over naar die andere oeverdaar is vreugde voor eeuwig.Maar bewaar deze bitterzoete herinneringtot we elkaar weer ontmoeten.

Vlieg en vrees nietVerspil geen adem, laat geen traanJe hart is zuiver, je ziel bevrijd.Ga op weg, wacht niet op mij.Je zal klimmen boven het heelalverder dan de tijd.de zon en maan wisselen elkaar af,maar ik zal je niet vergeten.

Vlieg kleine vleugel,vlieg waar de engelen zingen.Vlieg weg, de tijd is rijp,ga en vind het licht.

Tell me there's a heaven, Chris Rea

Het kleine meisje zei tegen mijwat zijn die dingen die ik kan zien iedere nacht als ik van school kom en mama me binnenroept voor theeoh, iedere nacht als er een baby sterften iedere nacht als er een moeder huilthoe komt dat mannen zomaar iedere nachteen vrouw bont en blauw slaan?

Grootvader zegt: ze zijn gelukkig nuze zitten bij God in het paradijsmet engelenvleugels,en toch voel ik dit aan als ijs.

Zeg me dat er een hemel is, zeg me dat het waar iszeg me dat er een reden is, waarom ik zie wat ik doezeg me dat er een hemel is, waar al die mensen naartoe gaan, zeg me dat ze nu gelukkig zijn, papa, vertel me dat het zo is.

Dus vertel ik haar dat het waar isdat er een plaats is voor jou en mij

waar hongerige kinderen lachen en zeggen:we zouden het niet anders willendat iedere pijnlijke klap een stapje op weg isen alles wat verkeerd gedaan werdwaren maar wilde plannenin vergelijking met die grote, prachtige dag

en ik kijk naar de vader en de zoonen ik kijk naar de moeder en de dochteren ik ben naar hen aan het kijken met tranen van pijnen ik kijk hoe ze lijdenvertel dit niet aan het meisjevertel het aan mij….

Walking Higher, Heather Nova

De zangeres wil in dit lied zingen over de dood van iemand van wie ze heel veel hield. Juist de dieptepunten in haar leven, zorgen dat je ziel groeit. Uit alle slechte, zelfs heel slechte dingen, komt iets goeds voort. Zelfs al duurt het een tijd voor je het kunt zien. In het begin was ze verdrietig en boos. Maar stilaan heeft ze haar eigen houding ertegenover aangepast. Als we de dood en verlies als een onderdeel van de liefde zagen, dan zouden we het veel beter kunnen accepteren. Dan zouden we gemakkelijker verder kunnen gaan met dezelfde onbevangenheid ten opzichte van een nieuwe geliefde.

Ik draag je met me meeeen geest van binnenen in deze verbrijzelde armenben je nog steeds in levenIk draag je met me mee,een heilig schrijnen honden en engelen volgenop de voet

Zou ik hogere wegen kunnen bewandelen?Zou ik aan haar zijde kunnen staan?

De beenderen die ze begraven hebbenzullen de bomen voedenmaar elk woord dat je gesproken hebtleeft nog in mij

En zou ik nog hogere wegen kunnen bewandelenzou ik aan haar zijde kunnen staan?En ik zal je in muziek voelenen ik zal de rivier naar huis sturenen soms zal ik om je huilenals de nacht gevallen isen ik zal mijn hoofd opheffen naar de bergentot de vogels spreken en vliegen

want de geest leeft verder,als het lichaam sterft

En zou ik hoger wegen….

Sanctuary, Luka Bloom

Het is hier zo rustig op de velden van Kildareschokkend te beseffen hoe snel de tijd steeltIk droomde dat ik die dag de zonsondergang tegenhield,de wind die je wegvoerde, stil hield.

Dit verlies is overal aanwezigik kan er je licht voelen en aanrakenwees gewarmd en beveiligddoor de kracht van mijn verlangenwees gewarmd en beveiligdheiligdom

Dagen en weken gaan hoe dan ook voorbijen waar je nu ligt zal ik narcissen achterlatenin woorden die echoën in de nachtheiligdomeen gemakkelijke stem die alles ten goede keertheiligdom

Little Willow Paul Mc Cartney

Dit lied werd geschreven nadat Paul Mc Cartney vernomen had dat een goede vriend gestorven was. Hij maakte het lied als een directe reactie op het verdriet, maar, zo hoopt hij, als een balsem voor de kinderen van wijlen zijn vriend. Kleine Willow zou eventueel de naam kunnen zijn van één van de kinderen. Het lied duwt het verdriet niet weg. de wind zal hard en koud door je heen blazen. Tegen bepaalde gebeurtenissen in het leven zelf is geen kruid gewassen. Het leven gebeurt. Soms sta je er ongewapend bij. De band van de liefde blijft over de dood heen. Bij een sterfgeval kan het er soms op lijken dat de gestorvenen zonder afscheid van je weg gaat en zo de indruk geeft, niet veel van je te houden. Dit is echter een valse interpretatie. Maar ook de gestorvenen wil je hart niet breken. Niets zal de liefde verhinderen te blijven overleven.

Kleine wilg

Buig, kleine wilgDe wind zal hard en kouddoor je heen blazen vannacht.Het leven is zoals het gebeurt.Niemand waarschuwt je.Geeft het niet op, wilgje.

Niets zal de liefde door elkaar schudden. Je liefde wegnemen.

Niemand is erop uit om je hart te breken.Het lijkt er alleen maar op …hé

Slaap, kleine wilg.De vrede komt.De tijd zal de wonden helen.

Kleine wilgNiets zal je liefde door elkaar schudden.Je liefde wegnemen.Niemand is er op uit om je hart te breken.Het lijkt er alleen maar op …hé

Buig, kleine wilg.De wind zal hard en kouddoor je heen blazen vannachtHet leven is zoals het gebeurtNiemand waarschuwt jeKlamp je goed vast, wilgje

Ah, kleine wilgKleine wilgdit verlies is overal aanwezig

Con te partiro, Andrea Bocelli

Wanneer ik alleen maar een droomben aan de horizonen de woorden ontbrekenja, ik weet dat er geen licht isin een kamerwanneer de zon ontbreektals jij niet bij mij benttoon aan allen mijn hartdat je in vuur en vlam hebt gezetsluit in mijhet licht datje op straat hebt ontmoet

Met jou zal ik vertrekkenlanden die ik nooitgezien en beleefd heb met jouja, nu zal ik ze belevenmet jou zal ik vertrekkenop schepen, over zeeëndat ik het weet,neen, ze bestaan niet meermet jou zal ik ze beleven

Wanneer je ver weg bentdroom aan de horizonen de woorden ontbrekenen ja, ik weet hetdat je bij mij bent, bij mijjij mij maan, jij bent hier bij mijmijn zon, jij bent hier bij mijbij mij, bij mij, bij mij

Met jou zal ik vertrekkenlanden die ik nooitgezien en beleefd heb met jouja, nu zal ik ze belevenmet jou zal ik vertrekkenmet schepen, over zeeëndat ik het weetneen, ze bestaan niet meermet jou zal ik ze opnieuw belevenmet jou zal ik vertrekkenik met jou.

Oker, Clouseau

Alles staat stil onder een hemel van Delfts blauwen de zon verft de graven oker.En als ik bidden kon, vroeg ik om herfst hier,waar jij slaapt, heel het jaar,want daar hield jij van.

Sluimer zacht. Ik blijf nog even,want het is hier zo mooi, en ik wil wat praten.En ik hoor nog jouw stem,lang voor wij afscheid namen,en hoe jij zei: alles gaat voorbij.

Laat de zondvloed maar komen.Laat het regenen in stromen,voor altijd, voor altijd.Laat de regen maar komen.Ik heb jou in mijn dromen,voor altijd, voor altijd.

Laat de regen maar komen,laat het gieten in stromen,voor altijd, voor altijd.Alles staat stil. Iets is gebroken,en ik moet nu naar huis,want de poorten sluiten.En jij lijkt zo dichtbij.

Thuis wacht er niemand meer op mij,en de zon verft de graven rood.Laat de regen maar komen,laat het gieten in stromen,voor altijd, voor altijd.Laat de zondvloed maar komen.Ik heb jou in mijn dromen voor altijd,voor altijd.

Alles wordt stil.

ICT-opdracht: interreligieuze dialoog

De leerlingen krijgen een aantal opdrachten die ze door te zoeken op internet proberen op te lossen. Later wordt deze opdracht klassikaal besproken.

1. Vul telkens de passende godsdienst in:

Wordt begraven met het hoofd naar Mekka:... Er wordt bij de overledene gewaakt en er blijft een kaars branden ... Hun lichaam wordt altijd gecremeerd ... De aanwezigen werpen een handvol aarde in het graf ... De overledene mag niet gecremeerd worden ... De bezoekers leggen een steentje op het graf ... De as van de overledene wordt in de rivier uitgestrooid ... De brandstapel moet gemaakt worden volgens bepaalde rituelen ... De overledene wordt begraven met het gezicht naar Jeruzalem ... Er wordt voorgelezen uit de heilige boeken ... De aanwezigen bidden voor de overledene ... Ze hebben een rouwperiode van 12 dagen ...

2. Bij welke godsdienstige begrafenis past volgend gebed of volgende woorden.

'Net zoals een man versleten kleren wegdoet en nieuwe aantrekt, zo treedt ook de ziel uit versleten lichamen en treedt in andere die nieuw zijn.'

Deze woorden passen bij de begrafenis van ... omdat ze verwijzen naar ...

3. 'Van aarde bent u gemaakt, in aarde wordt u gelegd en uit de aarde wordt u gehaald op de Dag van het Oordeel.'

Deze woorden passen bij de begrafenis van ... omdat ze verwijzen naar ...

3. Zoek in de eerste opdracht gelijkenissen met een christelijke begrafenis.

4. Wat is de bedoeling van de rouwperiode? Vind je zo'n rouwtijd goed? Waarom? Bestaat er ook zo'n rouwtijd bij christenen?

Bron: zelfgemaakte godsdienstcursus van een collega in Don Bosco Hechtel

Werken met de film La Stanza del figlio

Didactische suggestie bij La Stanza del figlio

Filmfragment 1: vanaf 28 min 12 sec tot 41 min 22 sec.

In dit fragment zijn we getuigen van de momenten net voor en net na het ongeluk van Andrea. We zien de verschillende reacties van de vader, moeder en de zus.

Vragen ter bespreking:

Beschrijf de gevoelens die bij de personages naar boven komen. Wat ervaart Giovanni volgens jou als hij op de kermis loopt? Wat wilde de regisseur

hiermee verwoorden?

Filmfragment 2: vanaf 47 min tot 50 min 45 sec.

In dit fragment zien we hoe de vader van Andrea zichzelf verwijten maakt. Hij denkt na over hoe het ongeluk had kunnen vermeden worden.

Vragen ter bespreking:

We zien Giovanni in het begin van het fragment de muziek steeds terugspoelen. Wat willen de filmmakers hiermee zeggen, denk je?

Waarom gaat Giovanni naar de duikerswinkel? Vind je dit logisch? Zou je dat in zijn plaats ook doen?

Wat gebeurt er als de patiënt op consultatie komt? Is dit een normale reactie?

Filmfragment 3: vanaf 54 min 24 sec tot 58 min 32 sec.

In dit fragment zien we het gezin tijdens een herdenkingsviering voor Andrea. De priester spreekt over het onbegrijpelijke van de dood en hoe we alleen lijken te staan met ons geloof.

Vragen ter bespreking:

Welke gevoelens komen in dit fragment naar voor? Bij welke rouwtaak hoort dit fragment? Wat zou jij doen om iemand die je lief had te herdenken? Wat wordt volgens jou bedoeld met de zin: 'als de meester wist wanneer de dief komt,

zou hij niet bestolen worden'? Wat vind je van de reactie van Giovanni ten opzichte van zijn patiënt?"

Didactische suggesties bij andere films

Zie onderdeel 'Didactisch materiaal'

Een film die samen bekeken en besproken wordt, kan een hulpmiddel zijn in het leren omgaan met verdriet en rouw. Onderstaande vragen kunnen op alle films toegepast worden uit de filmlijst van de tweede graad.

