de zorg ontregelt - FWG Progressional People · de zorg ontregelt fwg trendrapport Het FWG...

98
de zorg ontregelt fwg trendrapport de zorg ontregelt

Transcript of de zorg ontregelt - FWG Progressional People · de zorg ontregelt fwg trendrapport Het FWG...

  • de zorg ontregelt

    fwg trendrapport

    Het FWG Trendrapport geeft inzicht in trends en ontwikkelingen in de zorg.

    Zorgorganisaties hebben doorlopend te maken met veranderingen. Zo zien

    we dit jaar dat er in de zorg gestreefd wordt naar een nieuw systeem waarin

    cliëntgerichtheid, betekenis geving en het ‘gewone leven’ centraal staan.

    De zorg ontregelt en partijen van buiten de zorg versnellen die verandering.

    Het betalen voor zorg en gezel schap komt op, consumententechnologie

    maakt van iedereen een ‘zorgexpert’ en bestaande structuren verdwijnen.

    Ontwikkelingen als deze zijn ook voelbaar op functieniveau. Zorgorganisaties

    en andere betrokken partijen kunnen de informatie in dit trendrapport

    gebruiken om tijdig op deze ontwikkelingen te anticiperen.

    isbn/ean: 978-90-78497-10-3

    fwg tren

    drapport

    de zorg on

    tregelt2015

    laat u inspireren door de quotes van onze experts

  • FWG Trendrapport

    De zorg ontregelt

    Utrecht, september 2015

    inhoud ➔ index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • Het FWG Trendrapport is een uitgave van FWG

    Tekst Geertje van de Ven

    Redactie Astrid Westerbeek, Peter Andriessen, Marieke Horjus

    Ontwerp Hollands Lof, Haarlem

    Illustratie voorbladen Ben Cox, Eindhoven

    Druk Veenman+, Rotterdam

    isbn/ean: 978-90-78497-10-3

    inhoud ➔ index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 3

    Voorwoord Wie zorgt er straks? Dat is ‘deep down’ de vraag die onder dit trendrapport ligt. De zorg is haar essentie opnieuw aan het definiëren. Gravend onder regels, richtlijnen, kwaliteitseisen en verantwoordingen, is de zorg op zoek naar de bedoeling. Waarom organiseren we zorg? Voor wie ook alweer? En hoe denken we – gewoon met ons gezonde verstand, van mens tot mens – dat dat het beste kan? Dat is wat er naar voren kwam in deze ronde van het trend onderzoek: de zorg ontregelt.

    In extremo zien we dat terug in de formatie van zeer tijdelijke teams rondom een speci fieke cliëntbehoefte. Maar we zien het ook in een nieuwe benaming als ‘medewerker van het gewone leven’. En met het ontregelen ontstaan nieuwe kansen, die misschien wel richting-gevend zullen blijken voor de organisatie van de zorg van straks. Zo zien we de opkomst van bedrijven die gezelschap aanbieden tegen betaling. Maar ook de snel voortschrijdende technologie ontregelt de zorg: wat als de computer slimmer is dan de arts? Wie zorgt er dan eigenlijk?

    In deze ronde van het trendonderzoek bezochten de onderzoekers alle leden van de expert-groep. De interviews leverden niet alleen - wederom - waardevolle input voor het voorlig-gende rapport, maar vormden eveneens een reflectiemoment voor de geïnterviewden zelf, zo gaven zij terug. Even uit de waan van de dag, afstand nemen van het eigen werk, de eigen organisatie, en de blik vooruit richten. Waar zijn ze naar op weg en hoe willen ze dat bereiken? De quotes en oneliners die hen daarbij inspireren, hebben we achterin dit rapport opgenomen.

    Verandering gaat langzaam, dat realiseren we ons terdege. Niet iedere organisatie is al uit de schetsfase, en van de tekentafel af. Maar de grote beweging naar andere zorg wordt wel steeds zichtbaarder. Met dit rapport bieden we u een aantal belangrijke trends, die de richting van die nieuwe zorg al aangeven. We hopen dat het u kan helpen bij de te varen koers.

    Jan HelmondAlgemeen directeur FWG

    inhoud ➔ index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 4

    inhoud ➔ index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 5

    inhoud (volgende) ➔ index ➔

    Inhoud voorwoord 3

    inleiding 9

    1 ouderen betalen voor gezelschap 171.1 opkomst betaald gezelschap 171.2 criteria professionele zorg aangescherpt 181.3 cultuuromslag werpt eerste vruchten af 191.4 keukentafelgesprek is een kwetsbaar instrument 201.5 groeiende driedeling in de maatschappij 211.6 betaald gezelschap roept maatschappelijke vragen op 221.7 doorkijkje naar de toekomst 22

    2 computer stelt diagnose 272.1 2015: het jaar van de zorgtechnologie 272.2 speciaal voor iedereen 312.3 de zorg wordt overspoeld 322.4 voer voor hypochonders? 342.5 omwenteling van banen 352.6 doorkijkje naar de toekomst 37

    3 tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 413.1 naar een nieuwe manier van organiseren 413.2 het failliet van de marktwerking 433.3 ontploffing van de bureaucratie 463.4 lof der inefficiency 473.5 doorkijkje naar de toekomst 49

    4 menselijkheid voorop 554.1 behoefte aan gewoon doen 554.2 mensen moeten mogen doodgaan 564.3 herwaardering van de mens achter de functie 584.4 medewerkers ontwikkelen zich doorlopend en integraal 594.5 doorkijkje naar de toekomst 61

    5 functies in de toekomst 65 wijkbegeleider 67 teamcoach 68 verpleegkundig specialist 69 medisch specialist 70

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 6

    � inhoud (vorige) index ➔

    bijlage 1 bronnen 75

    bijlage 2 index 85

    bijlage 3 expertgroepen 87

    bijlage 4 onderzoeksmethodiek 91

    bijlage 5 verklarende woordenlijst 93

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding

    computerstelt

    diagnose

    ouderenbetalen voor

    gezelschap

    menselijkheidvoorop

    tijdelijketeams als

    het nieuweorganiseren

    index ➔� inhoud

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding 9

    index ➔� inhoud

    Inleiding Voor u ligt de zesde editie van het FWG Trendrapport. Een trendrapport waarin we de ontwikkelingen in de zorg vangen, analyseren en projecteren naar de toekomst: waar gaat het heen? De afgelopen twee jaar typeerden we als een schetsfase: alle bestaande struc-turen in de zorg werden afgebroken of op zijn minst ter discussie gesteld (de zorg terug naar de tekentafel). Er ontstond behoefte aan een nieuw systeem. Tijdens deze schetsfase werd duidelijk dat alles met elkaar samenhangt en dat kleine veranderingen op een eigen stukje niet toereikend zijn. Als gevolg van dit besef groeit de behoefte om de zorg in z’n geheel en in samenhang opnieuw op te bouwen.

    ‘de zorg ontregelt’ We zien op dit moment op vele terreinen, ook buiten de zorg, behoefte aan een nieuw systeem, waarin vrijheid, vertrouwen en betekenisgeving centraal staan. De constatering dat we vastlopen in onze efficiency en verantwoordingsdrang speelt op tal van maat-schappelijke terreinen. We komen erachter dat de zucht naar veiligheid en controle onszelf, anderen en onze vooruitgang steeds meer inperkt. Er is een rusteloze vorm van ontdekken op gang gekomen.1 Er ontstaan tal van nieuwe initiatieven en businessmodellen, vaak van ‘onderaf’ en disruptief, ingaand tegen bestaande structuren en systemen. Zo wint de deeleconomie aan populariteit: er ontstaan steeds meer kleinschalige (online) netwerken tussen mensen, die hun producten, diensten, kennis en bezit met elkaar delen. Voorbeelden hiervan zijn initiatieven als Airbnb, een online marktplaats voor de verhuur en boeking van privé-accommodaties, en Uber, een bedrijf dat een alternatieve taxidienst aanbiedt door middel van een applicatie op de smartphone.2 Ook in de zorg ontstaan initiatieven als WeHelpen, een website waarop je gratis een hulpvraag kunt aanmaken of hulp kunt aanbieden.3 Een ander voorbeeld waarin de behoefte aan een ander systeem duidelijk door-klinkt, zijn de experimenten met het onvoorwaardelijk basisinkomen. Een onvoorwaardelijk basisinkomen is een inkomen, gegeven of gegarandeerd door de overheid aan de burgers, hoog genoeg om zonder luxe van te leven. De nieuwe regering in Finland heeft besloten het basisinkomen te gaan testen4 en ook in Nederland neemt het aantal plaatsen waarin wordt geëxperimenteerd met een basisinkomen of waar gesproken wordt over een dergelijk ex periment snel toe.5 Het onvoorwaardelijk basisinkomen wint aan populariteit omdat het een beroep doet op het goede van de mens en onnodige regelgeving en controle tegengaat.

    1 TrendRede 2015, september 2014

    2 www.ubertaxi.nl

    3 www.wehelpen.nl

    4 www.motherboard.vice.com

    5 www.tegenlicht.vpro.nl

    https://nl.wikipedia.org/wiki/Overheidhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Burgerhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Luxehttp://www.ubertaxi.nlhttp://www.wehelpen.nlhttp://www.motherboard.vice.comhttp://www.tegenlicht.vpro.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding 10

    � inhoud index ➔

    Nieuwe initiatieven weten in deze fase steeds vaker door te breken, maar oude structuren blijken robuust en zijn nog steeds dominant. Er wordt winst gemaakt met het delen van logeerkamers en autoritjes. Airbnb krijgt steeds meer te maken met huisjesmelkers en Uber is een multinationale beursgigant. Met andere woorden: deeleconomie meets capitalism.6 We zitten wat dat betreft in een bijzondere fase: het oude verdwijnt langzaam terwijl het nieuwe nog niet op volle sterkte is. Deze fase, waarin het zoeken en experimenteren centraal staan, wordt ook wel de ‘ondertussenheid’ genoemd.7

    Hoewel de ontwikkelingen in de zorg nooit losstaan van maatschappelijke ont wikkelingen, is de samenhang dit jaar duidelijker dan ooit. Ook in de zorg zien we een enorme behoefte aan het ‘anders willen regelen met elkaar’. Er was dit jaar veel kritiek op het huidige systeem van gereguleerde marktwerking: het zou perverse prikkels in zich hebben, onnodige bureaucratie tot gevolg hebben en zorgen voor teveel gerichtheid op het eigen domein. Organisaties zijn ooit opgericht met als doel de zorg samen beter te kunnen orga-niseren, maar lijken nu soms een doel op zich. Men wil weer terug naar de kern, naar het waarom. We zien een enorme hoeveelheid experimenten en (burger)initiatieven die pogen de zorg radicaal anders te organiseren. Deze fase van verandering en ontregeling raakt alle partijen in de zorg: zorgorganisaties, zorgprofessionals, gemeenten, zorgverzekeraars, de patiënt en burger. Zoals de titel van dit trendrapport aangeeft: de zorg ontregelt. De foto op de omslag van dit trendrapport verwijst naar de situatie waarin we ons momenteel bevinden: een fase waarin de vernieuwingskracht voelbaar en zichtbaar is, maar er zich nog geen nieuw systeem heeft gevormd.

    wat zagen we dit jaar in het onderzoeksmateriaal?Wat we dit jaar zagen is allereerst blijvende aandacht voor het beteugelen van de zorg-kosten, onder andere door de zorg zoveel mogelijk onder te brengen in de eerste lijn, top inkomens in de zorg te reguleren en aandacht te hebben voor verspilling en fraude. De grootste besparingsmaatregel, de decentralisatie van de zorg naar de gemeenten, is vanaf 1 januari 2015 ingevoerd. De ‘decentralisaties’ betreffen de langdurige zorg, de jeugdzorg en de Participatiewet. Een half jaar na invoering concludeert het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) dat de uitvoering van de Wet langdurige zorg (Wlz) en de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) over het algemeen goed verloopt.8 Minder goed verloopt de toegang tot en de verwijzing naar jeugdhulp9 en de aansluiting

    6 www.tegenlicht.vpro.nl

    7 TrendRede 2015, september 2014

    8 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 25 juni 2015

    9 Monitor Transitie Jeugd, kwartaal 2, 2015

    Deeleconomie meets capitalism

    http://www.tegenlicht.vpro.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding 11

    index ➔� inhoud

    op de praktijk van de nieuwe wetgeving binnen de Wet Werk en Zekerheid (Wwz) en de Participatiewet.10 Ook zijn er (nog) problemen met de informatievoorziening aan cliënten11, de uitbetaling van de persoons gebonden budgetten (pgb’s)12 en zijn er klachten over het bureaucratische proces van aanbesteden en indicatiestellingen. Omdat er voor aan aantal zaken een overgangsregeling geldt, zoals voor bestaande cliënttrajecten (overgangsrecht in de Wmo en in de Wlz) en de afbouw van subsidierelaties, zijn nog niet alle effecten zicht-baar.13 Ondanks deze problemen blijft de politieke toewijding aan de decentralisaties groot.

