trendrapport 1.qxd 22-03-2006 13:26 Pagina 1 · Het aantal inwoners van ’s-Hertogenbosch groeit...

1Gemeente ’s-Hertogenbosch Januari 2006

Trendrapport ’s-Hertogenbosch2006

trendrapport_1.qxd 22-03-2006 13:26 Pagina 1

2Trendrapport ’s-Hertogenbosch


Inhoudsopgave

1 Inleiding 5

2 De vijf I’s als algemene duurzame

trends 7

Individualisering 7

Informalisering 8

Informatisering 8

Internationalisering 8

Intensivering 8

3 Ontwikkeling Bossche bevolking 9

Groei bevolking door woningbouw 9

Bijna alle leeftijdsgroepen nemen in

omvang toe 9

Forse groei van het aantal ouderen 10

Bevolkingssamenstelling geen afspiegeling

meer van de Nederlandse bevolking 10

Demografische druk neemt toe 11

Steeds meer eenpersoonshuishoudens 11

Tweederde van de extra huishoudens

bewoont als alleenstaande een woning 12

Toename allochtone bevolkingsgroep 12

Grote verschillen tussen de wijken 12

4 Sociaal-culturele ontwikkelingen 14

Hoog opleidingsniveau, maar ook

hoge schooluitval 14

Sociale samenhang in buurt verzwakt 15

Achterstanden in inburgering 16

Dreigende sociale uitval 16

Sportief en steeds sportiever 18

Hoge cultuurparticipatie, maar dalende

tendens 19

Stabiel beeld leefbaarheid en wisselend

veiligheidsbeeld 20

5 Ruimtelijke ontwikkelingen 23

Naar een netwerkstad en meer en

intensiever ruimtegebruik 23

Meer passende woningen en woonmilieus 25

Dreigende verstopping (binnen)stad 27

Meer water en luchtkwaliteit onder druk 28

6 Economische ontwikkelingen 30

Blijvend sterke economische positie 30

Naar een kennis-, diensten- en creatieve stad 30

Meer beleven, meer bezoeken 31

Kwaliteit werklocaties steeds belangrijker 33

Blijvend sterke werkgelegenheidsfunctie 35

7 Bestuurlijke ontwikkelingen 37

Groeiende invloed van ‘Europa’ 37

Van government naar governance 37

Van nog meer rekenschap naar minder

rekenschap 38

Naar een flexibeler bestuur en organisatie 38

Van centralisatie naar decentralisatie 39

Tanende betrokkenheid en hardere toon

van de burger 39

Voortgaande digitalisering 40

8 Samenvatting 42

3Trendrapport ’s-HertogenboschInhoudsopgave


Trendrapport ’s-Hertogenbosch4


1 Inleiding

Bij de behandeling van de kadernota afgelopen voorjaar is aangekondigd

dat er begin 2006 een trendrapport zal verschijnen. De kadernota moet

immers steeds meer uitgroeien naar een daadwerkelijk kaderstellend

instrument voor het gemeentelijk handelen met meer beleidsmatige inhoud.

Dit veronderstelt ook een goed en tijdig zicht op de huidige en in de toe-

komst te verwachten ontwikkelingen in de stad.

Met het trendrapport wordt beoogd inzicht in de staat van de stad, en

ontwikkelingen daarin, te verkrijgen. Kennis hierover vormt een stevige

basis voor het besturen van de stad.

Het trendrapport wil vooral bewegingen in de stad laten zien en moet

antwoorden geven op vragen als ‘Waar staan we als stad?’ en ‘Welke

ontwikkelingen tekenen zich af?’ en ‘In welke richting en in welk tempo gaan

deze ontwikkelingen?’.

Het kijken naar bewegingen in de stad helpt ook om afstand te nemen

van het dagelijkse denken. In die zin vervult het trendrapport eveneens een

signalerende functie. Het is echter niet (beleids) evaluerend van aard.

5Trendrapport ’s-HertogenboschInleiding


Met het trendrapport komt tevens een gemeenschappelijk referentiekader

beschikbaar zodat iedereen zich kan baseren op hetzelfde basismateriaal.

Als het ware kan iedereen kijken naar dezelfde foto.

Bij het opstellen van dit trendrapport is gebruik gemaakt van een

veelheid aan bronnen: diverse monitors, lokale onderzoeken en landelijke

verkenningen van verschillende ministeries, de vier planbureaus, WRR, CBS,

DNB, NIDI, RIVM, diverse kennis- en adviescentra, etc. Daarnaast is geput uit

vele gemeentelijke, regionale en provinciale bronnen.

De opbouw van het rapport is als volgt:

In hoofdstuk 2 wordt eerst een aantal algemene duurzame trends

besproken. Het zijn majeure bestendige maatschappelijke processen die al

lange tijd werkzaam zijn en ook de komende twintig jaar spelen op natio-

naal en internationaal niveau, maar eveneens hun invloed zullen hebben

op de Bossche samenleving, t.w. individualisering, informalisering,

informatisering, internationalisering en intensivering.

De betekenis van deze algemene trends voor de Bossche situatie komt

in de daarop volgende hoofdstukken terug.

Hoofdstuk 3 gaat over de bevolkingsontwikkeling in de stad, want

demografische ontwikkelingen geven in belangrijke mate de toekomstige

contouren aan.

In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op een aantal thema’s die van belang

zijn voor de sociaal-culturele pijler, zoals onderwijs, participatie, sport,

cultuur, welvaart, welzijn, volksgezondheid, leefbaarheid en veiligheid.

In hoofdstuk 5 worden belangrijke onderwerpen voor de fysieke pijler

gepresenteerd, zoals compacte stad en ‘landstad’, rood, groen en blauw

netwerk, wonen, bereikbaarheid en luchtkwaliteit.

In hoofdstuk 6 staan de ontwikkelingen op het gebied van werk en

economie centraal met aandacht voor de economische structuur, arbeids-

markt en werkgelegenheid.

Hoofdstuk 7 bevat een aantal tendensen die de komende jaren in

bestuurlijk/organisatorisch opzicht zullen spelen.

In hoofdstuk 8 wordt afgesloten met enkele samenvattende

beschouwingen.

6Trendrapport ’s-HertogenboschInleiding


2 De vijf I’s als algemene duurzame trends

Door Paul Schnabel1 zijn vijf i’s geïntroduceerd als algemene en duur-

zame trends. Prominente algemene trends die zich op nationaal en/of

internationaal niveau voltrekken en die in min of meerdere mate invloed

hebben op de ontwikkelingen in ’s-Hertogenbosch. Het betreft hier maat-

schappelijke processen die al lange tijd gaande zijn en dat ook in de toe-

komst zullen blijven, die zich op een breed vlak van de samenleving manifes-

teren en vaak ook weer hun eigen tegenreacties oproepen. Ze doen zich voor

in veel vormen en op veel manieren, die vaak ook weer op zichzelf als stro-

mingen, ontwikkelingen of bewegingen worden gezien. Alhoewel niet op

voorhand is te zeggen hoe, in welke mate en in welke onderlinge samenhang

ze zich zullen manifesteren. Deze duurzame trends zijn:

Individualisering

Individualisering is het voortgaande proces van verminderde afhankelijk-

heid van het individu van een of enkele personen in zijn directe omgeving

1 Directeur van het Sociaal-Cultureel Planbureau

7Trendrapport ’s-HertogenboschDe vijf I’s als algemene duurzame trends


en van toenemende vrijheid van keuze m.b.t. de inrichting van het eigen

leven. Individualisering manifesteert zich op velerlei wijzen, bijvoorbeeld in

meer keuzevrijheid voor het individu, meer eigen verantwoordelijkheid,

minder afhankelijkheid, vergroting van de heterogeniteit in de samenleving,

anonimisering, meer eenzaamheid, onverschilligheid, egoïsme, afname

sociale controle, verkleining huishoudens etc.

Informalisering

Informalisering houdt veel meer in dan louter het losser worden van

omgangsvormen. Informalisering laat zich in maatschappelijk opzicht op

vele manieren zien, zoals in de-institutionalisering van organisaties en

organisatievormen, opkomst netwerkorganisaties, vermindering gezag auto-

riteiten en formele structuren, vervaging scheidslijn privé en openbaar,

thuis en werk, werktijd en vrije tijd, juridisering van verhoudingen, ruimte

voor een eigen stijl etc.

Informatisering

Individualisering en informalisering worden versterkt door het proces

van informatisering. Informatisering heeft te maken met een verandering

van communicatie en interactie door de opmars van de informatie- en

communicatietechnologie (ICT). Informatisering sluit goed aan bij

internationalisering en intensivering. Het brengt de gehele wereld letterlijk

en figuurlijk dichterbij, werkt zeer tijdsbesparend en laat op ieder moment

en op elke plaats ruimte voor belevingsmogelijkheden. Informatisering

komt tot uiting in toegankelijkheid en beschikbaarheid van informatie,

informatiedichtheid en complexiteit, selecteren van informatie,

automatisering, integratie van functies etc.

Internationalisering

Internationalisering staat voor zowel de toenemende invloed van buiten

op onze eigen samenleving als het kleiner worden van de verschillen tussen

samenlevingen. Samenlevingen groeien als het ware naar elkaar toe.

We worden steeds meer wereldburger.

Internationalisering doet zich gelden in de globalisering van de economie,

cultuur en vrije tijd, Europese integratie en versterking van de invloed van

de EU, migratiebewegingen, internationale cultuur, massamobilisering etc.

Intensivering

Intensivering verwijst naar de veranderende dynamiek en de toenemen-

de betekenis van de belevingscomponent in het hedendaagse leven.

Intensivering wordt zichtbaar in een hoge waardering van beleving en

gevoel, modern hedonisme, behoefte aan variatie en verandering, toename

dynamiek, meer doen en meemaken,‘kort lontje’, toegevoegde waarde van

producten, ‘oppimpen’, tijdsdruk, onthaasting etc.

8Trendrapport ’s-HertogenboschDe vijf I’s als algemene duurzame trends


3 Ontwikkeling Bossche bevolking

Groei bevolking door woningbouw

Het aantal inwoners van ’s-Hertogenbosch groeit van 134.000 in 2005

naar 154.700 in 2025, er van uitgaande dat er in die periode zo’n 15.000

woningen bijgebouwd worden. Deze groei is vergelijkbaar met die in de afge-

lopen 20 jaar: in 1985 waren er 113.600 inwoners (inclusief Rosmalen) en er

zijn sindsdien ruim 16.000 huizen bijgekomen.

In de achterliggende decennia kwam het grootste deel van de toename door

natuurlijke groei van de bevolking. In de komende decennia neemt de

natuurlijke groei steeds verder af doordat het sterftecijfer stijgt als gevolg

van de vergrijzing. De natuurlijke aanwas daalt dan ook van 530 naar

190 per jaar. Tweederde van de groei tot 2025 wordt dan ook veroorzaakt

doordat zich meer personen in de gemeente vestigen dan er weggaan. De

migratoire groei bedraagt gemiddeld 650 personen per jaar. Per saldo levert

dat elk jaar een flink vestigingsoverschot op van mensen tussen 15 en 30

jaar. Daartegenover staat een vertrekoverschot van kinderen, van dertigers

en van 75-plussers. De toestroom van jonge mensen houdt bovendien het

aantal geboorten op peil.