In plaats van één film te bekijken, kan je filmfragmenten van verschillende films bekijken. Onderstaande vragen kunnen mits kleine aanpassingen opnieuw gebruikt worden. link didactisch materiaal film (of vermelding hoe ze die DVD kunnen bestellen)

Welk fragment uit de film heeft je het meest geraakt? Verwoord in een paar zinnen wat je zag en wat het met je deed. Is het een situatie die je in je eigen leven herkent? Kan of wil je er iets meer over vertellen? Welke gevoelens werden opgeroepen bij jou? Hoe zou jij omgaan met gevoelens van verdriet, pijn, liefde? Waren er fragmenten waarvan je dacht: zo zou ik ook willen omgaan met mijn

verdriet, zo zou ik ook willen troosten of getroost worden? Wat betekent troosten voor jou? Hoe gaat men in de film om met verdriet, afscheid nemen? Hoe zou jij willen omgaan met verdriet in je relatie, in je gezin? Welk personage in de film bewonder je? Wat doet hij dat zo bijzonder voor je is? Zijn er mensen die mijlpalen zijn in je leven, waar je naar opkijkt? Zijn er waarden die je belangrijk vindt? Welke vragen rond je eigen leven heeft deze film opgeroepen? Kan je met deze vragen ergens terecht? Hoe belangrijk is communicatie, het uiten van gevoelens, vrijheid, verbondenheid,

vriendschap, dromen en verlangens, een thuisgevoel voor jou? Wat doe jezelf om je dromen naar vriendschap en communicatie vorm te geven? Stel dat je een film zou schrijven rond omgaan met verdriet. Welke titel zou je eraan

geven? Waar zou de film zich afspelen? Zou het gaan over één persoon of zou je werken met een gezin waar elke mens, jong en oud, rouwt op zijn manier?

Schrijf een gedicht rond de film die je zag. Hoe heb je de muziek van de film ervaren? Welke sfeer, emoties, gevoelens riep die in

je op?

Werken met filmfragmenten

Zie onderdeel 'Didactisch materiaal', La Stanza del figlio.

Leerlingen bekijken elk fragment afzonderlijk en beantwoorden per fragment onderstaande vragen. Na de filmfragmenten krijgen de leerlingen de kortfilm 'Father and daughter' te zien. Ze lossen de opdracht op die betrekking heeft op de kortfilm. Vervolgens worden de antwoorden in kleine groepjes besproken.

Welke reacties vertonen mensen hier op het verdriet bij de dood? Wat roept dit filmfragment op? Hoe zou jij reageren? Wat zou jij zeggen? Welk beeld heeft je het meest geraakt? Vergelijk de filmfragmenten met de kortfilm 'vader en dochter'. Hoe gaat de dochter in deze kortfilm met de dood om? Hoe denk jij over dood?

Werken met een verhaal?

Er was eens een heel bijzondere boom. Anders dan de andere. Juist daarom was hij zo aantrekkelijk, zo mooi. Het liefst wilde ik altijd in zijn nabijheid zijn. Ik voelde me veilig bij hem. Er was iets vertrouwds tussen ons. Alsof we samen een geheim deelden. Elke dag wandelde ik naar de plek waar mijn vriend stond. Het leek wel of hij steeds mooier werd. Steeds meer bijzonder. Ik vergeet nooit die dag in september. Iedereen was naar het kerkhof. Ik zat in stilte bij mijn boom. Er was iets heels bijzonders die dag. Ik voelde hoe de grond waarop ik zat heilige grond werd. Ik omarmde mijn vriend. Ik weet niet hoelang ik daar zat, maar ineens hoorde ik een zachte, trillende stem. Het was de stem van mijn vriend die zijn verhaal vertelde.

'Het was op een mooie dag. De zon had me overvloedig overgoten met zijn warmte en zijn kracht. Ik voelde me meer dan ooit verwend door het leven. Ik was een en al geluk en toen gebeurde er iets wat mijn leven totaal veranderde. Nooit meer zou de zon mij op dezelfde manier verwarmen. Nooit meer zou de wind op dezelfde manier mijn bladeren beroeren. Plotseling werd het donker om me heen en koud. Ik weet niet of het de duisternis en de ijzige kou van mijn eigen hart waren of dat het buiten echt zo akelig was. Ik voelde alleen dat iets me ten diepste trof. Iets scherp, iets snijdends boorde zich door mij heen. Heel mijn wereld stortte in. Ik werd door de bliksem getroffen. Op dat moment ging het verdriet van heel de wereld door me heen. Een deel van mezelf werd afgescheurd. Ik hield mijn ogen stijf dicht. De weinige bladeren die ik nog had, hield ik angstvallig dicht tegen me aan. Ik weet niet hoelang ik daar stond. Maar toen ik mijn ogen opendeed en eindelijk om me heen durfde te kijken, zag ik hoe zij die mij het dierbaarst was levenloos naast me lag. Toen heb ik mijn takken over haar heen gebogen. Ik heb haar voortdurend zachtjes gestreeld. Met mijn tranen heb ik haar gewassen en met de weinige bladeren die ik nog had, heb ik haar voor altijd toegedekt. Ik voelde vreugde door mijn verdriet. Ik kon haar nog verzorgen. Ik wist dat ze voor altijd zo dicht bij mij zou blijven en ik bij haar.

Groot was mijn verdriet toen ze op een dag haar gebroken maar zo mooie lichaam als een stuk waardeloze materie kwamen ophalen en wegvoerden. Voor altijd weg van mij. Mijn jonge maar dikke schors barstte als teken van eeuwig vaarwel. Langzaam heb ik me in mezelf gekeerd en mijn eigen wonden bekeken. Ik was ten diepste geraakt in mijn kruin. Er was een knoest op de plaats waar de bliksem was ingeslagen. Ik was verminkt. Voor altijd. Mijn takken gingen een andere weg dan ik had gepland. Ik zou nooit de boom worden die ik voor mezelf gedroomd had: gaaf, af, bijna perfect. Ik huilde om het verlies van mijn eigen ik. Toen schaamde ik me weer. Ik wilde niet huilen om mezelf maar om mijngeliefde.

Wat moest er van mij worden? Ik wist heel zeker dat ik nooit meer zo gelukkig zou zijn. Wanhopig begon ik mij te richten op het positieve. Maar alles verbleekte door dit tragische verlies. Toen begreep ik dat ik moest stoppen met me in bochten te wringen, dat ik alleen maar moest toelaten wat er was: pijn, gemis, niet te stillen verdriet. Zo leerde ik langzaamaan ervaren dat ik altijd anders zou zijn dan de anderen. Anders ook dan dat ik ooit gedacht had te worden.'

Mijn vriend keek me ontroerd aan en zei:'Vandaag vertel ik voor het eerst mijn verhaal. Het was mij verborgen geschiedenis die zich op een geheim plekje in mezelf schuilhield. Ik had alles zo diep in mezelf verstopt dat ik het nauwelijks nog kende. De langzame kennismaking met jou en je schroomvolle en oprechte nabijheid hebben me opengebroken. Daarom voel ik nu een diepe tevredenheid en dankbaarheid. zelfs om het leven dat voorbij is. Door jou mocht

mijn geschiedenis van verlies en pijn een verhaal worden van ontdekking en overwinning op die pijn. Ik heb mogen ervaren hoe mijn zijn en mijn pijn jou hebben geraakt. Al vertellend kwam ik tot de ontdekking dat ik mijn dwaze verlangen naar perfect en volledig en af zijn al lang achter me heb gelaten. Het werd me duidelijk dat ik met mijn verwonde kruin en mijn eigenzinnig gevormde takken steeds een eigen taak hebt vervuld in dit bos. Ja, ik bloei anders dan de anderen. Ik ben ook anders. Ik ben degene die onderdak biedt aan de verdwaalde vogels. Ik ben het die een knoest heeft waar eekhoorns in wonen. Ik ben het die schaduw biedt aan treurende geliefden. Ik ben het helemaal alleen. Vandaag raken wij elkaar. Sinds het eerste moment dat ik jou in de kern van je wezen mocht ontmoeten, wist ik dat ook jouw vorm veranderd is. Dat ook jouw ziel verwond werd. Dat ook jij in de volheid van je leven werd losgerukt van een grote geliefde.'

De boom en ik keken elkaar aan. Ik kende geen woorden die konden weergeven wat er in me leefde aan warmte, liefde, herkenning en verbondenheid. Ik kwam dichter bij hem staan en streelde zijn mooie knoest. Eventjes voelde ik hoe een tak heel voorzichtig mijn wang aanraakte en een traan van mijn wangen opzoog.

Die dag was voor mij een wonderlijke dag. Op een heilige plek in het woud van onze ziel hebben de boom en ik elkaars pijn aangeraakt. Nooit zal mijn pijn nog dezelfde zijn want ze werd gedeeld en door mij beluisterd. Nooit zal mijn gemis nog zoveel gebrokenheid meedragen want ik heb iemand ten diepste ontmoet en daardoor werd ik geheeld.

Gesprek in kleine groepjes (max. 4) aan de hand van volgende vragen

Wat voel je bij het horen van dit verhaal? Waar klopt jouw hart voor? Herken je jezelf in dit verhaal? Wat heeft je het meest geraakt in dit verhaal? Wat boeit je in dit verhaal? Wat vond je mooi? Wat vond je droevig Wat zou je willen meemaken of juist niet wat in dit verhaal beschreven staat? De boom heeft een knoest als litteken, wat zijn jouw littekens in je leven? Met wie kan je over deze pijn, deze littekens praten? Schrijf een verhaal over jouw kwetsuren, je littekens. Lees elkaars verhaal en schrijf

bij elk verhaal een vraag je je wil stellen? In de kleine groepjes worden elkaars vragen beantwoord.

Wat is er anders gegroeid of misgroeid in je leven?

Waar ervaar jij troost? Wie is er bijzonder voor jou? Wat maakt dat jij iets of iemand bijzonder vindt? Welke boom zou je willen zijn? Wat is jouw heilige of veilige plek?

Lied van Willem Vermandere

D'r staat in mijn hof nen lelijken boomal veel te lange zo nen aap van nen boomhij moest uit mijn ogen met al zijn venijnen 't moeste maar zulk gene lelijkaard zijn

D' happ' in mijn handen en 'k had goed gemiktGod laat het groeien maar 't is de mens die 't schiktne zwaai in de lucht direct is 't voorbijkrijg ik daar zelf gene slag in mijn zij

Lijk Isaac gered in 't oud testamentDeur 'n engel van God juist op 't laatste momentden hemelse macht smeet mijn happ' in de gronden 't boompje bleef staan daar waar dat 't stond

Vanaf dien dag heb ik het goed gesoigneerdhaast blaadje per blaadje gevisenteerdbij 't minste windje, sneeuwtje of vorstklopte mijn herte van vrees in mijn borst

en iedere lente heb ik diep gezuchtals ik 't boomt je zag groeien scheefweg in de luchten 'k leefde gelukkig en ie was content'k en heb mijn eigen kinders nooit zo verwend

en als ik ga dood gaan plant nevens mijn kruistwee takken van 't boompje van achter mijn huisdat 'k d' eeuwigheid lang kan slapen en dromendiep aan de wortels van mijn bloedeigen bomen

Klasgesprek

Moeten bomen met een eigenaardige vorm blijven leven?

Hoe dacht de persoon aan het begin van het lied over de boom? Veranderen zijn gevoelens ten opzichte van de boom? Blijft hij het tot het einde toe een lelijke boom vinden? Hoe zou jij omgaan met een 'lelijke' boom? Verdienen ze een plaats bij de bomen? Hebben ze recht van bestaan? Moeten ze gekapt, uitgeroeid verdreven worden? Welke groeiwijzen hebben wel recht van bestaan? Welke niet? Waarom wordt die boom waardevol voor de persoon in het lied? Heeft die lelijke boom iets te maken met zijn eigen leven? Zou hij zichzelf in de boom herkennen? Waaraan merk je dat? Waarom wil hij begraven worden in de buurt van die boom? Kan je dat begrijpen? Zegt het lied iets over hoe je kan omgaan met moeilijke gevoelens? De zanger spreekt van een 'hemelse macht' en een 'engel van god' Wat bedoelt hij daarmee? Wat brengt dit teweeg? Wat zegt dit over God? Wat zegt dit over zorgzaam omgaan met elkaar?