    Ook zien we dit jaar dat de ontwikkeling doorzet waarbij de zorg in toenemende mate dicht bij huis plaatsvindt, georganiseerd vanuit het wijkteam met veelal de wijkverpleegkundige als spil. De wijkverpleegkundige heeft een onafhankelijke positie maar werkt ook (nog) vanuit een zorgorganisatie. Veel organisaties worstelen met de positionering van de wijk verpleeg kundige ten opzichte van bijvoorbeeld medewerkers van andere thuiszorg-organisaties, huisarts en gemeentelijke wijkteams. Met wie de wijkverpleegkundigen samenwerken in de wijk, is (nog) erg afhankelijk van bestaande relaties en investeringen in nieuwe contacten.14

    Opvallend dit jaar was de aandacht voor de sociaaleconomische status (SES): de materiële omstandigheden, vaardigheden, kennis en het sociale netwerk van een persoon. Met de toegenomen eigen verantwoordelijkheid zijn er zorgen over een groeiende tweedeling tussen mensen met een ‘hoge SES’ en mensen met een ‘lage SES’, zoals mensen die wel en niet de middelen hebben om te betalen voor gezelschap en mensen die wel en niet de vaardigheden hebben om eigen gezondheidsdata te interpreteren. Ook de bijna-kabinets-crisis eind 2014 naar aanleiding van het wetsvoorstel om de vrije artsenkeuze in te perken (Artikel 13 van de Zorgverzekeringswet), had te maken met zorgen over een groeiende tweedeling. Volgens de tegenstanders dient zorg voor iedereen toegankelijk te zijn en mag de hoogte van een vergoeding niet zo laag zijn dat die een feitelijke hinderpaal vormt voor het inroepen van bepaalde zorg.15

    10 TQL, 4 augustus 2015

    11 www.psychiatrie-nederland.nl

    12 www.nu.nl

    13 www.vn9.nl

    14 ROS Friesland, mei 2015

    15 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2 juli 2014

    Met wie de wijkverpleegkundigen samenwerken in

    de wijk, is erg afhankelijk van bestaande relaties

    http://www.psychiatrie-nederland.nlhttp://www.nu.nlhttp://www.vn9.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding 12

    � inhoud index ➔

    Dit jaar kwamen we ook nog steeds veel signalen tegen over transparantie en kwaliteits-bewaking. Met name in de cure zet de zoektocht door naar een uitkomstmaat die optimaal inzicht geeft in de geleverde kwaliteit van zorg. In de care bestaat nog steeds vooral de behoefte aan het loslaten van controle en regelgeving: de populariteit van zelfsturende teams zet daar onverminderd door en de Experimenten Regelarme Instellingen (ERAI) laten zien welke winst er behaald kan worden door regelarm te werken: meer kwaliteit voor minder geld en meer ruimte voor maatwerk.16,17

    Tot slot kwamen we dit jaar veel signalen tegen over de invoering van de integrale bekos-tiging in de ziekenhuiszorg. Vanaf 1 januari 2015 hebben ziekenhuizen en medisch specialis-ten als gevolg van deze nieuwe bekostigingsstructuur afspraken gemaakt over hoe zij zich (financieel) tot elkaar verhouden. We zien dat er uiteenlopende constructies worden bedacht om deze relatie vorm te geven, waarbij bij de meeste medisch specialisten het behoud van fiscaal ondernemerschap prioriteit lijkt te hebben.

    hoofdstukindelingWe hebben er dit jaar voor gekozen om ons niet zozeer te richten op het bieden van een totaaloverzicht van alle ontwikkelingen, maar het trendrapport te focussen op de onder-werpen die naar ons idee veelzeggend en van belang zijn. Op basis van alle signalen die we verzamelden (inzichten van leden uit de expertgroepen aangevuld met uitgebreide desk-research, zie bijlagen voor een beschrijving van de methodiek alsmede voor een overzicht van experts), kwamen we deze onderzoeksronde tot vier opvallende bewegingen:

    • Ouderen betalen voor gezelschap• Computer stelt diagnose• Tijdelijke teams als het nieuwe organiseren• Menselijkheid voorop

    Deze trends staan uiteraard niet op zichzelf, maar houden verband met andere ontwikke-lingen, zoals ontwikkelingen die het ontstaan van de trend verklaren of juist afremmen. De onderlinge samenhang van ontwikkelingen is visueel inzichtelijk gemaakt op de voor-bladen van de verschillende hoofdstukken.

    Het materiaal waarop we ons baseren is voor het overgrote deel verzameld in de periode september 2014 - augustus 2015. In bijlage 1 vindt u een uitgebreide bronnenlijst.

    16 FWG Whitepaper, juni 2015

    17 Tweede Kamer, 26 maart 2015

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding 13

    index ➔� inhoud

    tot slot Veel mensen hebben, direct of indirect, een bijdrage geleverd aan dit trendrapport. De meeste dank gaat uit naar de experts: het trendrapport is voor een groot gedeelte gebaseerd op de kennis en inzichten die zij met ons hebben gedeeld. De gesprekken en bijeenkomsten met hen hebben ons veel inspiratie en energie voor dit rapport gegeven. Daarnaast gaat onze dank uit naar alle collega’s van FWG en Progressional People, die ons ook het afgelopen jaar weer stevig hebben gevoed met informatie en ervaringen uit het veld.

    Astrid Westerbeek, Geertje van de Ven, Peter Andriessen en Marieke HorjusAfdeling R&D

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • inleiding 14

    � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • ouderen betalenvoor gezelschap

    burgerzelfredzamer

    aanscherping criteria

    verpleeghuis-zorg

    eenzaamheid

    inschattingzorgverlener

    presentatiezorgvrager

    subjectiviteitkeukentafel-

    gesprek

    bezuiniging/decentralisatie

    taboemeer verwardemensen op

    straat

    driedelingmaatschappij

    aanscherping criteria

    extramurale zorg

    overbelastingmantelzorg

    opkomst dienstverlening

    taboedoorbreken

    verbredingdoelgroep

    vermaatschap-pelijking zorg

    Verklaring opkomst trend

    Kanttekeningen

    Doorkijkje naar de toekomst

    index ➔� inhoud

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • ouderen betalen voor gezelschap 17

    index ➔� inhoud

    1 Ouderen betalen voor gezelschapStelt u zich voor, u bent een thuiswonende 85-jarige. Uw kinderen wonen ver weg en komen ongeveer om de week bij u langs. U

    waardeert hun bezoekjes, maar u heeft behoefte aan meer gezelschap en ondersteuning. U heeft geen recht op professionele zorg, maar u zou wel graag willen dat er zo nu en dan iemand langskwam met wie het klikt, iemand die u helpt met de admi-nistratie, of een ommetje met u maakt. Mantelaar, een bedrijf dat geneeskundestudenten inzet voor betaald gezelschap voor ouderen, biedt deze mogelijkheid. Na een groeispurt in Amsterdam gaat Mantelaar, met behulp van crowdfunding, ook beginnen in Utrecht en daarna in Rotterdam, Den Haag, Groningen, Maastricht en Leiden.18

    1.1 opkomst betaald gezelschapNiet alleen Mantelaar biedt deze service, er waren dit jaar tal van signalen waaruit blijkt dat betaald gezelschap in opkomst is. Zoals het bedrijf ‘OppasStudent’, dat studenten voor 12,50 euro per uur koppelt aan ouderen met dezelfde interesse. Zo wordt een gepensioneerde architect aan een bouwkundestudent gekoppeld. Oprichtster Van Oudheusden: “Alsof er een kleinkind op bezoek komt dat echt belangstelling heeft.” Een ander voorbeeld is het vorig jaar opgerichte ‘Fleur de Dag’ uit Noordwijk. Voor 25 euro per uur gaat een medewerker (40+) met de oudere een uitstapje maken, foto’s bekijken of indien nodig mee naar de huisarts. Ook het UU Career Centre van de Universiteit Utrecht, dat studenten voorbereidt op de ar-beidsmarkt, komt met de suggestie gezelschapsdame of -heer voor ouderen die steeds meer mensen om zich heen zien wegvallen.19 De opkomst van betaald gezelschap is tot nu toe vooral zichtbaar in de (laagcomplexe) ouderenzorg. In mindere mate zien we deze ontwikke-ling in andere branches, zoals de gehandicaptenzorg. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat er meer kennis en kunde vereist is om met deze doelgroep om te gaan.’