Bijna alle leeftijdsgroepen nemen in omvang toe

Door de bevolkingspiramides van 2005 en 2025 te vergelijken wordt de

bevolkingstoename goed zichtbaar. Ook blijkt, dat de toename zich voordoet

bij bijna alle leeftijden. Alleen de 35 t/m 44-jarigen nemen iets in aantal af.

De groei is het sterkst bij twee groepen: die van 20-29 en die van 50-79 jaar.

9Trendrapport ’s-HertogenboschOntwikkeling Bossche bevolking


Forse groei van het aantal ouderen

Zoals overal, zijn ook in ’s-Hertogenbosch de gevolgen merkbaar van de

naoorlogse geboortegolf en de sterke daling van het aantal geboorten sinds

begin jaren zeventig. Ook hier gaat de bevolking sterk vergrijzen in de

komende decennia.

Over 20 jaar zal ’s-Hertogenbosch, net als heel Nederland, ruim anderhalf

maal zoveel 65-plussers tellen als in 2005. Dat zijn meer dan 9.000 ouderen

die erbij komen, bovenop het huidige aantal van 17.400.

Maar relatief gezien valt het enigszins mee. Dat komt door de forse groei van

’s-Hertogenbosch, vooral door migratie, die ervoor zorgt dat het percentage

65-plussers slechts beperkt stijgt: van 13% naar 17% van de bevolking. In heel

Nederland gaat het percentage omhoog van 14% naar 21%.

De meest zorgbehoevende groep is die van de 75-plussers. Deze groeit relatief

gezien nog trager in ’s-Hertogenbosch: van 5,5% nu naar 7% over 20 jaar, in

Nederland van 6% naar 9%. Hier speelt een rol dat er meer 75-plussers de

gemeente verlaten dan er binnenkomen.

Bevolkingssamenstelling in 2025 niet langer afspiegeling van

de Nederlandse bevolking

De leeftijdsopbouw van de bevolking van ’s-Hertogenbosch vormt in 2005

een redelijk goede afspiegeling van die van de Nederlandse bevolking. Alleen

heeft ’s-Hertogenbosch relatief wat minder jongeren tot 20 jaar, maar aan de

andere kant zijn er iets meer mensen van 25 tot 40 jaar.

Dat gaat veranderen in de komende decennia.



De groei van de Bossche bevolking wordt gedomineerd door een voortduren-

de netto instroom van personen tussen de 15 en 30 jaar. Een deel van hen

later weer uit de gemeente, maar een ander deel blijft in ’s-Hertogenbosch.

Tussen 2005 en 2025 worden ook zij ouder, zodat veel van de nieuwkomers

uit de beginperiode rond 2025 de veertig zijn gepasseerd. Bovendien zorgen

de nieuwkomers ervoor, dat het aantal geboorten enigszins stijgt.

De groei voorkomt dat de bevolkingssamenstelling te eenzijdig wordt,

met veel ouderen en weinig jongeren.

Demografische druk neemt toe

Tussen 2005 en 2025 stijgt het percentage 65-plussers als aandeel van

de 20-64-jarigen van 20 naar bijna 28. De druk van de 0-19-jarigen blijft in

de toekomst vrijwel constant met rond 35 procent. De totale druk van

zowel 0-19-jarigen als 65-plussers stijgt van ruim 56 procent nu naar zo’n

62 procent in 2025. Daarmee is de druk van het niet-werkende deel van de

bevolking op de zogenaamde ‘productieve’ leeftijdsgroep van 20-64 jaar in

’s-Hertogenbosch aanmerkelijk gunstiger dan het landelijke beeld. Dit geldt

zowel voor de jongeren als de ouderen.

Steeds meer eenpersoonshuishoudens

De bevolkingsontwikkeling is uiteraard ook bepalend voor de toekomsti-

ge huishoudenssamenstelling.

In 2005 wonen er ruim 60.500 particuliere huishoudens in ’s-Hertogenbosch:

22.500 eenpersoonshuishoudens en 38.000 meerpersoonshuishoudens,

waarvan ruim de helft een huishouden met kinderen is. Bijna 80% van de

eenpersoonshuishoudens bewoont als alleenstaande een woning. Vooral bij

jongeren is dat percentage een stuk lager: zij bewonen vaak gezamenlijk

met anderen een woonruimte. Meerpersoonshuishoudens wonen nagenoeg

allemaal zelfstandig in een huis.

Verdergaande individualisering en vergrijzing zorgen ervoor dat het aantal

eenpersoonshuishoudens in de stad met circa 40% zal toenemen tot 32.000

in 2025.



Tweederde van de extra huishoudens bewoont als

alleenstaande een woning

Maar terwijl landelijk het aantal meerpersoonshuishoudens nauwelijks

groeit, zullen het er in ’s-Hertogenbosch 15% meer zijn: 43.500. Dat komt

natuurlijk omdat zich veel jongeren in de stad vestigen, waardoor ook de

vergrijzing relatief gezien minder hard gaat en waardoor gezinsvorming

blijft optreden.

Het aantal van 9.500 eenpersoonshuishoudens dat erbij komt, resulteert in

een even groot aantal mensen die alleen in een woning wonen.

Toename allochtone bevolkingsgroep

Het aantal allochtonen zal tussen nu en 2025 groeien van 13.100 (10%)

naar ca. 18.000 (12%). Van deze groei wordt 80% veroorzaakt door het

toegenomen aantal allochtonen van de 2e generatie. Daarmee is deze groep

groter geworden dan die van de 1e generatie.

De Marokkaanse bevolkingsgroep blijft de grootste, gevolgd door inwoners

met een Turkse, Surinaamse en Antilliaanse achtergrond.

Grote verschillen tussen de wijken

Van de 12 wijken in ’s-Hertogenbosch is De Groote Wielen helemaal

nieuw. Daar worden 4.300 woningen gebouwd tussen 2005 en 2015 en in de

jaren daarna nog eens 2.000. In 2025 zal de wijk onderdak bieden aan 16.500

inwoners. In de overige 11 wijken tezamen worden in deze periode 8.900

woningen bijgebouwd en groeit de bevolking met slechts 4.200 personen.

Een groot deel van de extra woningen moet hier de toename van het aantal

kleine huishoudens opvangen. Alle andere wijken blijven stabiel of groeien

qua inwoners, alleen Maaspoort gaat krimpen als gevolg van ontgroening.

Maar ook in de samenstelling van de bevolking in de wijken doen zich

grote veranderingen voor. Zo zal in Maaspoort en in Rosmalen Noord het

aantal kinderen sterk verminderen. Aan de andere kant is er de vergrijzing

die zich overal aandient. De vraag naar seniorenwoningen en zorgvoor-

zieningen zal het grootst zijn in Rosmalen, Maaspoort en Noord.



4 Sociaal-culturele ontwikkelingen

Hoog opleidingsniveau, maar ook hoge schooluitval

Het opleidingsniveau in ’s-Hertogenbosch is relatief hoog; in de periode

2000-2002 had 37% van de Bosschenaren een HBO- of WO-opleiding tegen

32% in de andere grote Nederlandse steden en 30% in de Brabantse steden.

De vraag naar hooggekwalificeerd werk zal verder toenemen. Het opleidings-

niveau stijgt weliswaar mee, maar niet hard genoeg. Het aandeel van de

bevolking dat lager of gemiddeld is opgeleid zal slechts langzaam dalen.

De verwachting is dat een steeds groter deel van deze groep moeite zal

hebben om werk te vinden en te houden.

Het bezoek van kinderen aan voorschoolse voorzieningen in de stad is

vrij stabiel. De deelname aan peuterspeelzalen is iets minder geworden, maar

aan kinderdagverblijven juist enigszins meer. Onze stad scoort t.o.v. andere

steden gemiddeld in het aantal kindplaatsen in de dagopvang. Van de kin-

deren die naar het primair onderwijs gaan, heeft ongeveer 25% een achter-

stand. Dat is overigens in vergelijking met andere steden nog een vrij gunsti-

ge score. In het voortgezet onderwijs dreigt uitval onder kwetsbare jongeren,

vooral in het VMBO. Het ongeoorloofde schoolverzuim is het afgelopen jaar

weer iets toegenomen. Het aantal jongeren tussen de 18 en 23 jaar dat voor-

tijdig het onderwijs verlaat (1.000) is nog altijd veel te hoog. Het aantal jonge-

ren dat een startkwalificatie haalt, is relatief laag. Dit geldt vooral voor

allochtone jongeren. Bovendien blijken de uitvallers steeds jonger te zijn.

In de nabije toekomst zal het aantal kinderen van 0 t/m 3 jaar (van belang

voor kinderdagverblijven en peuterspeelzalen) nauwelijks toenemen. Nu zijn

6.600 kinderen in deze leeftijd, in 2025 6.800. Wel treden er binnen

14Trendrapport ’s-HertogenboschSociaal-culturele ontwikkelingen


’s-Hertogenbosch grote verschuivingen op. De Groote Wielen zorgt voor een

enorme groei en de afname zit vooral in Maaspoort. Als gevolg van deze ver-

schuivingen zal een aantal voorzieningen moeten meeverhuizen met de vraag.

Er zal een lichte stijging zijn van het aantal basisschoolleerlingen van 12.700

nu naar 13.300 in 2025. In de meeste wijken treedt een daling op of er is

sprake van stabilisatie. De grootste daling doet zich voor in Maaspoort en

Rosmalen Noord, terwijl de groei uiteraard vooral in De Groote Wielen zit.

De groep leerlingen voor het voortgezet onderwijs zal met zo’n 5% groeien

van 9.000 nu naar 9.500 in 2025. De groei vindt natuurlijk plaats in De

Groote Wielen. De wijken Maaspoort, Noord en Rosmalen Noord laten een

terugloop zien, terwijl elders de situatie stabiliseert.

De jongerenpopulatie voor MBO en HBO groeit met zo’n 10% van 7.800 nu

naar 8.700 in 2025. Bijna de helft van hen volgt een vervolgopleiding; een

kwart aan één van de Bossche MBO- en HBO-instellingen, een kwart elders.

Behalve in De Groote Wielen zit de groei vooral in West, Empel, Engelen

en Rosmalen Noord.

Sociale samenhang in buurt verzwakt

In de sociale leefwereld van de Bosschenaar is onder invloed van met

name de individualiserings- en internationaliseringstendens een duidelijke

verschuiving opgetreden van buurtniveau naar global village2.

Informatisering zorgt voor een overgang van territoriale (gebiedsgerichte)

gemeenschappen naar digitale communities3. De sociale samenhang in de

buurt verzwakt. Zo is bijvoorbeeld het aantal buurtcontacten4 vanaf de

eeuwwisseling gedaald van 43% naar 29% in 2004. In de aandachtsgebieden

komt dit percentage nog lager uit. Ouderen zijn contactrijker in de buurt

dan jongeren.

2 De wereld is een dorp geworden als gevolg van nieuwe technologieën.3 Digitale platforms voor bestaande en nieuwe netwerken om, zonodig wereldwijd, informatie uit te wisselen.4 Percentage inwoners dat het (helemaal) eens is met de stelling: “Ik heb veel contact met andere buurtbewoners”.



Het rapportcijfer voor de sociale kwaliteit van de woonomgeving in

’s-Hertogenbosch is sinds 1996 gedaald van 6,7 naar 6,1 in 2003/2004.

Dit is een score rond het gemiddelde van de middelgrote steden. De GSB-

aandachtsgebieden kennen een opvallende lage score op sociale cohesie (5,3).