Vuurritueel

Doel: Met dit ritueel proberen we leerlingen gevoelig te maken voor symbolische handelingen die het samenzijn versterken.

Materiaal: gekleurde kaartjes, schrijfgerief, muziek en kaarsjes, een aarden pot

Werkwijze: Nodig de leerlingen na het verhaal en de bespreking van de boom uit om in stilte te zitten. Zet rustgevende muziek op.

Bereid hen voor om in gedachten terug te gaan naar mooie momenten, naar de liefde die gedeeld werd. Nodig de leerlingen uit om alles wat moeilijk is op een kaartje te schrijven. Voor elk pijnlijk gevoel wordt een andere kleur gekozen.

In een ritueel worden de briefjes buiten verbrand. Er kan bijgezegd worden: 'ik gooi dit stukje pijn in het vuur zodat het grote Vuur in mij nog heviger kan branden. Of de leerlingen kiezen ervoor om het in stilte te doen. De as wordt aan de aarde teruggeven onder een boom.

In de klas wordt deze activiteit afgerond met de bezinning in powerpoint: eerste gedeelte.

Werken met poëzie: eerste methode

Elke leerling krijgt de opdracht tegen de volgende les om een gedicht te zoeken dat hem/haar treft vanuit zijn/haar verdrietervaringen. Er zijn heel wat gedichten te vinden over 'afscheid nemen' bij link: meditatief materiaal, poëzie. Je kan deze link aan de leerlingen doorgeven.

Iedereen brengt het gekozen gedicht naar voor met een korte toelichting. Tussen elk gedicht wordt even klassieke muziek gespeeld.

De gekozen gedichten worden op het prikbord gehangen of kan door de leerkracht gebundeld worden voor elke leerling.

Werken met poëzie: tweede methode

Voor deze activiteit gaan de leerlingen naar een sfeervolle stille plaats waar de gedichten ophangen. Ze gaan maximaal per twee bij een gedicht staan. De gedichten hangen ver uit elkaar om de ander niet te storen. Ze schuiven uurwerksgewijze op.

Alle leerlingen lezen alle teksten twee keer: de eerste maal lezen ze de gedichten 'met hun verstand' waarna ze nog eens rustig rondgaan om de teksten 'met hun gevoel, hun hart' te lezen.

Dan gaan de leerlingen rustig bij het gedicht van hun voorkeur staan. Soms staat er een vrije grote groep bij eenzelfde gedicht, maar dit is geen belemmering.

Tijdens het lezen speelt op de achtergrond klassieke muziek.

Daarna gaan de leerlingen naar de klas. Hier krijgen ze de teksten van de gedichten op 3 à 4 bladzijden samengebracht met de opdrachten. De leerlingen lossen eerst apart de verschillende opdrachten op. Daarna zoeken ze de leerlingen op met hetzelfde gedicht en bespreken de opdrachten. Het lesuur wordt afgesloten met het voorlezen van de verschillende gedichten. Tussen elk gedicht speelt men rustige muziek zodat elk gedicht kan bezinken.

Individuele opdracht:

Schrijf voor jezelf neer wat je beleeft, wat je voelt, waaraan je denkt, wat je treft als je dit gedicht leest.

Wat zou de dichter bedoeld hebben? Zijn er volgens jou belangrijke elementen of ideeën die ontbreken? Als het gedicht waar is, wat zijn dan de gevolgen?

Opdracht groepswerk:

Overloop de individuele opdracht. Waar zijn jullie het eens met elkaar? Waar verschillen jullie in interpretatie?

Voor de gedichten kan de leerkracht een selectie maken van gedichten die te vinden zijn in het onderdeel meditatief materiaal: poëzie. Selecteer minstens 15 gedichten,vergroot deze gedichten om ze in de stille ruimte op te hangen. Tevens bundel je ze ook om aan de leerlingen te geven in de klas.

Men kan dezelfde werkwijze gebruiken, maar in plaats van gedichten worden kunstwerken gebruikt.

Derde graad

Stellingenspel

"Aan de hand van stellingen nodigt men leerlingen uit om na te denken en te praten over de dood. Hieronder vindt men een lijst van bruikbare stellingen."

Als ik toch moet sterven, wil ik in stilte gaan. Wanneer je verdrietig bent, blik dan opnieuw in je hart en je zult zien dat je weent om

wat je vreugde schonk. (Kahil Gibran, uit de Profeet) Ik ben niet bang om dood te gaan. Ik wil er alleen niet bij zijn als het gebeurt. (Woody

Allen) Voor niets krijg je zoveel voorbereidingstijd als voor de dood. Is het dan niet vreemd

dat vrijwel niemand er op voorbereid is? (F. Hellers) Bang voor de dood? Hoe kan je nu bang zijn voor iets waarvan je geen voorstelling

kan maken? (Jules Deelder) Indien gij de geest van de dood aanschouwen wilt, open dan wijd uw hart voor het

lichaam des levens. Want leven en dood zijn één, zoals de rivier en de zee één zijn. (Kahil Gibran, uit de Profeet)

De mens verbeeldt zich dat het de dood is die hij vreest, maar wat hij vreest is het onvoorziene, de explosie. De mens is bang voor zichzelf, niet voor de dood. (Antoine de Saint-Exupéry, uit de Oorlogsvlieger)

Verdriet zie je niet, je bent het. Soms went het, soms niet. (J.C. van Schagen) Als mijn tijd gekomen is, wil ik van niemand rouw…(Chairil Anwar)

Interreligieuze dialoog

Aan de hand van het artikel 'Als je huilt, kraken de botten in het graf. Rouw bij Turkse en Marokkaanse meisjes en vrouwen in Nederland' (MGv 1999-6, p. 616 - p.629) bestuderen de leerlingen de rouwverschillen tussen moslims en christenen.

De leerlingen lezen dit artikel thuis. Tijdens een groepswerk lossen ze volgende vragen op:

In welke boeken staat geschreven wat moslims geloven over de dood? Hoe kan een moslim voorspraak krijgen in het hiernamaals? Hoe kunnen moslims na de dood het paradijs bereiken? Beschrijf de rituele wassing na het overlijden. Waarom worden vrouwen uitgesloten van het dodengebed en de begrafenis? Hoe lang rouwen moslims? Wat doet men tijdens de rouwperiode? Hoe verandert de sociale positie van de vrouw en de kinderen als de vader overlijdt? Hoe staat de islam in conflict met de volksgebruiken? Illustreer met een voorbeeld. Met welke tegenstrijdigheden worden moslimmeisjes in het Westen geconfronteerd?

Als de school moslimleerlingen heeft, is dit een kans om deze leerlingen te interviewen over afscheid nemen in de islam.

Rouwmodellen

Aan de hand van een opgegeven bibliografie bestuderen de leerlingen het faseringsmodel van dr. E. Kübler-Ross, het doolhof van Ter Horst en het takenmodel van J.W. Worden. De leerlingen stellen deze modellen schematisch voor. Bovendien vermelden ze van elk model de sterkte en de zwakte.

De leerlingen passen het model van J.W. Worden toe op de film 'Buitenspel'. Ze gaan de verschillende rouwtaken die in de film aan bod komen met filmfragmenten illustreren.

Variant voor de film 'buitenspel' is de tekst van Augustinus.

De dood is niets.Ik ben slechts aan de overkant.Ik ben mezelf. Jij bent jezelf.Wat we voor elkaar waren, zijn we nog altijd.Noem me zoals je me steeds genoemd hebt.Spreek tegen me zoals weleer,op dezelfde toon, niet plechtig, niet triest.Lach om wat ons samen heeft doen lachen.Denk aan mij, bid met mij.Spreek mijn naam uit thuiszonder hem te benadrukken,zonder zweem van droefheid.De draad is niet gebroken.Waarom zou ik uit jouw gedachten zijn?Omdat ik uit je gezichtsveld ben?Nee, ik ben niet ver,juist aan de andere kant van de weg.Je ziet, alles gaat goed…Je zult mijn hart opnieuw ontdekkenje zal de zuivere tederheid terugvinden.Dus droog je tranen en ween niet,Als je van me houdt.

Augustinus

Klasgesprek:

Wat raakt je in deze tekst? Kun je dat onderschrijven: de dood is niets? Kun je de ervaring delen dat je een geliefde overledene heel dichtbij kunt voelen?

Hoe? Hoort sterven bij het leven of is het iets dat buiten jezelf staat? Neem je de tijd om bezig te zijn met het eigen sterven? In welke fase of taak van het rouwproces zou deze tekst geschreven kunnen zijn?

E. Kübler-Ross onderscheidt fasen in het rouwen. Na de schok spreekt ze over: de ontkenning en isolering, ergernis en woede, het marchanderen, de depressie en de aanvaarding.

Volgens de Amerikaanse psychiater J.W. Worden staan je na het verlies van een dierbare vier dingen te doen:

het aanvaarden van het verlies het verwerken van de pijn, het voelen van de pijn die het gevolg is van het verlies je aanpassen aan een leven waarin de overledene ontbreekt de overledene emotioneel een plaats geven en het oppakken van de draad van het

leven

Ethiek en sterven

De film 'Mar adentro' is een ideale film om grensmomenten binnen te brengen in de klas. De euthanasieproblematiek wordt vanuit verschillende standpunten belicht.

De film is een waar gebeurd verhaal. Ramon Sampedro, een Spaanse man die als twintiger een duik neemt in een te ondiep deel van de zee, breekt z'n nek. De volgende drie decennia brengt hij door in bed, volledig afhankelijk van zijn familie. Hij kan enkel zijn hoofd bewegen. Met behulp van een (eveneens terminaal zieke) advocate begint Ramon een lijdensweg langs de rechtbanken opdat hij legaal euthanasie zou kunnen plegen. Maar de overheid blijft doof voor hem. Na 28 jaar gevangenschap in zijn lichaam, ziet hij uiteindelijk geen andere oplossing meer dan cyaankali in te nemen.

Deze film gaat over een persoon, die voor zichzelf de keuze heeft gemaakt en deze gerespecteerd wil zien.

Klasgesprek aan de hand van volgende vragen:

Vragen gebaseerd op Mar adentro

Mag Ramon, die bij zijn volle verstand is, een persoonlijke beslissing nemen om uit het leven te stappen als hijzelf dat leven als onwaardig beschouwt?

Is verlamd zijn een reden om euthanasie te plegen? Hoe sta je tegenover het standpunt van de broer van Ramon? Wat denk je van de

priester? Moet de beslissing van iemand om niet verder te leven gerespecteerd worden? Beoordeel: 'Het leven is een recht, geen plicht'. Welke argumenten hanteren de broer en de priester als pleidooi voor het leven? Wat vind je van de stelling van Ramon: 'Alleen zij die werkelijk van mij houdt, kan

mij helpen met het verwezenlijken van mijn ultiem doel'. Hoe sta jij tegenover het standpunt van Ramon Sampedro?

De leerlingen krijgen als thuisopdracht om in de kijker 'Eerbied voor het leven. Toch vragen over euthanasie' te lezen. Ze kunnen kiezen tussen achtergrondinformatie, theologische basisliteratuur of de lesimpulsen. Op deze manier kan men diepgang krijgen tijdens het gesprek dat betrekking heeft op de ethische aspecten van de grensmomenten.

Vragen verwijzend naar de ethische aspecten van grensmomenten

Hoe kan je eerbied voor het leven verbinden met de vraag naar euthanasie? Kan euthanasie als een gewone keuzemogelijkheid voor de patiënt? Heeft een mens in bepaalde gevallen het recht om te beslissen over het beëindigen van

het leven van zichzelf en/of van een ander? Welke rol mag het christelijk geloof spelen in het debat over en de tot standkoming

van de wetgeving inzake euthanasie? Welke rol mag ze niet spelen? Op welke wijze moeten de standpunten van andere levensbeschouwingen zoals de

vrijzinnigen, moslims en joden een rol spelen in het debat over de wetgeving rond euthanasie?