    18 www.mantelaar.nl

    19 Intermediair Magazine, voorjaar 2015

    Stelt u zich voor, u bent een thuiswonende 85-jarige. Uw kinderen wonen ver weg en komen ongeveer om de week bij u langs. U waardeert hun bezoekjes, maar u heeft behoefte aan meer gezelschap en ondersteuning. U heeft geen recht op professionele zorg, maar u zou

    wel graag willen dat er zo nu en dan iemand langskwam met wie het klikt, iemand die u helpt met de administratie, of een ommetje met u maakt. Mantelaar, een bedrijf dat geneeskundestudenten inzet voor betaald gezelschap voor ouderen, biedt deze mogelijkheid. Na een groeispurt in Amsterdam gaat Mantelaar, met behulp van crowdfunding, ook beginnen in Utrecht en daarna in Rotterdam, Den Haag, Groningen, Maastricht en Leiden.18

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 18ouderen betalen voor gezelschap

    � inhoud index ➔

    1.2 criteria professionele zorg aangescherpt Inmiddels maken al enkele duizenden mensen gebruik van betaald gezelschap.20 Dat het concept aanslaat, is niet verrassend in het licht van de huidige ontwikkelingen. Met de decentralisatie van zorg en de daarmee gepaard gaande bezuinigingsslag, zijn de criteria waaraan mensen moeten voldoen om recht te hebben op zorg aangescherpt. Met name de geïnstitutionaliseerde zorg, zoals verpleeghuiszorg, richt zich steeds meer op het ‘hoog-nodige’. Dit zie je terug in de ambulantisering van zorg en de wens mensen zo lang mogelijk thuis te laten wonen. Volgens een aantal geïnterviewde experts worden verpleeghuizen in de toekomst de intensive care van de chronische zorg. Verpleeghuizen zouden volgens deze experts steeds vaker expertisehuizen worden en gaan fungeren als een verlengde arm van ziekenhuizen. Van de uitwerking van dit scenario zijn al enkele voorbeelden, zoals verpleeg-huizen die zich specialiseren in de laatste levensfase of in Parkinson. Ook het in het leven geroepen Topcare-predicaat past binnen deze ontwikkeling. Het Topcare-predicaat geeft aan dat verpleeghuizen investeren in onderzoek en innovatie, nieuwe behandelmethoden ontwikkelen, samenwerken in de keten en met kennis- en onderzoeksinstituten, en kennis delen in de sector. Tot nu toe kregen zes gespecialiseerde zorgcentra het Topcare-predicaat. Volgens Diny de Bresser, voorzitter bestuur stichting Topcare, kun je verpleeghuizen met het Topcare-predicaat vergelijken met academische ziekenhuizen in de cure.21

    Betalen voor gezelschap

    20 De Volkskrant, 10 oktober 2014

    21 Zorgvisie, 16 februari 2015

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • ouderen betalen voor gezelschap 19

    index ➔� inhoud

    Niet alleen voor de geïnstitutionaliseerde zorg zijn de criteria aangescherpt, ook de criteria om recht te hebben op extramurale zorg, zoals huishoudelijke hulp, zijn strenger geworden. De huishoudelijke hulp is een functie binnen de zorg, die sinds 2007 vanuit de Wmo wordt gefinancierd. Gemeenten zien dat door de strengere criteria de inzet van de huishoudelijke hulp afneemt en maken zich zorgen over de bereidheid van cliënten om een eigen bijdrage te betalen. Zorgaanbieders verwachten eveneens dat het gebruik van de huishoudelijke hulp zal afnemen.22 Volgens één van de experts zal de huishoudelijke hulp zelfs uit de zorg verdwijnen. Volgens FNV Zorg & Welzijn anticiperen sommige zorgorganisaties hierop door hun huishoudelijke hulpen in een aparte bv te zetten, zodat een eventueel faillissement minder van invloed is op de organisatie.23

    Met de aanscherping van de criteria om in aanmerking te komen voor huishoudelijke hulp, vindt een verschuiving plaats van de verzekerde huishoudelijke hulp vanuit de Wmo, naar de onverzekerde private sector. Terwijl zorgorganisaties huishoudelijke hulp afstoten, ontstaat er op dit gebied tegelijkertijd een aanbod buiten de traditionele zorgorganisaties om: zoals private labels (bijvoorbeeld Helpling), zzp’ers, welzijnsorganisaties en het zwarte circuit. Ook zien we een ontwikkeling waarbij zorgorganisaties hun dienstverlening uit-breiden en ook niet-verzekerde zorg aanbieden, zoals extra zorg, huishoudelijke hulp, gezel-schap, klusjes in huis of tuinwerkzaamheden. Zorgorganisaties doen dit door bijvoorbeeld een klusbedrijf of vrijwilligers te contracteren. Volgens de experts worden organisaties hiermee, naast zorgverleners, steeds vaker dienstverleners. Een voorbeeld hiervan is zorg-organisatie ZZG Zorggroep, waar de verzorgende onderhandelingsruimte heeft om (aan-vullende) diensten aan te bieden aan de cliënt. Dit kunnen diensten zijn als de hond uitlaten of meegaan op verjaardagsvisite. De cliënt betaalt apart voor deze diensten.24

    1.3 cultuuromslag werpt eerste vruchten afDe laatste jaren heeft er in Nederland langzaam een verandering in cultuur en mentaliteit plaatsgevonden, die verklaart waarom betaald gezelschap nu aanslaat. De overheid zet al een aantal jaren in op meer zelfredzame burgers. Mensen worden geacht in eerste instantie hun hulpvraag zelf en met behulp van hun eigen netwerk en (financiële) middelen op te lossen. De gewenste cultuuromslag werpt zijn eerste vruchten af: vorig jaar constateerden

    22 Skipr, 26 februari 2015

    23 NRC Handelsblad, maart 2015

    24 Interview met mevr. dr. C. Freese, 18 mei 2015

    De nieuwe generatie ouderen heeft de middelen om

    voor gezelschap te betalen

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 20ouderen betalen voor gezelschap

    � inhoud index ➔

    we al dat mensen langer thuis wonen en afgelopen jaar steeg wederom het aantal burger-initiatieven en zorgcoöperaties.25,26 Dit jaar zien we voor het eerst dat ouderen ook bereid zijn te betalen voor extra ondersteuning en gezelschap. Een groot gedeelte van de nieuwe generatie ouderen heeft de middelen om voor gezelschap te betalen. Ook kan het voor ouderen prettig zijn om geen beroep te hoeven doen op familieleden, kennissen en buren. Liane de Haan, directeur van de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO): “Sommige ouderen vinden het lastig burenhulp te vragen en voelen zich onafhankelijker als ze voor een dienst betalen.”27 Ook uit onderzoek blijkt dat het voor een gevoel van waardig-heid essentieel is dat iemand niet alleen als ontvangende partij, maar ook als gevende partij wordt benaderd.28 Het betalen voor gezelschap brengt wederkerigheid terug in een relatie en kan op die manier voor ouderen een gevoel van onafhankelijkheid creëren.

    1.4 keukentafelgesprek is een kwetsbaar instrumentDe ontwikkeling naar meer zelfredzame burgers die minder een beroep doen op professio-nele zorg, krijgt dus steeds meer vorm. Wel worden er enkele kritische kanttekeningen bij deze ontwikkeling geplaatst. Want hoe wordt bepaald of mensen recht hebben op professio-nele zorg? Het sinds vorig jaar in het leven geroepen keukentafelgesprek wordt gezien als een kwetsbaar instrument. Een zorgprofessional – hoewel soms ook een gemeente-ambtenaar wordt ingezet – brengt tijdens dit gesprek de zorgbehoefte in kaart en fungeert hierbij als toegangspoort tot de zorg. De kritiek richt zich op het feit dat bij het maken van een goede inschatting van de zorgbehoefte, de menselijke factor en enige mate van sub-jectiviteit niet uit te sluiten zijn.29 Zo doen sommige cliënten zich uit schaamte gezonder en zelfredzamer voor dan ze zijn en worden vervolgens gekort op hulp.30

    Maar ook het tegenovergestelde kan het geval zijn: mensen kunnen tijdens het keukentafel-gesprek hun afhankelijkheid benadrukken om de kans op professionele zorg te vergroten. Hier steekt een nieuwe perverse prikkel de kop op, namelijk: mensen die zich machteloos presenteren hebben de grootste kans op professionele (en betaalde) zorg. Zo zal cliënt A, die aangeeft dat haar dochter ‘best ook nog tussen de middag kan komen als het niet anders kan’, geen betaalde zorg ontvangen, terwijl cliënt B, die aangeeft dat haar dochter ‘het er echt niet bij kan hebben naast haar drukke baan’, extra ondersteuning zal krijgen. Er is geen beloning wanneer je als burger je zorg zelf en met behulp van je netwerk regelt. Het kan zelfs zwaar op je drukken wanneer je het gevoel hebt je kinderen tot last te zijn. Ook vrezen veel van de potentiële mantelzorgers dat de buurman of buurvrouw minder zorg toe gewezen krijgt wanneer tijdens het keukentafelgesprek aan het licht komt dat zij wel eens komen koken of helpen in het huishouden. Dan wordt een buur ineens een stuk af-hankelijker van die voorheen vrijblijvende hulp.31 Zoals publicist Pieter Hilhorst in de Groene

    25 FWG Trendrapport, oktober 2014

    26 Trouw, 17 april 2015

    27 De Volkskrant, 10 oktober 2014

    28 Vernooij-Dassen, 22 mei 2008

    29 Skipr, 17 februari 2015

    30 De Volkskrant, 20 november 2014

    31 FTM, 6 juli 2015

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • ouderen betalen voor gezelschap 21

    index ➔� inhoud

    Amsterdammer schrijft: “Waarom zouden burgers ineens harder gaan lopen? Wat hebben ze er eigenlijk mee te winnen? Wie de spanning ontkent tussen een financiering op basis van noden en een logica die initiatief wil belonen, doet aan wensdenken.”32 Dat de uitkomst van een keukentafelgesprek een bron van discussie kan zijn, blijkt onder andere uit het feit dat de gemeente Utrecht alleen al in januari 2015 ruim 600 bezwaarschriften heeft ontvangen van inwoners die het niet eens zijn met de vermindering van het aantal door de gemeente bekostigde uren huishoudelijke hulp.33

    1.5 groeiende driedeling in de maatschappijEen tweede kanttekening bij de ontwikkeling naar burgers die zelf hun zorg en gezelschap organiseren, betreft de zorgen over een groeiende tweedeling, of zelfs driedeling, in de maatschappij. De eerste groep betreft mensen met ernstige problematiek, weinig tot geen middelen en een lage sociaaleconomische status (SES). Een groot gedeelte van deze groep zal een beroep kunnen blijven doen op de professionele zorg. Meer problemen worden verwacht bij een tweede groep mensen: mensen die er niet ernstig genoeg aan toe zijn om recht te hebben op professionele zorg, maar het netwerk, de middelen en de vaardigheden missen om zelfredzaam te kunnen zijn. Er zijn nog weinig strategieën om deze groep, die in veel gevallen buiten de directe scope van de zorg valt, op een actieve manier bij de veran-derende maatschappij te betrekken. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat de overlast door verwarde personen in 2014 met ruim 14 procent is gestegen. Er bestaat nog veel discussie over welke partij zich voor deze kwetsbare groep gaat inspannen en wie voor de kosten opdraait. Als het aan het plan van minister Schippers ligt, zorgen gemeenten ervoor dat ze voor het einde van het jaar de overlast door verwarde mensen verminderen. Een van de punten in het plan is dat wanneer er geen sprake is van een strafbaar feit, deze mensen niet in een justitieel traject mogen komen om te voorkomen dat ze een trauma oplopen en gestigmatiseerd worden.34 De samenwerking tussen politie en ggz in de grote steden werpt al z’n eerste vruchten af: zo blijkt dat in 30 procent van de gevallen de politie verwarde mensen na een incident rechtstreeks naar de geestelijke gezondheidszorg brengt.35 Volgens critici is het probleem daarmee niet opgelost, aangezien deze mensen de volgende dag alsnog weer op straat staan. De derde en laatste groep betreft mensen die weinig of geen

    32 De Groene Amsterdammer, 9 oktober 2014

    33 Zorgvisie, 26 januari 2015

    34 Zorg en Welzijn, 1 juli 2015

    35 De Volkskrant, 20 juli 2015

    Mensen die zich machteloos presenteren hebben de

    grootste kans op betaalde zorg

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 22ouderen betalen voor gezelschap

    � inhoud index ➔

    recht hebben op professionele zorg, maar die het lukt om met hun uitgebreide netwerk, financiële middelen en hun sociale en gezondheidsvaardigheden, hun leven op een goede manier vorm te geven. Het is met name deze groep mensen die gezelschap inhuurt.