De score op de sociaal-economische index5 is beter. De stad neemt een

veertiende plaats in onder de 50 grootste steden van Nederland. Daarmee is

de sociaal-economische positie sinds 1994 aanmerkelijk verbeterd.

Achterstanden in inburgering

In ’s-Hertogenbosch wonen ongeveer 13.000 niet-westerse allochtonen

(10% van het totaal aantal inwoners). Sinds 1998 hebben 1.200 personen deel-

genomen aan inburgeringstrajecten. Voor zo’n 10% tot 15% van hen geldt dat

ze een dusdanig niveau hebben bereikt dat ze worden vrijgesteld van de

plicht tot inburgering in het kader van de Wet Inburgering. Er is dus nog

steeds sprake van serieuze achterstanden.

Dreigende sociale uitval

Het gemiddeld besteedbare inkomen per huishouden lag in

’s-Hertogenbosch in 2002 met 30.400 euro in de buurt van het landelijke

gemiddelde. Hiermee scoort de stad goed in vergelijking met andere grote

Brabantse en Nederlandse steden. Wel is er sprake van een groeiende armoe-

de en die loopt ook sneller op dan het landelijke gemiddelde. In 2005 had

11,2% van de huishoudens in ’s-Hertogenbosch (=6.500 huishoudens) een laag

inkomen6. In 2002 was dit nog 9%. De lage inkomensgrens vertegenwoordigt

voor alle huishoudens hetzelfde welvaartsniveau en lag in 2003 op voor een

alleenstaande op 10,2 duizend euro. Voor andere typen huishoudens is de

lage inkomensgrens vastgesteld door een opslagfactor toe te passen, die is

gebaseerd op de feitelijke extra kosten van huishoudens met een andere

omvang en samenstelling. Na 2003 is gecorrigeerd voor de prijsontwikkeling.

5 Bijstand, werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, armoede, laagopgeleiden, participatie vrouwen,

banen en groeisectoren.6 Minder dan 105% van het sociaal minimum.



De armoede doet zich vooral voor bij de eenoudergezinnen, eenpersoons-

huishoudens en niet westerse allochtonen.

Bosschenaren blijken in vergelijking met andere stedelingen qua bele-

ving van hun eigen geluk en gezondheid redelijk tevreden te zijn. Toch is er

sprake van een groeiende groep mensen met overgewicht of bovenmatig

alcoholgebruik ook onder steeds meer jongeren.

Tevens neemt de vereenzaming sterk toe, vooral onder ouderen, alleen-

staanden, allochtonen, uitkeringsgerechtigden en lager opgeleiden (vaak is

er sprake van een cumulatie). Zo’n 5% van de Bosschenaren heeft minder

dan een maal per maand contact met anderen.

In 2005 hadden ongeveer 25.000 Bosschenaren (19%) tijdelijke of permanente

zorg of maatschappelijke ondersteuning nodig. In 2015 zal dit aantal zijn

gestegen tot ruim 30.000 (23%). Dit is een toename met meer dan 20%.

Vooral de toename van het aantal (kwetsbare) ouderen ligt ten grondslag

aan deze groei. In Rosmalen en Maaspoort zal een verdubbeling van de

vraag naar zorgvoorzieningen optreden. Ook in West en Noord zal de vraag

naar zorgvoorzieningen sterk toenemen. De wijk Zuidoost kent al een voor-

zieningenniveau dat is afgestemd op een omvangrijke seniorenpopulatie.

Hier is de toename van het aantal ouderen zeer gering.



Op dit moment behoren tot de categorie potentiële kwetsbare burgers in

’s-Hertogenbosch 15.000 gehandicapten, 1.700 kwetsbare jongeren,

16.500 kwetsbare ouderen, 400 dak- en thuislozen en 1.500 overbelaste

mantelzorgers. Alle signalen wijzen erop dat deze aantallen in de toekomst

alleen maar zullen toenemen.

De extramuralisering 7 leidt in de stad tot een specifieke woningbouw

opgave tot 2020 van 1.500 woningen in de categorie ‘extramuraal’ wonen

ofwel ‘seniorenplus woningen’.

De vraag naar welzijnsvoorzieningen en zorgvoorzieningen (niet-AWBZ)

stijgt met 7% tussen nu en 2015. De vraag naar AWBZ-zorg, zoals huis-

houdelijke verzorging, ondersteunende en activerende begeleiding,

verdubbelt bijna in dezelfde periode.

Ongeveer een op de drie Bosschenaren doet vrijwilligerswerk. Ouderen

zijn oververtegenwoordigd. Recente landelijke onderzoeken wijzen erop

dat de bereidheid om vrijwilligerswerk te verrichten in de toekomst zal

afnemen. Vooral jongeren tonen weinig animo. Hoewel mensen nog steeds

bereid zijn zich als vrijwilliger in te zetten, zijn de voorwaarden waaronder

sterk aan verandering onderhevig. Het belang van altruïsme als dominante

drijfveer om actief te zijn als vrijwilliger neemt af.

Ongeveer 18% van de Bosschenaren verricht mantelzorg. De druk op het

vrijwilligerswerk en de mantelzorg neemt tot 2015 sterk toe als gevolg van

de stijgende vraag naar zorg en maatschappelijke ondersteuning.

Sportief en steeds sportiever

De maatschappelijke inbedding van sport impliceert dat ontwikkelingen

als individualisering, informalisering, commercialisering en schaal-

vergroting niet aan haar voorbij gaan. Nog steeds is de sport in

’s-Hertogenbosch met haar vele verenigingsleden en vrijwilligers een

cruciale bindende factor. De afgelopen jaren is het percentage sporters in

de stad alleen maar gestegen. Deze score ligt duidelijk boven het

Nederlandse gemiddelde en is ook veel hoger dan voor een aantal andere

grote steden. ‘s-Hertogenbosch is eigenlijk steeds sportiever geworden.

Ruim de helft van de sporters doet dat in verenigingsverband.

Wel treedt duidelijk een verschuiving op van georganiseerd naar

ongeorganiseerd sporten. Met name individuele sporten als fitness, golf,

fietsen, skeeleren/skaten, zwemmen, schaatsen en joggen zijn sterk in

opkomst. Tegelijk heeft zich een nieuw aanbod ontwikkeld. Inspelend op

een koopkrachtiger en veeleisender sportpubliek bieden ondernemers

7 Het sturen op de vrijwel volledige afbouw van verzorgd wonen binnen instellingen.



commerciële faciliteiten aan om te sporten en te bewegen, die op afroep

beschikbaar zijn. Daarbij verschuiven ook de aard en de functie van de

sportbeoefening. Deze aard is minder terug te vinden in de onderlinge

wedijver in formele competities en meer in de intrinsieke beleving van

de tak van sport zelf of in het onderhouden (in conditie blijven) van het

eigen lichaam.

Door de vergrijzing zullen de komende jaren vooral sporten die bij ouderen

populair zijn, zoals wandelen, fietsen, zwemmen en golf meer in de belang-

stelling komen staan.

Hoewel de toenemende aandacht voor de volksgezondheid, de campagnes die

de overheid voert voor een gezondere leefstijl en de stappen die verzekeraars

zetten op dit terrein doen vermoeden dat het maatschappelijke bewustzijn

van het belang van sport en bewegen voor de gezondheid zal stijgen en dus

daadwerkelijk zal resulteren in actiever worden, bewijst recent onderzoek

juist het tegendeel. Onze leefstijl wordt steeds ongezonder en het bewegen

komt onder druk te staan.

Hoge cultuurparticipatie, maar dalende tendens

Wanneer ’s-Hertogenbosch wordt vergeleken met een aantal andere

steden, bevindt de gemeente zich samen met Maastricht en Nijmegen, in

de top 3 wat betreft cultuurparticipatie8 door inwoners.

De deelname aan cultuur in ’s-Hertogenbosch is de afgelopen jaren echter

gedaald. Deze afname heeft vooral plaatsgevonden onder groepen die wat

dit betreft al zwak stonden (jongeren, laag opgeleiden en lage inkomens).

Niet bekend is of deze ontwikkeling zich ook in andere steden heeft

voorgedaan. Hiermee is de reeds bestaande tweedeling met betrekking

tot cultuurdeelname in de Bossche maatschappij groter geworden. Eén

positieve uitzondering: Jongeren bezoeken, bioscoopbezoek uitgezonderd,

meer lokale culturele voorstellingen dan een aantal jaren terug.

8 Betreft bezoek (zowel eigen stad als daarbuiten) aan: podiumkunsten en cultureel erfgoed.



Ook met betrekking tot de amateurkunst, is de deelname door jongeren,

laag opgeleiden en Bosschenaren met een laag inkomen, ten opzichte van

2001 gedaald. Daar waar 65% van de jongeren tot 24 jaar in 2001 iets aan

amateur cultuur deed, is dit aandeel gedaald tot 50% in 2004.

In het culturele profiel van de stad nemen vooral het culturele erfgoed en

de vele (grootschalige) evenementen een dominante positie in.

Overigens laten de effecten van nieuwe culturele voorzieningen als de

Verkadefabriek, The Factory en SM’s zich nog niet volledig duiden.

Hoewel een toenemend opleidingsniveau het cultuurbereik bevordert, zal

in de komende jaren ook de competitie om de vrije tijd blijven stijgen. Het

vooruitzicht van het cultuurbereik ligt dan ook besloten in het toekomstige

evenwicht in de spanning tussen deze twee ontwikkelingen.

Stabiel beeld leefbaarheid en wisselend veiligheidsbeeld

’s-Hertogenbosch staat landelijk gezien op een zesde positie in de rang-

orde van slecht naar beter scorende Nederlandse gemeenten ten aanzien van

veiligheid. Dit op basis van politiecijfers over 2004. De zesde positie van

’s-Hertogenbosch is vooral te wijten aan het grote aantal vermogensdelicten,

waaronder auto-inbraken (positie 2), autodiefstal (positie 7), woninginbraken

(positie 3) en winkeldiefstal (positie 7).




Overlast en criminaliteit vinden vaak plaats door jongeren. In de

criminaliteitscijfers zijn niet westerse allochtone (vooral Marokkaanse)

jongeren sterk oververtegenwoordigd.

De laatste jaren zijn, in lijn met de landelijke ontwikkelingen, de (beleids)-

inspanningen op het gebied van veiligheid in de stad geïntensiveerd. De vei-

ligheidssituatie in de stad heeft dan ook het afgelopen jaar een positieve ont-

wikkeling doorgemaakt. De index staat, na een dieptepunt in 2003, weer op

eenzelfde niveau als in 2002. Verbeteringen deden zich met name voor ten

aanzien van onveiligheidsgevoelens, drugsoverlast, ‘schoon en heel’ en

verkeer.

In de GSB-aandachtsgebieden laat het veiligheidsindexcijfer de laatste jaren

verhoudingsgewijs een enigszins positievere ontwikkeling zien dan de stad

als totaal. Desondanks staan de GSB-aandachtsgebieden er gezamenlijk nog

steeds slechter voor dan de afzonderlijke wijken in de gemeente (uitgezon-

derd de Binnenstad). Een aantal opvallende zaken waaruit de slechtere posi-

tie van de GSB-aandachtsgebieden blijkt, is een twee keer zo hoge score dan

gemiddeld op: het aantal inwoners dat zich vaak onveilig voelt in de eigen

buurt, huiselijk geweld en drugsoverlast.