Wat is er nodig: een wet die euthanasie mogelijk maakt; of een wet die waarborgt dat je niet tegen je wil in sterft?

Kan euthanasie een behandeling worden zoals een andere, waarbij de patiënt het recht heeft op een 'zachte dood'? Is dit menswaardig sterven?

Werken met de film 'Sous le sable'

Didactische suggestie bij 'Sous le sable'

Filmfragment vanaf het begin van de film tot 22 min 45 sec.

In dit fragment zien we hoe Jean en Marie aankomen op hun vakantiebestemming en hoe hun relatie is. De volgende dag gaan ze naar het strand en Jean verdwijnt als hij gaat zwemmen. We zien hoe Marie reageert op zijn verdwijning.

Vragen ter bespreking:

Welke indruk maakt het koppel op je? Hoe zou je hun relatie omschrijven? Welke indruk maakt de man? Welke indruk maakt de vrouw? Hoe reageert Marie de eerste momenten en dagen na de verdwijning van haar man?

Wat doet ze concreet? Welke gevoelens roept het bij haar op? Beschrijf het gedrag van Marie als we haar later, in de winter, terugzien. Hoe reageren haar vrienden als Marie over Jean spreekt alsof hij nog leeft? Waarom denk je dat het voor haar moeilijk is zijn overlijden te accepteren? Vind je in het fragment fasen terug van het rouwproces? Welke?"

Werken met een kortfilm: eerste, tweede en derde graad

Father and daughter, 2000, kortfilm.

In deze film wordt niet gesproken. Het zijn de beelden die spreken. Het meisje komt voortdurend terug naar dezelfde plaats waar ze afscheid heeft genomen van haar vader. Dit doet ze een leven lang. Ze zoekt steeds opnieuw de plek op waar haar levensverdriet mee verbonden is. Het verdriet waait niet weg. Het overleeft alle seizoenen van haar leven. De plek is een deel van haar leven geworden.

Didactische suggestie bij 'Father and daughter'

Vragen ter bespreking:

Welke gevoelens roept deze film bij jou op? Wat vertelt deze tekenfilm ons over verdriet? Wat is de rol van seizoenen in deze film? Welke rouwtaken herken je in 'father en daughter'? Hoe begrijp jij het einde van de film? De wegen van verdriet zijn moeilijke wegen. Hoe brengt de regisseur deze gedachte in

beeld?

Aan de hand van film en filmfragmenten krijgen leerlingen inzicht op de manier hoe mensen omgaan met verlieservaringen. Kies filmfragmenten zo, dat ze op korte tijd de essentie tonen om van daaruit te komen tot verwerking via een kringgesprek of een andere werkvorm. Je geeft de leerlingen van tevoren gerichte vragen mee, zodat het geen vrijblijvend TV-kijken wordt.

Film

Een film die samen bekeken en besproken wordt, kan een hulpmiddel zijn in het leren omgaan met verdriet en rouw. Onderstaande vragen kunnen op alle films toegepast worden uit de filmlijst van de derde graad.

In plaats van één film te bekijken, kan je filmfragmenten van verschillende films bekijken. Onderstaande vragen kunnen mits kleine aanpassingen opnieuw gebruikt worden.

Welk fragment uit de film heeft je het meest geraakt? Verwoord in een paar zinnen wat je zag en wat het met je deed. Is het een situatie die je in je eigen leven herkent? Welke gevoelens werden opgeroepen bij jou? Hoe zou jij omgaan met gevoelens van verdriet, pijn, liefde? Waren er fragmenten waarvan je dacht: zo zou ik ook willen omgaan met mijn

verdriet, zo zou ik ook willen troosten of getroost worden? Hoe zou jij willen omgaan met verdriet in je relatie, in je gezin? Welke vragen rond je eigen leven heeft deze film opgeroepen? Kan je met deze vragen ergens terecht? Welke zinvragen roept de film bij je op? Wat is voor jou de zin van het leven? Wat geeft je leven zin? Hoe heb je de muziek van de film ervaren? Welke sfeer, emoties, gevoelens riep die in

je op? Wat doet deze film met me?

2. Curatieve werkvormen

De rouwgroep

Rouwende leerlingen kunnen terecht in een rouwgroep op school. Deze rouwgroep kan begeleid worden door de pastoraal dragende groep. Rouwgroepen zijn nog niet in alle katholieke scholen aanwezig, maar men stelt momenteel een duidelijke toename van deze groepen vast in Vlaanderen.

Op schoolniveau blijkt dat twee tot drie procent van de leerlingen de afgelopen vijf jaar een verlieservaring heeft meegemaakt. Bovendien hebben we leerlingen die op jonge leeftijd een verlieservaring hebben meegemaakt. Tijdens de puberteit roept dit verlies weer vragen op. Daarnaast zijn er nog leerlingen die een vriend of klasgenoot verloren hebben. Dat maakt dat het percentage rouwende leerlingen veel hoger is dan de hogervermelde drie procent.

Waarom opteren voor een rouwgroep op school?

De school is een vertrouwde omgeving waar de leerling wat afstand kan nemen van zijn emoties. Thuis over verlies praten is voor jongeren moeilijk omdat ze angst hebben andere gezinsleden te kwetsen of verdrietig te maken. Een externe hulpverleningsinstelling heeft te veel afstand en geeft de indruk dat rouw abnormaal is. Terwijl het gaat om gezonde jongeren die het door een verlieservaring extra moeilijk hebben.

De school is een goede invalshoek; de omgeving is bekend, de mensen zijn vertrouwd, de jongeren zijn rechtstreeks aan te spreken. De rouwgroepen kunnen goed in een schoolsetting ingepast worden omdat scholen nog andere trainingen aanbieden zoals een sociale vaardigheidstraining, een faalangstreductietraining,…

Een ander argument om met een rouwgroep te starten op school is efficiëntie. Als meerdere leerlingen aandacht vragen om hun verlies is het efficiënter om deze hulpvraag in een groep op te pakken. Het belangrijkste argument is dat leerlingen met normale rouw veel meer aan elkaar hebben dan aan goedbedoelde adviezen van volwassenen.

Doel van de rouwgroep

Eén van de belangrijkste functies van de rouwgroep is het bevestigen en normaliseren van de ervaring van de rouwenden. Een rouwgroep is niet de oplossing voor alle rouwende leerlingen. Er zijn leerlingen die op school niets willen horen over hun verlies. Dit is de enige plaats waar alles hetzelfde is gebleven en dat willen ze zo houden. Toch betekent één keer 'nee', niet voor altijd 'nee'. Het is zinvol om deze leerlingen bij een volgende samenkomst opnieuw uit te nodigen.

Doelen van de rouwgroep:

ervaringen, gedachten en gevoelens delen creëren van gevoelens van verbondenheid werken aan opnieuw een overzicht krijgen van de eigen situatie vergroten van zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde uitbreiden en verbeteren van strategieën om om te gaan met verlies werken aan het krachtiger maken van de rouwende leerling 313

Begeleiden van een rouwgroep

De meeste leerkrachten zijn niet opgeleid om rouwende leerlingen bij te staan, zeker niet in een rouwgroep. Het is dan ook raadzaam om eerst een degelijke training te volgen. Deze training bestaat uit theoretische informatie over rouwende adolescenten, gekoppeld aan de eigen rouwervaringen. Zij moeten zelf een aantal oefeningen leiden, een toegepast programma voor de eigen school uitwerken en een invoeringsplan maken. Best begeleiden twee leerkrachten met opleiding een rouwgroep. Men kan als katholieke school vragen aan leerkrachten die deel uitmaken van de pastoraal dragende groep om deze opleiding te volgen. De pastoraal dragende groep wordt dan ook een groep die leerlingen draagt die het extra moeilijk hebben.

Zorg voor de begeleiders

Collega's kijken soms met argusogen naar de rouwbegeleiding omdat zij vinden dat leerkrachten geen psychologen zijn en het begeleiden van een rouwgroep niet bij hun opdracht hoort. Ook ouders verwachten veel. Dit verhoogt de druk van de begeleiding.

Rouw gaat ook bij de begeleiding gepaard met hevige emoties. De begeleiding moet kunnen omgaan met sterke emoties, zowel van de deelnemers als van zichzelf. De gemotiveerde begeleiders investeren veel energie in de groep. Het gevaar bestaat dat ze te weinig aandacht hebben voor eigen welzijn. Een belangrijke bijdrage voor de begeleidende leerkrachten is een

goede inbedding van hun werk in de schoolorganisatie en een morele ondersteuning van de schoolleiding.

Doe-activiteiten tussen overlijden en begrafenis of kort erna

Ballonnen met kaartjes maken, stenen beschrijven, vlinders tekenen

De leerlingen verwoorden op deze manier een wens voor de overledene of datgene wat ze nog willen zeggen.

Materiaal: witte ballonnen gevuld met helium, kleine gekleurde kaartjes, lintjes, witte stenen, dikke waterbestendige stiften, papier, schaar, verf, kleurpotloden

Werkwijze: De leerlingen krijgen een gekleurd kaartje waarop ze een boodschap kunnen schrijven voor de overledene. ze schrijven hun naam eronder. Het kaartje wordt aan de ballon geknoopt. Deze ballonnen kunnen opgelaten worden bij de begrafenis van een medeleerling.

De leerlingen schrijven op een steen een boodschap en hun naam. Deze steen krijgt een plaats bij het graf of je kan als leerkracht in de klas in een hoekje een plekje maken voor deze stenen.

De leerlingen tekenen vlinders en kleuren en beschilderen ze. In de vleugels schrijven ze woorden over de overledene. Je kan in de klas een vlinderboom maken en de vlinders hierin een plaats geven. Of de leerlingen kunnen de vlinders meegeven in de kist.

Een troostboom

Een troostboom is een grote tak in de groepsruimte waaraan de leerlingen tekeningen, brieven voor de ouders of teksten hangen. Ze dienen als troost voor de familie van de overleden leerling. Ze kunnen verzameld worden om aan de familie te geven tijdens het rouwbezoek.

Herinneringsboek of troostboek

Dit boek is een variatie op de troostboom. In dit boek worden tekeningen, brieven en andere teksten geplakt. Het boek wordt aan de familie gegeven als troost maar ook als herinnering. Het is een onbetaalbare kostbaarheid voor de ouders, broers en zussen. Leerlingen kunnen aan dit boek werken de eerste paar dagen na het overlijden.

OH-spel (associatiespel) tweede en derde graad

Dit spel (te verkrijgen bij centrum informatieve spelen) bestaat uit 100 kaarten met geschilderde tekeningen en 100 kaarten met woorden.

De tekeningkaarten worden op de tafel gelegd met de tekeningen naar boven…Ieder haalt er voor zich een tekening uit die voor hen, nu, het meest past bij hun manier van verdrietverwerking…

Iedereen wordt uitgenodigd zijn kaarten voor zich uit te leggen en z'n associatie te verwoorden… een stukje verhaal voor zichzelf te vertellen.

Dit spel is bruikbaar voor bijna alle thema's

Vier basisgevoelens (na uitvaartplechtigheid)

Als klasleraar heb je bij het overlijden van een leerling ook de taak van nazorg. Hoe verwerken de leerlingen de gebeurtenis? Hoe gaan zijn om met de rouwtaken? Komt niemand in het doolhof van verdriet te zitten? Daarom besteed je best als mentor in de eerste weken na het overlijden nog enkele lessen aan het rouwproces van de leerlingen.

Geschikte activiteit voor de eerste drie jaren van het secundair onderwijs.

Materiaal: vier grote vellen papier, stiften en schrijfgeriefWerkwijze: Deze methode heeft als doel dat leerlingen hun gevoelens uiten.

Vier leerlingen gaan met hun rug op een groot stuk papier liggen met de benen lichtjes gespreid. Andere leerlingen tekenen hun omtrek af met een stift. Elk figuur krijgt in het hoofd een ander gevoel: blij, bang, boos, bedroefd. Je hangt deze papieren tegen de muur en laat de leerlingen ervoor gaan staan. Aan de hand van een aantal vragen gaan de leerlingen bij de figuur staan die overeenkomt met hun gevoel bij die vraag. Nodig hen uit te vertellen waarom ze daar staan en noteer in het kort hun antwoorden in de getekende figuur.