    1.6 betaald gezelschap roept maatschappelijke vragen opBetalen voor gezelschap als gevolg van minder recht op zorg, roept ook ethische vragen op. Hoe solidair zijn we eigenlijk? Er rust een taboe op om je moeder te laten betalen voor gezelschap of een telefoontje. Want zouden we dit als samenleving niet gewoon van elkaar mogen verwachten? En wat te doen met mensen die niet over een sociaal netwerk beschik-ken of niet de middelen hebben om voor zorg te betalen of om gezelschap in te huren? Ook bestaan er zorgen over het feit dat met name vrouwen extra belast gaan worden. De stijging van het aantal mantelzorgers en vrijwilligers is namelijk het sterkst onder vrouwen van 45 tot 65 jaar.36 De hogere druk op mantelzorg werkt door op andere gebieden en staat bij-voorbeeld haaks op de wens om de arbeidsparticipatie van vrouwen te verhogen.

    1.7 doorkijkje naar de toekomstOnze verwachting is dat over tien jaar het taboe op betaald gezelschap grotendeels zal zijn verdwenen. Dit zal in de stad sneller gaan dan op het platteland, aangezien in de meeste dorpen het zorgen voor elkaar, het ‘noaberschap’, meer in de genen zit dan in de stad. De kans is groot dat betaald gezelschap zich zal uitbreiden: niet alleen bij zorgbehoevenden of ouderen, maar ook naar het ‘rent a friend-concept’. Denk aan een eenzame student die iemand zoekt om hem of haar wegwijs te maken in een nieuwe stad. Deze ontwikkeling

    36 NRC Handelsblad, 29 maart 2015

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • ouderen betalen voor gezelschap 23

    index ➔� inhoud

    zorgt voor banencreatie, buiten de directe zorg om. De maatschappij zal moeten opvangen wat de zorg afstoot, met andere woorden: er vindt vermaatschappelijking van de zorg plaats. De eerste tekenen van het oppakken van deze verantwoordelijkheid door de maat schappij zijn er al: bijvoorbeeld de Albert Heijn in Doorn, die stappen heeft gezet richting een ‘dementie vriendelijke supermarkt’. Medewerkers volgden een training waarin zij signalen van mensen met dementie leerden herkennen en omgangstips meekregen.37 Het grootste knelpunt bij de ontwikkeling naar betaald gezelschap zal echter blijven dat niet iedereen hiervoor de middelen heeft.

    37 Metro, 3 mei 2015

    Er rust een taboe op om je moeder te laten betalen

    voor gezelschap of een telefoontje

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • 24ouderen betalen voor gezelschap

    � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • personalisedhealth

    computer stelt diagnose

    applegoogle

    opschaling door zorg-

    verzekeraars

    preventie

    twee-deling over-

    behandeling

    kosten-stijging

    consument meet eigen

    waarden

    opkomst zorgtechnologie

    computer verslaat de mens

    toename ict-kennis

    zorgfuncties

    arts wordt gezaghebbend

    adviseur

    Verklaring opkomst trend

    Kanttekeningen

    Doorkijkje naar de toekomst

    index ➔� inhoud

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 27

    index ➔� inhoud

    2 Computer stelt diagnoseVoorspellen of iemand kanker, Alzheimer of hart- en vaatziekten krijgt: natuurkundige Wiro Niessen wil het de computer laten uit-rekenen. Het door hem ontwikkelde computersysteem leert voor- spellingen te doen op basis van tienduizenden MRI- en CT-scans. De scans zijn gemaakt van zowel

    gezonde als zieke mensen. Daaruit pikt het systeem ziektepatronen op die voor het

    menselijk oog niet waarneembaar zijn, en dus normaal gesproken ook buiten het zicht van artsen blijven. Met die kennis kan het systeem vervolgens nieuwe ziektegevallen herkennen op scans, daarna een diagnose stellen en zelfs een prognose van het ziekte-verloop geven.38 Niessen ontving hiervoor in juli de prestigieuze Simon Stevin Meester-prijs, waaraan een bedrag van 500 duizend euro voor onderzoek is verbonden.39

    2.1 2015: het jaar van de zorgtechnologieHet gebruik van technologie in de zorg is zeker niet nieuw, maar het laatste jaar neemt deze ontwikkeling een enorme vlucht. Lucien Engelen, oprichter en directeur van het Radboud REshape Center, geeft aan dat we aan de vooravond staan van een zogenaamd ‘tipping point’. Volgens hem zullen de ontwikkelingen van buiten (Apple, Google, Facebook, maar ook privé-initiatieven binnen Nederland) in 2015 hun impact gaan krijgen in de zorg.40 Uit het aantal en de inhoud van de signalen die wij kregen over zorgtechnologie blijkt eveneens dat de verwachtingen van wearables, screening en dna-profilering hoog-gespannen zijn. Ook op het gebied van e-health, 3D-printen, domotica en robotica zetten de ontwikkelingen door, maar we gaan in dit hoofdstuk vooral in op die vormen van zorg-technologie die data en (gezondheids)informatie genereren, en de effecten daarvan op de zorg. Het zijn met name wearables, screening en dna-profilering die verantwoordelijk zijn voor deze toename aan informatie (zie kader p. 30-31).

    38 www.stw.nl

    39 De Volkskrant, 8 juli 2015

    40 ICT-Magazine, 3 maart 2015

    Voorspellen of iemand kanker, Alzheimer of

    hart- en

    vaatziekten krijgt: natuurkundige Wiro Nies

    sen wil het

    de computer laten uitrekenen. Het door he

    m ontwikkelde

    computersysteem leert voorspellingen te do

    en op basis

    van tienduizenden MRI- en CT-scans. De sc

    ans zijn

    gemaakt van zowel gezonde als zieke men

    sen. Daaruit pikt het systeem

    ziektepatronen op die voor het menselijk oo

    g niet waarneembaar zijn,

    en dus normaal gesproken ook buiten het

    zicht van artsen blijven. Met

    die kennis kan het systeem vervolgens nieu

    we ziektegevallen herkennen

    op scans, daarna een diagnose stellen en z

    elfs een prognose van het

    ziekteverloop geven.38 Niessen ontving hierv

    oor in juli de prestigieuze Simon

    Stevin Meester-prijs, waaraan een bedrag va

    n 500 duizend euro voor

    onderzoek is verbonden.39

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 28

    � inhoud index ➔

    De afgelopen periode is er een breed scala aan wearables op de markt gekomen. Wearables is de overkoepelende naam voor alle compacte apparaten die je op je lichaam kunt dragen en die interactie hebben met de gebruiker.41 Een bekende wearable is de Apple Watch, die sinds april 2015 verkrijgbaar is in negen landen. De Apple Watch werkt met apps en bevat allerlei sensoren, waarmee je bijvoorbeeld je hartslag en het aantal stappen per dag kunt meten.42 Een ander bekend voorbeeld van een wearable is Google Glass: een computer in de vorm van een bril, waarbij je een beeldscherm vlak voor je ogen hebt waarmee je de wereld kunt vastleggen, maar ook kunt verrijken met extra informatie. Ook minder bekende wearables doen hun intrede, zoals een biometrische lens die de bloedsuikerspiegel meet aan de hand van het traanvocht.43 In 2014 heeft 11 procent van de zorggebruikers zijn gezond-heidswaarden (zoals gewicht of bloeddruk) gemeten en online bijgehouden. Hierbij geldt in de meeste gevallen: hoe jonger en hoger opgeleid de zorggebruiker, hoe meer gebruik van zorgtechnologie.44

    een apparaat of mobiele app gebruikt dat

    mijn lichamelijke activiteit bijhoudt, zoals een

    stappenteller tijdens het sporten

    Ik heb

    zelf gezondheidswaarden gemeten (zoals gewicht

    of bloeddruk) en deze waarden bijgehouden via

    internet of met een app op mijn telefoon of tablet

    zelf gegevens bijgehouden over mijn gezondheid

    via internet of met een app op mijn telefoon of

    tablet

    zelf gegevens bijgehouden over mijn voeding

    en/of dieet via internet of met een app op mijn

    telefoon of tablet

    een automatische herinnering om medicijnen in te

    nemen ingesteld op mijn telefoon

    0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

    Heeft hier het afgelopen jaar één keer of vaker gebruik van gemaakt

    Maakt hier geen gebruik van, maar zou dit wel willen

    Maakt hier geen gebruik van en weet niet of men dit zou willen

    Maakt hier geen gebruik van en zou dit niet willen

    %

    Figuur 1 Percentage zorggebruikers dat het afgelopen jaar gebruik maakte van internet of van een telefoon, tablet of ander apparaat om gegevens over de gezondheid te meten of bij te houden (n=693-707)45

    41 www.computertotaal.nl

    42 www.iculture.nl

    43 www.computertotaal.nl

    44 Nictiz en het NIVEL, oktober 2014

    45 Idem

    http://computertotaal.nl/dossiers/wearableshttp://computertotaal.nl/tag/google-glasshttp://www.computertotaal.nlhttp://www.iculture.nlhttp://www.computertotaal.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 29

    index ➔� inhoud

    Een andere vorm van zorgtechnologie die de laatste tijd in opkomst is, is screening. Met screening bedoelen we in dit kader health checks zonder medische indicatie en buiten de reguliere bevolkings onderzoeken.46 Het meest bekende en spraakmakende voorbeeld van screening is de Total Body Scan. Tijdens de Total Body Scan worden de belangrijkste delen van het lichaam onderzocht, onder andere door middel van MRI- en CT-scans.47 Het voorbeeld van hoogleraar Niessen aan het begin van dit hoofdstuk heeft ook betrekking op vroegopsporing en screening. Een ander voorbeeld is de Niet-Invasieve Prenatale Test (NIPT), die naast het detecteren van het Downsyndroom tijdens de zwangerschap tegenwoordig ook andere afwijkingen kan opsporen en de ongeboren baby genetisch kan screenen op ziekten en aandoeningen.48 Het aanbod van gezondheidstesten en screening neemt toe en internet wordt een steeds toegankelijker medium voor zelftests.49

    Een andere snel opkomende vorm van zorgtechnologie is dna-profilering. Dna-profilering richt zich op het individualiseren van zorg op basis van iemands moleculaire profiel.50 Het Center for Personalised Cancer Treatment (CPCT), een samenwerkingsverband tussen de drie grootste kankercentra van Nederland, zet zich in om patiënten met behulp van dna- profilering een gepersonaliseerde kankerbehandeling aan te kunnen bieden.51 Het streven is dat dit centrum in 2019 heeft bereikt dat elke individuele tumor kan worden geanalyseerd door middel van dna-analyse, patiënten een behandeling krijgen die gemiddeld 20 procent meer doelmatig is en gemiddeld voor 50 procent minder worden blootgesteld aan onnodige bijwerkingen van medicijnen dan in 2007.52 Ook komt er in Utrecht een nieuw diagnostisch centrum, waar wordt gewerkt aan een technologie die is ontwikkeld door de Utrechtse hoogleraar Hans Clevers. Bij deze techniek worden stamcellen van patiënten buiten het lichaam opgekweekt tot organoïden die in de biobank in leven worden gehouden. Vervolgens kunnen onderzoekers testen welke medicijnen het beste aanslaan bij de zieke stamcellen van een patiënt. De wetenschappers van het nieuwe centrum gaan in eerste instantie op zoek naar een behandeling op maat voor taaislijmziekte en later ook voor kanker.53