De ontwikkeling van de informatisering geeft aanleiding tot geheel

nieuwe vormen van criminaliteit, maar maakt tevens de bestrijding van

criminaliteit in het algemeen beter mogelijk door nieuwe opsporingstech-

nieken, beveiligingsmogelijkheden en de koppeling van gegevensbestanden.

Verwacht wordt dat de criminaliteit in de toekomst sterk zal lijken op de

criminaliteit van nu. Zij zal instrumenteel (financieel gewin) of expressief

door de intensivering van de beleving (geweld, agressie) van karakter zijn.

De daders zullen vooral jongeren zijn en daarnaast carrièrecriminelen.

Bovendien zal de dreiging van overtuigingsmisdadigers groter worden.

Voor het gemeentelijke beleid is het besef van belang dat burgers enerzijds

niet veel vertrouwen hebben in de huidige instituties van politie en justitie

en anderzijds verwachten dat criminaliteit en onveiligheid in de toekomst

sterk toenemen.


De Bosschenaar beoordeelt de leefbaarheid van de buurt met het

rapportcijfer 7,1. Wat de fysieke kwaliteit van de woonomgeving

(verloedering) betreft, scoort ’s-Hertogenbosch temidden van andere

steden gemiddeld. Tussen 2000 en 2004 is de mate van verloedering9 in

’s-Hertogenbosch op een gelijk niveau gebleven.

De belangrijkste problemen in de eigen buurt die volgens bewoners met

voorrang moeten worden aangepakt, zijn achtereenvolgens: rommel op

straat (zwerfvuil), overlast parkeren, verkeersveiligheid, hondenpoep en

overlast van (hang)jongeren. Daar waar het met de rommel op straat,

hondenpoep en verkeersveiligheid de goede kant op lijkt te gaan, is de

parkeerproblematiek evenals de jeugdproblematiek de afgelopen twee

jaar toegenomen.

9 Hondenpoep, rommel op straat, bekladding van muren, vernieling.



5 Ruimtelijke ontwikkelingen

Naar een netwerkstad en meer en intensiever ruimtegebruik

Alle voornoemde algemene trends hebben ook gevolgen voor het ruimte-

lijke beleid en zijn concepten. Zo zal de bevolkingsontwikkeling (incl. huis-

houdensverdunning) leiden tot fors meer ruimtegebruik. De banden van

individuen met de directe sociale en fysieke omgeving worden losser of in

ieder geval minder exclusief. Voorts worden de identiteit en leefstijl steeds

belangrijker bij de keuze van de woonplek. Dit zal zich nog nadrukkelijker

gaan voordoen als de keuzevrijheid op de woningmarkt groter wordt, wan-

neer bijvoorbeeld het woningaanbod in de toekomst toeneemt. Ook ontstaat

er behoefte aan een grotere belevingswaarde van de (openbare) ruimte en

aan duurzaamheid. Bovendien zal de vrijetijdssector steeds belangrijker wor-

den, ook in ruimtelijke zin. Temeer omdat de vrijetijdssector sterk aan

schaalvergroting onderhevig is. Met name de voortgaande internationalise-

ring en het functioneren in grotere ruimtelijke verbanden stellen steeds

hogere eisen aan het bepalen van de eigen positie en identiteit van de stad.

De beschreven algemene trends komen samen in het begrip netwerksamen-

leving en in het verlengde daarvan in de term netwerkstad. Begrippen die in

de nabije toekomst voor de stad steeds belangrijker worden. Er ontstaan

steeds meer pluriforme netwerken op een wisselend schaalniveau, zoals

Waalboss, Brabantstad, Zuid-Nederland, A2-zone veelal gestoeld op een

taakgerichte samenwerking. Zo heeft het nijpende ruimtegebrek in

’s-Hertogenbosch geleid tot de netwerkstad Waalboss. Deel uitmakend van

23Trendrapport ’s-HertogenboschRuimtelijke ontwikkelingen


deze netwerken krijgen de eigen kleur en identiteit van de stad steeds meer

betekenis. Niet alleen economisch gevoed, maar ook als aantrekkelijke

woonstad met veel voorzieningen en een rijke cultuurhistorie.

In het recente verleden werd er een strikt onderscheid gemaakt tussen

stad en platteland. Denk bijvoorbeeld aan de rode en groene contouren uit

de vijfde nota Ruimtelijke Ordening. In de nabije toekomst zullen de ‘rode,

groene en blauwe functies’ minder met de rug naar elkaar staan, maar

steeds meer in samenhang tot ontwikkeling worden gebracht.

De rode, groene en blauwe netwerken overstijgen het gemeentelijke

schaalniveau, waardoor er sprake zal zijn van meer toenadering tussen ‘stad’

en ‘land’. De tegenstelling tussen stad en land zal steeds meer vervagen. Voor

onze stad zijn er daarom mogelijkheden om zich zowel tot ‘compacte stad’

als ‘landstad’ te ontwikkelen met aandacht voor stedelijk èn suburbaan/

landelijk wonen, waaraan volgens recent onderzoek steeds meer behoefte

zal bestaan.



De hiermee gepaard gaande overgang in de ruimtelijke ordening van

meer toelatingsplanologie (in plannen aangeven wat mag en wat niet mag)

naar meer ontwikkelingsplanologie (in plannen inspelen op de verwachte

maatschappelijke dynamiek op langere termijn, waarbij de verschillende

ruimtebehoeften op een innovatieve manier met elkaar worden verbonden

en steunend op een actieve inbreng van alle belanghebbenden) kan hierbij

goede diensten bewijzen.

De komende jaren zal er ook meer aandacht gevraagd worden voor

situationeel en meervoudig ruimtegebruik dat op een efficiënte wijze

veranderingen mogelijk maakt. Vanwege ontwikkelingen als veroudering,

individualisering, intensivering en informatisering moet het ruimtegebruik

in tijd gezien steeds sneller aangepast worden en dat vereist de nodige

flexibiliteit. Zo moet de woning ‘mee kunnen groeien’ met het huishouden.

Verkeersstraten moeten kunnen worden omgezet in speelstraten en vice

versa. De binnenstad vervult een belangrijke functie als decor voor steeds

wisselende evenementen en activiteiten, hetgeen nauw samenhangt met

een intensivering van het ruimtegebruik.

Nieuw en bestaand zullen steeds meer hand in hand gaan. Enerzijds krij-

gen we te maken met doorgaande veranderingen en verdwijnende functies

(demografische ontwikkelingen, verdwijnende bedrijven en voorzieningen,

functieveranderingen zoals de Verkadefabriek). Anderzijds doen zich ook

nieuwe toevoegingen voor als gevolg van de toekomstige ruimtevraag. Dit

alles geeft ook nieuwe impulsen in buurten en wijken, waardoor ze beter

in balans blijven. Dit vraagt echter wel om meer visievorming voor de duur-

zame ontwikkeling van alle Bossche wijken i.c. het meer levensloopbestendig

maken van de wijken.

Meer passende woningen en woonmilieus

De waardering voor het wonen in ’s-Hertogenbosch is al jarenlang

hoog. In 2004 scoorde de stad als vierde beste woonstad van Nederland. Qua

huizenprijzen neemt de gemeente dan ook een top tien positie in binnen

de vijftig grootste steden met de hoogste huizenprijzen buiten de randstad.

Dit wordt mede ingegeven door de krapte op de woningmarkt.

Tot 2025 moeten er nog zo’n 15.000 woningen worden bijgebouwd. 9.000

Woningen zijn voor de eigen inwoners, 6.000 woningen voor mensen van

elders. De gemiddelde woningbezetting zal nog verder dalen van 2,33

personen nu naar 2,12 in 2025.

Een substantieel deel van de nieuwbouw circa 6.000 woningen is gepland

in De Groote Wielen. De overige 9.000 nieuwe woningen zijn voor het

merendeel geconcentreerd in de westelijke spoorzone en de A2-zone. In

de komende jaren zal een blijvend stijgend aandeel binnen de nieuwbouw



worden gerealiseerd in het kader van de herstructurering van stadswijken,

waarmee de vervanging van de na-oorlogse woningbouw goed op gang

begint te komen.

Gelet op de toenemende differentiatie in leefstijlen en branding in wijken

zal in de nabije toekomst het accent meer liggen op het eigen karakter van

de onderscheiden drie hoofdwoonmilieus in onze stad, te weten centrum-

stedelijk -,buitencentrum - en groenstedelijk milieu met alle verdere

gradaties van dien en met bijzondere aandacht voor senioren en starters.

De toenemende individualisering en vergrijzing leiden tot meer en

kleinere huishoudens die echter ook om steeds meer woonruimte vragen. De

verdergaande individualisering binnen het gezin heeft een grotere behoefte

aan ruime woningen met flink wat eigen ruimte per gezinslid tot gevolg.

In de praktijk betekent dat voor nieuwbouwwoningen grotere woningen op

kleine kavels. Een hoge waardering van de privacy wordt steeds belangrijker.

Informalisering leidt tot een flexibeler gebruik van de woning.

Alleenstaanden kampen steeds meer met de betaalbaarheid van hun

woning. In de komende jaren bestaat er in onze stad vooral een grote behoef-

te aan passende woningen voor senioren en betaalbare koopwoningen voor

starters en huurders.



De woonwensen voor de toekomst gaan vooral in de richting van meer

van hetzelfde: nieuwere ruime flexibele huizen, bijdetijdse domotica, (bad,

keuken en tuin) inrichting als ‘roerende’ zaken, grotere kavels en meer

parkeermogelijkheden. Er zal een verdergaande intensivering van de woon-

beleving plaatsvinden. De woning wordt meer en meer gezien als vorm van

zelfexpressie.

Wonen is een dure voorziening en dat roept de vraag op welke begrenzingen

financieel en dus ook ruimtelijk worden gesteld aan de woonwensen en

woonbehoefte van de Bossche bevolking.

Dreigende verstopping (binnen)stad

De afgelopen jaren is de mobiliteit sterk gestegen. Ook in de nabije toe-

komst zal de mobiliteit blijven toenemen, onder meer door de groei van de

stad en een nog steeds stijgend autobezit. Tot 2025 vermeerdert het wagen-

park in onze stad met circa eenderde. De modal split10 heeft de afgelopen

jaren nauwelijks wijzigingen ondergaan en zal naar verwachting ook in de

nabije toekomst niet substantieel veranderen.

10 De verdeling van de verplaatsingen over de vervoerwijzen.



Door deze aanzienlijke groei van de mobiliteit zal het een complexe

opgave worden om enerzijds de bereikbaarheid van de stad te kunnen garan-

deren en anderzijds invulling te geven aan de steeds strenger wordende eisen

voor de leefbaarheidsaspecten luchtkwaliteit en geluidhinder. Verstopping

van de stad wordt steeds meer voelbaar. De knelpunten manifesteren zich

vooral in en rond de binnenstad en aan de rand van de stad in aansluiting op

het hoofdwegennet.

Het gebruik van de transferia groeit voorspoedig. Met het perfectioneren

van de fietsinfrastructuur en de openbaar vervoerverbindingen tussen

transferia (eigen infra, conflictvrij, comfortabel, hoogfrequent, milieuvrien-

delijke vervoermiddelen) en vooral de binnenstad zal het gebruik alleen

maar toenemen.