Let er als leerkracht wel op dat geen discussie ontstaat bij de verschillende meningen. Iedereen heeft recht om zich te voelen zoals hij dat wil. Alle antwoorden zijn goed.

Wat voel je als je aan … denkt toen hij nog in onze klas was? Wat voel je als je denkt aan het moment dat ik jullie vertelde dat hij dood was? Wat voel je als je terugdenkt aan het brengen van de laatste groet? Wat voel je als je terugdenkt aan de uitvaartplechtigheid? Wat voel je als je terugdenkt aan de opvang van de klas? Wat voel je als je aan de dood denkt? Wat voel je als je als je aan je eigen dood denkt? Wat voel je nu na deze activiteit?

Laat de papieren nog een tijdje hangen in de klas en nodig de leerlingen uit om hun gevoelens en gedachten te noteren op momenten dat zij dat wensen.

Doodeerlijk

De leerkracht heeft vooraf een aantal aanvulzinnen met grote letters op kaarten geschreven. De leerlingen zitten in een kring en nemen om beurten een kaart van de stapel. Ze lezen de zin voor en vullen die vanuit hun eigen beleving aan. Ook de andere kunnen de kans krijgen deze zin aan te vullen

Voorbeelden van aanvulzinnen:

Er is me nooit verteld dat……………. Ik wou dat ik kon…………………….. Toen ik hoorde dat ………………….. Vaak vraag ik me af …………………. Ik zou willen dat ik nooit……………..

Ik zou nu tegen ………………willen zeggen……………. Sinds het overlijden van ………………voel ik me………….

Werkvormen die aansluiten bij de vier rouwtaken

Rouwtaak 1: De realiteit van het verlies erkennen

Hoop en angst

Alle leerlingen van de rouwgroep krijgen een blad dat ze in twee plooien. Aan de rechterzijde schrijven ze in drukletters HOOP, aan de linkerzijde BANG. De leerlingen noteren drie dingen waarop ze hopen in de groep en drie dingen waarvoor ze bang zijn in de groep. Deze blaadjes worden verzameld in een doos. Vervolgens neemt om de beurt een leerling een blad en leest dit voor. Na elk blad is er een moment van stilte.

Doel van deze activiteit is leerlingen laten realiseren dat de andere leerlingen met dezelfde gevoelens en gedachten zitten. Deze activiteit is een goede ijsbreker.

Mijn verhaal

Alle leerlingen zitten in de cirkel. De begeleider heeft de praatstok en vertelt over zijn/haar verlieservaring. Hij/zij vertelt wie de overledene was, hoe hij/zij dood ging, waar hij/zij was toen hij/zij het vernam. Als de begeleider zijn/haar verhaal verteld heeft, kan hij/zij de praatstok doorgeven aan een lid van de groep. Bij het gebruik van de praatstok betekent dit dat zolang iemand de praatstok in de hand heeft, de aandacht bij hem/haar is, ook al wordt er niets gezegd.

Na deze ronde krijgen de leerlingen een gekleurd werkblad met de contouren van een vogel. Ze schrijven hierin de naam en de geboorte- en sterfdatum van hun persoon. De vogel wordt uitgeknipt en op een prikbord gehangen.

Iedereen heeft het recht om te passen als hij/zij nog niets kan of wil vertellen.

Zoveel vragen zonder antwoord

Omgaan met de eerste rouwtaak veronderstelt de realiteit van het verlies onder ogen zien. ook al zijn er veel vragen waar geen antwoord op is, belangrijk is dat deze vragen gesteld worden.

Materiaal: rustige muziek, papier, schrijfgerief, kaarsen

Activiteit: De leerlingen schrijven op een blad papier al de vragen die ze nog hebben rond verlies, pijn, verzet, woede, dood, afscheid…Op de achtergrond is rustige muziek aanwezig.

De briefjes worden opgevouwen en opgehaald in een doos. De begeleider husselt ze door elkaar en om beurten mag iedere deelnemer er een papiertje uithalen. De leerling leest de vraag voor. Hij/zij mag zelf een antwoord geven. Als de leerling geen antwoord weet, vraagt de begeleider wie in de groep kan helpen. Het kan zijn dat niemand een antwoord heeft. Dan wordt er bijvoorbeeld afgesproken dat twee deelnemers samen een huisarts opbellen of een

begrafenisondernemer, of dat iemand internet raadpleegt. In de volgende sessie worden deze vragen dan terug opgenomen.

Men sluit de activiteit af met een bezinningstekst, suggesties van teksten.

Suggestie: bezinningstekst

Indien ik de woorden kendeom antwoord te geven op je duizend vragen dan praatte ik met je, uren en dagen lang.

Indien ik genezen kon wat omgaat in je hartaan onmacht en verdriet dan bleef ik naast je staan uren en dagen lang.

Maar ik ben niet groterniet sterker dan jijen ik weet niet allesen ik kan niet zoveel,

ik ben maar een vriend op je weg,al uren en dagen lang.

Bron: onbekend

Rouwtaak 2: Ervaren het verlies. Het voelen van de pijn

Mijn gevoel, mijn kleur, mijn symbool

De leerlingen krijgen een werkblad waarop acht gevoelens staan (gelukkig, verdrietig, boos, liefde, angst, pijn, alleen voelen en schuld)

Aan de leerlingen wordt gevraagd om de kleuren en symbolen die ze associëren met deze gevoelens te benoemen en deze te koppelen aan mensen, plaatsen en gebeurtenissen die verbonden zijn met elk van deze acht gevoelens. Bijvoorbeeld: Gelukkig wordt geassocieerd met de kleur geel, het symbool zon en de gebeurtenis is de zonnige vakantie in Frankrijk van vorige zomer.

De leerlingen bespreken deze werkbladen per twee of in kleine groepjes.

Speciale aandachtspunten bij de nabespreking:

Houden van en zich verbonden voelen, heeft als keerzijde loslaten en rouwen. Tegenstrijdige gevoelens hebben is niet vreemd. Onrechtvaardigheid: Het leven is niet logisch en niet rechtvaardig en de natuurlijke

orde wordt niet altijd gerespecteerd .

Je binnenste buiten

De leerkracht tekent de omtrek van de leerling op een groot vel papier. Hij/zij bevestigt het getekende vel papier op een nieuw vel papier en knipt het bovenste deel open. De leerlingen noteren hun gevoelens. Het gevoel dat ze het meest ervaren, schrijven de leerlingen in de grootste letters, het gevoel dat ze het minst ervaren in de kleinste letters. Ze schrijven het gevoel op de plaats waar ze het in hun lichaam voelen en geven dit gevoel een kleur. De verschillende tekeningen worden in plenum besproken.

Fotospel

Het vertellen over je gevoelens bij het verlies met behulp van foto's is een oefening uit deze tweede rouwtaak. De foto geeft houvast bij het vertellen en brengt onbewust dingen naar boven die anders niet aan bod komen.

In het midden van de groep worden de foto's van 'Het fotospel van de PPC Groep (bestelnummer 2.520.33)' uitgespreid.

De leerlingen kiezen een foto die het best weergeeft hoe de leerling zich voelde de eerste tijd nadat papa/mama/zus/… overleden was.

of

De leerlingen kiezen een foto die het best weergeeft hoe de leerling zich nu voelt . Ze vertellen aan elkaar waarom ze die foto gekozen hebben en welk gevoel die foto bij hen oproept.

Een variatie bestaat uit werken met muziek. Deze activiteit komt elke bijeenkomst terug. De jongeren brengen om beurten muziek mee die te maken heeft met hun gevoelens rondom het verlies. Het kan muziek zijn uit de afscheidsdienst, muziek waar de overledene van hield of muziek waar ze naar luisteren om weer uit de put te raken.

De gevoelsdoos (bangdoos, boosdoos, blijdoos en de verdrietige doos)

Jongeren hebben behoefte aan erkenning van hun gevoel. De gevoelsdoos is eigendom van de jongeren. Ze bepalen zelf wat met de doos gebeurt en wie de doos mag openen. Jongeren leren op deze manier grenzen trekken ten behoeve van zichzelf en hun gevoel. Tegelijkertijd leren ze hun gevoel te delen met anderen.

De doos kan gebruikt worden om er briefjes, foto's, voorwerpen, tekeningen…die verband houden met dat gevoel, in te bewaren.

Tijdens de samenkomst versieren de jongeren de doos rond een bepaald gevoel. De begeleiding benadrukt dat via de versiering van de doos het gevoel een vorm krijgt. Een boosdoos zal er heel anders uitzien dan een verdrietige doos.

Materialen die men kan gebruiken voor de doos: een schoendoos, pluimpjes, foto's, verf, touw, sterretjes,…

Huilen en lachen

In deze tweede rouwtaak drukken jongeren hun gevoelens uit.

Materiaal: papier, kleurpotloden en schrijfgerief

Werkwijze: Op de ene helft van het papier wordt een grote traan getekend die symbool staat voor het verdriet, daarin komen alle pijnlijke en moeilijke gevoelens. op de andere helft wordt de zon getekend met daarin alles wat vreugde of geluk schenkt of schonk. Met behulp van de praatstok worden deze tekeningen bekeken. Deze activiteit wordt afgesloten met een bezinningstekst van Kahil Gibran.

Over vreugde en smart

Toen zei een vrouw: Spreek tot ons over vreugde en smart.En hij antwoordde:Je vreugde is onthulde smart. En de bron waaruit je lach ontspringt, werd vaak gevuld met je tranen.Hoe kan het anders zijn? Hoe dieper de smart in je wezen kerft, hoe meer vreugde je kunt bevatten.Is niet de beker die je wijn bevat dezelfde beker die in de oven van de pottenbakker werd gebakken?En is niet de luit die je geest kalmeert hetzelfde hout dat door mensen werd uitgehold?Wanneer je blij bent, schouw dan diep in je hart, en je zult zien dat enkel wat je smart gegeven heeft, ook vreugde brengt. Wanneer je verdrietig bent, blik dan opnieuw in je hart en je zult zien dat je weent om wat je vreugde schonk.Sommigen zeggen: "Vreugde is groter dan smart", en anderen: "Neen, de smart is groter."Maar ik zeg je: ze zijn onafscheidelijk. Zij komen tezamen, en wanneer de een met je aanzit aan je tafel, moet je bedenken dat de ander slaapt in je bed.

Voorwaar, als een weegschaal hang je tussen je smart en je vreugde. Alleen wanneer je ledig bent, sta je stil en ben je in evenwicht. Wanneer de schatbewaarder je opneemt om zijn goud en zilver te wegen, moet je vreugde of smart rijzen of dalen.

Kahlil Gibran

De herinneringsdoos

De herinneringsdoos is een variatie op de gevoelsdoos.

Materiaal: lege doos, gekleurd papier, lijm, nietmachine, versiermateriaal: kralen, slingers, schelpjes,… Foto's, voorwerpen, herinneringen die de jongere zelf meebrengt.

Werkwijze: Elk maakt een doos met al die materialen. Op een gekleurd papier worden de foto's geplakt. Bij elke foto wordt een verhaal of gedicht geschreven.

Deze symbolische dingen vol herinneringen krijgen een plekje in de versierde doos. Welke plaats krijgt elk ding in de doos? Nodig de leerlingen uit om hierover te vertellen. Deze activiteit kan afgerond worden met het lied van Bram Vermeulen Testament of het verhaal van Toon Tellegen Bewaren of een bezinningstekst

Bewaren

Op een avond zaten de eekhoorn en de mier naast elkaar op de bovenste tak van de beuk. Het was warm en stil en zij keken naar de toppen van de bomen en naar de sterren. Zij hadden honing gegeten en gepraat over de zon, de oever van de rivier, brieven en vermoedens.

"Ik ga deze avond bewaren", zei de Mier. "Vind je dat goed?"

De eekhoorn keek hem verbaasd aan.

De mier haalde een klein zwart doosje te voorschijn.

"Hier zit ook al de verjaardag van de lijster in", zei hij.

"De verjaardag van de lijster?", vroeg de eekhoorn.