    46 Gezondheidsraad, 5 maart 2015

    47 www.totalbodyscan.nl

    48 Skipr, 16 april 2015

    49 NPCF, 2013

    50 Stichting IZZ, juli 2015

    51 www.cpct.nl

    52 www.barcodeforlife.nl

    53 Medisch Contact, 15 juni 2015

    http://www.cpct.nlhttp://www.barcodeforlife.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 30

    � inhoud index ➔

    vormen van zorgtechnologie54,55,56,57

    E-healthE-health is het gebruik van informatie- en communicatietechnologieën, met name internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te ondersteunen of te verbeteren. Denk aan behandelingen via Skype, serious gaming, elektronische dossiervorming, zelfdiagnose door patiënten met behulp van een website of e-consulten via een patiëntportaal. 58

    3D-printenEen 3D-printer is een apparaat dat op basis van digitale bouwtekeningen (computer bestanden) driedimensionale objecten kan produceren. Dit gebeurt door het object laag na laag op te bouwen. De 3D-prints van botten, kronen en implantaten worden al gebruikt in het menselijk lichaam. Zo kreeg een vrouw in het UMC Utrecht in 2014 een compleet nieuwe geprinte schedel.59

    DomoticaDomotica omvat alle apparaten en infrastructuren in en rond woningen, die elektronische informatie gebruiken voor het meten, programmeren en sturen van functies ten behoeve van bewoners en dienstverleners. Domotica biedt zorg op afstand met behulp van technologische middelen aan mensen die (langdurig) zorg nodig hebben, thuis of binnen een zorgorganisatie. Domotica varieert van een eenvoudige alarmknop die de cliënt bij zich draagt tot intelligente systemen die waarnemen of de cliënt afwijkt van zijn normale leefroutines.60

    RoboticaRobotica houdt zich bezig met praktische toepassingen van robots in de ruimste zin van het woord. Denk hierbij aan:– de servicerobot voor thuis, die de zelfstandigheid van ouderen en mensen met een

    beperking kan vergroten;– de operatierobot in het ziekenhuis; – de socio-robot die gericht is op het opbouwen van een relatie met mensen.

    Een voor beeld van een socio-robot is Alice, ontwikkeld door onderzoeksgroep SELEMCA, waar onder andere de VU deel van uitmaakt.

    54 www.computertotaal.nl

    55 www.zorgmag.nl

    56 www.kennislink.nl

    57 www.smart-homes.nl

    58 Nictiz en het NIVEL, oktober 2014

    59 www.mens-en-gezondheid.infonu.nl

    60 RIVM, 2013

    https://nl.wikipedia.org/wiki/Bouwtekeninghttps://nl.wikipedia.org/wiki/Driedimensionaalhttp://crispplatform.nl/projects/selemcahttp://www.mens-en-gezondheid.infonu.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 31

    index ➔� inhoud

    WearablesWearables, wat staat voor wearable computers, is de overkoepelende naam voor alle compacte apparaten die je op je lichaam kunt dragen. Een belangrijke eigen-schap van wearables is dat de technologie (al dan niet voortdurend) interactie heeft met de gebruiker. Denk aan een ‘smart’ armband, horloge, stappenteller, ketting, schoenen, muts en lenzen.

    ScreeningOnder screening wordt verstaan: onderzoek ter vroege opsporing (of uitsluiting) van een ziekte, van de aanleg daarvoor of van dragerschap van een aanleg die bij het nageslacht tot ziekte kan leiden.61 Naast de landelijke bevolkingsonderzoeken, zoals borstkankerscreening en baarmoederhalskankerscreening, vinden ook steeds vaker health checks zonder medische indicatie en buiten de reguliere bevolkings-onderzoeken plaats.

    Dna-profileringBij dna-profilering wordt iemands dna-profiel als uitgangspunt genomen bij diagnostiek en behandeling. Deze vorm van ‘personalised health’ maakt het ook mogelijk iemands aanleg vroegtijdig op te sporen en preventie gepersonaliseerd aan te bieden.

    2.2 speciaal voor iedereenEen belangrijke implicatie van de informatie die verkregen wordt uit wearables, screening en dna-profilering, is dat deze informatie het mogelijk maakt de zorg te personaliseren. De behoefte aan geïndividualiseerde zorg bestaat al langer, met name in de care: zo schreven we in eerdere trendrapporten al over ‘zorg op maat’, ‘de patiënt centraal’ en ‘persoons-gerichte zorg’. De basis van persoonsgerichte zorg in de care is dat de persoonlijke behoeften van cliënten centraal staan en als uitgangspunt dienen bij het organiseren van zorg. Zo is het sinds 2008 wettelijk verplicht om met elke cliënt een zorgplanbespreking te houden, zodat bij de invulling van zorg rekening kan worden gehouden met persoonlijke wensen van de cliënt.62

    In de cure zien we de laatste jaren ook de tendens ontstaan om zorg meer geïndividualiseerd aan te bieden. Een uiting hiervan is de opkomst van zorgpaden, waarbij het ‘pad’ van de patiënt als uitgangspunt wordt genomen bij het organiseren van zorg. Een zorgpad is een verzameling van methodes en hulpmiddelen om de werkzaamheden van een multi-disciplinair team op elkaar af te stemmen en taakafspraken voor een specifieke patiënten-populatie te maken.63 Een zorgpad beoogt patiëntvolgend te zijn, maar de eerste kritiek richt zich op het feit dat zorgpaden vrij algemeen zijn. Zo zouden ze volgens de geïnterviewde

    61 RIVM, 2013

    62 www.zorgvoorbeter.nl

    63 www.encyclo.nl

    http://www.zorgvoorbeter.nlhttp://www.encyclo.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 32

    � inhoud index ➔

    experts weinig geschikt zijn voor patiënten met meerdere aandoeningen (multimorbiditeit): behandeladviezen voor de ene aandoening kunnen strijdig zijn met de adviezen voor een andere aandoening. De zorgpaden zouden in veel gevallen geen recht doen aan de complexe werkelijkheid en verscheidenheid aan mogelijke patiëntprofielen.

    Ook op het gebied van wetenschappelijk onderzoek groeit de behoefte om meer recht te doen aan het unieke van de mens en niet (onterecht) te generaliseren. Zo was onlangs de ‘seksistische geneeskunde’ in opspraak. Onderzoek wordt vaak uitgevoerd met blanke, volwassen, mannelijke proefpersonen. De reden hiervoor is dat vrouwen een hormoon cyclus hebben die onderzoeksgegevens kan beïnvloeden, ouderen en kinderen kwetsbaarder zijn en er in het westen nu eenmaal veel blanke mensen zijn. Een uniforme groep maakt het verzamelen van statistische gegevens makkelijker en dat is bevorderlijk voor het snel op de markt brengen van nieuwe medicijnen. Maar het kan ook onwenselijke gevolgen hebben. Sommige medicijnen hebben op mannen bijvoorbeeld een heel andere uitwerking dan op vrouwen.64 Organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie ZonMw, Stichting Achmea Gezondheidszorg (SAG) en KWF Kankerbestrijding vinden het van belang dat onderzoek zich richt op de verschillen tussen mensen, zodat in de toekomst een patiënt kan rekenen op een therapie die voor hem of haar op maat is gemaakt. Zij bundelen hun krachten en hebben dit jaar het onderzoeksprogramma ‘Personalised Medicine’ opgestart.65

    2.3 de zorg wordt overspoeldZorgtechnologie biedt mogelijkheden om de zorg meer geïndividualiseerd aan te bieden. Opvallend aan deze ontwikkeling is dat deze hoofdzakelijk van buiten de zorg komt. Zo worden wearables door grote technologiebedrijven als Google en Apple ontwikkeld en op de markt gebracht. Ook het Nederlandse bedrijf Philips ontwikkelt een open, cloud-gebaseerd platform voor de gezondheidszorg, waarin data van medische apparaten en persoonlijke data afkomstig van meetapparatuur opgeslagen kunnen worden.66 De nieuwe mogelijkheden die zich aandienen slaan aan bij de consument; veel mensen vinden (gezondheids)informatie over zichzelf interessant en investeren graag in een Apple Watch of laten zich (betaald) preventief screenen. Waar, bij andere vormen van zorgtechnologie, de patiënt vooral volgend lijkt en de implementatie van bijvoorbeeld e-health vaak moeizaam verloopt, neemt de consument/patiënt een leidende rol als het gaat om technologie die data (over hemzelf) genereert.

    64 www.npowetenschap.nl

    65 www.zonmw.nl

    66 www.smarthealth.nl

    De eerste kritiek op zorgpaden is dat ze te algemeen

    zijn en geen recht doen aan de complexe werkelijkheid

    http://www.npowetenschap.nlhttp://www.zonmw.nlhttp://www.smarthealth.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 33

    index ➔� inhoud

    Cliënt kijkt samen met socio-robot Alice naar foto’s (ik ben Alice © Keydocs 2015)

    Een andere belangrijke partij bij deze ontwikkeling zijn de zorgverzekeraars. Ab Klink, bestuursvoorzitter van Zorgverzekeraar VGZ: “Wij hoeven de innovatie alleen maar op te rapen en dat gaan we ook doen bij de inkoop voor het volgende jaar.” Een voorbeeld van een dergelijke technologische innovatie is Pacmed, waarvan Klink zegt: “De initiatiefnemers willen big data gebruiken om Nederland gezonder te maken.” De initiatiefnemers gebruiken het verhaal van een vriend met aspecifieke rugklachten als voorbeeld. Na 14 diagnoses van 17 behandelaars en 19 behandelingen blijven de problemen onopgelost. Met Pacmed willen zij alle ervaringen verzamelen en een op maat gemaakt advies geven zodat hun vriend een behandeladvies krijgt op basis van wat blijkt te werken bij gelijksoortige patiënten.67

    Niet alleen wordt de zorg overspoeld door de technologische ontwikkelingen, deze ont-wikkelingen gaan ook nog eens razendsnel. In Nederland heeft het Radboudumc dit jaar het initiatief genomen om de medische tak van Singularity University (SU) op te starten en te ontwikkelen. Singularity is een moment in de toekomst waarop de technologische voor-uitgang zo snel gaat dat die de menselijke cognitie te boven gaat en de computer de mens verslaat.68 Singularity University is een internationaal kennis- en innovatieplatform dat technologie en wetenschap zodanig wil verbinden dat de mensheid allerlei grote wereld-problemen kan oplossen. De Nederlandse tak van SU richt zich vooral op sectoren waarin Nederlandse wetenschappers en bedrijven tot de wereldtop behoren: gezondheidszorg, mobiliteit, water en voedselproductie. Concreet leidde dat de afgelopen jaren tot de opstart van meer dan 100 nieuwe bedrijven. Ook werden diverse kansrijke ideeën ontwikkeld en gepatenteerd.69

    67 Zorgvisie ICT magazine, 9 juni 2015

    68 www.wikipedia.com

    69 www.radboudumc.nl

    https://nl.wikipedia.org/wiki/Techniekhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Techniekhttp://www.wikipedia.comhttp://www.radboudumc.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 34

    � inhoud index ➔

    De zorg wordt kortom overspoeld door alle nieuwe technische mogelijkheden en wordt gedwongen in een rap tempo mee te bewegen met de ontwikkeling waarbij er steeds meer informatie beschikbaar is. Gezien de snelheid waarmee deze ontwikkelingen op de zorg afkomen, lijkt elke vraag over de wenselijkheid ervan of de behoefte aan regulatie en keurmerken, vrijwel meteen achterhaald.