Meer water en luchtkwaliteit onder druk

Duurzaamheid gaat in essentie over de kwaliteit van leven en de

mogelijkheden om die kwaliteit in de toekomst te handhaven. Het vraagstuk

van de steeds schaarser wordende fossiele energiebronnen is al langer een

belangrijk aandachtspunt. Zo wordt er aandacht besteed aan duurzaamheid

in de woningbouw en op bedrijvenlocaties, er wordt gezocht naar mogelijk-

heden van windenergie en in de eigen gemeentelijke gebouwen worden de

nodige energiezuinige maatregelen getroffen.

De kwestie van de klimaatverandering en de stijgende waterspiegels lijkt

de ver van mijn bed show, maar deze bewegingen zijn door de ligging van

’s-Hertogenbosch in een delta (“putje van Brabant”) hoogst relevant. Om

deze problematiek het hoofd te kunnen bieden, zal de komende tijd moeten

worden ingezet op lange termijn projecten als regionale waterberging,

hoogwaterbescherming, een geactualiseerd gemeentelijk riolerings- en

baggerplan e.d. Het toenemende wateroppervlak in wijken de komende jaren

als gevolg van de waterberging (in sommige wijken treedt een verdubbeling



op van het wateroppervlak!) geeft ook kansen in de sfeer van de beleving

van de woonkwaliteit in de openbare ruimte.

In veel grote steden staat de luchtkwaliteit onder druk. In de Randstad en

Noord-Brabant is de lucht relatief gezien meer verontreinigd dan in de rest

van Nederland. Europese regels dwingen overheden de luchtkwaliteit te

verbeteren. Behalve tot effecten op de gezondheid leidt een slechte lucht-

kwaliteit ook tot vertraging of het stopzetten van bouwplannen en het

aanleggen van wegen.

De luchtverontreiniging wordt onder meer veroorzaakt door autoverkeer

en is afkomstig van import vanuit het buitenland en nationale en lokale

bijdragen. Met een gezamenlijke Europese, nationale en lokale aanpak krijgt

de verbetering van de luchtkwaliteit de komende jaren topprioriteit.

29Trendrapport ’s-HertogenboschEconomische ontwikkelingen


6 Economische ontwikkelingen

Blijvend sterke economische positie

’s-Hertogenbosch staat qua economische prestaties al jarenlang in de

top tien van Nederland. In 2004 nam onze stad een vijfde plaats in. Een

dergelijke lijst voor de grote steden levert zelfs de eerste plaats op. Daarmee

is ’s-Hertogenbosch een toplocatie in Nederland. Overigens is de recessie van de

afgelopen jaren wel zichtbaar. De prestaties tussen steden onderling lopen

minder ver uiteen dan in de jaren negentig van de vorige eeuw toen er nog

sprake was van hoogconjunctuur. Sterke groei is schaars gebleken.

Na jaren in zwaar weer te hebben gezeten, laat de economie op dit moment

weer enige lichtpuntjes zien. De werkloosheid daalt, het aantal vacatures stijgt,

de beurs bloeit opnieuw op, de economie groeit meer dan verwacht (vooral

dankzij de export) en het vertrouwen van ondernemers en consumenten neemt

weer ietsje toe, alhoewel de pessimisten nog altijd de overhand hebben.

Naar een kennis-, diensten- en creatieve stad

Onder meer vanwege internationalisering is het karakter van de bedrijvig-

heid fundamenteel aan het veranderen, momenteel het meest zichtbaar in de

industrie. Vooral de laagwaardige productie-onderdelen binnen de maakindus-

trie verdwijnen door het verplaatsen van productievestigingen (‘offshoring’) of

door uitbesteding (‘outsourcing’) voor een deel naar lage lonenlanden in het

voormalige Oostblok en Azië. De verplaatsing van de laagwaardige maakindus-

tire vormt een bedreiging voor de onderkant van de arbeidsmarkt, maar biedt

tegelijkertijd kansen voor het behoud van andere meer hoogwaardige kennis-

activiteiten. Het is een onomkeerbaar proces, dat nauwelijks te beïnvloeden is.



Tegen een uurtarief van minder dan een dollar valt ook niet meer te con-

curreren. Nederland, en ook onze regio, zal het in de komende jaren dus steeds

meer moeten hebben van kennisintensieve en hoogwaardige activiteiten. Het

zal daarom moeten beschikken over een vestigingsklimaat dat kan concurreren

met dat van andere landen en regio’s in Noordwest Europa. Deze verschuiving

van industrie naar de dienstensector is ook in ’s-Hertogenbosch al jarenlang

waarneembaar, zowel in de werkgelegenheid als in het aantal vestigingen.

Binnen de benoemde speerpuntsectoren dienstverlening, (groot)handel, ICT

en kennisimpuls dienen zich qua werkgelegenheid enige bijzondere catego-

rieën aan die (hoewel ook conjunctuurgevoelig) de komende jaren aan belang

zullen winnen en tot nieuwe speerpunten kunnen uitgroeien. Kansen lijken

met name te liggen in (toegepaste) innovatieve en creatieve bedrijvigheid11.

Meer beleven, meer bezoeken

Ook in toeristisch opzicht doet ’s-Hertogenbosch het goed. In 2004 hebben

1,7 miljoen mensen tezamen ruim 5,3 miljoen bezoeken aan de stad gebracht.

In dit opzicht is ’s-Hertogenbosch een echte ontmoetingsstad. Alleen de vier

grote steden trekken meer bezoeken. De meeste bezoekers komen voor het

funshoppen. Daarbij wordt ook de horeca aangedaan.

11 In de creatieve bedrijvigheid zijn onder meer werkzaam: wetenschappers, onderzoekers,

ICT-ers, ingenieurs, architecten, radio en TV-radiomakers, journalisten, musici,

reclamemakers, fotografen, film- en videomakers, entertainers, ontwerpers, vormgevers,

schrijvers en kunstenaars.



Trends als vergrijzing van de babyboomers (incl. een sterke groei nog de

komende 10 jaar van het aantal vervroegd uittredenden uit het arbeids-

proces met een welgevulde beurs) en intensivering dragen ertoe bij dat het

aantal bezoeken nog aanzienlijk kan toenemen.

De landelijke ontwikkelingen in de detailhandel zijn ook in

’s-Hertogenbosch zichtbaar. De filialisering (winkels als onderdeel van een

(inter)nationale keten) zal ook de komende jaren doorzetten. Toch kent de

stad in vergelijking met andere steden nog veel kleinere winkels die zich

juist van de winkelketens proberen te onderscheiden en veelal gevestigd zijn

in de aanloopstraten van het kernwinkelgebied. Ook worden de winkels

gemiddeld steeds groter.

Was ’s-Hertogenbosch al een handels- en dienstenstad, internationalise-

ring van de economie en informatisering leiden ertoe dat ’s-Hertogenbosch

zich steeds meer ontwikkelt in de richting van een kennis- en dienstenstad.

Trends als individualisering en intensivering leiden ertoe dat de belevings-

economie sterk in opkomst is. Er is steeds meer sprake van een snel verande-

rende dynamiek en een toenemende betekenis van de belevingscomponent

van producten en diensten.


0


In de belevingseconomie kopen mensen als het ware hun eigen

identiteit in specifieke culturele segmenten. Met toerisme, recreatie en

creatieve bedrijvigheid als sterke troeven op dit terrein kan de positie

van ’s-Hertogenbosch als belevingsstad verder worden uitgebouwd.

Kwaliteit werklocaties steeds belangrijker

Internationalisering en informatisering hebben de laatste jaren veel

invloed gehad op de werklocaties. Zo zijn er in de (woon)wijken veel arbeids-

plaatsen bijgekomen. De pc en internet maken het van huis uit werken

steeds gemakkelijker.

Het verdwijnen van laagwaardige productie-onderdelen van de maak-

industrie zorgt ervoor dat het karakter van met name oudere bedrijven-

terreinen verandert en dat er verloedering dreigt op te treden. Voor verou-

derde bedrijventerreinen is de komende jaren een tendens waarneembaar

van intensivering en revitalisering en wellicht in sommige gevallen

functieverandering.

’s-Hertogenbosch heeft zich in de jaren negentig van de vorige eeuw

ontwikkeld tot een sterke kantorenstad. Ondanks de verschuiving naar

dienstensectoren is de opname van kantoorruimte sinds 2001 flink

afgenomen. Dit komt vooral door het terugvallen van de vraag in de

zakelijke dienstverlening en ICT als gevolg van de conjuncturele neergang.

De kantorenmarkt zit in een overgangssituatie van een aanbiedersmarkt

(met een tekort aan kantoorruimte) naar een vragersmarkt (met een over-

aanbod aan kantoorruimte). Ook in de komende jaren zal er nog sprake

zijn van leegstand. De leegstand treft zowel de bestaande kantoorpanden

als de nieuwbouw, maar de kans op leegstand is bij bestaande panden het

grootst. In het kwalitatief hoogwaardige segment is merkbaar dat de markt

weer voorzichtig begint aan te trekken. Wel is de verwachting dat de

spectaculaire uitbreiding van kantoorruimte die zich rond de eeuwwisseling

heeft voorgedaan, de komende decennia niet geëvenaard zal worden. Een

opvallende trend is dat de kantorenmarkt steeds meer een huurdersmarkt



lijkt te worden. Grote instellingen, zoals bijvoorbeeld het CBS sluiten

steeds meer een langjarig huurcontract met vastgoedbeleggers en project-

ontwikkelaars.

De uitgifte van bedrijventerreinen stagneert al jaren. Dit beeld is ook te

zien in de andere grote Brabantse steden. In de B5 heeft onze stad het laagste

netto oppervlak aan bedrijventerreinen. Met de komst van nieuwe bedrijven-

terreinen, zoals Treurenburg, Empel Zuid en de Groote Vliet, herstructure-

ring en verdichting van bestaande bedrijventerreinen en het aantrekken van

de economie zal dit gaan veranderen. Meer en meer wordt in de toekomst de

kwaliteit van belang. Bedrijven zullen steeds meer aantrekkelijke bedrijvenlo-

caties verwachten met nog meer aandacht voor de segmentering. Zij zullen

ook minder monofunctioneel van karakter worden. Zo zal in alle bedrijfstak-

ken een stijging van de meer kantoorhoudende werkgelegenheid optreden.

De vraag naar bedrijventerreinen neemt de komende 15 jaar nog toe, maar

wel in een lager tempo dan in de jaren negentig. Na 2020 neemt de groei

langzaam verder af.

De groei van de economie is uiteraard de belangrijkste factor achter de

ruimtevraag. Groeiende productie en uitbreiding van werkgelegenheid leiden

in de regel tot extra ruimtebehoefte en daardoor tot ruimtegebrek op de

plaats waar het bedrijf is gevestigd. Ruim tweederde van de behoefte aan

nieuwe bedrijventerreinen is het gevolg van de toename van de werkgelegen-

heid. Dat de vraag naar bedrijventerreinen nog doorgroeit, komt verder onder

meer doordat bedrijven zich steeds meer vestigen op bedrijventerreinen in

plaats van op verspreide locaties in steden en dorpen. Daardoor komt op die

plaatsen ruimte vrij die geschikt is voor bijvoorbeeld woningbouw. Daarnaast

blijft het ruimtegebruik per werkende in industrie en logistiek naar verwach-

ting een gestage toename vertonen. Maar tegelijkertijd verschuift werkgele-

genheid van sectoren met een groot ruimtebeslag per werkende (vooral indus-

trie en logistiek) naar sectoren met een kleiner ruimtebeslag, vooral naar de

dienstverlening. Deze verschuiving heeft ook tot gevolg dat een steeds groter

deel van de mensen in kantoren werkzaam is. Dit tempert de totale vraag

naar bedrijventerreinen enigszins, maar stimuleert de vraag naar kantoor-

ruimte, die zich voor een deel op bedrijventerreinen manifesteert.