"Ja", zei de mier en hij pakte die verjaardag uit het doosje. En zij aten weer zoete kastanjetaart met vlierbessenroom, en ze dansten weer terwijl de nachtegaal zong en het vuurvliegje aan- en uitging, en ze zagen de snavel van de lijster weer glimmen van plezier. Het was de mooiste verjaardag die zij zich konden herinneren.

De mier stopte hem weer in het doosje.

"Daar stop ik deze avond bij", zei hij. "Er zit al hel veel in." Hij deed het doosje dicht, groette de eekhoorn en ging naar huis.

De eekhoorn bleef nog lang op de tak voor zijn deur zitten en dacht aan dat doosje. Hoe zou die avond daar nu in zitten? Zou hij niet verkreukelen of verbleken? Zou de smaak van honing er ook in zitten? En zou je hem er altijd weer in kunnen krijgen als je hem eruit haalde? Zou hij niet kunnen vallen en breken, of wegrollen? Wat zou er trouwens nog meer in dat doosje zitten? Avonturen die de mier alleen had beleefd? Ochtenden in het gras aan de oever van de rivier, als de golven glinsterden? Brieven van verre dieren? En zou het ooit vol zijn, zodat er niets meer bij kon? En zouden er ook andere doosjes bestaan, voor treurige dagen?

Zijn hoofd duizelde. Hij ging zijn huis in en stapte in bed.

De mier lag toen al lang te slapen, in zijn huis onder de struik. Het doosje lag boven zijn hoofd, op een plank. Maar hij had het niet stevig genoeg dichtgedaan. Midden in de nacht schoot het plotseling open en een oude verjaardag vloog met grote snelheid naar buiten, de kamer in. En plotseling danste de mier met de olifant in het maanlicht, onder de linde.

"Maar ik slaap!", riep de mier.

"O dat geeft niets", zei de olifant en hij zwierde met de mier in het rond. Hij zwaaide met zijn oren en zijn slurf en zei: "Wat dansen wij goed, hè?" en "O pardon" als hij op de tenen van de mier trapte. En hij zei dat de mier ook best op zijn tenen mocht trappen.

De gloeiworm glom in de rozenstruik en de eekhoorn zat op de onderste tak van de linde en wuifde naar de mier.

Plotseling glipte de verjaardag het doosje weer in en even later werd de mier wakker.

Hij wreef zijn ogen uit en keek om zich heen. De maan scheen naar binnen en viel op het doosje op de plank. De mier stond op en duwde het deksel stevig dicht. Maar hij hield zijn oor nog wel even tegen het doosje en hoorde muziek en geritsel en gekabbel van golven. En hij dat zelfs even dat hij de smaak van honing hoorde, maar hij wist niet zeker of dat wel kon.

Hij fronste zijn voorhoofde en stapte weer in bed.

Toon Tellegen

Als je van iemand houdt

Als je van iemand houdt en je bent van hem gescheiden,kan niets de leegte van zijn afwezigheid vullen;je moet dat niet proberen, je moet eenvoudigweg aanvaarden en volharden.Dat klinkt erg hard, maar het is ook een grote troost;want zolang de leegte werkelijk leeg blijft, blijf je daardoor met elkaar verbonden.Het is fout te zeggen: God vult die leegte.Hij vult haar helemaal niet, integendeel, hij houdt die leegte leegen helpt ons zo de vroegere gemeenschap met elkaar bewaren, zij het ook in pijn.Verder: hoe mooier en rijker de herinneringen des te moeilijker de scheiding.Maar dankbaarheid verandert de pijn der herinnering in stille vreugde.De mooie dingen van vroeger zijn geen doorn in het vlees, maar een kostbaar geschenk dat je meedraagt. Je moet zorgen dat je niet in je herinneringen blijft graven en je erin verliest.Een kostbaar geschenk bekijk je niet aldoor, maar alleen op bijzondere ogenblikken;buiten die ogenblikken is het een verborgen schat, een veilig bezit;dan wordt het verleden een blijvende bron van vreugde en kracht.

Verliesmandala

Deze werkvorm is aan te raden wanneer er veel jongeren van de eerste graad in de groep aanwezig zijn of voor een klas van de eerste graad.

Bij een verliesmandala wordt de cirkel in parten verdeeld. Soms in vieren, soms in zessen. Bij iedere taartpunt wordt gevraagd om een tekening te maken. Meestal zet ik in het midden een rondje, een hartje of een vlinder waarin leerlingen de naam van de overledene zetten. Soms wordt het een heelmandala genoemd, omdat hij helend werkt, maar ook omdat het een geheel beeld geeft. De opdracht kan over meerdere lesuren of sessies verdeeld worden of kan deels als huiswerk meegegeven worden. Het is vaak prettig om met de leerlingen te praten terwijl ze aan het tekenen zijn.

Vak 1: Teken een belangrijke herinneringVak 2: Wat is er gebeurd?Vak 3: Wat gebeurde er nadat die persoon overleden was?Vak 4: Waar is hij nu?Vak 5: Wie wachtte op hem? Wie is er bij hem?Vak 6: Waar kun je nog naartoe om bij hem te zijn? Of op welke manier kun je nog contact maken?

Werkblad

Variatia: mandala met gevoelens

Dit is een oefening waarbij kleuren gebruikt worden om je gevoelens uit te drukken. Gebruik zoveel kleuren als je wilt om je mandala te kleuren en denk terug aan hoe je je voelde toen je papa/mama/broer of zus dood ging. Onder de mandala kun je je gevoelens opschrijven naast de kleuren die je gebruikt hebt.

Tekentaal werkt met tegenpolen zoals dik-dun, licht-donker, gemengde -ongemengde kleuren.

De materialen om kleur te geven aan de mandala liggen ergens centraal zodat de leerlingen de vrije beschikking hierover hebben. Als de mandala's klaar zijn, komt iedereen weer in de kring en laten de leerlingen om beurten hun mandala zien en leggen uit welke gevoelens ze via de mandala geuit hebben. Soms zullen ze daarbij enige steun of aanmoediging nodig hebben;

Opmerking: Een mandala is een oud woord uit het Sanskriet, dat niet alleen cirkel maar ook bewustzijn betekent. Je kunt de cirkel zien als het grootste symbool dat er is. Het oersymbool van de cirkel kan oneindig veel andere symbolen dragen.

Eventueel kan het kleuren van de mandala in de laatste sessie herhaald worden om na te gaan of er iets veranderd is in de gevoelens sinds het overlijden.

Werkblad

Binnenstebuiten

Met deze activiteit wil de begeleider de leerlingen laten ervaren dat uiterlijk gedrag niet altijd overeenstemt met het innerlijke gevoel en dat daarmee de omgeving vaak op het verkeerde spoor wordt gezet en de jongeren zelf niet krijgen waar ze behoefte aan hebben.

Materiaal: tekenpapier, stiften, kleurkrijt, werkbladen maskers

Werkblad 1

Werkblad 2: Binnenstebuiten buitenkant

 

Werkwijze: Je kan starten met het gedicht van Connie Vollenhoven.

Binnenste buiten

Binnen…, dat is van mij.Binnen, kan jij niet bij.Ik zie daar wat jij niet ziet,en wat ik droom, weet jij niet.Maar als je echt wilt zien,komt binnen buiten, misschien.

De leerlingen krijgen de opdracht zichzelf te tekenen zoals ze er aan de buitenkant uitzien. Welk gezicht, welke gevoelens laten ze aan de buitenwereld zien? Hoe denken ze dat anderen hen zien? Op een tweede vel tekenen ze hoe de binnenkant eruitziet en wat ze in werkelijkheid voelen maar niet kunnen of willen laten zien. Als de tekeningen klaar zijn, wisselen ze die uit met een andere leerling. Plenair bespreken de begeleiders de oefening. Ze stellen vragen als:

Wat is het grootste verschil tussen de twee tekeningen? Wat vind je moeilijk om aan anderen te laten zien? Hoeveel procent van je buitenkant komt overeen met je binnenkant?

Wat maakt het lastig om je binnenkant te laten zien? Welk risico loop je daarmee? Wat maakt het makkelijker om je binnenkant te laten zien?

Als afsluiting wordt het verhaal gelezen van Toon Tellegen

De krekel was zo nieuwsgierig naar wat hij nu voelde.

De krekel was zo nieuwsgierig naar wat hij nu eigenlijk voelde, ergens binnen in zich, dat hij zich binnenstebuiten keerde om daar achter te komen.

Het was aan de rand van het bos, vroeg in de ochtend. De lijster werd juist wakker en wist niet goed of hij nog droomde, en de leeuwerik viel bijna uit de lucht van verbazing, want daar, in het natte gras, in de milde ochtendzon, onder veel gehijg en getsjirp, duwde de krekel zijn binnenste naar buiten, terwijl zijn buitenste naar binnen verdween.

De lijster vloog naar beneden en even later kwam ook de mier uit het struikgewas tevoorschijn, waar hij naar zoethout had gezocht.

"Hoe bestaat het?", zei de mier."Hallo!" Plotseling hoorden zij heel zacht van binnen uit de binnenstebuiten gekeerde krekel een stem."Ben jij dat, krekel?" , vroeg de mier."Ja", zei de stem."Wat doe je daar?""Kunnen jullie mijn gevoel zien?""Je gevoel?""Ja. Jullie weten toch wel wat gevoel is…? Het moet daar ergens zitten.""Zie jij wat?", vroeg de mier aan de lijster."Nee", zei de lijster. "Waar moet ik op letten?""En mijn gedachten?"; vroeg de gesmoorde stem.Weer bekeken de mier en de lijster de binnenstebuiten gekeerde krekel, haalden hun schouders op en zeiden: "Nee.""O", zei de stem. "Wat zien jullie dan wel?""Ja", zei de mier. "Hoe moet ik dat zeggen. Het lijkt nergens op.""Maar misschien is dat mijn gevoel wel!", zei de stem"Het ziet er eigenaardig uit", zei de lijster."Zo kun je ook niet eten, krekel", zei de mier. "Ik zie je mond nergens.""Dat klopt", zei de stem. "Mijn mond is hier."Even was het stil. Toen zei de stem:"Dat weet ik niet. Kijk eens"De mier en de lijster bekeken de binnenkant van de krekel nog eens nauwkeurig en de mier meende dat hij kon zien dat de krekel honger had."Ja, je hebt honger", zei hij."O", zei de stem. "Wat nu?""Ik denk", zei de mier,"dat je buitenstebinnen moet keren, krekel. Er zit niet anders op.""Dat denk ik ook", zei de lijster.

De krekel vroeg nog een keer of ze heel goed wilden kijken of ze zijn gevoel zagen en ook bepaalde gedachten die hij soms zo maar tegen zijn zin had. Maar zij zagen niet. Toen keerde de krekel zich met veel gekraak en rumoer weer buitenstebinnen. De mier en de lijster hielpen hem met trekken en duwen.

"En toch", zei de krekel toen hij weer in het gras stond, zijn binnenste binnen en zijn buitenste buiten, "toch hadden jullie mijn gevoel moeten zien. Want nu zit het weer hier." Hij tikte op zijn borst. "Hier."

De lijster groette de beide andere en vloog weg, terwijl de mier de krekel meenam naar een geheimzinnige plek onder de eik waar een potje zachte harshoning stond, dat de mier daar verborgen had voor een zeer speciale gelegenheid.

"Vreemd, hè, mier," zei de krekel, terwijl hij een grote hap nam.

De mier knikte.

"Ik denk altijd dat mijn gevoel rood is", zei de krekel," lichtrood. Dat denk ik. Maar ik zou dat zo graag eens zeker willen weten. Jammer dat jullie het niet konden vinden."

De mier knikte en nam nog wat honing.

 

Een kast met gevoelens

Door deze activiteit krijgen de leerlingen inzicht in wat ze met hun eigen gevoelens doen.

Materiaal: werkblad Mijn kast met gevoelens

Werkblad: Mijn kast met gevoelens

Werkwijze: Een van de begeleiders leest de fragmenten uit het boek van Joske voor. Vervolgens krijgen de leerlingen een werkblad waarop een kast met laden getekend staat. Ze worden gevraagd om op de laden hun gevoelens te schrijven.