    2.4 voer voor hypochonders? De beschikbaarheid van data neemt in rap tempo toe. Een van de vragen die vanuit de zorgprofessionals wordt opgeroepen is of de beschikbaarheid van data, door bijvoorbeeld screening van gezonde mensen, in alle gevallen zinvol is. Dit is opvallend: nadat preventie jarenlang uitsluitend als positief werd bestempeld, lijkt er toch een grens te zitten aan de wenselijkheid van preventie. Een duidelijk voorbeeld is de discussie rondom de eerder-genoemde Total Body Scan (kosten 500 tot 2000 euro), die op dit moment in Nederland bij wet verboden is. Wie zich wil laten doorlichten, wijkt daarom uit naar het buitenland. Minister Schippers vindt het verbod op dergelijke scans niet meer passen in een tijd waarin steeds meer aandacht komt voor preventie en vroegopsporing van gezondheidsrisico’s.70

    De Gezondheidsraad heeft als reactie op het verzoek van Schippers om het verbod op te heffen een kritisch rapport geschreven over Total Body Scans. De belangrijkste boodschap in het rapport is dat de overheid mensen moet blijven beschermen tegen de risico’s van Total Body Scans.71 De Gezondheidsraad is niet de enige die kritisch is; ook veel artsen zijn kritisch over de preventieve screening. Volgens de Amerikaanse arts Gilbert Welch zouden we allemaal beter af zijn als de medische sector zich weer meer ging richten op

    70 Skipr, 12 augustus 2013

    71 Gezondheidsraad, 31 maart 2015

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 35

    index ➔� inhoud

    zijn oorspronkelijke missie, namelijk hulp bieden aan zieken en gezonde mensen met rust laten.72 Ook in Nederland lieten artsen zich kritisch uit over Schippers’ verzoek aan de Gezondheidsraad. Zo liet Lode Wigersma, voormalig huisarts en directeur van de artsen-koepel Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunde (KNMG), weten Total Body Scans eenzijdig en onwenselijk te vinden. Wigersma vreest hoge zorg kosten als de scan wordt toegestaan: “Mensen betalen de Total Body Scan uit eigen zak, maar de vervolgonderzoeken niet.”73 Daarnaast blijkt uit een grootschalig onderzoek dat screenen het leven waarschijnlijk niet verlengt. De onderzoekers benadrukken dat daarmee niet gezegd is dat screening niet effectief kan zijn: er zijn meer uitkomsten dan het aantal gewonnen levens jaren alleen. Maar de hoop dat de levensverwachting door uitvoerig screenen toeneemt, moet wat hen betreft getemperd worden.74 Naar aanleiding van de kritiek twijfelt de minister nog over het wettelijk mogelijk maken van medische gezondheids checks waarbij scanners worden gebruikt.75

    2.5 omwenteling van banenDe ontwikkeling naar meer gebruik van zorgtechnologie betekent ook een omwenteling van banen in de zorg. Het raakt met name de dagelijkse praktijk van de huisarts en de medisch specialist. Het is al vrij gebruikelijk dat de patiënt zijn klachten en de professionele track record van de medisch specialist al heeft gegoogled voordat hij in de spreekkamer zit.76 Binnen afzienbare tijd zullen patiënten ook hun eigen gezondheidsdata meenemen, al dan niet aangevuld met ideeën over de diagnose en de beste behandeling. Deze extra informatie kan heel waardevol zijn voor een arts. Maar het zet ook de verhoudingen op z’n kop. In de toekomst zijn patiënten wellicht beter geïnformeerd over hun specifieke situatie dan de huisarts of medisch specialist, vooral patiënten met chronische of zeldzame aandoeningen. Wat betekent het voor de rol van een arts wanneer de patiënt meer data voorhanden heeft dan de arts en de meest geschikte kankerbehandeling kan worden bepaald aan de hand van een dna-profiel in het laboratorium? Neemt de dermatoloog genoegen met een diagnose die gesteld is door een huidkanker-app of zal hij vasthouden aan zijn gebruikelijke werkwijze en toch een stukje huid willen opsturen naar het laboratorium? Volgens de geïnterviewde experts is het duidelijk: de rol van de arts verschuift in de nabije toekomst van diagnosticus

    72 Overdiagnosed, 2011

    73 www.rd.nl

    74 Medisch contact, 22 januari 2015

    75 www.z24.nl

    76 Nictiz en het NIVEL, oktober 2014

    Mensen betalen de Total Body Scan uit eigen zak,

    maar de vervolgonderzoeken niet

    http://www.rd.nlhttp://www.z24.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 36

    � inhoud index ➔

    naar gezaghebbend adviseur. Om deze nieuwe rol op zich te kunnen nemen, is het volgens de geïnterviewde experts wenselijk dat artsen zich actief verdiepen in nieuwe toepassingen en een koplopersrol op zich nemen. Hiervoor is het noodzakelijk dat zij de technologische ontwikkelingen niet zien als een bedreiging voor hun eigen professie, maar als een aan-vulling op hun expertise.

    Ook andere functies veranderen door de opkomst van zorgtechnologie. Zo wordt van een verpleegkundige straks misschien verwacht dat deze (eenvoudige) storingen op de iPad of met beeldzorg kan oplossen of komt er standaard een ICT’er in een wijkteam. Naar ver-wachting betekent de opkomst van technologie in de zorg niet zozeer een verlies van banen, maar eerder een verandering van banen. Arbeidsmarktdeskundigen zien bijvoorbeeld nieuwe banen voor mensen die anderen wegwijs maken in de zorg, zoals de zorgadviseur, -makelaar, -intermediair en -navigator (zie ook hoofdstuk 5) die voor je uitzoeken welke behandeling het beste voor je is, waar je die kunt krijgen en tegen welke prijs.77

    Live operatie met Google Glass

    77 Intermediair, voorjaar 2015

    Arbeidsmarktdeskundigen zien nieuwe banen voor

    mensen die anderen wegwijs maken in de zorg

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 37

    index ➔� inhoud

    Het onderwijs heeft een grote rol in het voorbereiden van zorgprofessionals op de nieuwe zorgpraktijk. Een manier om dit te doen is door ook in het onderwijs zelf technologische innovaties in een vroeg stadium te adapteren, zodat studenten al tijdens de opleiding vertrouwd raken met technologie. Een voorbeeld van een technologische innovatie binnen het onderwijs is de start-up Incision. Deze start-up draait om nieuw studiemateriaal voor chirurgen. In plaats van tekstboeken en meekijken met een chirurg, worden haarscherpe 3D-video’s gebruikt met uitleg over operaties. De opleiding tot chirurg zou daardoor zelfs een derde korter kunnen zijn, omdat men hiermee minder afhankelijk is van de kwaliteit van docenten, studiemateriaal en de beschikbaarheid van leersituaties.78

    2.6 doorkijkje naar de toekomst De technologische ontwikkelingen zullen in een rap tempo doorzetten. Consumenten zullen steeds meer druk uitoefenen op de zorg, door nieuwe technologie mee te brengen in de spreekkamer. Er zal een tweedeling ontstaan tussen mensen die wel het geld en de vaardigheden hebben om met deze ontwikkeling mee te gaan en mensen die het daaraan ontbreekt. De definitie van ‘gezondheidsvaardigheden’ zal veranderen. Waar tot nu toe vooral gedoeld werd op vaardigheden als het hanteren van een gezonde leefstijl, het opvolgen van voorschriften en het vinden van faciliteiten, zullen er met de toename van zorgtechnologie ook nieuwe gezondheidsvaardigheden ontstaan, zoals het kunnen inter-preteren van tabellen en het detecteren van een trend in gezondheidsdata. Zorgverzekeraars zullen een grote rol gaan spelen binnen de ontwikkeling van zorgtechnologie. Zo is het niet ondenkbaar dat zij bijvoorbeeld gratis wearables gaan uitdelen met behoud van eigenaar-schap van data. De data van verzekerden zijn interessant voor zorgverzekeraars om bijvoor-beeld te anticiperen op mogelijke gezondheidsrisico’s en om gezond gedrag te belonen. Deze ontwikkeling zien we buiten de zorg al ontstaan, zoals autoverzekeraar ‘Fairverzekeraar’, die korting geeft op je autoverzekering wanneer uit de data van de ‘Chipin-stekker’ in je auto is gebleken dat je veilig hebt gereden.79 Ook zullen zorgverzekeraars waarschijnlijk een regulerende rol gaan spelen en bepalen welke apps en wearables voldoen aan bepaalde kwaliteitscriteria en welke behandelingen wel en niet worden vergoed. Het aanbieden van een behandeling op maat met behulp van dna-profilering, is naar verwachting binnen afzien bare tijd voor iedereen toegankelijk en zorgt voor een enorme verbetering in met name de kankerzorg. Privacy- en ethische vraagstukken zullen bij technologische ontwik-kelingen voortdurend aan de orde zijn: zo kan het verruimen van keuzemogelijkheden voor veel mensen belastend zijn.

    78 Zorgvisie ICT magazine, 9 juni 2015

    79 www.fairverzekering.nl

    De data van verzekerden zijn interessant voor zorg-

    verzekeraars om bijvoorbeeld gezond gedrag te belonen

    http://incisiongroup.com/kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • computer stelt diagnose 38

    � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • markt-werking

    tijdelijke teams als

    het nieuwe organiseren

    product-denken

    concur-rentie

    perverseprikkels

    discussie kosten vs.

    gezondheid

    wan-trouwenbeweeg-redenen

    bestaande structuren

    toelaten inefficiency

    anders organiseren

    evolutie i.p.v.

    revolutie

    nieuwedefinitie

    gezondheid

    bureau-cratie

    Verklaring opkomst trend

    Kanttekeningen

    Doorkijkje naar de toekomst

    index ➔� inhoud

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 41

    index ➔� inhoud

    3 Tijdelijke teams als het nieuwe organiserenTien zorgorganisaties startten deze zomer een experiment om in-stellingsmuren af te breken en de overhead sterk terug te dringen. Zij gebruiken daarvoor het platform Part-up. Het

    platform biedt volgens initiatiefnemer Laurens Waling de infrastructuur om een totaal nieuwe manier van organiseren mogelijk te maken. “Elke cliënt heeft een unieke situatie en bij bestaande organisaties zijn zij af-hankelijk van het bestaande aanbod. Part-up breekt de muren af en geeft cliënten toegang tot alle vormen van zorg en ondersteuning.” Cliënten melden zich aan op het platform en voeren hun zorgvraag in. Het matchingsalgoritme van Part-up brengt cliënten, vrijwilli-gers en professionals vervolgens samen in zelfsturende teams.80

    3.1 naar een nieuwe manier van organiseren Part-up is niet het enige initiatief dat de traditionele manier van organiseren omvergooit. Zoals ook benoemd in de inleiding, bestaat er in de zorg behoefte aan een nieuw systeem, waarin (professionele) vrijheid, vertrouwen, cliëntgerichtheid en betekenisgeving centraal staan. De maatschappij is duidelijk in beweging; de roep om het anders organiseren is groot en er wordt volop geëxperimenteerd en geïnnoveerd.

    Zo heeft De Friesland Zorgverzekeraar een overeenkomst gesloten met alle vrijgevestigde chirurgen in de provincie Friesland, waarbij toekomstige besparingen in de zorg worden gedeeld via shared savings. Shared savings is een van de nieuwere financieringsvormen die poogt meer recht te doen aan het gemeenschappelijke doel en samenwerking stimuleert. Zo worden besparingen van verplaatsing van zorg van de tweede naar de eerste lijn gedeeld, waardoor medisch specialisten ook een financieel belang hebben bij het niet-behandelen.