Het aandeel van de industrie in het ruimtebeslag van bedrijventerreinen zal

naar verwachting dalen, maar het aandeel logistieke diensten zal duidelijk

toenemen. In geringere mate geldt de toename ook voor zakelijke dienst-

verlening (kantoren) en voor consumentendiensten, zoals winkels met een

groot vloeroppervlak. Daardoor vervaagt langzamerhand het onderscheid

tussen bedrijventerreinen en andere typen werklocaties, zoals winkelgebieden

of kantoorlocaties.



Blijvend sterke werkgelegenheidsfunctie

De werkgelegenheidsfunctie van de stad blijft sterk. Dit wordt zichtbaar

in de verhouding van het aantal arbeidsplaatsen ten opzichte van de beroeps-

bevolking. ’s-Hertogenbosch scoort in dit opzicht op eenzelfde niveau als

Eindhoven (waarbij Eindhoven overigens in absolute zin wel veel meer

arbeidsplaatsen telt) en veel hoger dan de overige Brabantse steden.

De werkgelegenheid in ’s-Hertogenbosch heeft zich aan het einde van de

vorige eeuw zeer voorspoedig ontwikkeld. Sinds 2001 neemt de werkgelegen-

heid weer wat af. Momenteel telt de stad circa 93.000 arbeidsplaatsen. De aan-

trekkingskracht van ’s-Hertogenbosch als werkgelegenheidsgemeente is groot.

Dit betekent veel pendelaars; de inkomende pendel (44.000 personen wonen

elders en werken in onze stad) is twee keer zo groot als de uitgaande pendel.

De werkloosheidsontwikkeling volgt de economische conjunctuur. Was er

eind jaren negentig sprake van een scherpe daling, sinds 2001 stijgt het

werkloosheidspercentage gestaag. In november 2005 waren ongeveer 6.800

Bosschenaren werkloos. Dit is 10,5 procent van de beroepsbevolking.

Landelijk gezien bedraagt de werkloosheid volgens het Centrum voor Werk en

Inkomen 9,1 procent. In vergelijking met de andere Brabantse steden is de

werkloosheid hier relatief laag. Er zijn tekenen van verbetering zichtbaar.

De werkloosheid stijgt niet meer.



Vooral oudere (langdurig) werklozen profiteren het minste van het

aantrekken van de economie. Jongeren, niet-westerse allochtonen en lager

opgeleiden hebben het meeste last van de recessie. De werkloosheid onder

deze groep is dalend nu er weer meer banen komen. Het meest zorgwekkend

zijn de jongeren die zonder diploma de opleiding verlaten. Er worden steeds

minder vacatures aangeboden op laag- of ongeschoold niveau.

In de verwachtingen over de toekomst van de arbeidsmarkt zijn de vol-

gende thema’s relevant. De huidige Bossche beroepsbevolking omvat ruim

65.000 personen. Verwacht wordt dat de beroepsbevolking de komende 20

jaren met zo’n 9.000 personen zal toenemen tot ruim 74.000. Dit is een stij-

ging van circa 15 procent. Als gevolg hiervan zal de werkgelegenheidsvraag

van Bosschenaren aanzienlijk toenemen. Het arbeidsaanbod zal sterker dan

nu bepaald gaan worden door ouderen, vrouwen en allochtonen. Dat is even-

eens een direct gevolg van de demografische ontwikkelingen. Tegelijkertijd,

maar niet gelijk over de groepen verdeeld, stijgt het gemiddelde opleidings-

niveau. Daardoor veranderen de eisen die aan het werk en de werkomgeving

worden gesteld; meer autonomie en meer afwisseling.

Door de internationalisering en informatisering zal de werkgelegenheid

steeds meer uit hooggekwalificeerde banen bestaan. Aan de onderkant van

de arbeidsmarkt zal door de internationale concurrentie minder werk wor-

den aangeboden. Wel zal de vraag naar persoonlijke dienstverlening door

relatief laag geschoolden sterk toenemen.

Zowel de kwaliteit van het werk als de kwaliteit van de werkorganisatie en

de arbeidsverhoudingen zullen veranderen als het Angelsaksische model12

verder wordt ingevoerd.

De individualisering zal leiden tot een toenemende behoefte aan mogelijk-

heden om zelf de werktijden en werkplek te bepalen, arbeid en zorg te

kunnen combineren en de levensloopbaan flexibel te regelen.

In de komende jaren wordt er meer flexibiliteit en mobiliteit op de arbeids-

markt verwacht. De tijd van de baan voor het leven is voorbij, mensen

moeten meer multi-inzetbaar zijn en de band tussen werkgever en werk-

nemer wordt losser. Daar hoort ook een leven lang leren bij.

Ook staat de toekomst in het teken van een hogere arbeidsproductiviteit,

meer efficiency en een hogere werkdruk.

Opleidingsniveau, ICT-kennis en sociale en communicatieve vaardigheden

bepalen op de toekomstige arbeidsmarkt meer en meer wie mee kan en

wie niet. De ongelijkheid op de arbeidsmarkt zal toenemen en de belonings-

verschillen zullen groter worden.

Het overheersende beeld voor de toekomst is dat van een dynamische en

flexibele arbeidsmarkt met grote variaties in arbeidsrelaties en

loopbaanpatronen.

12 Gaat uit van zoveel mogelijk zelfregulerende werking van de markt.

36Trendrapport ’s-HertogenboschBestuurlijke ontwikkelingen


7 Bestuurlijke ontwikkelingen

Groeiende invloed van ‘Europa’

Internationalisering leidt tot een toenemende invloed van Europa op de

afzonderlijke lidstaten en samenlevingen. Ondanks de huidige impasse en de

uitgestelde grondwet komt Europa steeds dichterbij. Naar verwachting ont-

wikkelt Europa zich op lange termijn van vierde naar eerste bestuurslaag,

hoewel de lidstaten nog geen overeenstemming hebben bereikt over het

eindstation van de Europese Unie. Zo hebben de internationale betrekkingen

steeds meer invloed op het functioneren binnen Nederland en de inrichting

van het Nederlandse staatsbestel. De rechtsstaat wordt meer en meer vorm-

gegeven op supranationaal niveau. De relatie met de EU speelt daarom een

belangrijke rol bij de sturingsvisie en besluitvorming van de Nederlandse

overheid. Ook onze gemeente, andere overheden, bedrijven, instellingen en

maatschappelijk organisaties, al dan niet in samenwerkingsverbanden, zul-

len zich, meer dan nu het geval is, moeten gaan richten op het traject van

Europese beleidsvorming en beleidsuitvoering. Bijvoorbeeld omdat Europese

subsidies steeds belangrijker worden.

Voor de gemiddelde burger is Europa nog steeds de ver van mijn bed show.

Alhoewel de invloed van Europa aan de hand van meer concrete situaties,

zoals de EU-normen voor luchtkwaliteit, meer lijkt te gaan leven. Het ligt

echter niet in de lijn der verwachting dat de burger zich in de nabije

toekomst werkelijk verbonden toont met Europa.

Van government naar governance

De informalisering, intensivering en democratisering van de samenle-

ving komt politiek mede tot uitdrukking in een verschuiving van het accent

van government naar governance: De overheid realiseert zich in toenemende

mate dat ze het niet meer alleen voor het zeggen heeft.

Overheidssturing gebeurt minder top/down. Bij governance gaat het erom dat

de overheid veel meer samenwerkt met belanghebbenden en andere maat-

schappelijke partners. De sturing vindt vaak plaats in netwerken die verschil-

lende partijen bij elkaar brengen. In plaats van formele institutionele beleids-

vorming binnen de overheid vormen steeds meer maatschappelijk contracten

dan de basis voor deze samenwerking tussen overheid en betrokken partners.

Mooie voorbeelden van deze vormen van samenwerking in onze gemeente

zijn de PPS voor de ontwikkeling van het Paleiskwartier, de PPS voor het

ombouwen tot snelweg van een stuk van de A59 en het Veiligheidshuis.



Van nog meer rekenschap naar minder rekenschap

Governance ging in eerste instantie gepaard met nog meer transparantie

en rekenschap. De publieke verantwoording werd in toenemende mate geïn-

tensiveerd om prestaties, maatschappelijke effecten, financiën en bedrijfs-

voering zichtbaar te maken voor de zelfbewuste en assertieve burger. De enor-

me hoeveelheid en de mate van detaillering van de verantwoordingsregels

leidt op zijn beurt weer tot veel bureaucratie, het gevaar van vermijdingsge-

drag, geen risico’s meer durven nemen, alleen werken op de afgesproken

normen, minder innovatiekansen e.d. Als tegenbeweging ontstaat nu de roep

om minder rekenschap, meer op hoofdlijnen aan de hand van een beperkt

aantal kernindicatoren.

Naar een flexibeler bestuur en organisatie

Informalisering en individualisering leiden ertoe dat voorzieningen en

beleid die decennia lang goed hebben gewerkt steeds minder lijken aan te

sluiten bij de leefwereld van de moderne burger. De samenleving ontgroeit de

bestaande institutionele kaders. Basisinstituties beginnen te kraken.

De-institutionalisering is een logisch gevolg hierop. Er ontstaat behoefte aan

een flexibeler bestuur en organisatie. Het is steeds minder gefixeerd in starre

structuren, hiërarchie en formalisme, maar meer taak en resultaatgericht.

Dat vraagt om snelle schakelaars en het opzoeken van flexibele werkverban-

den alsook diversiteit in samenwerkingsvormen en samenwerkingspartners

met een scherp oog voor de plaats die je inneemt in de keten en het schaalni-

veau, zoals Waalboss, Brabantstad en Europa. De rol van de gemeente ontwik-

kelt zich steeds meer in de richting van regisseur.



Van centralisatie naar decentralisatie

De lokale overheid staat het dichtst bij de burger en kan dan ook in veel

gevallen het beste beoordelen wat er moet gebeuren. Vanuit dit besef worden

er steeds meer (majeure) taken en bevoegdheden aan de gemeente overge-

dragen, zoals de implementatie van de Wet Werk en Inkomen, de Wet

Maatschappelijke Ondersteuning, de Wet Inburgering, de Wet Educatie

Beroepsonderwijs en de Nota Ruimte. Decentralisatie stelt echter wel steeds

hogere eisen aan de bedrijfsvoering.

Tanende betrokkenheid en hardere toon van de burger

Burgers maken zich zorgen om de toekomst van de maatschappij.

Maar deze zorgen vertalen zich niet in een directe betrokkenheid bij de

samenleving, integendeel zelfs. Het aantal mensen dat het vertrouwen in

overheid en politiek verliest, wordt steeds groter. En ook de bereidheid en

mogelijkheden om zich in te zetten voor de overheidszaak vermindert.

Dit komt mede door de verdergaande individualisering en daarmee

gepaard gaand groeiend egoïsme bij een aantal mensen. Maar het houdt ook

verband met intensivering. Met de enorme tijdsdruk die mensen voelen bij

het combineren van werk, sociaal leven, verplichtingen en vrije tijd.