De vragen die erbij gesteld worden zijn:

Hoe ziet jouw kast eruit? Welke gevoelens zitten verstopt en welke niet? Schrijf op de laden welke gevoelens bij jou in welke la zitten? Weet je ook welke sleutel nodig is om zo'n dicht laatje open te krijgen? Moet iemand er dan met jou over praten? Of helpt muziek daarbij? Of misschien

iemand die tijd voor je neemt zonder veel te zeggen?

Deze oefening wordt in groep besproken.

Fragment: Uit het boek 'Josjes droom' van Sjoerd Kuipers)

Ze stond voor de kast in de kelder. In haar ene hand hield ze de brief met het nieuws over de dood van de soldaat, in de andere de gouden sleutel. Ze stak de sleutel in het slot en opende de deur. De kast was vol geheime laden en deurtjes en dubbele bodems(…) Josje legde de brief in de la. Ze schoof de la dicht en sloot de deur van de kast. En op het moment dat ze de sleutel omdraaide, was het of een vlam door haar schoot. Haar bloed begon te stromen(…)Al het verdriet was van haar afgevallen, ze was haar soldaat niet vergeten, maar wel het verdriet om zijn dood. Voorzichtig deed ze de kast weer open en nam de brief uit de la. Ze werd zwaar van binnen en tranen duwden tegen haar oogleden. Zo werkt het dus, dacht ze. Snel legde ze de brief weer terug. La dicht. deur dicht. Kast op slot. Weg is weg. Het verdriet bleef achter in de kast. Niet voor altijd, dacht Josje. Later mag het er weer uit, later, als ik goed tegen verdriet kan.

Speciale aandachtspunten bij de nabespreking.

Josje probeert haar verdriet niet te voelen door het in de kast te stoppen. Dat kan helpen, voor een tijdje. Eens komt het verdriet er weer uit.

Je lichaam kan je zien als een kast met allerlei laden. Sommige laden zitten potdicht, andere staan een stukje open en weer andere staan wagenwijd open. In die laden zitten gevoelens. Sommige gevoelens zitten dus goed verstopt en mogen er niet uit. Andere gevoelens laat je heel goed merken.

Tranen in soorten en maten

Door deze oefening krijgen de leerlingen meer inzicht in hun eigen verdriet en hun verdrietreacties en in de uiterlijke reacties van anderen.

Materiaal: werkblad 'tranen in soorten en maten'potloden, kleurpotloden, stiften.

Werkwijze: Bij verdriet horen tranen. Wanneer je zelf verdrietig bent, dan merk je dat die tranen hun eigen weg gaan. Ze willen niet komen, er komen er te veel, ze komen op momenten dat je het niet wilt, kortom het is niet zo eenvoudig als het lijkt. Je merkt ook dat er verschillende soorten tranen zijn; tranen van verdriet, tranen van machteloosheid, tranen van woede, tranen van teleurstelling, tranen van ontroering, tranen van blijdschap, tranen van eenzaamheid. Soms zie je de tranen niet aan de buitenkant, maar stromen ze vooral van binnen. Op het werkblad staan verschillende tranen getekend. Ga voor jezelf eens na welke

soort traan jij kent voor jezelf. Geef die eens aan op het werkblad en schrijf er voor jezelf de naam van die traan bij.

Deze oefening kan per twee of met de volledige groep besproken worden. In de nabespreking kun je ingaan op de tranen van anderen in het eigen gezin. Hebben de andere gezinsleden andere soorten tranen of een andere wijze om hun tranen te laten zien?

Je kan deze activiteit afronden met een gedicht van Connie Vollenhoven

Tranenpotje

Ik huil 'n potje,ik huil 'n potje,ik huil 'n potje bij elkaar.Het komt zo uit m'n ogen.Je mag ze nu weer drogen,want ik ben met huilen klaar.

Ik heb 'n traan voor de dagen 'n traan voor de nacht.'n Traan voor als ik verdrietig benen één waardoorheen je lacht.'n Traan voor m'n au,en voor 'waar blijf je nou'.'n traan voor 'ik wil dat niet'en ook 'n traan die niemand ziet.

Werkblad: tranen in soorten en maten

Bij verdriet horen tranen, hoewel je die niet altijd aan de buitenkant ziet.

Je kunt verschillende soorten tranen hebben:

ik-laat-me-alleen-achter-gesloten-deur-zien traan ik-ben-zo-woest taan ik-voel-me-depri traan ik-voel-me-zo-machteloos traan ik-wil-niet-huilen traan ik-wil-niet-naar-school traan laat-me-toch-met-rust traan ik-doe-even-niet-mee traan mijn-vrienden-snappen-me-niet traan

Welk soort tranen heb jij? Schrijf ze in de onderstaande tranen. Is het een grote of een kleine traan? Welke kleur past bij de traan? Misschien heb jij wel andere tranen, schrijf deze tranen dan op.

Werken met muziek: Op de tonen van mijn gevoel

De activiteit heeft als doel met de leerlingen een van de copingstrategieën (muziek die ervoor zorgt dat je je beter gaat voelen) door te nemen om om te gaan met gevoelens.

Materiaal: cd-speler en cd's

Werkwijze: De leerlingen brengen zelf de cd mee met muziek die voor hen een van de volgende functies heeft.

oproepen van emoties oproepen van herinneringen helpen met coping favoriete muziek van de overledene om de aanwezigheid van de overledene te kunnen voelen om nog een boodschap te geven aan de overledene (iets dat je nog had willen zeggen,

toen hij nog leefde).

Om beurten wordt naar de muziek geluisterd die de deelnemers hebben meegebracht. Deze vertellen naar keuze vooraf of achteraf, waarom zij deze muziek gekozen hebben en welke functies de muziek heeft voor hen.

Speciale aandachtspunten: Deze activiteit roept veel emoties op, las daarom regelmatig een pauze in. Ga niette snel van de ene muziek over naar de andere, las telkens een korte adempauze in door bijvoorbeeld wat klassieke muziek of muziek van enya te spelen. Let op of

ze muziek meebrengen waar suïcidegedachten of -wensen in voorkomen. Dat kan een signaal zijn.

Er is ook muziek die jongeren kan helpen die het niet meer zien zitten, zoals 'Everybody hurts' van REM of 'Er is altijd een weg' van Volumia.

Loslaten

Leerlingen verwoorden hun pijn, verdriet, boosheid en andere gevoelens en frustraties.

Materiaal: werkblad luchtballon, kleurpotloden, stiften

Werkblad: luchtballon

Werkwijze: De leerlingen krijgen hun werkblad. Ze noteren drie gevoelens in de luchtballon die ze graag zouden loslaten. Ze kleuren de ballon. Er volgt een groepsgesprek, waarbij volgende vragen aanbod komen:

Waarom is het zo moeilijk om die gevoelens los te laten? Zou jij je beter voelen als die gevoelens er niet meer waren? Wie kan een voorbeeld geven dat hij werkelijk een gevoel los heeft kunnen laten? Hoe

heeft hij/zij dat voor elkaar gekregen? Wat helpt om los te komen van onaangename gevoelens?

Na het gesprek worden de luchtballonnen opgehangen op een prikbord in het rouwlokaal.

Rouwtaak 3: Herinneringen – leren leven zonder de overledene

De band is niet verbroken

De leerlingen wisselen aan elkaar uit wat hen bindt aan degene die er niet meer is. De begeleiding vertrekt vanuit het verhaal 'Op een avond zaten de eekhoorn en de mier naast elkaar op de bovenste tak' van Toon Tellegen 325. Het verhaal gaat over bewaren van herinneringen. De leerlingen hebben allemaal een voorwerp meegebracht dat hen bindt met diegene die dood is. Het kan een juweel, een handwerkje, een foto, …zijn. De leerlingen krijgen om de beurt de gelegenheid te laten zien wat ze meegebracht hebben en vertellen er kort iets over. Wat is de verbinding tussen hen, het voorwerp en diegene die dood is?

Ik schrijf een brief aan mezelf

Deze activiteit heeft als doel een stap te zetten in het leren leven zonder de lijfelijke aanwezigheid van papa/mama,…De opdracht voor de deelnemers is een brief te schrijven aan zichzelf en zichzelf te adviseren hoe verder te gaan zonder die ander er is. Deze brief schrijven kan als huistaak gegeven worden. Tijdens de sessie kan de ervaring en mogelijk de inhoud van de brief gedeeld worden.

Als ik je nog iets mag zeggen

De bedoeling van deze activiteit is te werken aan 'unfinished business' door een brief te schrijven naar de overledene.

De leerlingen schrijven een brief aan de overledene waarin ze onder andere vertellen hoe ze zich voelen, wat ze nog hadden willen zeggen en hoe het nu met hen gaat. Vaak praten

de jongeren met de overledene hierin bij en stellen ze een heleboel vragen 328. De leerlingen krijgen deze brief als huiswerk mee.

In de groep vertellen ze aan elkaar hoe het was om de brief te schrijven. Ze krijgen de mogelijkheid om een stukje van de brief voor te lezen. Daarna komt aan de orde wat ze met de brief zullen doen. Hoe krijg je de brief bij de overledene? Voorbeelden zijn: verbranden, in het water laten wegstromen, aan een ballon oplaten. Belangrijk is dat dit onderdeel van de activiteit een ritueel karakter krijgt. Het 'verzenden' van de brief kan ook in kleine groepjes besproken worden, waarna ze mekaar vertellen wat ze precies gaan doen.

Variatie: Wat ik nog zou willen vragen? Als je achterblijft, blijf je met veel vragen zitten. Op welke vragen wil je antwoord hebben? Wie kan je een antwoord geven? Wanneer ga je die vraag stellen? Schrijf deze dingen eens op een briefje.

Wat heb ik nodig?

De deelnemers krijgen door deze oefening zicht op verschillende copingstrategieën om om te gaan met rouw en andere gevoelens.

Materiaal: werkblad 'Top tien hits bij rotgevoelens'werkblad 'Mijn top drie bij rotgevoelens'

Werkwijze: De begeleiders vragen aan de leerlingen wie een voorbeeld heeft hoe om te gaan met rotgevoelens. "Wat doe je dan om je minder rot te voelen?" Daarna bespreken ze in de grote groep 'de top tien bij rotgevoelens'. "Er zijn gezonde en minder gezonde manieren om met rotgevoelens om te gaan. Welke kies jij?"

De deelnemers gaan per twee aan het werk met het werkblad 'Mijn top drie bij rotgevoelens'. Ze bedragen elkaar hierop, geven voorbeelden en vragen aan de ander wat die dan zou doen. Ook bespreken ze of het gezonde manieren zijn. Wat zou je kunnen doen om het gezonder te maken?

Werkblad 1: Top Tien Hits bij Rotgevoelens

1.   Gaan hardlopen 2. Keihard muziek aanzetten 3. Aan de alcohol gaan4. Op een bank gaan liggen of onder de dekens kruipen5. Met iemand gaan praten, iemand opbellen6. Naar een mooie film kijken7. Sporten8. Een mooi boek lezen9. De natuur ingaan10. Met de hond gaan lopen, paardrijden of iets dergelijks.