    80 Zorgvisie, 29 juni 2015

    Tien zorgorganisaties startten deze zomer een experiment

    om instellingsmuren af te breken en de overhead sterk

    terug te dringen. Zij gebruiken daarvoor het platform

    Part-up. Het platform biedt volgens initiatiefnemer Laurens

    Waling de infrastructuur om een totaal nieuwe manier

    van organiseren mogelijk te maken. Elke cliënt heeft een unieke situatie en

    bij bestaande organisaties zijn zij afhankelijk van het bestaande aanbod.

    Part-up breekt de muren af en geeft cliënten toegang tot alle vormen van

    zorg en ondersteuning. Cliënten melden zich aan op het platform en voeren

    hun zorgvraag in. Het matchingsalgoritme van Part-up brengt cliënten,

    vrijwilligers en professionals vervolgens samen in tijdelijke zelfsturende

    teams.80

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 42

    � inhoud index ➔

    Het is de eerste keer in Nederland dat een dergelijke shared savings-overeenkomst tussen een zorgverzekeraar en een groep medisch specialisten is afgesloten.81 Een ander voorbeeld van anders organiseren is Blauwe Zorg, een project in Maastricht-Heuvelland met zorg-verzekeraar VGZ, Huis voor de Zorg en academisch ziekenhuis Maastricht (azM). Met als doel de zorg efficiënter en meer patiëntgericht te organiseren, richtten zij in 2014 een Stadspoli op waar de medisch specialist samen met de huisarts patiënten behandelt.82 Ook in de regio Eindhoven worden drie centra ‘Huisarts & Specialist’ opgericht. Deze centra bieden een samenhangend zorgaanbod voor patiënten waarbij zoveel mogelijk volgens het ‘one stop shop-principe’ aanvullende eerstelijnsdiagnostiek en specialistische consultatie onder regie van de huisarts geboden wordt.83 Zorgondernemer Loek Winter pleit eveneens voor een vernieuwende kijk op het organiseren van zorg en ziet veel in het Schiphol-model voor de (ziekenhuis)zorg. Schiphol heeft een deel van het terrein in bezit, maar verhuurt ook ruimten, bijvoorbeeld aan een ijssalon. Ook ziekenhuizen zouden zich volgens Winter meer op hun kernkwaliteiten moeten focussen in plaats van het totaalmodel aan te bieden.

    Huisarts en patiënt overleggen met medisch specialist

    Zo biedt het ziekenhuis De Sionsberg geen verloskunde meer aan en verhuurt het ruimte aan een fysiotherapeut en een kaakchirurg. Ook vindt Winter dat zorgorganisaties de trend moeten volgen waarbij patiënten de regierol pakken. “We gaan van derdelijnszorg naar zorg bij de mensen thuis. Het doel is de Uber, Airbnb of Booking.com van de zorgsector te worden.”84 Ook de geïnterviewde experts geloven in anders organiseren: zo verwacht een van hen dat zorgorganisaties in hun traditionele vorm gaan verdwijnen en steeds meer gaan fungeren als makelaar tussen cliënt en zorgprofessional.

    81 Zorgvisie, 10 oktober 2014

    82 www.zio.nl

    83 www.sge.nl

    84 Zorgvisie, 24 juli 2015

    http://www.zio.nlhttp://www.sge.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 43

    index ➔� inhoud

    Schiphol-model: verhuur van ruimten in een ziekenhuis

    Er verschijnen niet alleen nieuwe organisatievormen, maar ook nieuwe spelers, zoals private bedrijven en burgerinitiatieven. Het is echter nog onduidelijk wie de marktmeester is en hoe de spelers zich tot elkaar gaan verhouden. We zitten wat dat betreft in een bij zondere fase: het oude voldoet niet meer en de behoefte aan het ‘anders regelen met elkaar’ is groot, maar er is nog niets nieuws voor in de plaats gekomen. Deze fase, waarin het zoeken en experimenteren centraal staat, wordt, zoals we ook in de inleiding benoemen, ook wel de ‘ondertussen heid’ genoemd.85 De constatering dat elk systeem gepaard gaat met een averechts of ongewild effect, maakt de zoektocht niet eenvoudiger. Zo biedt het decentra-liseren van zorg naar gemeenten veel voordelen, zoals zorg op maat en meer eigen regel-ruimte. Tegelijkertijd kleven hieraan ook nadelen; zo kan de politieke kleur van wethouders doorsijpelen in het zorgbeleid en is het niet realistisch en efficiënt om in elke gemeente elk type zorg aan te bieden. Het is goed om ons bewust te blijven van het feit dat verschillende systemen en manieren van organiseren elk hun gewenste en ongewenste effecten hebben.

    3.2 het failliet van de marktwerkingHet is niet verrassend dat er veel signalen zijn over nieuwe initiatieven en systeem-veranderingen; er wordt enorm veel kritiek geuit op het huidige systeem van geregu-leerde marktwerking. Ruim een derde van de in Nederland actieve huisartsen heeft het ‘Manifest van de Bezorgde Huisarts’ ondertekend, waarin de marktwerking in de zorg wordt gehekeld. De protesterende huisartsen zeggen dat de internationaal geroemde Nederlandse huisartsen zorg wordt uitgehold door product-denken en de marktwerking die de sector in 2006 is opgelegd. Volgens het manifest wordt door de marktwerking zinloze concurrentie

    85 TrendRede 2015, september 2014

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 44

    � inhoud index ➔

    gestimuleerd, broodnodige samenwerking gefrustreerd en dicteren zorgverzekeraars de zorgafspraken. “Ik moet als een marktkoopman concurreren met mijn collega’s, in plaats van samen te werken”, aldus een huisarts.86 De Autoriteit Consument en Markt (ACM) heeft als reactie op het manifest aangegeven dat huisartsen wel hun krachten mogen bundelen, maar alleen als dat in het voordeel is van de patiënt.87

    Niet alleen huisartsen hebben kritiek op het systeem van gereguleerde marktwerking. Dit jaar regende het signalen rondom frustraties over de nadelige effecten van het huidige systeem.88 Ook in de ggz zijn er grote twijfels over de volledige marktwerking die in deze branche per 2017 wordt ingevoerd. Zorgverzekeraars worden nu nog achteraf deels gecom-penseerd wanneer de kosten hoger uitvallen, maar vanaf 2017 worden zorgverzekeraars ook in de ggz volledig risicodragend. In de ggz is het echter maar een kleine groep patiënten die zeer hoge kosten maakt. Als die kosten onvoldoende worden gecompenseerd is dat voor zorgverzekeraars een prikkel om aan risicoselectie te doen, waardoor de toegankelijkheid van zorg in gevaar komt. Het Centraal Planbureau stelde dat de kans op marktfalen zo groot is, dat we de vraag kunnen stellen of een systeem van volledige marktwerking wel thuishoort in de ggz.89 Ook tijdens de interviews met onze experts was er veel kritiek op (de bijeffecten van) het huidige zorgsysteem (zie figuur 2). De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) is eveneens kritisch: “De verwachting dat het stelsel als zodanig - met gereguleer-de marktwerking als drijvend mechanisme - tot doelmatiger zorgverlening leidt is (voorals-nog?) niet ingelost. Sterker nog, net als in andere westerse landen zijn de kosten aanvanke-lijk behoorlijk gestegen en vertonen pas sinds kort een minder dan verwachte groei.”90

    86 FD.nl, 13 maart 2015

    87 www.nos.nl

    88 Zorg en Welzijn, 15 juli 2014

    89 Het Financieele Dagblad, 4 augustus 2015

    90 RVZ, juni 2014

    Ik moet als een marktkoopman concurreren met

    mijn collega’s, in plaats van samen te werken

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 45

    index ➔� inhoud

    wat heeft de zorg minder nodig?

    0 5 10 15 20 25 30

    Bemoeizucht, wantrouwen, regels en bureaucratie

    Perverse prikkels, zoals sturing op individuele excellentie

    Aantal keer genoemd tijdens de interviews

    wat heeft de zorg meer nodig?

    0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

    Innovatiekracht, ondernemerschap en lef

    Visie en betekenisgeving

    Verbinding en samenwerking

    Cliëntgerichtheid

    Vertrouwen, tijd en ruimte

    Resultaatgerichtheid, focus

    Cultuuromslag

    (Toepassing van) technologie

    Holistisch denken

    Kostenbewustzijn

    Transparantie en feedback

    Positief imago, trots

    Aandacht voor preventie

    (Geld voor) onderzoek en ontwikkeling

    Waarheid

    Gepassioneerde mensen

    Aantal keer genoemd tijdens de interviews

    Figuur 2 Wat heeft de zorg minder en meer nodig volgens de geïnterviewde experts? (n=43)

    De grootste kritiek betreft het feit dat het systeem van marktwerking is gebaseerd op on-derlinge concurrentie, en onderlinge concurrentie betekent een focus op je eigen domein en eigen gewin. Dit hoeft niet perse samen te gaan met wat het beste is voor een cliënt. Sterker nog, dit kan enorm met elkaar conflicteren. Een goede investering verdient zich vaak pas terug op een ander moment en bij een andere partij. Preventie is hier een veelbesproken voorbeeld van. Iedereen vindt dat er in preventie geïnvesteerd moet worden, maar omdat de opbrengst onduidelijk en diffuus is, wil niemand dat de investering uit zijn of haar potje wordt betaald.

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 46

    � inhoud index ➔

    De marktwerking heeft ook goede dingen gebracht, zoals de daling van wachtlijsten en goedkopere zorginkoop91, maar de veelheid aan kritische signalen wijzen toch in de richting van een ‘failliet systeem’. Voor de meesten wegen de ongewilde bijeffecten van het systeem niet op tegen de (potentiële) opbrengsten. We zijn benieuwd naar de uitkomsten van de officiële evaluatie van de Wet marktordening gezondheidszorg (Wmg) in 2016, het moment waarop het tien jaar geleden is dat deze wet van kracht werd.

    3.3 ontploffing van de bureaucratieTerwijl de roep om een systeemverandering steeds luider wordt, staan tegelijkertijd de budgetten onder druk en bestaan er zorgen over het behoud van de kwaliteit van zorg. Als een (laatste?) reflex van het oude systeemdenken, zien we de neiging alles te controleren en dicht te regelen. We stelden de experts tijdens het interview de vraag ‘Wat heeft de zorg minder nodig?’, en met stip op één stond het antwoord: bureaucratie (zie figuur 2).