Ook op macro-niveau staat de betrokkenheid van burgers onderling onder

druk. Steeds vaker wordt de vanzelfsprekende (belasting-)solidariteit tussen

bevolkingsgroepen (generaties, etnische groepen, sociaal-economische

klassen) ter discussie gesteld.



Intensivering heeft ook tot gevolg dat burgers steeds mondiger en

zelfbewuster worden.

De burger stelt steeds zwaardere eisen en vaak ook wordt de toon harder.

Hij eist snelheid, duidelijkheid en niet in de laatste plaats zijn gelijk. De

bereidheid om genoegen te nemen met standaardoplossingen daalt en de

behoefte aan individueel maatwerk neemt toe. Dit stelt ook steeds hogere

eisen aan de kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening.

Dit betekent tevens dat er een verschuiving optreedt in de gemeentelijke

kerntaak dienstverlening; van meer aanbodgericht naar meer vraaggericht.

De gemeente kan dit maatwerk het beste leveren door de integrale vraag van

de burger te (her)kennen vanuit het perspectief van de burger vanuit zijn

eigen leefomgeving.



Voortgaande digitalisering

De afgelopen jaren is de informatie- en communicatietechnologie in een

stroomversnelling geraakt. Ook de gemeente heeft in korte tijd een flinke

digitaliseringsslag gemaakt.

De digitalisering heeft zowel intern als extern zijn weerslag op processen

en communicatie. Zo wordt gemeentelijke informatie meer en meer digitaal

beschikbaar gesteld.

De opmars van de digitalisering maakt dat burgers zeven dagen per week en

24 uur per etmaal producten en diensten kunnen bestellen. Momenteel

wordt er nog een beperkt aantal producten en diensten aangeboden, maar

dat zal in rap tempo worden uitgebreid. De voortgaande informatisering

maakt het mogelijk om uiteindelijk de burger centraal te stellen in de

gemeentelijke dienstverlening. Zo heeft de verdere ontwikkeling naar de

1-loket functie baat bij een voortgaande digitalisering. Daarnaast doen ook

de ‘self service concepten’ hun intrede, waarbij ict een belangrijke onder-

steunende rol speelt. Binnen tien jaar wordt multichanneling in de gemeen-

telijke dienstverlening toegepast om zo klanten te bedienen waarbij gestuurd

wordt op zoveel mogelijk gebruik van webselfservice, één centraal telefoon-

nummer, sms en beeldtelefoon. Ook de besluitvorming verloopt in de

toekomst meer digitaal.



8 Samenvatting

Bij de behandeling van de kadernota in 2005 is het voorliggende trend-

rapport aangekondigd. Bij het stellen van beleidsmatige kaders is het belang-

rijk goed en tijdig zicht te hebben op zowel de huidige als de in de toekomst

te verwachten ontwikkelingen in ’s-Hertogenbosch. In dat opzicht heeft het

trendrapport vooral een signalerende functie.

5 I’s als duurzame trends

Rode draad in de rapportage zijn vijf algemene trends, ook wel

aangeduid als ‘de 5 i’s’. Dit zijn:

• Individualisering: meer keuzevrijheid voor het individu, meer eigen

verantwoordelijkheid, afname sociale controle.

• Informalisering: losser worden van de omgangsvormen en maatschap-

pelijke verbanden, vermindering gezag autoriteiten en formele

structuren, vervaging scheidslijn privé en openbaar, thuis en werk,

werktijd en vrije tijd.

• Informatisering: wijziging betekenis van informatie, informatie-

dichtheid en complexiteit, selecteren van informatie, versnelling van

communicatie en interactie door ICT, automatisering.

• Internationalisering: globalisering van de economie, cultuur en vrije

tijd, Europese integratie en versterking invloed EU, migratiebewegingen,

internationale cultuur, massamobilisering.

• Intensivering: hoge waardering beleving en gevoel, modern hedonisme,

behoefte aan variatie en verandering, toename dynamiek, meer doen en

meemaken,‘kort lontje’, tijdsdruk.

Daarnaast is voor de indeling van het trendrapport aangesloten bij de vier

pijlers uit de programmabegroting: ‘sociaal-cultureel’, ‘fysiek’, ‘werk en inko-

men’ en ‘stad van modern bestuur’. Natuurlijk mag in een trendrapport de

ontwikkeling van de Bossche bevolking de komende jaren niet ontbreken.

Deze vormt immers mede de basis voor de bewegingen in de verschillende

pijlers.

Bevolkingsontwikkeling

’s-Hertogenbosch groeit en blijft ondanks vergrijzing relatief jong

Voor ’s-Hertogenbosch wordt een groei verwacht naar bijna 155.000

inwoners in 2025. Deze groei – vergelijkbaar als in de afgelopen periode –

42Trendrapport ’s-HertogenboschSamenvatting


is gebaseerd op een toename van 15.000 woningen tussen 2005 en 2025.

Met de nieuwbouw van ongeveer 6.300 woningen tot 2025 ligt het zwaarte-

punt van de ontwikkelingen vooral in de nieuwe wijk de Groote Wielen.

De groei van ruim 20.000 inwoners is voor tweederde het gevolg van

migratie. Door een toenemende vergrijzing zal de natuurlijke groei namelijk

steeds verder afnemen. Deze hoge migratie levert elk jaar een flink

vestigingsoverschot op van mensen tussen de 15 en 30 jaar. Daartegenover

staat een vertrekoverschot van kinderen, dertigers en 75-plussers. De toe-

stroom van jonge mensen houdt bovendien het aantal geboorten op peil.

Gevolg van dit alles is dat ook de Bossche bevolking de komende decennia

sterk zal vergrijzen, maar dat het met de ontgroening eigenlijk wel meevalt.

De wijken laten een gedifferentieerde ontwikkeling zien. In sommige wijken

zijn de veranderingen niet zo groot, maar in Maaspoort en in Rosmalen

treden forse wijzigingen in de bevolkingssamenstelling op.

Sociaal-culturele ontwikkelingen

Dreigende sociale uitval

Over het algemeen ‘doet’ ’s-Hertogenbosch het sociaal gezien goed,

maar er zijn ook groepen die achterblijven. Vooral ouderen, alleenstaanden,

allochtonen, uitkeringsgerechtigden en lager opgeleiden dreigen buiten

de boot te vallen. Zo zal het naar verwachting voor laagopgeleiden steeds

moeilijker worden om werk te vinden en werk te houden. De vraag naar

hooggekwalificeerd werk zal immers toenemen. En hoewel het (relatief hoge)

opleidingsniveau van de Bosschenaren zal stijgen, zal dit geen gelijke tred

houden met deze vraag. De laatste jaren blijkt al dat het aantal huishoudens

dat moeite heeft om het hoofd boven water te houden, stijgt. Hoewel het

gemiddeld besteedbare inkomen per huishouden in ’s-Hertogenbosch onge-

veer gelijk is aan het landelijk gemiddelde, neemt het aandeel huishoudens

met een laag inkomen sneller toe dan gemiddeld. De armoede blijkt zich

vooral voor te doen bij de eenoudergezinnen en eenpersoonshuishoudens.

Ook is er naar verhouding veel armoede onder niet-westerse allochtonen.

Sociale samenhang in de buurt verzwakt

Gevolg van de toenemende individualisering en internationalisering is

dat er een duidelijke verschuiving optreedt van buurtniveau naar global

village. Daarnaast zorgt informatisering voor een overgang van territoriale

naar digitale communities. De sociale samenhang in de buurt verzwakt. In

een paar jaar tijd worden lagere cijfers gegeven voor het aantal buurtcontac-

ten, de sociale kwaliteit van de woonomgeving en de sociale cohesie. De

bewoners van de aandachtsgebieden zijn daarbij negatiever over de sociale

samenhang in hun buurt dan gemiddeld. Overigens blijken ouderen nog wel

veel op hun buurt gericht te zijn.



Meer sport, meer zorg, minder cultuur

Bosschenaren blijken, in vergelijking met de inwoners van andere

steden, qua beleving van hun eigen geluk en gezondheid redelijk tevreden

te zijn. Er zijn beduidend meer inwoners die aan sport doen dan in andere

gemeenten. De afgelopen jaren is dit ook alleen maar toegenomen. In het

sporten zien we ook de trend van individualisering terug. Hoewel ruim de

helft van de sporters in verenigingsverband sport, treedt er een verschuiving

op van georganiseerd naar ongeorganiseerd sporten. Ondanks de toename

van het aandeel sporters is er ook in ’s-Hertogenbosch een groeiende groep

mensen die met overgewicht kampt.

De vraag naar welzijns- en zorgvoorzieningen zal als gevolg van de

vergrijzing sterk toenemen. De bereidheid om vrijwilligerswerk te verrichten

zal in de toekomst afnemen.

Ook wat betreft de deelname aan cultuur zijn er beduidend meer inwoners

die iets aan cultuur doen dan in andere steden. Deze deelname is de

afgelopen jaren echter wel gedaald, en dan vooral onder groepen die wat

dit betreft al zwak stonden: jongeren, laag opgeleiden en mensen met een

laag inkomen. Belangrijk in het Bossche culturele profiel zijn het culturele

erfgoed en de vele (grootschalige) evenementen.

Stabiel beeld leefbaarheid en wisselend veiligheidsbeeld

In de leefbaarheid van de wijken hebben zich, naar het oordeel van de

bewoners, geen grote verschuivingen voorgedaan. De veiligheidssituatie laat

een meer wisselend beeld zien. Nadat de veiligheid in ’s-Hertogenbosch een

aantal jaren achtereen was afgenomen, lijkt de stad weer iets veiliger te zijn.

De gemeentelijke veiligheidsindex staat, na een dieptepunt in 2003, weer op

het niveau van het jaar daarvoor. Verbeteringen deden zich vooral voor bij

de onveiligheidsgevoelens, drugsoverlast, ‘schoon en heel’ en verkeer.

Landelijk gezien doet ’s-Hertogenbosch het relatief vrij slecht. Dit is vooral te

wijten aan het grote aantal vermogensdelicten, zoals auto- en woninginbra-

ken, winkel- en autodiefstal. De veiligheidssituatie in de aandachtsgebieden

is overigens (ondanks een sterke verbetering) nog iets slechter dan in de stad

gemiddeld. Ook de leefbaarheid in de aandachtsgebieden wordt slechter

dan gemiddeld beoordeeld. Ten aanzien van de leefbaarheid zijn belangrijke

thema’s: rommel op straat, verkeersveiligheid, hondenpoep, parkeeroverlast,

en overlast van (hang)jongeren. Vooral de laatste twee thema’s lijken een

steeds groter probleem te worden.

Ruimtelijke ontwikkelingen

Naar een netwerkstad

De eerder genoemde vijf algemene trends laten zich ook in ruimtelijke

ontwikkelingen vertalen. Zo zal bijvoorbeeld individualisering en de daar-

mee samenhangende huishoudenverdunning leiden tot fors meer ruimtege-



bruik, zullen door informalisering de banden van individuen met de directe

sociale en fysieke omgeving losser worden en zal er door een toenemende

intensivering meer behoefte zijn aan variatie en verandering. Met name de

voortgaande internationalisering en het functioneren in steeds grotere ruim-

telijke verbanden stellen steeds hogere eisen aan het bepalen van de eigen

positie en identiteit van de stad. Als onderdeel van diverse netwerken

(Waalboss, Brabantstad, Zuid-Nederland) zal de eigen kleur en identiteit van

de stad steeds belangrijker worden. Een tweede betekenis die aan de term

netwerkstad toegekend kan worden is de afstemming van de rode, groene

en blauwe netwerken. In de nabije toekomst zullen stad, land en water

minder met de rug naar elkaar staan, maar steeds meer in samenhang tot

ontwikkeling worden gebracht.