Werkblad 2: Mijn Top Drie bij Rotgevoelens

Als ik me rot voel dan ga ik:

Mijn levensvlag

Materiaal: papier, kleurpotloden, verf, penselen, potten voor water

Werkwijze: De leerlingen maken een vlag waarin verleden, heden en toekomst vorm krijgen. De activiteit is aan te raden wanneer leerlingen moeilijker praten. Men kan met de leerlingen een gesprek aangaan, vertrekkend vanuit de tekeningen. De tekeningen worden in het rouwlokaal opgehangen. Dze activiteit wordt afgerond met een verhaal. Zie link meditatie materiaal : verhalen en boekfragmenten

Het magische mosterdzaadje

Er was eens een vrouw wier enige zoon stierf. In haar verdriet ging ze naar een heilige man en zei: 'Over welke gebeden, welke magische bezweringen beschikt u om mijn zoon weer levend te maken?' In plaats van haar weg te sturen of met haar te gaan praten zei hij tegen haar: 'Breng me een mosterdzaadje uit een huis dat nooit verdriet heeft gekend. Dat zullen we gebruiken om het verdriet uit uw leven te verdrijven.' De vrouw ging meteen op pad, op zoek naar het magische mosterdzaadje. Eerst kwam ze bij een prachtig herenhuis. Ze klopte op de deur en zei: 'Ik zoek een huis dat nooit verdriet heeft gekend. Ben ik hier aan het goede adres?' Ze zeiden tegen haar: 'U bent beslist aan het verkeerde adres hier', en begonnen alle tragische gebeurtenissen op te sommen die hun de laatste tijd waren overkomen. De vrouw zei bij zichzelf: 'Wie is beter in staat om deze arme ongelukkige mensen te helpen dan ik, die zelf ongelukkig ben'. Ze bleef een poosje om hen te troosten en ging toen verder op haar speurtocht naar een huis dat nooit verdriet had gekend. Maar waar ze ook kwam, in krotten of paleizen, ze kreeg het ene verhaal na het andere te horen over droefheid en ongeluk. Uiteindelijk ging ze zo op in het steun bieden aan anderen die verdriet hadden geleden, dat ze haar speurtocht naar het magische mosterdzaadje vergat, zonder ooit te beseffen dat het inderdaad het verdriet uit haar leven had verdreven.

Wie troost mij?

Door deze oefening krijgen de leerlingen inzicht in hun eigen net werk van mensen om hen heen. Leerlingen leren initiatief nemen in het zoeken van steun en troost.

Materiaal: werkblad troostcirkels, potloden kleurpotloden en stiften

Werkblad: Troostcirkels

Werkwijze: Begin met een korte inleiding op het thema.

"Om na een verlies je leven weer goed op te kunnen pakken, heb je mensen nodig die om je geven en je steunen in moeilijke tijden. Hoe weet je nu bij wie je terecht kunt? Daarbij kun je vooral naar je eigen gevoel luisteren. Bij sommige mensen kom je altijd beroerd vandaan. Wie heeft er zo'n voorbeeld? Wat doet die persoon dat jij je na dit contact zo beroerd voelt? (bijvoorbeeld advies geven, niet luisteren, over zichzelf praten, doen alsof er niks aan de hand is.) Zijn er dan ook mensen bij wie je je veilig voelt, waar je jezelf kan zijn, waar je goed vandaan komt? Soms zijn dat mensen met wie je voor het verlies helemaal niet zoveel contact had. Wie heeft een voorbeeld? Wat doet die persoon?

Op het werkblad staan troostcirkels. Vaak staan in cirkel 1 mensen uit je gezin. In de cirkel daaromheen, cirkel 2, mensen uit je naaste familie en je vrienden. Iets verder weg, in cirkel 3, staan andere belangrijke mensen zoals bijvoorbeeld een leraar, je mentor, de leerlingenbegeleider op school, een buurman of buurvrouw, iemand die je kent van de sportclub. In cirkel 4 staan bijvoorbeeld mensen uit je kennissenkring die iets verder weg staan. In cirkel 5 mensen die je regelmatig ontmoet maar die niet zo belangrijk zijn.

Zet jij in deze cirkels eens de namen van de personen bij wie jij je goed voelt en die je vertrouwt. In de nabespreking kunnen de dingen besproken worden die de leerlingen zijn opgevallen bij het invullen van de troostcirkels.

Vaak is het opvallend dat bij een verlies in het eigen gezin de leerlingen hun steun meer gaan zoeken in cirkels die verder naar buiten liggen. De binnenste cirkel is te kwetsbaar, ze zijn bang om andere gezinsleden nog verdrietiger te maken. Dat is een normale reactie en het is ook prima om mensen te zoeken die voor het verlies minder in beeld waren, maar die minder kwetsbaar zijn. Een ander belangrijk punt in de nabespreking is dat door het verlies de relatiehuishouding van de rouwende jongere behoorlijk kan veranderen. Vrienden blijken soms minder troost te kunnen bieden dan waarop men gehoopt had, terwijl anderen dat juist wel kunnen. Dat levert gevoelens van teleurstelling op, van eenzaamheid en soms boosheid.

De band is nooit verbroken

De leerlingen vertellen aan elkaar wat hen bindt aan degen die er niet meer is.

Materiaal: Leerlingen brengen een voorwerp mee dat hen bindt met degene die dood is. Het kan een geschenk zijn , een foto, iets dat typisch is voor die persoon, een kledingstuk, een sieraard,…

Werkwijze: De begeleiders starten met het verhaal 'Op een avond zaten de eekhoorn en de mier naast elkaar op de bovenste tak van de beuk' van Toon Tellegen. Het verhaal gaat over het bewaren van herinneringen. Na het verhaal krijgen de leerlingen om de beurt de gelegenheid om te laten zien wat ze meegebracht hebben en er kort iets over te vertellen. Wat is de verbinding tussen hen, het voorwerp en degene die dood is? Wellicht een korte verbinding tussen hen, het voorwerp en degene die dood is? Wellicht een korte anekdote die samenhangt met het voorwerp.

Zo was het, zo is het en zo zal het zijn

De leerlingen richten zich met behulp van fotomateriaal via verleden en heden op de toekomst.

Materiaal: De leerlingen brengen een kopie van een foto mee van het gezin uit het verleden en één uit het heden. Daarnaast zijn er een digitaal fototoestellen nodig voor de foto's van de toekomst.

Werkwijze: De opdracht voor de toekomst is een foto te maken van hoe je zou willen dat je gezin er in de toekomst uit zal zien. Dit mag ook een geconstrueerde foto zijn. Wanneer enkele leerlingen met elkaar het fototoestel delen, kunnen ze elkaar ook helpen om de foto te construeren. Ze mogen daar zeer creatief mee omgaan. Tijdens deze sessie plakken ze de foto's op papier en schrijven er teksten, commentaar en tekstwolkjes bij. In de grote groep worden de resultaten en de ervaringen gedeeld waarbij de begeleiders hun aandacht moeten richten op de gewenste toekomst. Wanneer het met foto's niet lukt, kunnen tekeningen aanvullend zijn.

Vallende ster

Tijdens deze activiteit onder zoeken de leerlingen hun gevoelens met betrekking tot wensen.

Materiaal: werkblad 'vallende ster', kleurpotloden en stiften.Werkblad: Vallende ster

Werkwijze: De deelnemers krijgen het werkblad met daarop de vallende ster waarop ze drie wensen invullen die ze zouden doen als ze een vallende ster zouden zien. De begeleider vraagt eerst of iemand wil vertellen wat hij/zij als kind wel eens wenste. Na de opdracht kunnen de wensen gedeeld worden. Wat is het verschil tussen de wensen van vroeger en nu?

Wat doe je met wensen? Mag je wensen hebben, ook al weet je dat ze niet meer kunnen uitkomen? Hoe ga je ermee om?Rouwtaak 4: Zingeving – de overledene emotioneel een plaats geven. Investeren in nieuwe relaties.

Rouwtaak 4: Zingeving – de overledene emotioneel een plaats geven. Investeren in nieuwe relaties.

Wat het leven waard is.

De leerlingen delen aan elkaar mee hoe belangrijke dingen in het leven kunnen verschuiven door de verlieservaring. Welke invloed heeft verlies voor de waarden van je leven? Voor deze activiteit heeft men verschillende sets waardenkaarten nodig. Deze sets zijn te bestellen onder bestelnummer 2.510.32 bij KPC Groep.

De leerkracht legt uit dat elke mens zijn eigen visie heeft op wat belangrijk is in het leven. Elke leerling krijgt een set met waardenkaarten waarop belangrijke waarden in het leven verbeeld worden. De leerlingen krijgen als opdracht een top vijf te maken. De leerlingen wisselen deze top vijf met elkaar uit. Daarna krijgen ze de opdracht om dezelfde top vijf te maken zoals ze er tegenaan keken voor het verlies. De leerkracht bespreekt met de leerlingen welke waarden belangrijk zijn en welke verschuivingen mogelijk door het verlies zijn opgetreden.

Ik ben…

Met deze activiteit beoogt men een meer positieve houding en aanpak in het leven van alledag te ontwikkelen. De emotionele energie wordt geïnvesteerd in bestaande en nieuwe relaties.

Elke leerling krijgt een A3-papier. In het midden van het blad staat 'IK BEN' geschreven. Elke leerling schrijft rechtsboven zijn naam. Vervolgens schrijft elke leerling één positief ding van zichzelf op. Ze geven het blad naar rechts door. De buurman of buurvrouw zet er een positieve eigenschap bij. Het blad wordt doorgegeven totdat het weer bij de eigenaar terug is. Daarna volgt een groepsgesprek.

Wat valt op bij de positieve dingen die opgeschreven zijn over jou? Wat doet het je als je het leest? Wat had je zeker niet verwacht? Lukt het je om deze positieve opmerkingen binnen te laten komen?

Het kaarsenritueel

In deze activiteit wordt gewerkt rond het afscheid nemen van de groep; het rond maken van de bijeenkomsten: healing. Men helpt om de overledene een plek te geven.

Voor deze bijeenkomst heeft men één grote kaars en kleine kaarjes nodig, passende achtergrondsmuziek en een ruimte met gedimd licht.

Iedereen krijgt bij het binnenkomen een klein kaarsje. Alle leerlingen gaan in een kring zitten. De begeleider vertelt met zachte stem over papa/mama/broer/…die we zo liefhebben en die niet meer bij ons is op deze aarde. Toch zijn ze altijd bij ons. Daarom eren we deze mensen die ons zo dierbaar zijn door een kaars aan te steken, zijn/haar naam uit te spreken. In één zin

zeggen we waarom we deze kaars voor hem/haar ontsteken. Met mooie muziek op de achtergrond (bijvoorbeeld 'Circle of life' uit de Lion King) ontsteekt een van de begeleiders de eerste kaars, zegt voor wie hij/zij de kaars ontsteekt en vertelt er kort iets bij. Vervolgens wordt één van de deelnemers uitgenodigd hetzelfde te doen. Belangrijk is dat er enkele momenten van stilte zijn tussen de opeenvolgende leerlingen. Eén van de begeleiders zit bij de grote kaars en kan de leerlingen zo nodig opvangen. Als iedereen geweest is, sluit de tweede begeleider aan met zijn/haar kaars. De leerlingen brengen even in stilte door. Daarna wordt de muziek zacht weggedraaid.

Vervolgens worden aan de leerlingen drie stenen (een ruwe, een gladde en een 'edelsteen' in een zakje overhandigd. Vooraleer de leerlingen de zakjes ontvangen, zegt de leerkracht het volgende: 'Jullie hebben zoveel geleerd, zoveel gegeven en zoveel gekregen. Het verlies, de rouw is er nog steeds, die kunnen we niet wegnemen. Want rouw is als een steen, die net gevonden, ruw en weerbarstig is, hij doet pijn aan je handen, trekt er kloofjes in. Pas als die ruwe, pijnlijke steen door veel handen is gegaan, wordt hij gladder, mooier ook en uiteindelijk kan die steen een prachtig kleinood zijn, een schat die je leven verrijkt. Daarom krijgen jullie van ons drie stenen: een ruwe steen met scherpe kanten zoals de rouw waarmee je geconfronteerd werd. Een gladde steen, want door mee te doen aan deze bijeenkomsten is je rouw door vele handen gegaan en is de steen gladder geworden. Misschien wordt de steen nog wel eens een kleinood, een edelsteen en kun je zien dat je leven rijker geworden is. Als je deze stenen ziet, denk dan nog eens aan de leerlingen die je hier ontmoet hebt en met wie je zoveel gedeeld hebt.'

De leerkracht deelt de stenen plechtig uit aan de leerlingen en schudt hen de hand. Bij het uitdelen van de steen kan het lied 'De steen' van Bram Vermeulen gespeeld worden."

Over Thomas - Contact - Links - Sitemap - Nieuwsbrief - Help

Ben je: Godsdienstleerkracht | in opleiding | leerling | docenten | ouder | inspecteur | directeur | gast

www.godsdienstonderwijs.be

© 2002 - 2010 - K.U.Leuven

http://www.godsdienstleerkrachtworden.be/