    Natuurlijk levert registratie iets op: zo hebben we hierdoor veel beter dan een paar jaar geleden inzage in het aantal incidenten en overlevingskansen.92 Maar de combinatie van bezuinigingen, focus op kwaliteit en transparantie, de nadruk op efficiency, versplintering van het zorglandschap en voortdurende verandering van regels en systemen, heeft voor een ware ontploffing van de bureaucratie gezorgd. Strakker sturen op je eigen verantwoordelijkheids gebied bij bezuinigingen en veranderingen is de reflex, maar is macro-economisch gezien vaak ongunstig. Daarnaast staat het innovatie, een integrale blik en samen werking in de weg en doet het een aanslag op de motivatie en bezieling van de zorgprofessional. Denker des Vaderlands Marli Huijer noemt de toegenomen bureau-cratie georganiseerd wantrouwen.93 Zorgprofessionals willen dat het systeem weer onder-steunend wordt in plaats van leidend. Ze willen weer terug naar de kern van hun beroep, visie en betekenisgeving.94,95

    91 Nrc.next, september 2012

    92 De Correspondent, juni 2015

    93 NVAG Zomerportret 1, 16 juli 2015

    94 Medisch Contact, 16 april 2015

    95 www.boardroomzorg.nl

    Zorgprofessionals willen weer terug naar de kern

    van hun beroep, visie en betekenisgeving

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 47

    index ➔� inhoud

    3.4 lof der inefficiencyOpvallend is dat bij de zoektocht naar een nieuw systeem, het tijdperk van streven naar almaar meer efficiency voorbij lijkt. Zo blijkt uit de invoering van de Participatiewet, met als doelstelling zoveel mogelijk mensen met en zonder arbeidsbeperking werk te laten vinden96, dat we bereid zijn om enige mate van inefficiency in het werk toe te laten. Een ander voorbeeld van het ‘lof der inefficiency’ is het besluit van staatssecretaris Van Rijn om te stoppen met de CQ-index (Consumer-Quality Index), en zich bij het meten van kwaliteit meer te richten op praktijkinformatie, verschillende perspectieven en kwalitatieve data.97 Ook de huidige discussie rondom de generalist versus de specialist, gaat in essentie over het (loslaten van) efficiency. Eén van de geïnterviewde experts gaf hierover aan: het is heel zinvol dat ik aanschuif bij een multidisciplinair overleg, maar het zou natuurlijk veel efficiënter zijn wanneer ik deze tijd gebruik om te doen waar ik echt goed in ben: namelijk opereren. Het voordeel van een generalistische zorgprofessional is echter dat deze meer vrijheid en voldoening ervaart, door in te kunnen spelen op hetgeen belangrijk is, zonder te worden gehinderd door een strakke taakomschrijving of een druk op efficiency.

    nieuwe definitie ‘gezondheid’98

    De definitie die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert voor gezond-heid is verouderd: gezondheid als toestand van ‘compleet welbevinden’. Volgens die opvatting zou praktisch iedereen een patiënt zijn die doorlopend behandeling nodig heeft hetgeen - onbedoeld - tot medicalisering leidt. Machteld Huber ont-wikkelde samen met de Gezondheidsraad en ZonMw een nieuw, dynamisch concept ‘gezondheid’, dat veerkracht en zelfredzaamheid van mensen als uitgangspunt neemt.

    Vanaf januari 2014 luidt de nieuwe definitie: Gezondheid als het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven.

    In 2009 beschreven we efficiency als een belangrijke trend.99 Nu, zes jaar later, zien we een verandering in de definitie van gezondheid (zie kader hierboven) en een ontwikkeling naar meer softe maten om succes te definiëren, zoals geluk, participatie en zelfredzaamheid. Het massaal en zonder meer streven naar meer en sneller is op z’n retour. De definitie van succes in meer softe maten spreekt de meeste mensen erg aan, maar gaat ook gepaard met enig wantrouwen. Is het een ideaal en zijn we echt bereid om in te leveren op efficiency, of is het een verkapte manier om te bezuinigen of geld te verdienen?

    96 www.rijksoverheid.nl

    97 www.actiz.nl

    98 www.zonmw.nl

    99 FWG Trendrapport, september 2009

    http://www.rijksoverheid.nlhttp://www.actiz.nlkristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 48

    � inhoud index ➔

    Zoveel mogelijk mensen met en zonder arbeidsbeperking aan het werk

    Zo benadrukken bedrijven als Uber en Airbnb hun sociale karakter, maar ook deze business-modellen zijn nog steeds gericht op winstmaximalisatie.100,101 Ook de hype van het delen lijkt nu nog vooral te gaan over geld verdienen met iets wat je overhebt.102 En hoe staat het met zorgorganisaties: is cliëntgericht werken nog steeds het streven wanneer blijkt dat dit (vele malen) duurder is? Het verlies aan efficiency heeft nog vaak tot doel dit op een ander moment of op een ander tijdstip weer terug te verdienen; zo werpt het op lange termijn z’n vruchten af wanneer je in verpleeghuizen op korte termijn inefficiency toelaat door bewoners zelf taken te laten uitvoeren zodat hun spierkracht op pijl blijft.103 Idealiter zitten we in het vierde kwadrant van figuur 3: lagere kosten én gezondheidswinst. Maar hoe staan we tegenover het tweede kwadrant: hogere kosten én gezondheidswinst? Hoeveel verlies van efficiency zijn we bereid te accepteren en wat moet dit opleveren om het te rechtvaardigen?

    kosten

    hogere kosten &gezondheidsverlies

    hogere kosten &gezondheidswinst

    lagere kosten &gezondheidsverlies

    lagere kosten &gezondheidswinst

    gezondheid

    Figuur 3 Kosten en gezondheid

    100 Toii, 4 december 2014

    101 Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, zomer 2015

    102 Idem

    103 Trouw, 25 juli 2015

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 49

    index ➔� inhoud

    Deze worsteling is vergelijkbaar met wat in de cure al langer speelt rondom de QALY’s: Quality-adjusted life year, oftewel een extra levensjaar in goede gezondheid.104 Er is veel discussie over wat een gezond extra levensjaar (de samenleving) mag kosten. Maar met de verschuiving van de definitie van gezondheid (zie kader op p. 47) verschuift tevens de discussie. Het gaat dan niet zozeer meer om hoeveel een extra levensjaar mag kosten, maar om de kosten die gepaard gaan met het, lastiger meetbare, vermogen zich aan te passen en eigen regie te voeren. Dit is onontgonnen terrein. Volgens de geïnterviewde experts is het wenselijk dat deze discussie in een vroeg stadium openlijk gevoerd wordt, met name door zorgprofessionals werkzaam in het primaire proces. De afweging of verlies van efficiency in een bepaald geval gerechtvaardigd is, is volgens hen een inschatting die zorgprofessionals, bewust of onbewust, dagelijks maken. Het is volgens deze experts belangrijk dat zorg-professionals het voortouw nemen in deze discussie en hun afwegingen expliciet maken, anders bestaat de kans dat dit van bovenaf geregeld wordt door het opstellen van beleids regels en richtlijnen. Dit zou geen recht doen aan de professionaliteit van de zorg-professional en het streven naar personalised care en de persoonlijke maat. Dit vergt echter wel wat van de zorgprofessional, zoals het verwoorden van intuïtieve beweegredenen, ethisch besef en het kunnen switchen tussen macro-economisch en cliëntperspectief.

    3.5 doorkijkje naar de toekomstZijn de veranderingen zo revolutionair als sommigen beweren? Gaat het om een ‘big bang’, wordt het totaal anders, niet voortbordurend op hetgeen we kennen?105 Of gaat het om een evolutie, een langzaam proces waarbij er grote verbeterslagen plaatsvinden? Hoewel er zeker grote veranderingen (gaan) plaatsvinden, verwachten we dat de meeste veran-deringen tijd nodig hebben om onderdeel te worden van de dagelijkse zorgpraktijk. Deze verwachting is onder andere gebaseerd op voorspellingen die we tijdens het onderzoek zijn tegengekomen: zo zal volgens de experts naar verwachting pas in 2030 personalised medicine goed zijn ingedaald en is in 2035 regiofinanciering pas een feit. De conclusie dat veranderingen vaak meer tijd nodig hebben dan verwacht, trekken we ook wanneer we terug-blikken op onze eerdere trendrapporten. Zo beschreven we in 2009 al de verwachting dat op korte termijn (binnen vijf jaar) de beweging naar specialisten in loondienst zichtbaar zou worden, dat het ziekenhuis van de toekomst een kern zal zijn van hele complexe, acute zorg met verbindingen naar laagcomplexe zorg en spraken huisartsen de verwachting uit dat het

    104 www.nationaalkompas.nl, 8 juli 2015

    105 www.wikipedia.com

    De hype van het delen lijkt nu nog vooral te gaan

    over geld verdienen met iets wat je overhebt

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 50

    � inhoud index ➔

    2015 Start revolutie van wearables en diagnostische apps en stevige groei van patiëntportalen.

    2020 Er zijn nog 50 ziekenhuizen over met een aantal satellieten.

    De groei van de anderhalvelijnszorg zet flink door.

    Er is meer ruimte voor verschillende soorten bekostiging, zoals populatie- en uitkomstbekostiging.

    2025 Er wordt veel gebruik gemaakt van intuïtieve beslissingsondersteuning: computer-kennis en mensenkennis vloeien in elkaar over.

    Organisaties hebben zich aangepast aan de nieuwe structuur (wetgeving zoals Wlz, Wmo 2015 en Zvw).

    Zorgorganisaties zijn kleiner geworden en leveren meer maatwerk.

    Meer dan de helft van de zorgorganisaties werkt met zelfsturende concepten.

    Zorgorganisaties fungeren meer als makelaar tussen zorgprofessional en zorgvrager.

    Zelfmetingen, gezondheidsapps en domotica zijn integraal onderdeel van de zorg.

    2030 Personalised care, zoals dna-profilering, wordt steeds vaker toegepast.

    2035 Regiofinanciering is een feit: integrale, op een regio gebaseerde financiering met intensieve samenwerking tussen huisartsen, verpleeghuizen, ziekenhuizen, mantelzorgers, zzp’ers, zorgverzekeraars en gemeenten.

    Figuur 4 Tijdslijn ontwikkelingen in de zorgsector: enkele voorspellingen van de experts

    e-consult de komende vijf jaar zou toenemen door de wens van de cliënt.106 Deze ont-wikkelingen vinden weliswaar plaats, maar in een minder rap tempo dan verwacht en voorspeld. Kortom: over pakweg vijf jaar worden mensen waarschijnlijk nog steeds door een zorg professional gezien en ligt er nog steeds een leesmap in de meeste wachtkamers. Vergelijkbaar met de opkomst van het internet: dit heeft ons leven zeker in veel opzichten veranderd, maar de meesten van ons wonen nog steeds in een huis en gaan overdag naar

    106 FWG Trendrapport, september 2009

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 51

    index ➔� inhoud

    hun werk. Veranderingen gaan snel, maar wel geleidelijk. Veranderen: jazeker. Revolutie: nee. De wet van de remmende voorsprong speelt hierin een belangrijke rol: hoewel de zorg wel degelijk terug is gegaan naar de tekentafel, is het onmogelijk om op een leeg vel een herontwerp te maken. Bestaande structuren zijn lastig los te laten; omdat ze robuust zijn, maar zeker ook omdat ze ook goede dingen met zich meebrengen.

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • tijdelijke teams als het nieuwe organiseren 52

    � inhoud index ➔

    kristadegrootMarkering

    kristadegrootMarkering

  • menselijkheidvoorop

    veranderenderelatie

    werknemer-werkgever

    nadruk opopleidings-

    niveau

    te langdoorbehan-

    delen

    artsengericht opgenezing

    mensachter de

    functiebehoefte aan gewoon doen

    ontstaannieuwe functies

    en beroepen

    toenamezelfstandigheid

    ontwikkelingmedewerker

    flexibel enpraktijkgericht

    onderwijs

    onderwijsloopt

    achter

    gewoneleven

    centraalkwaliteitvan levencentraal

    veranderingdefinitie

    gezondheid

    Verklaring opkomst trend

    Kanttekeningen

    Doorkijkje naar de toekomst