Meer passende woningen en woonmilieus

Al jaren wordt ’s-Hertogenbosch hoog gewaardeerd als woonstad. Dit,

gecombineerd met de krapte op de woningmarkt en de samenstelling van de

woningvoorraad, leidt ertoe dat de prijzen van koopwoningen hoog zijn. Qua

huizenprijzen neemt de gemeente dan ook een top tien positie in binnen de

vijftig grootste steden met de hoogste huizenprijzen buiten de Randstad. Dit

betekent echter ook dat het voor alleenstaanden moeilijk is om een woning

te kopen. In de komende jaren bestaat er dan ook een grote behoefte aan

betaalbare koopwoningen voor starters en huurders. Door de toenemende

vergrijzing is er eveneens behoefte aan passende woningen voor senioren.

Tot 2025 moeten er nog zo’n 15.000 woningen worden bijgebouwd. 9.000

Woningen zijn voor de eigen inwoners, 6.000 woningen voor mensen

van elders.

Gelet op de toenemende differentiatie in leefstijlen wordt het eigen karakter

van de verschillende woonmilieus in de stad steeds belangrijker.

Dreigende verstopping (binnen)stad

De afgelopen jaren is de mobiliteit sterk gestegen, en zal de komende

jaren ook blijven toenemen. Door de groei van de bevolking en een toename

van het autobezit zal het aantal auto’s in‘s-Hertogenbosch eveneens fors

blijven groeien, terwijl de modal split de afgelopen jaren nauwelijks is

veranderd en naar verwachting ook niet substantieel zal veranderen.

Oftewel: de (auto)verstopping van de stad zal steeds sterker voelbaar zijn.

Knelpunten zijn vooral te vinden rond de Binnenstad, de binnenring en aan

de rand van de stad in aansluiting op het hoofdwegennet. Een positieve ont-

wikkeling van de laatste jaren is het toegenomen gebruik van de transferia.

De verwachting is dat het gebruik van transferia alleen maar zal groeien.

Meer water en luchtkwaliteit onder de norm

De bijzondere ligging van ’s-Hertogenbosch in een delta, maakt de stad

gevoelig voor klimaatverandering en de daarmee samenhangende stijgende



waterspiegels. Naast projecten als regionale waterberging en hoogwater-

bescherming levert het toenemende wateroppervlak in wijken ook kansen op

in de sfeer van de woonbeleving.

De luchtkwaliteit staat onder druk. Europese regels dwingen overheden de

luchtkwaliteit te verbeteren, anders dreigt vertraging of zelfs stopzetting

van bouwplannen. Daarom krijgt de verbetering van de luchtkwaliteit de

komende jaren topprioriteit.

Economische ontwikkelingen

Blijvend sterke economische positie

De economische recessie van de laatste jaren is ook ’s-Hertogenbosch

niet ongemerkt voorbij gegaan. Na de economisch zeer voorspoedige

jaren (eind jaren ’90) is het sinds 2001 minder goed gegaan. Toch zijn er

tekenen van herstel zichtbaar. De werkloosheid in Nederland daalt, het

aantal vacatures stijgt, de beurs bloeit opnieuw op en het vertrouwen

van burger en consumenten neemt weer iets toe. Ook in ’s-Hertogenbosch

zijn de eerste tekenen van herstel zichtbaar. Ondanks de magere jaren

heeft ’s-Hertogenbosch het relatief gezien sterk gedaan. Al jaren staat

’s-Hertogenbosch in de top 10 van steden met de sterkste economische

prestaties.

Naar een kennis-, diensten- en creatieve stad

’s-Hertogenbosch is van oudsher een handels- en dienstenstad. Interna-

tionalisering van de economie en informatisering leiden er echter toe dat

’s-Hertogenbosch zich steeds meer ontwikkelt in de richting van een kennis-

en dienstenstad. De verplaatsing van laagwaardige maakindustrie naar lage

lonenlanden vormt een bedreiging voor de onderkant van de arbeidsmarkt,

maar biedt tegelijkertijd kansen voor het behoud van andere meer hoog-

waardige kennisactiviteiten. Binnen de benoemde speerpuntsectoren

dienstverlening, (groot)handel, ICT en kennisimpuls dienen zich qua werk-

gelegenheid enige bijzondere categorieën aan die de komende jaren aan

belang zullen winnen en tot nieuwe speerpunten kunnen uitgroeien.

Kansen lijken met name te liggen in de (toegepaste) innovatieve en creatieve

bedrijvigheid. Het karakter van de Bossche bedrijventerreinen zal verder

veranderen met nog meer aandacht voor de segmentering. Ook zullen zij

minder monofunctioneel worden en meer kantoorhoudende werkgelegen-

heid gaan bevatten. De kantorenmarkt zit in een overgangsfase van een

aanbiedersmarkt (met een tekort aan kantoorruimte) naar een vragersmarkt

(met een overaanbod aan kantoorruimte). In het kwalitatief hoogwaardige

segment is merkbaar dat de markt weer voorzichtig begint aan te trekken.

Wel is de verwachting dat de spectaculaire uitbreiding van kantoorruimte

die zich rond de eeuwwisseling heeft voorgedaan, de komende decennia niet

geëvenaard zal worden. De vraag naar bedrijventerreinen neemt de komende



15 jaar nog toe, maar wel in een lager tempo dan in de jaren negentig.

Na 2020 neemt de groei langzaam verder af. Het toenemend gebruik van de

PC en internet maken het steeds gemakkelijker om van huis uit te werken.

Verwacht wordt dan ook dat de tendens van een stijgend aantal arbeids-

plaatsen in de (woon)wijken zich doorzet.

Blijvend sterke werkgelegenheidsfunctie

De aantrekkingskracht van ’s-Hertogenbosch als werkgelegenheids-

gemeente is groot. Het aantal arbeidsplaatsen is relatief hoog ten opzichte

van de beroepsbevolking. Dit betekent veel pendelaars; de inkomende pendel

is twee keer zo groot als de uitgaande pendel. Het aantal niet werkende

werkzoekenden blijft de laatste maanden ongeveer gelijk. Vooral oudere

(langdurig) werklozen profiteren het minst van het aantrekken van de

economie. De werkloosheid onder jongeren, niet-westerse allochtonen en

lager opgeleiden neemt af nu er weer meer banen komen. Het meest zorg-

wekkend zijn de jongeren die zonder diploma de opleiding verlaten. Er zijn

steeds minder vacatures op laag- of ongeschoold niveau.

De komende 20 jaar zal de Bossche beroepsbevolking naar verwachting met

circa 9.000 personen (15%) toenemen. De werkgelegenheidsvraag zal hiermee

navenant groeien. Ook moet rekening gehouden worden met een verdergaan-

de veroudering van de beroepsbevolking. Er zal de komende jaren dan ook

grote behoefte zijn aan een strategische afstemming van vraag naar en

aanbod van werk. Niet alleen in kwantiteit, maar ook in kwalitatieve zin

(b.v. opleidingsniveau en ervaring).

Meer beleven, meer bezoeken

Bezoekers komen graag naar ’s-Hertogenbosch. In 2004 staat ’s-Hertogen-

bosch met ruim vijf miljoen bezoeken op een vijfde plaats, direct achter de

vier grote steden. De meeste bezoekers komen voor het ‘funshoppen’, en

brengen daarbij meestal ook een bezoekje aan de Bossche horeca. Landelijke

detailhandeltrends als filialisering en grotere winkels gaan ook

’s-Hertogenbosch niet voorbij. Toch zijn er ook veel (kleinere) winkels die

zich met een eigen identiteit juist van deze winkelketens proberen te onder-

scheiden. Met de opkomst van de belevingseconomie kan deze variatie in

winkels, in combinatie met de historische Binnenstad, de komende jaren

een belangrijke troef zijn.

Bestuurlijke ontwikkelingen

Groeiende invloed Europa

Internationalisering leidt tot een toenemende invloed van Europa

op de afzonderlijke lidstaten en samenlevingen. Ondanks de huidige

impasse en de uitgestelde grondwet komt Europa steeds dichterbij. Europese

subsidies worden steeds belangrijker. Voor de gemiddelde burger is Europa



echter nog steeds de ‘ver van mijn bed’ show. Toch lijkt Europa aan de

hand van concrete situaties, zoals de EU-normen voor luchtkwaliteit,

meer te gaan leven.

Van government naar governance

De informalisering, intensivering en democratisering van de samen-

leving is politiek terug te zien in een verschuiving van het accent van

government naar governance: de overheid realiseert zich in toenemende

mate dat ze het niet meer alleen voor het zeggen heeft, maar veel meer met

andere belanghebbenden en maatschappelijke partners moet samenwerken.

De rol van de gemeente ontwikkelt zich steeds meer in de richting van

regisseur. Ook op het gebied van ‘rekenschap afleggen’ verandert er het

een en ander. In eerste instantie ging governance gepaard met nog meer

transparantie en rekenschap. Dit leidde echter tot veel bureaucratie, werken

op de afgesproken normen en vermijdingsgedrag. Een tegenbeweging op

‘meer rekenschap’ is nu dan ook ‘minder rekenschap’: meer sturen op

hoofdlijnen, aan de hand van enkele kernindicatoren.

Mondigere burger, tanende betrokkenheid

Ook de burger is de afgelopen jaren veranderd. Men is mondiger, zelf-

bewuster en assertiever geworden, verwacht meer maatwerk en ook meer

kwaliteit van bijvoorbeeld de gemeente. ’s-Hertogenbosch lijkt het hierin

redelijk te doen. De kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening wordt

door tweederde van de inwoners met een dikke voldoende beoordeeld. Dit is

beter dan een paar jaar geleden. Helaas lijkt de burger ook ‘af te haken’. De

interesse voor het bijwonen van bijvoorbeeld informatiebijeenkomsten of

wijken bestuursraden, of om contact op te nemen met een lid van de

gemeenteraad of een politieke partij, neemt af.

Tot slot

Vooruitkijken via de achteruitkijkspiegel

Belangrijk in een trendrapport zijn zowel de huidige, als de te

verwachten ontwikkelingen. Soms borduren de te verwachten trends voort

op de huidige trends: ‘vooruitkijken via de achteruitkijkspiegel’ dus. Soms

is er sprake van trendbreuken en nieuwe trends. Uit het rapport blijkt dat

niet overal de beweging goed en snel is. Toch zijn er ook vele sterke posities

en positieve bewegingen. Het zal de komende jaren een uitdaging zijn om

in te spelen op al deze bewegingen. Een hulpmiddel hiervoor kan ‘gediffe-

rentieerd meebewegen’ zijn: loslaten waar het kan, stimuleren waar nodig

en stevig aanpakken waar het moet.



trendrapport 1.qxd 22-03-2006 13:26 Pagina 1 · Het aantal inwoners van ’s-Hertogenbosch groeit...

Documents

Transcript of trendrapport 1.qxd 22-03-2006 13:26 Pagina 1 · Het aantal inwoners van ’s-Hertogenbosch groeit...